________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૂન, ૨૦૧૬
ઉપનિષદમાં શરીર વિચાર
nડૉ. નરેશ વેદ
ઉપનિષદો માનવ વિજ્ઞાનના ગ્રંથો છે, એમાં સૃષ્ટિ, સંસાર, સૃષ્ટિ અને પર્યાવરણને પરખવાનું હોવાથી એને એના દૈવત તરીકે જીવ, શરીર વગેરેની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થાય છે અને કેવી રીતે એનો ઉપનિષદો ઓળખાવે છે અને એને દેવતા કહે છે. વળી એનો સંબંધ નાશ થાય છે તેની વૈજ્ઞાનિક ઢબે સમજૂતી આપવામાં આવેલી છે, ઋષિઓ સાથે જોડે છે. જેમકે, બે આંખો વિશ્વામિત્ર અને જમદગ્નિ, એમ આપણે વારંવાર જણાવ્યું છે.
બે કાન ગૌતમ અને ભારદ્વાજ, બે નસકોરાં વસિષ્ઠ અને કશ્યપ, આ લેખમાં આપણે મનુષ્ય શરીર કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે, વાકુ અત્રિ ષિ. આ શરીર એ એક યજ્ઞ જ છે. એને ઉપનિષદો એનું સ્વરૂપ અને કાર્ય કેવું છે, એનાં પ્રકારો કેવાં છે, એમાં શું રહે અધ્યાત્મ યજ્ઞ અથવા સોમયજ્ઞ કહીને ઓળખાવે છે. છે, એની કેવી અવસ્થાઓ થાય છે, તેમાં શું શું આવેલું છે, એનો શ્રોત્ર વગેરે પાંચ ઈન્દ્રિયો છે, એ શેના વડે પોતાનું કામ કરે છે, મોહ કેમ થાય છે, એ ક્યારે છૂટે છે, એનો ક્ષય કેમ થાય છે–આ એના ઉત્તર રૂપે ઉપનિષદો જણાવે છે કે જે પાંચ મહાભૂતો છે, બધી બાબતોની એમાં વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવેલી છે. તેમના જે ગુણો છે, તેમાંથી તે પોતાની શક્તિ મેળવે છે. જેમ કે, આવી માહિતી આપતાં ઉપનિષદોમાં મુખ્ય ઉપનિષદો છે : કઠ આકાશમાં શ્રોત્ર, વાયુમાં ત્વચા, તેજમાં ચક્ષુ, જલમાં જિદ્વા, અને ઉપનિષદ, તેતિરીય ઉપનિષદ, છાંદોગ્ય ઉપનિષદ, શ્વેતાશ્વતર પૃથ્વીમાં ધ્રાણ છે. તેથી આ ઈન્દ્રિયોના વિષયો શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ઉપનિષદ, ગર્ભોપનિષદ અને શારીરિક ઉપનિષદ.
ગંધ છે, જેને તન્માત્રાઓ કહીએ છીએ, તે પંચ મહાભૂતોમાંથી ઉત્પન્ન મનુષ્ય શરીર પાંચ ભૂત, પાંચ પ્રાણ, પાંચ કોષ અને એક થાય છે. ઈન્દ્રતત્ત્વ (આત્મા)ના સંયોગથી બનેલું છે. શરીર, પૃથ્વી, તેજ, વાણી, હાથ, પગ, પાયુ (ગુદા) અને ઉપસ્થ (લિંગ)ને પાંચ વાયુ અને આકાશ જેવા પાંચ મહાભૂતોથી બનેલું હોવાને કારણે કર્મેન્દ્રિયો કહે છે. આ ઈન્દ્રિયોના વિષય ક્રમશઃ વચન બોલવું, ગ્રહણ તેને પંચાત્મક કહેવામાં આવ્યું છે. તેમાં પૃથ્વી ઘન અને કઠિન (Solid) કરવું, ગમન કરવું, વિસર્જન કરવું અને આનંદ કરવો છે. આ કર્મેન્દ્રિય તત્ત્વ છે, શરીરમાં જે પ્રવાહી (Liquid) અને તરલ (Plazma) તત્ત્વ છે પણ પાંચ મહાભૂતોના ગુણોમાંથી શક્તિમાન બને છે. કર્મેન્દ્રિયોની તે જળ છે, જે