________________
२२
किरातार्जुनीयम् संस्कृतव्याख्या-दुर्योधनेन द्यूतक्रीडायां निर्जितः सन् राज्यभ्रष्टोधर्मराजो युधिष्ठिरो द्वैताख्ये तपोवने निवासं चकार । राज्ञः राजलक्ष्मीः प्रजानुरञ्जनादेव सुप्रतिष्ठिता भवति-प्रजानुरञ्जनं विना सा सुप्रतिष्ठिता न भवति इति तथ्यं जानन युधिष्ठिरो दुर्योधनस्य प्रजापालननीतिं (प्रजासु कुरुराजस्य दुर्योधनस्य कीदृशो व्यवहारः, दुर्योधनः प्रजाः सम्यक् पालयति न वा; दुर्योधने प्रजा अनुरक्ता न वा इदं सर्व) विज्ञातुमेकं किरातं गुप्तचररूपेण हस्तिनापुरं प्रेषयामास (प्रेपितवान्)। ब्रह्मचारिवेषधारी स पिरातः दुर्योधनस्य सर्व वृत्तान्तं ज्ञात्वा द्वैतवने युधिष्ठिरं प्रत्याजगाम (प्रत्यागतः)।
समासः-वर्णोऽस्यास्तीति वर्णी, वर्णिन: लिङ्गमिति वणिलिङ्गम् (षष्ठी तत्पुरुष), वर्णिलिङ्गमस्यास्तीति वर्णिलिङ्गी। वने चरतीति वनेचरः ( अलुक् तत्पुरुष)। युधि स्थिरः इति युधिष्ठिरः ( अलुक तत्पुरुष)। द्वैतं च तद्वनं च इति द्वतवनं तस्मिन् (कर्मधारय )। - व्याकरणम्-कुरूणाम्-कुरूणां निवासः कुरवः जनपदाः (कुरु नाम के राजा जहाँ निवास करते थे वह कुरुदेश कहलाता था)। 'तस्य निवासः' से अण् प्रत्यय हुआ-कुरु+अण। 'जनपदे लुप्' से अण का लोप हुआ। षष्ठी विभक्ति का बहुवचन । देश का नाम होने से कुरु शब्द का बहुवचन में प्रयोग हुआ। देश के वाचक शब्द नित्य बहुवचन में होते हैं। जैसे-अङ्गाः, बङ्गाः, कलिङ्गाः, कुरवः । पालनी-पाल्यते अनयेति पालनी ताम् पालनीम् । पाल+ ल्युट + ङीप् । वृत्ति-वृत्+क्तिन् । वेदितुं-विद+तुमुन् । अयुङ्क्तयुज+लङ् + अन्यपुरुष एकवचन । वर्णिलिङ्गी-वर्ण+ इनि = वर्णिन् , वर्णिलिङ्गिन् , प्रथमा विभक्ति के एकवचन में वर्णिलिङ्गी रूप बना। वनेचर:-वने+च+ट | 'तत्पुरुपे कृति बहुलम्' से विभक्ति का लोप नहीं हुआ। वैकल्पिक रूप 'वनचरः भी होता है । विदितः-(१) विदितं वेदनमस्यारतीति विदितः। विद् + क्त भावे । (२) विदितवृत्तान्तः । विद्+क्त कर्मणि (३) विदितवान् । विद्+क्त कर्तरि । समाययौसम् +आ+या+लिट् ।
