Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/533793/1

Page #1

Nasanastasiestantaneolesterastadasana)
मोक्षार्थिना प्रत्यहं ज्ञानवृद्धिः कार्या ।
શ્રી જૈનધર્મપ્રકાશ
p-reg gવા સ્વાવસ્થા —ાવા -
1351––-r-- mugIBUT
5
Eા
क्रिया
રો
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSB
DOJO1016DIQDIGIOONOODORIONIDIOIOIOIOIGNONOOD167
ધાન;
भान परम
नधर्म प्रसारक सभा
(
[ અંક ૯ માં
પ્રથમ આષાઢ
છે ઈ. સ. ૧૯૫૦
૧૫ મી જુન
વીર સં. ર૪૭૬
વિક્રમ સં. ૨૦૦૬
પ્રગટકર્તા
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
9999999G9999999999999

Page #2

विषयानुक्रमणिका. ૧. શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજીનું પુણ્ય સ્મરણ (શ્રી મગનલાલ મેતીચંદ શાહ) ૧૯૩ ૨. વાંઢાય તઐ નમ: - ...(શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ “સાહિત્યચદ્ર') ૧૯૫ ૩. અક્ષર અનક્ષર મીમાંસા .. .. (આ. શ્રી વિજય કસ્તૂરિજી મહારાજ) ૧૯૬ ૪, ગણધરવાદની પાર્શ્વભૂમિ ... (શ્રી બાલચંદ હીરાચંદ ‘સાહિત્યચંદ્ર') ૨૦૧ ૫. કમવિષયક ગ્રંથનું નામસામ ... ( હીરાલાલ ૨. કાપડિયા M. A.) ૨૦૪ ૬. એ કાન્તને મહિમા
| (અનુ. અભ્ય.સી B. A ) ૨૦૮ ૭. ગધેડે અને તેની મિથ્યા આશા ... .. ( શ્રી વેલજીભાઈ ) ૨૧૦ ૮. સમજ સમજ ફુટ જાયગી ... ... ... ... (અકા ભાભા ) ૨૧૧ ૯, વ્યવહાર કૌટયઃ ૨ ૨૯૨-૯૩ ]... ... ... (ભૌતિક ) ૨૧૨ ૧૦. સ્વ. શ્રી કાંતિલાલ પ્રતાપશીભાઈ . - - - - 11 ૧૧. સ્વીકાર અને સમાલોચના... ... ... ... ... ... ૨૧૫
“પ્રકાશ' સહાયક ફંડ. ગયા અંકમાં જણાવી ગયા બાદ નીચેની રકમ સહાય તરીકે મળી છે જેનો છે સાભાર સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. '૧૫) અગાઉના ૨૫) શ્રી મોરબી તપગચ્છ સંધ, હ, ડો. વલભદાસ નેણશીભાઈ
હવે પછીનો પ્રકાશ” નો અંક પ્રથમ આષાઢને આ નવમો અંક પ્રગટ થયા પછી અધિકમાસને અંક બંધ રહેતા હવે પછીને દશમે અંક તા. ૧૫ મી ઓગસ્ટ શ્રાવણ શુદિ બીજના રોજ પ્રગટ થશે. WVXXXXXXXXXXXXXXXX ' “ શ્રી જૈનધર્મ પ્રકાશ ના ગ્રાહક બંધુઓને.
વિજ્ઞપ્તિ. આપને જણાવવાનું કે આપણે પાસે સ. ૨૦૦૫ ની સાલના લવાજમના રૂા. ૧-૧૨-૦ તથા સં. ૨૦૦૬ ની સાલના રૂા. ૩-૪-૦ મળી રૂા. ૫-૦-૦ લવાજમના લેણુ રહે છે. “ પ્રકાશ” તે પેટમાં જ ચાલે છે છતાં આ વખતે ભેટબુક તરીકે “ પ્રશ્નોત્તર રસધારા” નામની બુક આપ- 5 વાનું નિર્ણત કરવામાં આવ્યું છે તે આપની પાસે લેણી પડતી રકમ તથા ભેટ બુકના પોસ્ટેજના બે આના; મળી રૂા. ૫-૨-૨ મનીઓર્ડરથી મેકલાવી આપશોજી. જે તા. ૩૦ મી જુન સુધીમાં આપના તરફથી તે રકમ નહીં મળે તો તા. ૧ લી જુલાઈથી આપને ભેટબુક વી. પી. થી રવાના કરવામાં આવશે, તો આપને વી. પી. સ્વીકારી લેવા વિજ્ઞપ્તિ છે. જે
XXXXXXX

