Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

અંક ૯ મે. ]
અક્ષર અનક્ષર મીમાંસા
૧૯૭
નથી. નિરપેક્ષ અસતને સત્ અને સત્ને અસત્ કહી શકાય નહિં. જે વસ્તુને અસત કહેવામાં આવે છે. તે પરસ્વરૂપથી હાઇ શકે છે પણુ સ્વસ્વરૂપથી તે તે સત્ જ હાય છે. માટીના પિંડ અને ત્યાર પછીની સ્થાસ-ક્રાશ-કુશૂલ-કપાલ તથા ધટ આદિ અવસ્થાઓમાં સત્ કાયમ રહે છે. ક્રમથી થવાવાળી દરેક અવસ્થાઓ સત્તાશૂન્ય હાતી નથી, દરેક અવસ્થામાં અસ્તિ-છે શબ્દ વપરાય છે. જેમકેપિડ છે, સ્થાસ છે, એવી જ રીતે ઘટ છે. એમ કહેવાશે પણુ નથી–એમ નહિ કહેવાય. અને જ્યાં નથી એમ કહેવાય છે ત્યાં પૂર્વની અથવા પછીની અવસ્થાની, અથવા તા બીજી ક્રાઇ ભિન્ન વસ્તુની અવસ્થાની અપેક્ષા રાખીને કહેવામાં આવે છે. જેમક્ર-કપાલ, પિંડ નથી, ઘડા નથી; પણ કપાલ છે. તેમ જ ધડા વસ્ત્ર નથી અને વસ્ત્ર ધડા નથી; પશુ ધડે, ઘડે છે અને વસ્ત્ર વસ્ત્ર છે. આવી જ રીતે વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તા વગરની વસ્તુ તે અવતુ છે.
સત્તા ત્રણે કાળમાં રહેવાવાળી છે, ગમે તેટલી અવસ્થાએ બદલાય તે યે સત્તા કાયમ રહે છે, છતાં તે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશવાળી છે. જો એમ માનવામાં ન આવે તે જગત્ એક સ્વરૂપવાળું થઈ જાય અને તેમ થાય તે પછી અનેક રૂપે દેખાતા જગત જેવું કશું ય હાઇ શકે જ નહિ, તેથી શૂન્યવાદના પ્રસગ ઉપસ્થિત થાય માટે જ માનવું પડે છે કે-ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ સત્તાના જ અંશે છે અને તેમ હેાવાથી જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણ સ્વભાવસ્વરૂપ સત્ ( સત્તા ) કહેવાય છે, ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણે સ્વભાવ સ્વતંત્રપણે ( અનુપચારિક ) સતમાં સાથે જ રહે છે. આ ત્રણુમાંથી એક પશુ ન હેાય તે। સત જેવુ કાંઇ પણ હેાઇ શકતું જ નથી.
જે સત્ છે તે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અર્થાત્ જે સત્ છે તે જ દ્રવ્ય છે અને તેમાં જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણે અંશે રહેલા છે. આ ત્રણ સ્વભાવરૂપ અશાવાળું દ્રવ્ય છે. ઉત્પત્તિ તથા વિનાશરૂપ અશા-પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે . અને સ્થિર અ'શાને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, કે જેના અક્ષર પણ સકેંત રાખવામાં આવ્યા છે. અર્થાત્ વસ્તુમાં સ્થિર અંશરૂપી દ્રવ્ય તે અક્ષર અને ઉત્પત્તિ વિનાશ શસ્ત્ર પર્યાય તે ક્ષરના સંકેતને ધારણ કરે છે; માટે વસ્તુમાત્ર અક્ષર તથા ક્ષરવરૂપ છે. જો કે પ્રત્યેક ક્ષણે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ દરેક વસ્તુમાં થયા કરે છે તેા પણ ત્યાં સ્થિરતાના અંશ કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ ત્યાં રહે જ છે, અને તેથી ઉત્ત્પત્તિ-વિનાશના કાઇ પણ ક્ષણમાં વસ્તુ (દ્રવ્ય) માનવી જ પડે છે. તાત્પર્ય કે–દ્રવ્ય સિવાય નિમૂળ ઉત્પત્તિ, વિનાશ હૈાઇ શકે જ નહિ. જે ક્ષણે ઉત્પત્તિ અથવા તો વિનાશ થાય છે તે ક્ષણે કૈાની ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ થયા? એમ પૂછવામાં આવે તે કહેવુ પડશે કે અમુ* વસ્તુ( દ્રવ્ય )ને અને એટલા માટે જ અવસ્થા–પર્યાય બદલાય છે, પણ અવસ્થાવાળુ' દ્રશ્ય તે કાયમ રહે છે. જે પર્યાય બદલાય છે તે કાઈ ને કાઈ વસ્તુ( દ્રશ્ય )ના નામથી ઓળખાય છે. તેથી દ્રવ્ય મૂળ-પ્રકૃતિ છે અને પર્યાય વિકૃતિ છે અને તેથી જ વિકૃતિ સ્વરૂપ પર્યાયનું મૂળ પ્રકૃતિસ્વરૂપ દ્રવ્ય છે, એટલે જ પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય નથી અને દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય નથી. દ્રશ્યને છેાડીને સવથા ભિન્ન પર્યાય રહી શક્તા જ નથી. જ્યાં પર્યાય રહે છે તેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. ક્રાઈ