________________
મેં દીઠું એ શહેર. જ્યાં...
૫ : ૩૦ : પર્વાધિરાજની ઉજવણી બાદ, મુંબઈમાં જુના મલ્યો. એ દિવસ શનિવારને હતો, એટલે એફીગઢની આરઝી હકુમત” ની સ્થાપનાનો પ્રસંગ બની સમાંથી વહેલો આવી હું તેમનું ભાષણ સાંભળવા ગયો. એ દિવસે માધવબાગમાં ગંજાવર માનવમેદની ગયો હતો. ડો. એસ. રાધાકૃષ્ણજી હિંદના અનેક જામી હતી. તેમાં કાઠીયાવાડ-ગુજરાતના માણસો તત્ત્વવેત્તાઓમાંના એક છે. યુરોપ જેવા રાષ્ટ્રોએ મુખ્ય હતા. આશરે પાંચ હજાર માણસો હશે, તે પણ આ વિદ્વાનને સારે સત્કાર કર્યો છે. અહિં દિવસે ત્યાં “આરઝી હકુમત” ની સ્થાપના થઈ તેઓ ખાસ પ્રસંગ ઉપર આવ્યા હતા. તેઓની. હતી. જગતના ઇતિહાસમાં આ પહેલો જ પ્રસંગ ભાષા ઈંગ્લીશ હતી. છતાં એમનું ઈંગ્લીશ સરળ હતું. હત, શ્રી શામળદાસ ગાંધીએ જોરદાર ભાષણ કર્યું તેમણે વર્તમાન વાતાવરણની સારી સમીક્ષા કરી હતી. હતું. ત્રીજે દિવસે “બાએ સેન્ટ્રલ પર તેઓને ' એસ. રાધાકૃષ્ણજીનું આ ભાષણું ઘણું જ મન-- વિદાયમાન મલ્યું હતું.
નીય અને વેધક હતું. તેઓએ કહ્યું હતું કે, “ સૌરાષ્ટ્રના જૂના જોગી અમૃતલાલ શેઠે, શામળ સ્તાન સ્વતંત્ર બન્યું તે અવસરે આપણે હલકા કર્યા દાસ ગાંધીને રાષ્ટ્રધ્વજ અને તલવાર આપી હતી. છીએ. મહાન મુત્સદ્દી ચર્ચાલે જે કહ્યું હતું કે, એ વેળા શામળદાસ બોલ્યા હતા કે, “ જુનાગઢના “હિંદમાં લોહીની નદીઓ વહેતી થાશે,’ એ સાચું નવાબને રાજ્યપરથી પદભ્રષ્ટ કરીશું. જે કાઇનું કાંઈ પડયું છે. આજે માનમાં સ્વતંત્ર વિચાર કરવાની પણ ગયું હોય તો અમને જણાવે, તો જુનાગઢની શક્તિ રહી નથી. બીજાઓએ શોધેલા સિદ્ધાંત તીજોરીમાંથી, નવાબની બેગમના દાગીના, જેરજવેરાત આપણે ઝટ માની લઈએ છીએ.' જગતમાં જે કાંઈ વગેરેમાંથી પ્રજાને ગયેલી વસ્તુ અમે પાછી આપીશું” પ્રગતિ થઈ રહી છે, તે આત્મબલવાળા માનોએ જ એમ આરઝી હકુમતના પ્રમુખ તરીકે શ્રીયુત ગાંધીએ કરી છે. સ્વતંત્ર આત્મબળ એ જ સંસ્કૃતિની પ્રગજણાવ્યું હતું. આગળ વધતાં તેઓએ કહ્યું હતું તિનું મૂળ છે. આજે હિંદમાં સ્વતંત્રતાના આગામકે, “હુ વૈશ્ય છું, મેં કોઈ દિવસ તલ્હારથી લડત નની સાથે લોહીની સરિતાઓ વહી રહી છે, માનવો કરી નથી, અત્યારસુધી હું કલમથી લડતો આવ્યો મરી રહ્યા છે, તેના કરતાં વધુ શોચનીય તે છે કે, છું. આજે હું તલ્લાર હાથમાં ઝાલું છું, હું કેમ “હિંદ જેવા દેશમાં માનવતા મરી રહી છે ' આગળ લડીશ? તે કૃપા કરી મને પૂછશે નહિ. ભગવાને બોલતાં તેઓએ જણાવ્યું હતું કે, “ આજે તો લોર્ડ મારા કાનમાં કહ્યું છે કે, “વિજય તમારો છે.' એકટનના કહેવા મુજબ સત્તા માનવને બગાડે છે,
વડિલથી! ભાઈ શામળદાસનું સમગ્ર ભાષણ ઝનુની અને સંપૂર્ણ સત્તા માનવને સંપૂર્ણ રીતે બગાડે હતું. મને આશ્ચર્ય એ થાય છે કે, તમામ શસ્ત્રા- છે. આર્થિક અને રાજકીય સત્તા અમુક માણસના. સ્ત્રોથી સજજ બ્રિટીશ સરકારને અહિંસક યુદ્ધથી હાથમાં ન હોવી જોઈએ. નહિતર પ્રજા શાસન - હરાવવાની વાત કરનારા આ લોકેને, જુનાગઢની ચાલી શકે. જેમાં નિઃસ્વાર્થી માણસો હોવા જોઈએ. સરકારને જીતવા માટે હવે શસ્ત્રો કેમ લેવાં પડે છે? આજે એવા માણસો કયાં છે ? અહિંસાનો સિદ્ધાંત કયાં ગયા? જુનાગઢની સરકાર, વધુમાં શ્રીયુત રાધાકૃષ્ણજી એમ બોલ્યા હતા કે, મુંબઈમાં સ્થપાય છે, આ કેવી હવાના બાચકા જેવી “ આજ સુધી આપણે અંગ્રેજોને ચુસણનીતિ માટે વાત છે?
દેવ દેતા હતા ત્યારે આજે આપણે કોને દેષ દેશું? - આ આરઝી હકુમતે રાજકૈટ જઈ, હજુ કાંઈ આજે અનેક પ્રકારની મુકિતની વાતો થઈ રહી છે, કર્યું નથી, ફક્ત જુનાગઢને બંગલે જે રાજકોટમાં પણ સહુથી મહાન મુકિત સ્વાર્થવૃત્તિથી દૂર રહેવામાં હતો તેને કજો લીધો છે.
રહેલી છે. ' છેવટે તેમણે દુનીયાના માનવને ઉદેભાઇશ્રી ! મુંબઈ શહેરમાં મને આ અઠવાડીયે શીને કહ્યું હતું કે, “ માનવતાનાં મૂલ્ય ઓકતાં ડો. રાધાકૃષ્ણજીના ભાષણને સાંભળવાનો અવસર શીખે ! માનવતાનું ખૂન ન કરો’
