________________
विवेकख्यातिरुच्छेत्री, क्लेशानामनुपप्लवा । સતથા પ્રાપૂંજ્ઞા, વાર્થવિવિભુમિ: ર-રા,
“ઉપપ્તવથી રહિત એવી વિવેકખ્યાતિ કલેશોનો ઉચ્છેદ કરનારી છે. કાર્યવિમુક્તિ અને ચિત્તવિમુક્તિ(ચાર અને ત્રણ પ્રકારની)ના ભેદથી તે વિવેકખ્યાતિ સાત પ્રકારની ઉત્તમ અવસ્થાવાળી બુદ્ધિ સ્વરૂપ છે.”-આ પ્રમાણે બારમા શ્લોકનો અક્ષરાર્થ છે. એનો આશય એ છે કે પાતલયોગસૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ અવિદ્યાદિસ્વરૂપ કલેશોનો ઉચ્છદ, ઉપપ્તવથી રહિત એવી વિવેકખ્યાતિથી થાય છે. અવિદ્યાની પ્રતિપક્ષ(વિરુદ્ધ) ભાવનાથી અવિદ્યાનો પ્રલય થયે છતે; હું જાણું છું, હું કરું છું... ઈત્યાદિ પ્રકારનું અભિમાન(જ્ઞાતૃત્વ-કર્તુત્વાભિમાન) નિવૃત્ત થાય છે. આવી નિવૃત્તાભિમાનવાળી બુદ્ધિ રજોગુણ અને તમોગુણથી અભિભૂત નથી હોતી. તેથી તાદશ બાહ્મવિષયોથી પરાક્ષુખ એવી અંતર્મુખ બુદ્ધિમાં પુરુષનું ચિતૂપ સદ્ઘાંત થાય છે. આ ચિચ્છાયાની સક્રાંતિને વિવેકખ્યાતિ કહેવાય છે. વચ્ચે વચ્ચે જ્યારે વ્યુત્થાન અર્થાત્ મિથ્યાજ્ઞાનનો પ્રાદુર્ભાવ થાય ત્યારે તે વિવેકખ્યાતિ, ઉપપ્લવવાળી કહેવાય છે. તેનાથી ભિન્ન, ઉપપ્તવથી રહિત એવી વિવેકખ્યાતિ અવિવાદિ કલેશોનો ઉચ્છેદ કરનારી છે. આ પ્રમાણે પાતંજલ-યોગસૂત્રમાં (૨-૨૬માં) જણાવ્યું છે કે “વિપ્લવમિથ્યાજ્ઞાનથી રહિત એવી વિવેકખ્યાતિ, અવિવાદિ કલેશની હાનિનો ઉપાય છે.' KAAKKKKKKKKKKKKKKK
