Prabuddha Jivan 2015 04

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

એપ્રિલ, ૨૦૧૫
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદમાં ઉપાસના વિચાર
| ડૉ. નરેશ વેદ
વેદસંહિતાઓનું જ્ઞાન ત્રણ ખંડોમાં વહેંચાયેલું છે. એ ત્રણ ખંડોને વેદવૃક્ષની મધ્યમ ડાળી રૂપ ઉપાસનાકાંડનું મહત્ત્વ સમજી, તેનું કાંડને નામે ઓળખવામાં આવે છે. આ ત્રણ કાંડો છેઃ (૧) કર્મકાંડ (૨) અનુસંધાન પણ ધ્યાનપૂર્વક કરવું જોઈએ. કેમકે જ્ઞાન ભલે અખંડ ઉપાસનાકાંડ અને (૩) જ્ઞાનકાંડ. વેદાર્થનો નિર્ણય કરનાર સાધકે, અને અવિભક્ત છે, પરંતુ એ બીલીપત્રની જેમ ત્રિદલ છે. જેઓ ત્રિદલ આથી, કર્મ, ઉપાસના અને જ્ઞાન-એ ત્રણેય કાંડના તાત્પર્યને સમજવું સાધન વડે સાધના કરે છે તેમને જીવનસિદ્ધિ, જીવનસાફલ્ય અને જોઈએ. આ ત્રણ પૈકીના કોઈ એકાદ કે બે કાંડનું અધ્યયન કરનાર જીવનસાર્થકતા પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ ઈડાનાડી અને પિંગળા નાડી, મનવાંચ્છિત ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. જેમને આવા ફળની અપેક્ષા એટલે કે સૂર્યનાડી અને ચંદ્રનાડીની વચ્ચે સુષુમણાનાડી રહેલી છે, એ છે તેમણે ત્રણેય કાંડનું રહસ્ય સમજવું જરૂરી છે.
નાડીમાં બાકીની બંને નાડીઓમાં વહેતી શક્તિને સંમિલિત કરીને વેદસંહિતાઓના જ્ઞાનના ત્રણ ખંડો એટલે (૧) બ્રાહ્મણ ગ્રંથો (૨) એને બ્રહ્મરંધ્ર સુધી પહોંચાડતા બ્રહ્માનંદનો અનુભવ થાય છે, તેમ આરણ્યક ગ્રંથો અને (૩) ઉપનિષદો. આ ત્રણ પૈકી બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં કર્મ અને જ્ઞાનસાધનાઓની શક્તિઓને ઉપાસનામાં સંમિલિત કરીને સાધકોએ કરવાના કર્મકાંડનું જ્ઞાન છે. આરણ્યક ગ્રંથોમાં સાધકોએ આપણી ચેતનાને હૃદયગુહા સુધી પહોંચાડતા ચૈતન્યનો અનુભવ થાય કરવાની ઉપાસનાઓનું જ્ઞાન છે.
છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અને ઉપનિષદોમાં સાધકોએ '૨૦૧૫નો વિશિષ્ટ પર્યુષણ અંક | આપણી હૃદયગુહામાં રહેલા પરમ આત્મસિદ્ધિ પામવા જરૂરી આતમ
ચૈતન્યને યોગનિદ્રામાંથી જૈન ધર્મ અને અન્ય ધર્મની આવશ્યક ક્રિયાઓ | જ્ઞાનનું અને અધ્યાત્મવિદ્યાનું
જગાડવાનો અને આપણા ઉપર નિરૂપણ છે. જીવનના આત્યંતિક
આ વિશિષ્ટ અંકની વિદુષી માનદ્ સંપાદિકા: અનુગ્રહ દૃષ્ટિ કરાવવાનો જે એક લક્ષ્યને પામવા માટે, આમ, ડો. રશ્મિબેન જિતુભાઈ ભેદા
માર્ગ છે, તે છે ઉપાસના માર્ગ. તેથી સાધકને માટે કર્મ સાધના,
(09867186440)
તૈતિરીય ઉપનિષદ અને છાંદોગ્ય ભક્તિસાધના અને જ્ઞાનસાધના શ્રીમતી ભારતીબેન ભગુભાઈ શાહ
ઉપનિષદમાં ઉપાસના વિદ્યાનો કરવી જરૂરી છે. આજકાલ વેદનું
વિશદતાથી વિચાર કરવામાં આવ્યો | (09324115575) અધ્યયન કરનારા નથી તો
જૈન પરંપરામાં પરમ તત્ત્વને, આત્માને, પરમાત્માને જાણવાના યજ્ઞકાર્યનું રૂપ રહસ્ય સમજતાં કે
અહીં સૌ પ્રથમ આપણે સાધનાનો માર્ગ એટલે છ આવશ્યક ક્રિયાઓને ‘ષ આવશ્યક’ | નથી તો તેનું અનુષ્ઠાન કરતાં.
