________________
૨૨.
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૂન, ૨૦૧૫
સ્વામી તપોવનજી મહારાજ : સંરણતંદાતારી સેવાd ઋણ હં ચૂકવી શકું તેમ નથી. મારી *
) ગોમુખથી ઉપર ગંગોત્રી હિમાલયના એક સન્માનનીય . | તને આશીર્વાદ છે-તને જીવનમાં કોઈ વસ્તુની ખેંચ નહિ પડે.” પ્રી
હિંમનદીની બાજુમાં એક વિશાળ પુરુષ ગણાય છે. સ્વામીજી
મેદાન છે. આ મેદાનની ગંગોત્રીમાં પહેલી વાર ઈ. સ. ૧૯૧૮માં આવ્યા. તેમણે ત્યારે ગંગાને આજુબાજુ અનેક હિમનદીઓ અને ઉત્તેગ હિમશિખરો છે. આ કિનારે ગૌરીકુંડની સામે જ પોતાના નિવાસ માટે જે કુટિર બનાવી તે વિસ્તારમાં અનેક ગુફાઓ પણ છે. આ મેદાનને તપોવનજી મહારાજના જ આ તપોવન કુટિર છે, જેમાં આજે પણ સુંદરાનંદજી રહે છે. પ્રારંભમાં નામ પરથી ‘તપોવન' નામ આપવામાં આવેલ છે. આ નામકરણ સ્વામીજી શિયાળાના છ માસ ઉત્તરકાશીમાં અને બીજા છ મહિના પાછળ એક ખૂબ રસિક ઇતિહાસ છે. ગંગોત્રીમાં નિવાસ કરીને સાધનરત રહેતા. પછી તેમણે બારેય માસ ભારતના ગવર્નર જનરલ તરીકે લોર્ડ કર્ઝન હતા ત્યારે તેમના શિયાળામાં પણ ગંગોત્રીમાં રહેવાનો પ્રારંભ કર્યો. તપોવનજી આદેશથી હિમાલયનું વ્યવસ્થિત અને વ્યાપક પાયા પર સવેક્ષણ થયું. ગંગોત્રીમાં બારેય માસ વસનાર પ્રથમ પુરુષ છે.
લોર્ડ કર્ઝન પોતે હિમાલયના રસિયા હતા. કુમાઉ અને ગઢવાલને સ્વામીજીએ ખૂબ ટાંચા સાધનો સાથે હિમાલયના દુર્ગમ ગણાય સીમાડે ‘ઘાટ' નામનું સ્થાન છે અને જોષીમઠ પાસે “ઓલી’ નામનું તેવા અનેક તીર્થસ્થાનોની યાત્રા કરી છે. ઉત્તરાખંડ, કેલાસ- સ્થાન છે. આ ઘાટથી કુમારી પાસ થઈને ઓલી સુધીનો એક પગદંડી માનસરોવર, હિમાચલ પ્રદેશ, લડાખ, કાશ્મીર આદિ પ્રદેશોના બરફીલા માર્ગ છે. તે સમયે લોર્ડ કર્ઝને ઘાટથી ઓલી સુધી પગપાળા યાત્રા કરી વિસ્તારોમાં સ્વામીજી વર્ષો સુધી વિહર્યા છે. તેને પરિણામે જ આપણને હતી. આજ સુધી આ માર્ગને લોર્ડ કર્ઝન ટ્રેક કહેવામાં આવે છે. Wandering in Himalayans (હિમગિરિ વિહાર) મળ્યું છે. હિમાલય સર્વેક્ષણના મહાન કાર્ય દરમિયાન સ્વામી તપોવનજી
એક વાર સ્વામી તપોવનજી ઉત્તરકાશીમાં હતા અને સુંદરાનંદજી મહારાજે આ કાર્યમાં ઘણી સહાયતા કરી હતી. સ્વામીજીએ હિમાલયના ગંગોત્રીમાં હતા. સુંદરાનંદજીને જાણ થઈ કે ગુરુ મહારાજ ઉત્તરકાશીમાં અનેક દુર્ગમ સ્થાનોની વ્યાપક પ્રમાણમાં યાત્રાઓ કરી હતી. આ ઉપરાંત બીમાર છે. આ જાણીને સ્વામી સુંદરાનંદજી ઉત્તરકાશી તરફ ચાલવા સ્વામીજીએ સ્કંદપુરાણ, કે જે પ્રાચીન ભારતનો પ્રમાણભૂત યાત્રાગ્રંથ જ માંડ્યા. ઉત્તરકાશી આવીને તેમણે ગુરુ મહારાજની ખૂબ સેવા કરી. છે, તેનો અને અન્ય પુરાણોનો ઊંડાણથી અભ્યાસ કર્યો હતો. આ
એક વાર મુંદરાનંદજી ગુરુ મહારાજ માટે દવા વાટી રહ્યા હતા બંનેને આધારે સ્વામીજીએ તત્કાલીન સર્વેક્ષણ અધિકારીઓને ઘણું અને સાથે સાથે મહામૃત્યુંજય મંત્રનો જપ પણ કરી રહ્યા હતા. ગુરુ માર્ગદર્શન આપ્યું. ઘણી મદદ કરી ખાસ કરીને નદીઓ, હિમનદીઓ, મહારાજે પૂછ્યું
પર્વતશિખરો, મેદાનો આદિના નામકરણમાં ઘણી સહાય કરી. તેમની શું કરે છે?'
