Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

૧૯૮
શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાર.
[ પ્રથમ આષાઢ
પણુ અવસ્થાસ્વરૂપ પર્યાય કઈ ને કઈ દ્રવ્યના નામથી જ ઓળખાશે પણ અમુક અમુક અવસ્થા-પર્યાય દ્રવ્ય ( વસ્તુ) નથી એમ નહિં કહેવાય પણ અમુક વસ્તુની આ અવસ્થા છે એમ કહેવાય છે તેમજ અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય ) અવસ્થા-પર્યાય નથી એમ પણું નહિં કહેવાય; કારણ કે કોઈ પણ ક્ષણે કોઈ પણ વસ્તુ જોઈશું તે તે કોઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય )રૂપે જ જણૂાશે કે જેને આપણે કાર્યને અનુસરીને કોઈ પણ વસ્તુ( દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખીશું, માટે જ જે દ્રવ્ય છે તે પર્યાય છે અને જે પર્યાય છે તે દ્રવ્ય છે પણ . બંને સર્વથા ભિન્ન નથી, માત્ર કાર્યકારણ ભાવની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે, દ્રવ્ય કારણ છે અને પર્યાય કાર્ય છે, બાકી તો દ્રવ્ય તથા પર્યાયનું એક જ અધિકરણ (આધાર) હોવાથી અભિન્ન છે અને તેથી જે અક્ષર છે તે ક્ષર છે અને જે ક્ષર છે તે અક્ષર છે. વસ્તુમાત્ર ક્ષર છે અને અક્ષર પણ છે.
અનેક પર્યાયોનો સમૂહ તે દ્રવ્ય અથવા તો અનેક પર્યાયોને આધાર દ્રવ્ય કહેવાય છે. અનેક પર્યાયે દ્રવ્યશૂન્ય રહી શકતા નથી માટે જેટલા પર્યાયો હોય છે, દ્રવ્ય પણ તેટલાં જ હોય છે; અર્થાત અનેક પર્યાયે અનેક દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અને તેથી પર્યાય ભેદે દ્રવ્યને ભેદ પડે છે. જેમકે અનેક તાંતણું તે અનેક તંતુ દ્રવ્ય છે અને અનેક તાંતણાના સમૂહરૂપ પટ–વસ્ત્ર તે એક દ્રવ્ય છે. તાંતણાઓ તંતુરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે અને આતાન-વિતાન( તા-વાણું)ની ક્રિયાથી સમૂહરૂપે એકત્રિત થયેલા તંતુ પટ દ્રશ્ય કહેવાય છે, માટે જ તંતુમાં પટ રહે છે અને પેટમાં તંતુ રહે છે, તંતુની અપેક્ષા પટ પર્યાય છે અને તંતુ દ્રવ્યું છે ત્યારે પટની અપેક્ષાએ તંતુ પર્યાય છે અને પટ દ્રવ્ય છે. નિરાધાર કોઈ પણ પર્યાય હોઈ શકે જ નહિં અને તેથી જ દ્રવ્ય આધાર છે અને પર્યાય આધેય છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાઈને અનેક સ્વરૂપ ધારણ કરવાવાળા પર્યાય જિન-ભિન્ન કોના નામથી ઓળખાય છે; કારણ કે તે સર્વ પર્યાય ભાવસ્વરૂપ છે અને જે ભાવ છે તે જ સત છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. વૃદ્ધ, સ્ત્રી, જોગી આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર બહુરૂપી એક વ્યક્તિ હેઅને ભિન્ન ભિન્ન રૂપની અવસ્થાથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ તરીકે ઓળખાય છે, ધારણ કરેલી અવસ્થાવાળી વ્યક્તિના સંકેત ધારણું કરે છે, માત્ર અવસ્થાથી કોઈ ઓળખતું નથી. કેટ-પાટલૂન-અંગરખું-ખમીસ-ટોપ આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર વસ્ત્ર ધારણ કરેલી ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાને આધારભૂત કેટઅંગરખું આદિ વસ્તુ દ્રવ્ય )ના નામથી ઓળખાય છે પણ તાંતણું કે વબના નામથી ઓળખાતું નથી. આધારભૂત મૂળ દ્રવ્ય એક હેવા છતાં પણ પર્યાયદૃષ્ટિથી તે અનેક દ્રશ્યરૂપે જણાય છે. વિભિન્ન પર્યાયોમાં અર્થક્રિયાના ભેદને લઇને ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. | માનવ જગત દુનિયાને પર્યાયની દૃષ્ટિથી જોતું નથી પણ વસ્તુ ( દ્રવ્ય ) તરીકે
ઓળખે છે. ધૂલ દૃષ્ટિથી એક જ વસ્તુથી બનેલી અનેક વસ્તુઓને સર્વથા ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ તરીકે માને છે; કારણ કે એક જ દ્રવ્યની બનેલી અનેક વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન અનેક કાર્યોમાં વપરાય છે. એક વસ્તુમાંથી બનેલી પાંચ વસ્તુઓ પરસ્પર એક બીજીનું કામ