Page #3

પુસ્તક ૬૬ મુ અંક ૯ મા.
\\////
જૈન ધર્મ પ્રકાશ
: પ્રથમ આષાઢ :
વીર સ, ૨૪૭૬ વિ. સં. ૨૦૦૬
શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજીનું પુણ્ય મરણુ.
( એધવજી સંદેશા કહેજો શ્યામને–એ રાગ. )
ખૂઝાયા દીપક એ દિવ્ય પ્રકાશન, શ્રી સાગરજી નામ જંગે મશહૂર જો; એ પ્રકાશે સિદ્ધક્ષેત્ર ગાભાવીયુ, અધિક વધાર્યું. સૂય પૂરતું નૂર જે. ખૂઝાયા ૧ બાળપણામાં ચારિત્રધારી એ થયા, વૈરાગ્યે વાળ્યાં છે જીવન–વહેણ જો; કાંત દાંત ને શાંત સુધારસથી ભર્યાં; નહીં ઠેલાયાં જીવનનાં કાઇ કહેણ જો. મૂઝાયા ૨ ષડ્ દર્શનના એ સાચા જ્ઞાતા હતા, દ્રવ્યાનુયોગે વધ્યું। આત્મવિકાસ જો; પામ્યા પદવી ‘“ આચાર્ય' ' ને “ સુરિ ’તણી, “ આગમદિવાકર '' બની કર્યાં પ્રકાશ જે. ખૂઝાયા ૩ સ્થાપી સમિતિ આગમાાર કારણે, શેાધ્યાં જૂનાં સર્વે પુસ્તક સ્થાન ન્તે; નિર્માંળ બુદ્ધિારા નવવિધ સાંપડયું, શુદ્ધ કરી મુદ્રણુમાં આપ્યું સ્થાન જો, બૂઝાયેા ૪
..

