Pathik 1997 Vol 37 Ank 09

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 5

રાજકોટ રાજ્ય અને પ્રજાહિતના ધારા
પ્રો. પ્રદ્યુમ્ન બી. ખાચર
રાજકોટ સંસ્થાન બીજા વર્ગનું એક મહત્ત્વનું રાજ્ય હતું. રાજકોટ રાજ્યની સીમા ઉત્તરે ધ્રોળ-વાંકાનેર સંસ્થાનો તથા ગૌરીદડ તાલુકો, પૂર્વે કાઠીલોકોના તાલુકા, દક્ષિણે ગોંડળ સંાન અને પશ્ચિમે નવાનગર (જામનગર)સંસ્થાન હતું. રાજકોટ સંસ્થાન નીચે ૬૩ ગામો આવેલાં હતાં.
રાજકોટમાં મુખ્ય નદી આજી છે. રાજકોટ-વિસ્તારમાં ઘઉં બાજરો જુવાર કપાસ તેલીબિયાં જેવા મુખ્ય પાકો લેવામાં આવતા હતા. રાજકોટ સંસ્થાનમાં કણબી(પટેલ) બ્રાહ્મણ વાણિયા ભરવાડ રબારી કોળી જેવી મુખ્ય જ્ઞાતિઓ વસવાટ કરતી હતી.
રાજકોટ રાજ્યમાં રાજાશાહી યુગની ઐતિહાસિક અને વખાણવા લાયક નીચે મુજબની ઇમારતો છે : (૧) રસૂલખાનજી જનાના હૉસ્પિટલ, (૨) વૉટ્સન મ્યુઝિયમ, (૩) લૅન્ગ લાઈબ્રેરી, (૪) રોમન કૅથોલિક ચર્ચ, (૫) કેસરે હિંદ પુલ, (૬) લાલપરી તળાવ, (૭) રણજિતવિલાસ પૅલેસ, (૮) રાજકુમાર કૉલેજ, (૯) આલ્ફેડ હાઈસ્કૂલ (મહાત્મા ગાંધી હાઈસ્કૂલ), (૧૦) બાર્ટન ટ્રેનિંગ કૉલેજ, (૧૧) આઈ.પી.મિશન ગર્લ્સ સ્કૂલ, (૧૨) બાવાજીરાજ સ્કૂલ, (૧૩) કરણસિંહજી હાઈસ્કૂલ, (૧૪) બાઈસાહેબબા હાઈસ્કૂલ, (૧૫) કિશોરસિંહજી શાળા, (૧૬) લાખાજીરાજ લાઈબ્રેરી, (૧૭) રામકૃષ્ણ આશ્રમ, (૧૮) ધર્મેન્દ્રસિંહજી કૉલેજ, (૧૯) લાખાજીરાજ અને પ્રદ્યુમ્ન હોસ્ટેલ-મનોહરસિંહજી હોસ્ટેલ, (૨૦) જામ ટાવર, (૨૧) બેડી દરવાજો, (૨૨) કબા ગાંધીનો ડેલો અને (૨૩) રાષ્ટ્રિય શાળા.
રાજકોટના ચાર વિભાગો હતા. એનો વિસ્તા૨ ૨૮૨૪ ચોરસ માઈલ હતો. ઈ.સ. ૧૯૧૨ માં રાજકોટની વસ્તી ૫૦,૫૨૨, ઈ.સ. ૧૯૨૧ માં વસ્તી ૬૦,૯૯૩, ૧૯૩૧ માં વસ્તી ૭૫,૫૪૦, ૧૯૪૧ માં વસ્તી ૧૦,૩૦૩૩ હતી.
રાજકોટમાં રેવન્યૂની ત્રણ રીતો હતી : (૧) ભાગ-બટાઈ, (૨) વિઘોટી અને (૩) ઊધડ. રાજકોટમાં એગ્રિકલ્ચર બૅન્ક, અર્બન બૅન્ક અને રાજકોટ સ્ટેટ બૅન્ક હતી. રાજકોટમાં સેન્ટ્રલ જેલ અને કુવાડવા -સરધારમાં સબ-જેલ હતી. જેલમાં એક ચીફ મેડિકલ ઑફિસર અને જેલ સુપરિટેન્ડેટ રાખવામાં આવતા હતા. રાજકોટસરધારમાં ટેલિગ્રાફ ઑફિસ હતી.
રાજકોટ સરધાર અને કુવાડવામાં દવાખાનાં હતાં. ડૉ.રતનજી અંદરજી (એલ.એમ.ઍન્ડ એસ.) ચાર્જમાં હતા. રાજકોટમાં મેડિકલ ઑફિસર અને સર્જન માંડજી જેઠાભાઈ હતા. રાજકોટમાં ડૉકટરી વ્યવસાય કરવા માટે ચીફ મેડિકલ ઑફિસરને અરજી કરવી પડતી હતી. એ પરીક્ષા લે તેમાં પાસ થાય તો જ એ પ્રેકટિસ કરી શકતા. રાજકોટ કુવાડવા અને સરધાર ચીભડાના ડૉકટરોએ એમને ફાળવેલાં ગામોમાં વિઝિટો કરવાની હતી.
રાજકોટમાં હજૂર કોર્ટ હતી તેમાં ફર્સ્ટક્લાસ મૅજિસ્ટ્રેટ હતા. સરન્યાધીશ કોર્ટ, ન્યાયધીશ કોર્ટ અને સરધાર થાણા કોર્ટ પણ હતી. એ સેશન્સ જજ અને સેકન્ડ ક્લાસ મૅજિસ્ટ્રેટ સંભાળતા હતા.
રાજકોટ રાજ્યમાં પોલીસ અને વિલેજ પોલીસ રાખતા હતા, સૈનિક દળ હતું નહિ. હજૂરના ૨૦ બોડીગાર્ડ રાખવામાં આવતા હતા.
રાજકોટ રાજ્યમાં સુતરાઉ કાપડનો વણાટ, ઊનનો વણાટ, તાંબા પિત્તળનો ઉદ્યોગ અને જીનિંગ ફેકટરી-ઉદ્યોગ હતા. લાખાજીરાજ વિવિંગ મિલ હતી,
રાજકોટના રાજ્યકર્તા જાડેજા રાજપૂત હતા. એ જામનગરના જાડેજાજામના કુંટુબના છે. જામ સતાજીને
પથિક * જૂન-૧૯૯૭ ** ૨