________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાજકોટ સત્યાગ્રહમાં બહેનોનો ફાળો : (૧૯૩૮-૩૯)
ડૉ. દર્શના પટેલ
રાજકોટના રાજવી તરીકે લાખાજીરાજ હતા અને એમના દીવાન તરીકે ગાંધીજીના પિતા હતા. રાજા અને દીવાન બંનેએ પ્રજાવિકાસનાં કાર્યોમાં ઊંડો રસ લઈ એને અમલમાં મૂક્યાં હતાં. લાખાજીરાજ પછી ગાદીએ આવનાર એમના પુત્ર ધર્મેન્દ્રસિંહજી હતા અને એમના દીવાન તરીકે વીરાવાળા હતા. ધર્મેન્દ્રસિંહજી સુરા અને સુંદરીની રંગતમાં ડૂબેલા રહેતા અને અઢળક ખર્ચ કરતા. રાજ્યની કુલ આવકમાંથી રાજ્ય પોતે ૧૧ ભાગનો અને પ્રજા માટે એક ભાગનો ઉપયોગ કરતું હતું.
રાજાને મોજશોખમાં રાખી દીવાન વીરાવાળા પોતાના હાથમાં રાજ્યવહીવટનો દોર રાખવા માગતા હતા, આથી રાજાની નાણાકીય જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા એમણે અનેક પ્રકારના કરવેરા પ્રજા પર નાખવાની શરૂઆત કરી, તદુપરાંત કેટલીક જીવનજરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓ ઇજારા-પદ્ધતિથી વેચવાની શરૂઆત કરી, આથી રાજા તથા દીવાનની આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ સામે પ્રજામત બળવાન બન્યો અને આ અંગે રાજકોટના કેટલાક આગેવાનો ગાંધીજીને મળ્યા ત્યારે ગાંધીજીએ “કાઠિયાવાડ રાજકિય પરિષદ'નું અધિવેશન બોલાવવાની અને રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ ઉપર ભાર મૂકી સંગઠન ઊભું કરવા જણાવ્યું. રાજકોટમાં અગ્રણીઓએ આ કાર્ય માટે સરદારને પોતાના નેતા તરીકે પસંદ કર્યા.
ગાંધીજીના કહેવાથી સાત વર્ષ બાદ ‘કાઠિયાવાડ રાજકીય પરીષદ'નું ૬ઠ્ઠું અધિવેશન ૬-૧૧-૧૯૩૭ થી ૮-૧૧-૧૯૩૭ સુધી દરબાર ગોપાળદાસ દેસાઈના પ્રમુખપદ હેઠળ રાજકોટમાં લોહાણા બિલ્ડિંગમાં મળ્યું. આ અધિવેશનમાં રાજકોટવાસીઓના અવાજને વાચા આપવા અને રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ કરી સંગઠન લાવવા ‘રાજકોટ પ્રજામંડળ'ની સ્થાપના કરવાનું નક્કી કરાવ્યું.
‘રાજકોટ પ્રજામંડળ’ની સ્થાપના પછી મોટા પાયા પર રચનાત્મક કાર્યક્રમો હાથ ધર્યાં, પરંતુ રાજ્ય તરફથી વધતા જતા કરવેરાઓ સામે રાજકોટની પ્રજાએ આંદોલનના શ્રીગણેશ કર્યા.
સૌ-પ્રથમ રાજ્યે ખેડૂત પર કર નાખ્યો, પરંતુ એ આવક ઓછી પડતાં રાજ્યે ખાંડ ઉપર ઇજારો નાખ્યો. આ ઇજારાનો વિરોધ થતાં રાજયે એ ઇજારો કાઢી નાખ્યો અને નવા ઇજારા નહિ નાખવાનું વચન આપ્યું, છતાં દિવાસળી સિનેમા બરફ ઉપર ઇજારો આપવામાં આવ્યો. આની સામે પ્રજામત વધારે બળવાન બન્યો અને અનેક જાહેરસભાઓ ભરાઈ. આ ઇજારાઓ હજી નાબૂદ નહોતા થયા ત્યાં કાર્નિવલ કમ્પનીને રાજકોટમાં જુગારખાનું ચલાવવાની છૂટ આપી, આથી ‘જન્મભૂમિ‘માં દેશી રાજ્યોની અંધેરશાહીને લગતા લેખો લખી પ્રજામત વધારે પ્રજવલિત કરવામાં આવ્યો અને અનેક જાહેરસભાઓ તથા સરઘસોનું આયોજન થયું તો સામે રાજય તરફથી પણ દમનનો દોર છૂટો મુકાયો અને નોટિફિકેશનની વણજાર શરૂ થઈ.
સરદારે આ બાબતે રાજકોટવાસીઓને જણાવ્યું કે “એક એક અનિષ્ટ માટે લડત કરો તો કેટલાય ભવ નીકળી જાય માટે એવા તત્ત્વની માગણી કરો કે જે તત્ત્વ માટે પ્રજાની શક્તિ મપાઈ જાય અને એ પ્રજા મેળવી શકે તો એનાં તમામ દુઃખોનો એકસામટો અંત આવે. આ માગણી હતી પ્રજાને જવાબદાર રાજ્યતંત્રની'.૫ રાજકોટ પ્રજા-પરિષદની ૫-૯-૩૮ની બેઠકમાં પ્રજા વતી જવાબદાર રાજ્યતંત્રની માગણીનો ઠરાવ પસાર થયો અને રાજકોટમાં તથા એના દરેક ગામડામાં જવાબદાર રાજ્યતંત્રનો અર્થ સમજાવી આંદોલનને મજબૂત બનાવાયું.
રાજકોટનાં અને ગામડાંઓનાં પ્રજાજનો દ્વારા શરૂ કરાયેલ આંદોલનમાં ઘૂંઘટની આડમાં રહેતી
પથિક ** જૂન-૧૯૯૭ ** ૭
For Private and Personal Use Only