Page #4

છે જેન જગતના શ્રેષ્ઠ સુકાની બની, વાળ્યાં છે જનતાની હય વહેણ જે
સબંધે સમજાવી જૈન સમાજને, અથડાતાં એ કાને આજે કહેણ જે. ઝાડ ૫ સર્વ દશ જેમાં સાત્વિક ભાવથી, જિનાગમમાં આત્મશુદ્ધિને વેગ જે; મન બુદ્ધિ ને કાયાથી નિશ્ચય કર્યો, આગમની સેવા એ મોક્ષપ્રયોગ જો. બુઝાયો ૬ સાગરજીના મથે શેભા આપતા, સાહિત્યમાં પાડ્યું અનોખું સ્થાન જો; છે ગુંથણી વિરલ અભ્યાસીતણી, આજે એનું થઈ રહ્યું બહુમાન જો, બૂઝા૭ શ્રુતજ્ઞાન ભયુ છે આગમમંદિરે, એ એમને પ્રબળ સામર્થ્ય યોગ જો; જે આરાધી તરો ભવિ છે ઘણા, પંચમ કાળે એ શુભ સંયોગ છે. બૂઝાયે ૮ / ભાષા સુંદર મન હરતી મૂળ માગધી, વ્યાખ્યાનમાં આપે અજબ રંગ જો; પ્રશ્નોના આપેલા ફુટ ઉત્તરે, સાંભળતાં જ્યાં અધિક વધે ઉછરંગ જે. બૂઝાયે ૯ છે સિદ્ધક્ષેત્રમાં આપી રૂડી “ વાંચના” આગમની, એ પરંપરા વિખ્યાત જો; બુદ્ધિની કુશળતા વૃદ્ધિ પામતાં, સર્વે સ્થાને હવે થયા પ્રખ્યાત છે. બૂઝાયે ૧૦ % સમતાના સાગર આ મીઠું બેલતા, મધુરી મધુરી દેતા અદ્દભૂત શીખ જો; શિષ્યના જીવનમાં શમ રસ રેડતા, તરણતારણ એ સાચા નાવિક છે. બૂઝાય૧૧ પ્રતિબોધ્યા છેનાના મોટા રાજવી, જૈન જૈનેતર સમાજમાં બહુ માન જો; દાન દયાના પ્રવાહે રેલાવી, ધર્મક્ષેત્રમાં જેનું નહિ કાંઈ માપ જે બૂઝાયે. ૧૨ સાગરને સાગરની ઉપમા ઘટે, ન ઘટે ત્યાં કદી કોઈ ઉપમાન જો;
અનુપમ આ જીવનના ફળને જાણવા, આપ સર્વે આગમને બહુમાન જો. બૂઝાયે ૧૩ જ છે શિષ્યો સૌ સંભારે નાયક નેહને, શ્રાવકોને દર્શન વિયોગ જો;
અભ્યાસીને સશુરુ પૃછા જતાં, સૌને મનમાં પ્રગટ્યો છે અતિ ક્ષોભ જે બૂઝા. ૧૪ થાવત છવન અથાગ ઉઘોગી રહ્યા, પઠન પાઠન સ્વાધ્યાય ભરપૂર જે; ધર્મના ધોરી આ સાચા સંતનું, સ્મરણ કરતાં કર્મ થાય સહુ દૂર છે. બૂઝાયા. ૧૫ /
મગનલાલ રેતીચંદ શાહ-વઢવાણ કેમ્પ. તે
( ૧૯૪ )
૯.

