Jain Dharm Prakash 1951 Pustak 067 Ank 02

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

OF અક્ષરથત છે
લેખક – આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજ્યકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ
અંક્ષર એટલે અવિનાશી. ઉપગ હોય કે ન હોય પણ જીવનો સ્વભાવ હોવાથી નાશ પામતું નથી માટે જ્ઞાનને અક્ષર કહેવામાં આવે છે. નાની દૃષ્ટિથી જોતાં નગમાદિ અશુદ્ધ દ્રયન જ્ઞાનને અવિનાશી માને છે; પણ શુદ્ધ પર્યાય નય તે જ્ઞાનને પણ વિનાશી માને છે. પર્યાય ન કહે છે કે-ઉપગન્ય અવસ્થામાં પણ જે જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ માનવામાં આવે તે પછી ઉપયોગ વગરના ઘટ-પટાદિ જડ પદાર્થોમાં પણ જ્ઞાન માનવું પડશે. દ્રય તથા પર્યાયરૂપ નો આદર કર્યા સિવાય કોઈ પણ વસ્તુનું સાચું જ્ઞાન થાય નહિ. પર્યાયનયની માન્યતા પ્રમાણે સમગ્ર વિશ્વ ક્ષણવિનશ્વર છે. કેઈપણ ક્ષણ, વસ્તુની ઉત્પતિ તથા વિનાશ વગરને નથી. દ્રવ્યય કહે છે કે વસ્તુ માત્ર અક્ષર છે, ઉત્પતિ-વિનાશવાળી કઈ વસ્તુ જ નથી. આ પ્રમાણે બને નયના સ્વતંત્ર વિચારો પરસ્પર સર્વથા ભિન્ન છે, છતાં એકેયને અનાદર થઈ શકે નહિ; કારણ કે પયયનયની દૃષ્ટિથી જગત કાર્યરૂપ છે અને દ્રવ્યનયની દૃષ્ટિથી કારણરૂપ છે. જે એકલું કાર્ય માનવામાં આવે તે કેનું કાર્ય ? અને એકલું કારણરૂપ જગત કહીયે તે તેનું કારણ? કાર્ય વગર કારણ હોઈ શકે નહિ અને કારણ વગર કાર્ય હોઈ શકે નહિ. આ કાર્ય-કારણનો અભેદ સંબંધ હોવાથી બને ન સર્વથા ભિન્ન રહી શકતા જ નથી. જેમકે વડનું બીજ અને વે, કારણ-કાય છે અને તે સર્વથા ભિન્ન નથી. તેવી જ રીતે કારણ તથા કાર્ય જગતની પણ વ્યવસ્થા છે. દ્રવ્ય અને પર્યાય જુદા ન હોવાથી નિશ્ચિત દ્રવ્યની સંતાનને કે નિશ્ચિત પર્યાયની સંતાનને ભેદ પાડી શકાય નહિ, અર્થાત્ બીજથી બીજ જ થયા કરે અને વૃક્ષથી વૃક્ષ જ થયા કરે એમ નથી હતું, પણ બીજથી વૃક્ષ અને વૃક્ષથી બીજ, પાછું બીજથી વૃક્ષ અને વૃક્ષથી બીજ, આવી રીતે કાર્ય–કારણ ભાવ જોવામાં આવે છે, તેવી જ રીતે દ્રશ્ય તથા પર્યાયના પણ કાર્ય-કારણે ભાવની વ્યવસ્થા છે. કારણ-કાર્યસ્વરૂપ છે અને કાર્યકારણસ્વરૂપ છે. દ્રવ્ય તે પર્યાય છે અને પર્યાય તે દ્રવ્ય છે. બંને પરસપર એક બીજાનાં કાર્ય કારણે ભાવ બની શકે છે. ફરક માત્ર એટલું જ છે કે-જે કારણ હોય છે તેને દ્રશ્ય કહેવામાં આવે છે અને કાર્ય પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. બાકી બને એક જ વસ્તુ હોય છે. ભેદ માત્ર દૃષ્ટિને જ છે, કારણ કે ભૂતકાળની પર્યાયને અથવા ભવિષ્યની પર્યાયને અનુભવનારું દ્રવ્ય હોય છે, પણ પૂર્વક્ષણ(ભૂત) તથા ઉત્તરક્ષણ(ભવિષ્ય પર્યાયથી સર્વથા ભિન્ન વર્તમાન ક્ષણમાં રહેનારી દ્રશ્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી.
આ પ્રમાણે નાની દૃષ્ટિથી જોતાં અક્ષર એટલે કેવળજ્ઞાન હોઈ શકે છે, કારણ કે તે નિરાવરણ હોવાથી તાવિક દૃષ્ટિથી અવિનાશી કહી શકાય. બાકીનાં મતિ આદિ જ્ઞાન આવરણવાળા હેવાથી ક્ષયે પશમ ભાવની અપેક્ષાથી વિનાશી કહેવાય છે. અને ઉત્પન્ન થયું. નાશ પામ્યું એ વ્યવહાર પણ મતિ આદિ જ્ઞાનમાં જ થાય છે પણ કેવળજ્ઞાનમાં થતા