________________
જૈન ધર્મ અને પ્રતિક્રમણ
(અધ્યાપક શ્રી પ્રવિણચંદ્ર ભોગીલાલ શેઠ) શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ જ્ઞાન મંદિર, રતનપોળ, અમદાવાદ
કહેશે કે આજે કરતાં ચાલતાં
જૈન ધર્મમાં પ્રતિક્રમણનું ઘણું જ મહત્ત્વ છે. મહત્ત્વ એ એક વચ્ચેના ૧૨ કલાકનાં ગાળાની. પાપમય પ્રવૃત્તિની માફી માંગી. એવી બાબત છે કે મહત્ત્વ જળવાય તો મહત્ત્વની કિંમત નહિ તો તેનાથી પાછા વળવા માટે કરવામાં આવે છે. મહત્વનો અર્થ કંઈ રહેતો નથી.
* હવે સવાલ એ છે કે આપણે પ્રતિક્રમણ કરી ૧૨ કલાક પ્રતિક્રમણનો સામાન્ય અર્થ થાય છે પાપથી પાછા હઠવું. દરમ્યાન કરેલા પાપની ક્ષમા માંગીએ છીએ પરંતુ તે પ્રતિક્રમણ સંસારી જીવો. સંસારની દૈનિક પળોજણમાં જો જયણા. ન રખાય તો કર્યા પછી ફરી એવાં જ પાપ ન થાય - ન કરાય કે ન કરીએ એવું સંસારની દૈનિક પ્રવૃત્તિઓમાં અનેક પ્રકારનાં નાનાં મોટા પાપ જાણે. બને છે ખરું ? અજાણે મનથી. વચનથી કે કાયાથી થઈ જાય છે. જયણાને ધર્મની
કોઈપણ એક વ્યક્તિ આપણી પાસેથી ઉધાર રકમ લઈ જાય માતા કહેવાય છે. ખરેખર તો જયણાનો સામાન્ય આપણી ભાષામાં
અને તેની મુદત થતાં તે પાછી ન વાળે અને માફી માંગે કે ભાઈ અર્થ કરીએ તો ‘સાવચેતી થાય છે. તેનો મતલબ છે કે હાલતાં
તમારા પૈસા આપી શકતો નથી, તો માફ કરશો અને પછી તે ચાલતાં, ઉઠતાં-બેસતા, ખાતાં-પીતા, ધંધો રાજગાર કરતાં સાવચેતી
વ્યક્તિ ફરી પૈસા માંગી. કહે કે હવે તો પહેલાંના અને આજે આપો. રાખવી એનું નામ ધાર્મિક રીતે જયણા છે. આજે મોટર કે સ્કૂટરઃ
તે પૈસા એક મહિનામાં આપી દઈશ તેની ખાત્રી રાખશો, તો ફરી ચલાવનાર પુત્રને પિતા જરૂર કહેશે કે ભાઈ વાહન ચલાવતાં
તમો એને પૈસા આપશો ખરા ? અને કદાચ આપી પણ દો અને સાવચેતી રાખજે. આ સાવચેતી ફક્ત આ નશ્વર શરીરને કોઈ પણ
ફરી એ મુદત પૂરી થતાં ૨કમ ન પાછી આપે અને માફી માંગી પ્રકારના એક્સીડેન્ટ દ્વારા હાની ન પહોંચે એ માટેની છે. પરંતુ જે
ફરી ઉધાર માંગે તો તમો શું કરશો ? જવાબ તમારે આપવાનો છે. આત્મા. શાશ્વત છે તે આત્માને કોઈપણ કાર્ય કરતાં પાપનો પાસ ન
છતાં હું આપુ છું તમો આ વ્યક્તિને હવે ઊભી રહેવા નહિ દો. તો લાગે. તેની સાવચેતી રાખવા કોઈ પણ પિતા પોતાના પુત્રને કહે છે
પછી, તમો પોતે દરરોજ સાંજે અને પરોઢે પ્રતિક્રમણ કરી પાપની. ખરો? અને એટલે જ જયણા. વગરની અનેક પ્રકારની દૈનિક પ્રવૃત્તિ
માફી માંગી ફરી બીજે દિવસે ગઈકાલનાં જે કરેલાં પાપનું પુનરાવર્તન કરતાં આપણા જેવા સંસારના પામર પ્રાણીને અનેક પ્રકારનાં નાનાં
