________________
દ્રવ્યગુણપર્યાયના રાસ
વ્યવહારનય, આત્માને કનેા કર્તા, ભાક્તા અને એ કમનેજ અંગે સંસારમાં ભટકનારા માને છે. વિશેષમાં સકલ કર્મોના નિર્મૂળ ક્ષય થએ, આત્માને મુક્ત તરીકે પણ ઓળખાવે છે.
જૈનશાસન ગરૂડની એક પાંખ રૂપ વ્યવહારનું આ જાતિનું પ્રતિપાદન જોરશેારથી કરે છે; ત્યારે બીજી બાજુ સેનગઢના સ્વામીજી આ પાંખનુ મૂળથી છેદન કરતાં કહે છે “ અરે ! ભાઈ ! તમે સમજો, તત્ત્વને જરા ઝીણવટથી સમજો. કર્મ અને
આત્મા એ દ્રવ્યે એકાન્તિક અને આત્યંતિક ભિન્ન છે. ક જડ છે, આત્મા ચેતન છે. કના ગુણપર્યાય જુદા છે. અને આત્માના ગુણ-પર્યાય જુદા છે. ક આત્માનું કંઇ કરી શકે એ માનવું એ પણ મિથ્યાત્વ છે. ” આના જવાબમાં હું એમ કહું છું કે, મગનલાલ નામના એક માણસે પુણ્ય ક્રિયાથી સ્વને અનુકૂળ એવાં આયુષ્ય પ્રેમનાં દળી બાંધ્યા અને છગનલાલ નામના એક માણસે àાર પાપક્રિયાથી નરકગતિને અનુકૂળ એવાં કમનાં દળી માંધ્યાં. હવે જ્યારે આત્મા અને કર્મી બન્ને એકાંતે ભિન્ન જ છે. બન્નેના ગુણ—પયા પણ જુદા જ છે, તેમજ એક ખીજા એક બીજાનું કાંઈ
કરી શકતાજ નથી, તેમજ પરસ્પર સહાયક પણ નથી. તા નરકગતિને અનુરૂપ દળી જેણે બાંધ્યાં છે તેને નારકીય શરીરને જ સંબધ કૅમ થાય છે અને સ્વર્ગીય શરીરના સંબંધ કૅમ નહિ ? એજ રીતે સ્વર્ગીય આયુષ્યનાં દળી જે મગનલાલે બાંધ્યાં છે તેને નારકીય શરીરના સંબંધ કેમ નહિ ? ધ્યાન રાખવું કે, અહિં ભિન્નત્વ સમાન હોવાથી મગનલાક્ષને સ્વર્ગીય શરીરના જ સંબંધ થાય અને
છગનલાલને નારકીય શરીરના જ સંબધ થાય એ નિયમ રહેતા નથી. અહિં પૂ પક્ષવાદી પાતાના મતે સમાધાન કરતાં કદાચ એમ કહેશે કે, નારકીય શરીરનું ઉપાદાન કારણે નારકીય આયુષ્યનાં દળી છે અને સ્વર્ગીય શરીરનું ઉપાદાન કારણ, સ્વર્ગીય આયુષ્યનાં દળીઆં છે. માટે જ્યાં ઉપાદાન કારણ હેાય ત્યાં ઉપાદેય કાય થાય. આની સામે પણ સિદ્ધાંન્તવાદી
: ૩૦૩ :
પૂછી શકે છે કે, સ્વર્ગીય શરીરમાં, સ્વર્ગીય કર્મો જ્યારે કારણ છે તેા, તે સ્વગીય શરીરમાં નારકીય કમ બાંધનાર આત્મા મન સંચયે। ? અને સ્વર્ગીય કર્મ આંધનારજ આત્મા મસંચર્યાં ? બાંધનાર આત્મા જેમ ભિન્ન છે; તેમ સ્વર્ગીય ક ધ્યાન રાખવું કે, નારકીય કથી, નારીય કને બાંધનાર પણ ભિન્ન જ છે. બન્નેમાં ભિન્નત્ત્વ અવિશેષ પગે રહેલું હોવાથી અમુકજ આત્મા (સ્વર્ગીય કને બાંધનારજ આત્મા ) સ્વર્ગીય શરીરથી જોડાય એ વાત, કમ અને આત્માને એકાંતે ભિન્ન મનાવનારના
જાતે તેમજ એક બીજા, એક બીજાનું ધ્રાં કરી
શકતાજ નથી, તેમજ સહાયક પણ પરસ્પર થતા નથી એવું માનનારના મતે કૈાઇ રીતે ઘટતી નથી. સિદ્ધાન્તપક્ષ તે વ્યવહારનયનું આલંબન લઈ સાફસાફ જણાવે છે કે, જે વે, જે ગતિને અનુરૂપ આયુષ્ય બાંધ્યું હાય, તે જીવ તેજ ગતિમાં જાય. કારણ કે જીવ, જેમ કનેા કર્તા છે, તેમ ભોકતા પણ છે.
ઉપરાત તના શાસ્ત્રીય ઉત્તર આપવાની સાચી તેવડ નહિ હેાવાથી. કાનજીસ્વામીએ પેાતાના
પથ-વાડાને ચલાવવા એક નવા મુદ્દો ગાડવી કાઢયે છે. તે એ છે કે, “ જે કાલે જે દ્રવ્યને જેની સાથે જોડાવાના સબંધ હેાય તે કાળે તે દ્રવ્ય તેનીજ
સાથે જોડાય. એમાં કામ કંઇ કારણ નથી”. પ્રસ્તુતમાં પેાતાના મતે ઘટાવતાં એ કહેશે કે, “સ્વગીય શરીરની સાથે જોડાનાર આત્માને એ કાલે એવાજ સબંધ લખાયેલા માટે એમ બન્યુ પણ એમાં કની કારણતા, જરા પણ માની શકાય નહિ. આ રીતે સમાધાન કરનાર કર્મીની નિમિત્ત કારણુતાને તરછેાડવા જાય છે પણ અજાણપણે કાલની નિમિત્ત કારણુતાના પોતે સ્વીકાર કરી લે છે એનુ પણ પેાતાને ભાન રહેતું નથી.
""
નિમિત્ત કાંઇ કરી શકતુંજ નથી. પણ ઉપાદાન કારણુજ કાર્ય માં કારણ તરીકે ભાવ ભજવી શકે છે. એ વાત કાનજીસ્વામીજી ચાલુ ચાલના ભાદરવાના [ આત્મધર્મ: માસીક ] અંકમાં અનેક, મુદ્દાઓ ઉભા