ઉષ્ણ (Heat) અને ઉષ્મા (Warmness) તત્ત્વ છે તે આધિભૌતિક શક્તિઓ ઉપર કહી તે મુજબ છે. પણ વાળુ, પ્રાણ, તેજ છે, તેમાં જે સંચરણ અને સંવહન (Conduction)નું કાર્ય કરે છે ચક્ષુ અને મન એ ચાર તેની આધ્યાત્મિક શક્તિઓ છે અને એને તે વાયુ તત્ત્વ છે. જે છિદ્રો છે તેને આકાશ (Space) તત્ત્વ કહેવામાં પ્રેરનાર અગ્નિ, વાયુ, આદિત્ય અને ચંદ્ર તેની આધિદૈવિક શક્તિઓ આવ્યાં છે. મનુષ્ય પોતાના શરીર દ્વારા પાંચ પ્રકારની ક્રિયાઓ કરે છે. શરીરરૂપી સોમયજ્ઞમાં વાયુ, વાણી, જીભ, આંખ, કાન, મન, છે તે છે : (૧) શ્વસન ક્રિયા (Respiration), (૨) રુધિરાભિસરણ હાથ અને ત્વચા એ આઠ ગ્રહો છે અને અપાન વાયુ, નામ, રૂપ, (Blood circulation), (૩) ચયાપચય ક્રિયા (Metabolism), (૪) રસ, શબ્દ, સ્પર્શ, સંકલ્પ અને કર્મ એ આઠ અતિગ્રહો છે. ઉત્સર્ગ ક્રિયા (Excretion), અને (૫) ચિંતન-મનન-વિમર્શણ ક્રિયા મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર એ ચાર અંતઃ (અંદરના) કરણ (Pondering). આ પાંચેય ક્રિયાઓમાં શ્વસનક્રિયા વાયુ વડે થાય છે. (સાધનો) છે. તેમના વિષયક્રમથી તે સંકલ્પ, વિકલ્પ, નિશ્ચય, તેમ ચયાપચય ક્રિયા અગ્નિ વડે થાય છે. રુધિરાભિસરણ ક્રિયા જળ વડે અભિમાન અને અવધારણાનાં કાર્યો કરે છે. એટલે કે મનનું કામ થાય છે. ઉત્સર્ગ ક્રિયા પૃથ્વી તત્ત્વ દ્વારા થાય છે અને ચિંતન-મનન- મનન કરવાનું, બુદ્ધિનું કામ વિમર્શણ કરવાનું, ચિત્તનું કામ ચિંતન વિમર્શણ અને નિદિધ્યાસનની ક્રિયામાં આકાશતત્ત્વ કાર્ય કરે છે. કરવાનું અને અહંનું કામ નિદિધ્યાસન કરવાનું છે. શરીરમાં મનનું
આ શરીરમાં પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે અને પાંચ કર્મેન્દ્રિયો છે. આ સ્થાન ગળાના અંતભાગમાં છે. તેમ બુદ્ધિનું સ્થાન મુખમાં, અહંકારનું પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો એટલે આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા. આંખનું સ્થાન હૃદયમાં અને ચિત્તનું સ્થાન નાભિમાં રહેલું છે. કામ જોવાનું છે, કાનનું કામ સાંભળવાનું છે, નાકનું કામ શ્વસનનું અસ્થિ (હાડકાં), ચર્મ (ચામડી), નાડી, રોમ (રુંવાટી) અને માંસ અને સુગંધીદુર્ગધ પારખવાનું છે, જીભનું કામ સ્વાદ લેવાનું છે અને પૃથ્વીના અંશ છે. મૂત્ર, શુક્ર, રક્ત, સ્વેદ અને કફ જલના અંશ છે. ત્વચા (ચામડી)નું કામ સ્પર્શ વડે પદાર્થ ઠંડો કે ગરમ છે તે સુધા (ભૂખ), તૃષા (તરસ), આળસ, મોહ અને મૈથુન અગ્નિના ઓળખવાનું છે. આ જ્ઞાનેન્દ્રિયોનું કાર્ય આપણી આસપાસ રહેલ અંશ છે. દોડવું, ચાલવું, ઊડવું, ફેલાવવું અને પલકોનું પડવું વગેરે