આ સહાયથી પ્રસન્ન થઈને સર્વેક્ષણ અધિકારીઓએ આ મેદાનને
‘તપોવન' એવું નામ આપ્યું છે. આ મેદાન આજ પર્યત આ જ નામે ‘દવા તૈયાર કરું છું.'
ઓળખાય છે. આ રીતે અંગ્રેજ સર્વેક્ષણ અધિકારીઓએ સ્વામી ‘પણ સાથે શું કરે છે?”
તપોવનજી મહારાજના ઋણનો ઉદારતાપૂર્વક સ્વીકાર કર્યો છે. સ્વામી મહામૃત્યુંજય મંત્રનો જપ કરું છું.”
તપોવનજી તપશ્ચર્યા માટે આ મેદાનની ગુફાઓમાં રહ્યા હતા, તે પણ ‘તો દવાની જરૂર નથી. માત્ર મંત્ર જ પર્યાપ્ત છે!'
હકીકત છે. આ નામકરણમાં આ હકીકતની પણ નોંધ લેવામાં આવેલ ગુરુ-મહારાજની આવી આજ્ઞા સાંભળીને સુંદરાનંદજીએ દવા છે. બાજુમાં મૂકી દીધી અને મંત્રજપ ચાલુ રાખ્યો. થોડા વખતમાં જ ઈ. સ. ૧૯૫૭માં સ્વામી શ્રી તપોવનજી મહારાજ બ્રહ્મલીન થયા. સ્વામીજીનું સ્વાથ્ય સારું થઈ ગયું.
તેમની પ્રગાઢ તપશ્ચર્યાની સાક્ષી તેમની આ બંને તપોવન-કુટી આજ દેહાવસાન પહેલાં ગુરુ મહારાજે પોતાના પ્રિય શિષ્યની અનવરત
પણ યથાવત્ અવસ્થિત છે. ગંગોત્રીની તપોવન કુટીમાં અદ્યાપી પર્યત સેવાથી પ્રસન્ન થઈને કહ્યું
સ્વામી સુંદરાનંદજી રહે છે. સ્વામીજી તપોવન-કુટીને સંભાળે છે અને
તપોવન કુટી સ્વામીજીને સંભાળે છે, અને ભગવાન બંનેને સંભાળે ‘સુંદરાનંદ ! તારી સેવાનું ઋણ હું ચૂકવી શકું તેમ નથી. મારા તને આશીર્વાદ છે-તને જીવનમાં કોઈ વસ્તુની ખેંચ નહિ પડે.”
* * * સ્વામી તપોવનજી મહારાજની પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહનથી Clo રમેશભાઈ ગામી, અક્ષરધામ ઍપાર્ટમેન્ટ, બ્લોક નં. ૧૮, સંદરાનંદજી જબરા પર્વતખેડુ અને ઉત્તમ કોટિના ફોટોગ્રાફર બની અમે પાળે. રેવપર રોડ, મોરબી-૩૬૩૬૪૧. ફોન : ૦૨૮૨ ૨- ૨૯ ૨૬૮૮. શક્યા છે.
મો. નં.: ૯૩૭૪૪૧૬૬૧૦ ૦૯૮૭૯૫૪૪૧૩૩.
છે!
