Kiratarjuniyam

Author(s): Vibhar Mahakavi, Virendra Varma
Publisher: Jamuna Pathak Varanasi

Page 25

किरातार्जुनीयम्
संस्कृतव्याख्या - दुर्योधनेन द्यूतक्रीडायां निर्जितः सन् राज्यभ्रष्टो धर्मरानो युधिष्ठिरो द्वैताख्ये तपोवने निवासं चकार । राज्ञः राजलक्ष्मीः प्रजानुरञ्जनादेव सुप्रतिष्ठिता भवति - प्रजानुरञ्जनं बिना सा सुप्रतिष्ठिता न भवति इति तथ्यं जानन युधिष्ठिरो दुर्योधनस्य प्रजापालननीतिं ( प्रजासु कुरुराजस्य दुर्योधनस्य कीदृशो व्यवहारः, दुर्योधनः प्रजाः सम्यक् पालयति न वा; दुर्योधने प्रजा अनुरक्ता नवा इदं सर्व) विज्ञातुमेकं किरातं गुप्तचररूपेण हस्तिनापुरं प्रेषयामास ( प्रेपितवान् )। ब्रह्मचारिवेषधारी स विरातः दुर्योधनस्य सर्व वृत्तान्तं ज्ञात्वा द्वैतवने युधिष्ठिरं प्रत्याजगाम ( प्रत्यागतः ) ।
·
२२
समासः - वर्णोऽस्यास्तीति वर्णी, वर्णिनः लिङ्गमिति वणिलिङ्गम् (षष्ठी तत्पुरुष), वर्णिलिङ्गमस्यास्तीति वर्णिलिङ्गी । वने चरतीति वनेचरः ( अलुक् तत्पुरुष ) । युधि स्थिरः इति युधिष्ठिरः ( अलुक तत्पुरुष ) । द्वैतं च तद्वनं च इति द्व ैतवनं तस्मिन् ( कर्मधारय ) ।
1
व्याकरणम्- कुरूणाम् - कुरूणां निवासः कुरवः जनपदाः ( कुरु नाम के राजा जहाँ निवास करते थे वह कुरुदेश कहलाता था ) । ' तस्य निवास: ' से अण् प्रत्यय हुआ-कुरु+ अण् । 'जनपदे लुप्' से अणू का लोप हुआ । षष्ठी विभक्ति का बहुवचन । देश का नाम होने से कुरु शब्द का बहुवचन में प्रयोग हुआ। देश के वाचक शब्द नित्य बहुवचन में होते हैं । जैसे - अङ्गाः, बङ्गाः, कलिङ्गाः, कुरवः । पालनीं - पाल्यते अनयेति पालनी ताम् पालनीम् । पाल्+ ल्युट् + ङीप् । वृत्तिं वृत् + क्तिन् । वेदितुं विद् + तुमुन् । अयुक्तयुज् + लड् + अन्य पुरुष एकवचन | वर्णिलिङ्गी - वर्ण + इनि = वर्णैिलिङ्गिन्, प्रथमा विभक्ति के एकवचन में वर्णिलिङ्गी रूप बना । वनेचरः–वने+चर्+ट । 'तत्पुरुपे कृति बहुलम्' से विभक्ति का लोप नहीं हुआ । वैकल्पिक रूप 'वनचरः भी होता है । वेदनमस्यास्तीति विदितः । विद् + क्त भावे । विद् + क्त कर्मणि ( ३ ) विदितवान् । विद् + क्त सम् + आ + या + लिट् ।
वर्णिन्,
विदितः - ( १ ) विदितं
(
२ ) विदितवृत्तान्तः । कर्तरि । समाययौ -
1