Page #5

પ્રમાથી જ ખાલે દુની ચિત્ત
कालाय तस्मै नमः । ( ઉપજાતિ. )
તુજને પ્રમાણે; કંદ ા
અનેશ.
તે ધૂળ
ભેગા
ભેા કાળ ! તારા ચરણે નમું છું, અપૂર્વ તારા ગુણ હું તું ભૂત તે સાંપ્રત વા ભવિષ્યે, અસ્તિત્વ ધારી ગુણુ તને નથી અંધન કાઈ વ્હાલું, સનાતનવે તુજ નામ ઝાલુ; પ્રદેશથી ખાધિત વસ્તુજાત, તને નથી ક્રાઇ પ્રદેશ માત. સ્વતંત્ર તૂ છે અધિ વિનાના, ગણી શકે ના આરંભ દેખ નહીં કાષ્ઠ તારા, ન 'ત દેખે હતા અને છે વળી રહેવા, મૃત્યુ ન તારું તારા સમીપે સહુ તુચ્છ દીસે, સામ્રાજ્ય તારું તે' ક્રેઈ સાશ્ત્રાજ્ય ઊભા કર્યાં છે, ગ િત ૩૪ રાજા, અહં પદે சு નિજતે અકિય, ગણે દાઢા મહી તે ચગદાઈ મૂવા, તારા અતિ તે શુચિ મુદ્ધિધારી, તારા સમીપે મચ્છુકા ગણુાય, તે કઈ તીર્થંકર સિદ્ધ જોયા, થયા સહ ચૂ અનેક જીવ, તારા પ્રતાપે અગણિત તને ગણાવા ઉધ્યાત દેખે, ઋતુતા માપ ગણીત એ માપ તારું અતિ તુચ્છ માન, અલ્પાંશ ના ડ્રાય કદી પ્રમાણ, ફ્
ઉન્મત્ત
કર્યાં
કદીએ થવાનુ; સહુ વિશ્વમાં છે. કરી તે દીધા છે; હરી ગવ જ ન ભાજા. ગુણાધી પ્રતપે અસ‘ખ્ય; પ્રતાપે કૃમિ કીટ જેવા તથા વૃદ્ધ વિચારક્રારી; એક જ માળ થાય. ક્રુતિ નીચ
ખાલે સહુતણી પાપી અને
માયા;
ભાવ.
લેખે;
તારાતણી કાઈ ગતિ ગણાવે, પરંતુ એ તુચ્છ પ્રયત્ન થાય, પ્રકાશને વેગ ગણી કહે છે, પ્રયત્ન અલ્પજ્ઞતા ગણાય, કદી ન તારી ગણતા કરાય. ૧૧
પ્રમાણુ તારુ ગણુવા કરાવે; એ સવ ખાલેાચિત તે ગણાય. ૧ પ્રકાશ વ ગણના કરે છે;
અગણ્ય ને અક્ષય નિષ તૂ છે, ગણું ગણાવે તુજને વરાથી, પડ્યે પમા તારા ન પામે નર કાઈ પાર, કરે તું સધિ ફાળે
સાગર માપ માન, અત્યક્ષ
ગણી તને ધન્ય સ્વયં ગણે છે; અગણ્યને ક્રમ મધ્યાય તેથી. ર દીસે પણ એ પ્રમાણ; જીવામુગ્ધ વિચાર સાર શિર તૂંજ મ્હાલે; નિત્ય રહે જ
તમે ન ટાળે
બેઝ. ૧૪
દિનરાત ચાલે, દરેક પ્રાણી જગમાંહી કાઇ, તું જાગતા તને ગુમાવે નિજને ફસાવે, ગયેા કદી તૂં જાગ કદી ન ઉંધ, જ્ઞાની
માટે સદા
કહે
+( ૧૯૫ ){
સ્તવું છું; યંત્રવેષે,
ર
×
૫
७
કરી
'દુિં નાવે;
નિત્ય રહે સાગ. ૧૫
તુજને ગુમાવે, મનુષ્યને જન્મ જ અર્થ થા; વિનંતિ, રહે સદા નગૃત ઍક નીતિ. ૧૬ “ સાહિત્યચંદ્ર” ખાલચંદ્ન હીરાચંદ-માલેગામ.
ધરી
ht
મ