ઉપાસના એટલે શું, એનો અર્થ શો કહેવામાં આવે છે જેમાં સામાયિક, લોગસ્સ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, નથી ઉપનિષદોમાં રજૂ થયેલા
છે, તેને વિદ્યા શા માટે કહે છે, તે કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચખાણ)નો સમાવેશ થયેલો છે. ઉપાસનાના મર્મને ઉકેલવાનો
સમજી લઈએ. ઉપાસના શબ્દ શ્રમ કરતા. નથી તો ઉપનિષદોની અન્ય ધર્મમાં પણ આવી ક્રિયાઓ છે.
૩૫+ગામ્ એ ધાતુ ઉપરથી ઉત્પન્ન અબોધ્ય જેવી જણાતી લિપિની | ઉપરના પ્રત્યેક વિષય અને અન્ય ધર્મનાં વિષય ઉપર તજજ્ઞ |
થયેલો છે અને તેનો વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ બારાખડીને સમજવા પ્રયત્ન | વિદ્વાનો પોતાનું ચિંતન આ અંકમાં પ્રકાશિત કરશે.
અર્થ છે: “અત્યંત પાસે બેસી કરતા. પરિણામે એમને | વિદ્વાનો અને લેખકોને સંપાદિકાનો સંપર્ક સાધવા વિનંતી. | પ્રેમભાવથી ચિંતન કરવું.' આવા વેદવિદ્યાનો અનુબોધ થતો નથી. | ક્રિયા અને જ્ઞાનના સમન્વયનો આ વિશિષ્ટ અંક જિજ્ઞાસુ માટે ચિંતન વડે ચિંતનીય એટલે કે જેમને આવી અપેક્ષા છે તેમણે | એક અમૂલ્ય નજરાણું બની રહેશે.
નિર્ધારિત ધ્યેયનો સાક્ષાત્કાર થાય કર્મકાંડ, ઉપાસનાકાંડ અને - પ્રભાવના માટે ઇચ્છિત નકલો માટે સંઘની ઑફિસમાં ૦૨૨
છે. આવો સાક્ષાત્કાર કરાવી જ્ઞાનકાંડને યથોચિત રૂપમાં | ૨૩૮૨૦૨૯૬ ઉપર સંપર્ક કરવા વિનંતી. ૧૦૦ થી વધુ નકલોનો
આપવાની શક્તિને કારણે સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ઑર્ડર હશે તો અંકમાં પ્રભાવનાકારનું નામ છાપી શકાશે.
ઉપાસનાને વિદ્યા કહે છે. મતલબ આવી સાધના કરનારે લક્ષમાં એક નકલની કિંમત રૂા. ૬૦/
કે વેદશાસ્ત્ર મુજબ રહસ્યજ્ઞાન એ રાખવાનું છે કે કર્મ અને જ્ઞાન
વિનાની ધર્મક્રિયા એટલે અવિદ્યા એ બે કાંડનું અનુસંધાન કરનારે,
| -તંત્રી)
અને રહસ્યજ્ઞાનપૂર્વક કરવામાં