કરો તો તમોને પાપની માફી કોણ આપશે ? પાપથી તમો મુક્ત મોટા પાપનો રંગ અડી જાય છે જેમ કે પોતાના સ્વાર્થ ખાતર જુઠું
કઈ રીતે થઈ શકશો ? બોલી. કોઈના આત્માને દુભવવાથી મૃષાવાદ વિરમણ વ્રતનો ભંગ તેમજ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રતનો ભંગ થાય છે. અને એ રીતે
કહેવું છે કે :થતાં પાપોની માફી માંગવા માટે પાપથી પાછા હઠવા માટે આપણે જન્મી અરે આ જગતમાં બોલો તમે શું શું કર્યું ? સાંજનું દેવસિક-પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ અને કરીએ છીએ અને
પાપ કે પુણ્યનું કહો કેટલું ભાતું ભર્યું ? એજ રીતે રાત્રિ દરમ્યાન પ્રવૃત્તિમય જીવન ન હોવા છતાં પણ શારીરિક રીતે નહિ તો માનસિક રીતે અનેક પ્રકારનાં અશુભ
હિસાબ પડશે આપવો તે કાંટાની માફક ખૂંચશે સંકલ્પો નિર્ણયો કલ્પનાઓ કરી આપણે પાપની પ્રવૃત્તિ કરીએ છીએ. પણ યાદ રાખો પ્રભુ તમોને એજ પ્રશ્નો પૂછશે. અને મનથી પાપ કરીએ છીએ. આણે મારું આમ કર્યું હું એને - પ્રભુ એટલે આત્મા. આપણો આત્મા જ આપણો હિસાબ બતાવી દઈશ. આને તો છોડીશ જ નહિ - પાડી દઈશ. આવા લેશે. કરેલાં પાપકર્મને ભોગવ્યા વિના છૂટકો નથી અને પાપકર્મોનો કલ્પનાના ઘોડા દોડાવી આપણે માનસિક રીતે દુઃખી થઈએ છીએ.
ઉદય અનેક જન્મોનું કારણ બને છે અને પ્રત્યેક જન્મ પાપકર્મોનાં અને આપણે કલ્પેલા વિચારો અમલમાં પણ મૂકી શકતાં નથી. છતાં ઉદયથી અનેક પ્રકારની વિંટબણાઓથી ભરેલો જ હશે તે સમયે
તેનાથી પાપકર્મનું બંધન થાય છે અને આત્માએ જે ખોળીયું કર્યું હશે તે શરીરને અનેક પ્રકારનાં કષ્ટ ઊંઘમાં - નિદ્રામાં કે તંદ્રામાં કે પછી પડશે. અને એ કષ્ટમય જીવન આત્માને વધુને વધુ પાપ માર્ગે સ્વપ્નમાં કોઈનું ખરાબ ચિંતવન થઈ
ધકેલતું જશે. અને મોક્ષ સુખનો અભિલાષી આત્મા ચોરાશી લાખ જાય છે. તેવા પાપથી તેમજ આપણે જીવાયોની ભટકતો ભટકતો પોતે પોતાનો જ હિસાબ લેશે અને જૈન હોવા છંતા રાત્રિ-ભોજન- કહેશે અભક્ષ્યસેવન આદિ ઈરાદા-પૂર્વક કરીએ.
1 ક્યાં ભવનાં આ આડાં આવ્યાં ? છીએ. તેનાથી થતાં પાપકર્મથી પાછા
કેવી નરફમય જીંદગી જીવવી પડે છે. વળવા માટે હેલા પરોઢિયે રાઈ
આનાથી તો મોત સારું પ્રતિક્રમણ આપણે કરીએ છીએ. આ
ભગવાન હવે તો લઈ લેતો સારું બન્ને સમયનાં પ્રતિક્રમણ બન્ને પ્રતિક્રમણ શ્રી પ્રવીણચંદ્ર શેઠ
થી પાણીના મિગજનાથ જરા વિભાગ
૧૬
क्रोध भयंकर आग है, समझो जयन्तसेन । हिंसा ताण्डव यह करे, तन मन सब बैचेन ॥
www.jainelibrary.org
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
