________________
૨૧
બાલચંદ્રસૂરિનું વસંતવિલાસ મહાકાવ્ય ખિત તાડપત્રના લેખમાં તેજપાલ અણહિલપુરમાં કવિ સોમેશ્વરે કીર્તિકેમુદી લખ્યું, એટલું જ નહી મહા સત્તાશાળા પ્રધાન છે એમ જણાવ્યું છે. પણ પોતાના સુરત્સવ નામના કાવ્યના છેલા સર્ગમાં
શંખ કોણ હતો? વસ્તુપાળ સંબંધીના ગ્રંથોના વસ્તુપાલની કીર્તિનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે અને પોતાના શોધન કરનારા અને અનુવાદ કરનારાઓએ શંખ ઉ૯લાધરાઘવ નામના નાટકના દરેક અંકના છેડે તેના અથવા સંગ્રામસિંહના સંબંધમાં જે ગોટાળે ઉભો કીર્તનમાં એક ધક મુકયો છે. અરિસિંહે પિતાના કર્યો છે તે દૂર કરવાની ખાસ જરૂર છે. તે લાટ સુકૃતસંકીર્તનમાં તેનાં ધાર્મિક કામની ઘણીજ સ્તુતિ દેશના ચાહમાણુ રાજા સિંહને ભાઈ અને સિંધરાજને કરી છે. એક તરફથી યાદવ રાજા સિંહણે સિન્ય લઈ પુત્ર હતા. તે એક મહાન યોદ્યો હતો અને નર્મદા હુમલો કર્યો બીજી તરફથી ભરૂચના શંખે ખંભાત નદીના કાંઠા ઉપર યાદવ રાજા સિંહણના લશ્કરના લેવા ચઢાઈ કરી અને તે એ વખતે કે જ્યારે હુમલાને તેને બહાદુરીથી પાછો હઠાવ્યો હતો. તે એક વરધવલ અને તેજપાલ મારવાડના રાજાઓના બળવખત યાદવ રાજાના હાથે કેદ પકડાયો હતો પણ વાને દાબી દેવામાં અને મુસલમાનોના હુમલાને પાછો જયારે શંખને તેની રૂબરૂ લઈ ગયા ત્યારે તેના હઠાવવામાં રોકાયા હતા ત્યારે-ગુજરાતના રાજ્ય માટે વ્યક્તિત્વથી અંજાઈને યાદવરાજાએ તેને છોડી મૂક્યો ભયંકર કટાકટીને સમય હતો તેનું જયર્સિયસૂરિએ હતા. બાર ખંડીયા રાજાઓની મૂર્તિઓ તેના ડાબા હમીરમદ મર્દન નામનું નાટક લખ્યું છે અને તેમાં પગે સોનાની સાંકળથી બાંધેલી હતી એમ કહેવાય વસ્તુપાલની બહાદુરી અને હુંશીઆરીથી બધા દુરમછે. પહેલાં ખંભાત બંદર લાટદેશના રાજાઓના નોને પરાભવ કેવી રીતે થશે તેનું આબેહુબ વર્ણન તાબામાં હતું; પણ તે વીરધવળે બળથી તેના હાથ- કર્યું છે. જયસિંહસૂરિએ વસ્તુ પાલની પ્રશસ્તિનું કાવ્ય માંથી કંટાવી લીધું હતું. મારવાડના રાજાઓએ પણ બનાવ્યું છે. વસ્તુપાલના યાત્રાનો પ્રસંગે તેના બળવો કર્યો અને યાદવ રાજા સિંહણે બીજી બા- ધર્મગુરૂ આચાર્ય ઉદયપ્રભસૂરિએ ધમળ્યુદય નામનું જુથી હુમલો કર્યો તે કટોકટીના સમયનો લાભ લઈ સળ સર્ગનું એક મહાકાવ્ય રચ્યું છે. આ લેખકે તેણે ખંભાત પાછું લેવા માટે હુમલે કર્યો પણ વસ્તુ- સુશ્રુતકીર્તિકલિનિ નામનું કાવ્ય પણું વસ્તુપાલની પાળે તેને હરાવી કાઢો. તેના સબંધી વિશેષ હકી, પ્રશંસામાં લખ્યું છે. આ કાવ્યના પહેલા અને છેલા. કત માટે વાંચકે હમીરમદ મર્દન કાવ્ય જેવું. સર્ગમાં યાત્રા સંબંધી હકીકત આપેલી છે. આ બધાં
વસ્તુપાળ સંબંધી સાહિત્ય –વસ્તુપાલના કાવ્યો મંત્રીની સત્તા અને કીર્તિને સૂર્ય મધ્યાહે જીવન ચરિત્ર સંબંધી સમકાલીન અને પછીનું એમ બને
તપતે હવે તે સમયે એટલે સંવત ૧૨૮૬ના પહેલાં જાતનું સાહિત્ય ઘણું છે. તેનું પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ,
લખાયેલાં છે. મંત્રીના પાછળના જીવનને હેવાલ કોઈ ધોળકાના દરબારમાં તેની એકહથ્થુ સત્તા, ધાર્મિક અને
પણ તે સમયના લેખકે આ નથી તે દિલગીરીની સાર્વજનિક ઉપગનાં ભવ્ય અને સુંદર કામ અને
વાત છે. વસંતવિલાસ કાવ્ય સમકાલીન લેખકે લખેલું કવિઓને તેણે આપેલા અત્યંત ઉદાર આશ્રયથી
હોવા છતાં મંત્રીના પાછલા જીવનની કંઈ પણ હકીકત આકર્ષાઈ તેના સમયના લેખકે તેનાં ગુણ ગાન
તેમાં આપેલી નથી. પાછળથી લખાયેલાં પ્રબંધચિંતામણી કરવા પ્રેરાયા હતા. ચાલુકય વંશના રાજાઓના કુળ તેમાં રાત્રીના જીવનવૃત્તાંતની બધી હકીકત આપ
અને ચતુર્વિશતિબંધ એ બે ગ્રંથોમાં જે પ્રબંધો છે તેજપાલના મરણની નીચેની તારીખ તેમને મળી છે. જિનહર્ષનું વસ્તુપાળ ચરિત્ર મંત્રીના ઓખા સં. ૧૨૯૬ મહું. વસ્તુપાલ દિવંગતઃ સ. ૧૩૦૪ મહં. જીવનનું વિસ્તૃત હકીકતવાળું કાવ્ય છે. તે કાતતૈનપારી faઃ આમ વસ્તપાલના મરણ પછી આઠ મદિ અને ચતવિક્ષત પ્રબંધને અનુલર છ છi વરસે તેજપાલના મૃત્યુની તારીખ મુકી શકાય.
તેમાં ઘણી નવી અને ઉપયોગી માહીતી છે. (અપૂર્ણ).
જિન
શીતવાળું
“અસર છે છતાં
