________________
*
: ૧૭૦ : સમ્યગ્દર્શન;
પરિણમન ચાલુ રહે છે. જેમકે દરેક પુદ્દગલ પરમાણુ ધટ બની શકે છે, પણ એ પરમાણુ જ્યાં સુધી માટીરૂપી પર્યાયને ન પામે ત્યાં સુધી ઘટ પર્યાય -પન્ન થઇ શકતી નથી, અને માટી એ પરમાણુના વિકાસ પર્યાય છે, અને તેમાંથી તેના વિકાસ રૂપ ઘટાદિ પર્યાયો નિમિત્ત અનુસાર કાપણુ પર્યાયને પામે છે. ( ધટ-શકેારૂ-તાવડી-કુલડી-વગેરે )
જીવનમાં મનુષ્યરૂપ પર્યાયમાં આંખાથી દેખવાની શક્તિ છે, એટલે એ અમુક સમયમાં જે સામે આવે તેને દેખે છે, પણ એ વસ્તુ નક્કી નથી કે અમુક સમયમાં અમુકજ પદાર્થોને દેખી શકે, બાકીનાને નહીં, મતલબ કે પરિસ્થિતિવશ જે પર્યાય શક્તિને દ્રબ્યામાં વિકાસ થાય છે, એ શક્તિઓથી થવાવાલા કાર્યોંમાં જે બલવાન નિમિત્ત મલે તે અનુસાર પરિણુમન થાય છે. ગાદી ઉપર બેઠેલા મનુષ્યમાં હસવુ. રાવુ-આશ્ચર્ય પામવું, વિચાર કરવા વગેરે અનેક કાર્યોની યાગ્યતા એમાં છે. જો બહુરૂપિ સામે આવે તે હસવા લાગે છે, કાઈ વ્હાલાજનના મૃત્યુના સમાચાર મલે તે રાવા લાગે છે, અકસ્માત બનેલા બનાવની વાત સાંભળી આશ્ચય પામે છે, અને તત્ત્વની વાત સાંભળી ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરવા લાગી જાય છે. આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે, કે દ્રવ્યગત પરિણમન નિયત છે, અને જેટલી સામગ્રી તથા કારણ-કલાપ એમાં મળે છે એટલે એની યોગ્યતાને વિકાસ થાય છે પણ જો પ્રતિબન્ધક કારણ હાજર હોય તો તે વિકાસ થવા દેતું નથી, જેમકે અભવ્યત્વ એ સમ્યકત્વનું પ્રતિબંધક કારણ છે, એટલે શુદ્ધ દેવ-ગુરૂ અને ધર્મની સામગ્રી મળવા છતાં તેને સમ્યક્ત્વના લાભ થતા નથી. તી કર પરમાત્માને ઉપ-સ કરનાર પણ સમ્યક્ત્વ પામે છે.. છતાં સંગમ દેવમાં અભવ્યત્વ રૂપ પ્રતિબંધક કારણ હાજર હોવાથી તેને તેનેા લાભ થયા નહીં. તેવીજ રીતે તથા-ભવ્યત્વના અપરિપાકરૂપ પ્રતિબંધક કારણ જ્યાં સુધી હાજર હોય છે ત્યાંસુધી દેવ-ગુરૂ અને ધર્મની સામગ્નિએ મળવા છતાં એસામગ્રી એ જીવને ઉપકારી થતી નથી. અચેતન દ્રવ્યેામાં બુદ્ધિપૂર્વક ક્રિયા થતી નથી. પણ સંયેાગેના આધારથી
ક્રિયા થાય છે, પછી ભલે એ સાગા ચેતનના પ્રયત્નથી હોય કે સ્વાભાવિક કારણાથી હાય. જેમકે પૃથ્વીમાં પડેલું ખીજ ગરમી અને પાણીને સયેાગ પામીને ઉગી નીકળે છે. ગરમીનું નિમિત્ત પામીને પાણી વરાળરૂપ બની જાય છે, અને એજ વરાળ ઠંડીના નિમિત્તથી પાણી રૂપ વરસાદ વરસાવે છે. માટીનેા ધડેા બને છે, તે ચેતનરૂપ નિમિત્તને પામીનેજ બને છે.
સારાંશ કે અતીતકાળના સંસ્કારાને જેટલા અનુકૂળ સંયોગો મળે છે તે અનુસાર વર્તમાનકાળમાં તેની યાગ્યતા વિકાસ પામે છે, અને તેવા તેવા
પરિણમન થતાં રહે છે. દ્રવ્યોના કાષ્ટ કાર્યક્રમ નિયત
નથી. નિયત કાર્યક્રમ ઉપરજ જગત ચાલ્યુ નય છે, એવી માન્યતા એ એક ભ્રમ છે. દ્રબ્યાનું પરિણમન,
સયાગ—યોગ્યતા-નિમિત્ત અને દ્રવ્ય શકિતના વિકાસ
ઉપર આધાર રાખે છે.
નિયત-અનિયતત્ત્વવાદ:-જૈન દ્રષ્ટિથી દ્રવ્યગત શકિતઓ નિયત છે, પણ એનું ક્ષણે ક્ષણેનુ પરિણમન અનિવાય` હોવા છતાં અનિયત છે. એક દ્રવ્યમાં જેટલી પરિણમન શકિતએ છે, તે શકિતઓને અનુસાર નિમિત્તે અને અનુકૂળ સામગ્રીએ મળવાથી પરિણમન થાય છે, એટલે કે દરેક દ્રવ્યેાની શકિત અને એનાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા પરિણમનની જાતિ નકકી છે. કારણકે કાઇ પણુ સમયે પુદ્ગલ દ્રવ્ય જીવ રૂપ અથવા જીવદ્રવ્ય પુદ્ગલ રૂપ બની શકતું નથી, છતાં પણ કેવા કેવા પરિણામે પામશે એ નકકી નથી. સારાંશ કે નિયતત્ત્વ અને અનિયતત્ત્વ ધર્મ સાપેક્ષ છે. અપેક્ષા ભેદથી તેને સંભવ છે.
જીવ અને પુદ્ગલ દ્રવ્યના નાટક રૂપ આ જગત છે. એ બન્નેની પાત-પાતાની શકિતએ નિયત છે. જગતમાં કાઇની પણ તાકાત નથી કે દ્રવ્યશકિતએમાં એકતા પણ વધારા-ઘટાડા કરી શકે. એને આવિર્ભાવ અને તીરાભાવ પર્યાયાને કારણે થાય છે. માટી પર્યાયને પામેલ પુદ્દગલામાંથી તેલ નીકળી શકતું નથી. છતાં પણ તેલ પુદ્દગલનેાજ પર્યાય છે. માટીરૂપ પુદ્દગલની પર્યાયમાં તેલની યાગ્યતા તીરાભૂત છે જ્યારે ધટાદિની યાગ્યતાના આવિર્ભાવ છે. તેવીજ
