________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२००
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
( [ પ્રથમ અષાઢ
વસ્ત્ર રાખડીના રૂપમાં પરિણમે છે ત્યારે મુખ્ય કે ગૌણ પણે વસ્ત્ર કહી શકાય નહિં પણ ભસ્મ રૂપ દ્રવ્ય કહી શકાય અને તે વસ્ત્રના ધર્મોથી ભિન્ન અનેક ધર્મોના આધારભૂત હોય છે; કારણ કે તેના અર્થક્રિયા વસ્ત્રની ક્રિયાથી ભિન્ન હોય છે.
સંસાર, અચેતન તથા ચેતન સ્વરૂપ જીવ તથા અજીવ એમ બે દ્રષના પરિણામસ્વરૂપ છે, અર્થાત તાત્વિકદષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે જીવ અને અજીવ એમ મૂળ દ્રવ્યું: બે જ છે. જેટલી વિવિધતા તથા વિચિત્રતા જણાય છે તે બંને દ્રવ્યોના પરિણામરૂપ છે. યુગલસ્વરૂપ અચેતન અજીવ દ્રથના પરિણામથી અથવા તે અરૂપિી-ચેતનસ્વરૂપ જીવ દ્રવ્યની સાથે થયેલા પુદગલ દ્રવ્યના સંયોગી પરિણામથી અનેક ધર્મો આશ્રિત ધર્મોવાળા દુનિયા દષ્ટિગોચર થઈ રહી છે. દ્રવ્ય માં સ્વત: તથા પરતઃ પરિશમન થાય છે, અરૂપી દૂમાં પરતઃ અને રૂપી વ્યોમાં સ્વત: પરિણમન હોય છે. સ્વતંત્રપણે શુદ્ધ જીવદ્રવ્ય
અરૂપી અને અછવદ્રવ્ય રૂપી તથા અરૂપી પણ છે. પૃદુગલ સંયોગી છવ તથા પુદ્ગલ રૂપી અજીવ દ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ આ ત્રણ અજીવ દ્રવ્ય સહાયક તરીકે છે, અને તેથી પાંચ મૂળ દ્રવ્ય છે કે જેને લઈને પંચાસ્તિકાયમય લેક કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણ અરૂપી અજીવ દ્રવ્યમાં પરિણમન જીવ તથા પુગલના સંયોગથી થતું હોવાથી તે પરતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અને પુદગલ દ્રવ્યમાં અન્ય વિજાતીય દ્રવ્યના સંગ વગર પણ પરિણમન થાય છે માટે તે સ્વતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અરૂપી જીવ દ્રવ્યમાં અન્ય રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યના સંયોગથી પરિણમન થાય છે તેથી તે પણ પરત પરિણમન છે. અવસ્થા માત્ર પરિણામ છે અને તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. પરિણામ જેના થાય છે તે પરિણામી કહેવાય છે કે જેને દ્રવ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત પરિણામી તે દ્રવ્ય અને પરિણામ તે પર્યાય. આ બંને પરિણામી તથા પરિણામ ભિન્ન પણ છે અને અભિન પણ છે. પરંતુ સર્વથા ભિન્ન નથી. જેમકે-દૂધનું પરિણામ દહિ, દહિંનું પરિણામ માખણ અને માખણનું પરિણામ ઘી. આ પ્રમાણે પરિણામની અપેક્ષાથી પરિણમી ભિન્ન છે; પણ પરિણમી દૂધની અપેક્ષાથી અભિન્ન છે. પરિણામ પરિણામ સ્વરૂપ છે અને એટલા માટે જ જેટલા પરિણામ છે તેટલા ભિન્ન દ્રના સંકેત છે. પરિણામી મૂલ દ્રવ્ય દૂધ તેના ઉત્તરોત્તર પરિણામ દ્રવ્ય, દહિં, માખણ અને ઘી કહેવાય છે. મૂળ પરિણામી દ્રવ્ય શુદ્ધ હોય છે અને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય તથા પરિણામ સ્વરૂપ દ્રવ્ય અશુદ્ધ છે. જે દ્રવ્ય કેાઈ પણ દ્રશ્યના પરિણામસ્વરૂપ ન હોય તે તાત્વિક મૂળ પરિણમી દ્રશ્ય કહેવાય છે અને સર્વથા પરિણામાંતરને પામેલા પરિણામને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. અને જ્યાં સુધી જે દ્રશ્ય સર્વથા પરિણામાંતર પામે નહિ ત્યાં સુધીના પરિણામે પરિણામ દ્રવ્ય કહેવાય છે. મૂળ પરિણમી દ્રવ્ય તાવિક અક્ષર છે અને અવાંતર પરિણમી દ્રવ્ય અતાત્વિક અક્ષર છે અને જે પરિણામ (પ ) છે તે મૂળ દ્રવ્યના હોય કે અવાંતર દ્રવ્યના હોય તે ક્ષર કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે પરિણામી અક્ષર છે અને પરિણામ ક્ષર છે.
For Private And Personal Use Only