Page #6
BA YEIKEKEIKEKEKEIKEIKEIKENKY છે “અક્ષર–અનક્ષર મીમાંસા' છે KEIKEIKKIKEKEKEIKEIKO લેખક–આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ. ન ખરે, ન ખસે, ન નાશ પામે તે અક્ષર અને ખરી પડે, ખસી જાય, નાશ પામે તે ક્ષર કહેવાય છે. જગતની કોઈ પણ વસ્તુ પોતાનાથી વિપરીત સ્વભાવવાળી વસ્તુની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પિતાનું અસ્તિત્વ જાળવી શકતી નથી. અર્થાત પિતાની હયાતી રાખી શકતી નથી. વિવિધતા સિવાય જગત એકરૂપે હોઇ શકતું નથી. વિવિધતા ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવને લઈને જ હોઈ શકે છે. સ્વભાવભેદ વસ્તુના ભેદનું પ્રધાન કારણું છે. વસ્તુમાત્રમાં ભાવ અક્ષરરૂપે રહે છે અને સ્વભાવ ક્ષરરૂપે રહે છે. ક્ષરની અપેક્ષાથી અક્ષર અને અક્ષરની અપેક્ષાથી હાર કહેવાય છે, માટે જ જગતને સાપેક્ષ દષ્ટિથી જવાથી તેનું સાચું સ્વરૂપ જણાય છે. બાહ્ય દૃષ્ટિથી જગતનું જ સ્વરૂપ જણાય છે તે અંતર્દષ્ટિથી. ભિન્ન પ્રકારનું છે. જો કે બાહ્ય જગત તથા અંતર્જગત બીજ તથા અંકુરની જેમ નામ તથા સ્વરૂપમાં ભેદ રાખે છે છતાં તે પ્રકૃતિ તથા વિકૃતિસ્વરૂપ એક જ વસ્તુના અંશે છે. એટલે એકને છોડીને બીજું રહી શકતું નથી, પણ મુખ્ય તથા ગોણુ પણ રહે છે. જ્યારે પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે ત્યારે વિકૃતિ ગૌણપણે અને વિકૃતિની પ્રધાનતામાં પ્રકૃતિ ગૌણ રહે છે. અને તેથી કરીને જ અક્ષર તથા ક્ષર એક જ વરતુના બે અંશો છે. જે ક્ષર છે તે જ અક્ષર છે અને જે અક્ષર છે તે જ ક્ષર છે, પણ બને એક બીજાથી સર્વથા ભિન્ન વસ્તુ નથી. દેખીતી રીતે ભિન્ન સ્વભાવવાળા હોવા છતાં પણ સર તથા અક્ષર એક જ વસ્તુના ધર્મો છે. જો કે સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચાર કરતાં એમ સમજાય છે કે-જે ક્ષર હોય તે અક્ષર કેવી રીતે હોઈ શકે અને જે અક્ષર હોય તે ક્ષર કેવી રીતે હોઈ શકે? પણ જયારે વસ્તુસ્થિતિને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સર્વથા ભિન્નતા બંનેમાં ઘટી શકતી નથી. બંનેને સર્વથા જુદા પાડીએ તે દેખાતું જગત હેડી શકે જ નહિં, શૂરતા જ હોવી જોઈએ પણ વિવિધ પ્રકારના ભાવોથી ભરેલા દૃષ્ટિગોચર થતા જગતને શૂન્ય કેવી રીતે કહેવાય ? માટે જ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ભિન્ન સ્વભાવને ધારણ કરવાવાળા અનેક ધર્મો રહેલા છે એમ માનવું જ પડે છે. સંસારની વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તાઘન્ય કોઈ પણ વસ્તુ નથી. જેને અસત કહેવામાં આવે છે તેમાં પણ સત્તા તો હોય જ છે. અસત વસ્તુની સિદ્ધિમાં સસલાના શિંગડાને કે આકાશકુસુમને ઉદાહરણ તરીકે વાપરવામાં આવે છે, તે પણ સતસ્વરૂપે જ હોય છે. જેની સત્તા નથી એવી કઈ પણ વસ્તુ જ નથી. માટીના પિંડમાં વડાના અભાવને પ્રાગભાવ માનવામાં આવે છે તે સતસ્વરૂપ હોય છે. ઘડો ભાંગી ગયા પછી પ્રäસાભાવ કહેવાય છે તે પણ સતસ્વરૂપ છે. ઘટમાં વસ્ત્રો અને વસ્ત્રમાં ધટનો જે અભાવ કહેવાય છે તે પણ સત્તાશૂન્ય તે નથી જ. ત્રણે કાળમાં અભાવ કે જેને અત્યંતા- , ભાવ કહેવામાં આવે છે તે અસંભવિત છે; કારણ કે સત્તાશૂન્ય અસત્ જેવી કોઈ વસ્તુ જ For Private And Personal Use Only

Page #7

અંક ૯ મે. ]
અક્ષર અનક્ષર મીમાંસા
૧૯૭
નથી. નિરપેક્ષ અસતને સત્ અને સત્ને અસત્ કહી શકાય નહિં. જે વસ્તુને અસત કહેવામાં આવે છે. તે પરસ્વરૂપથી હાઇ શકે છે પણુ સ્વસ્વરૂપથી તે તે સત્ જ હાય છે. માટીના પિંડ અને ત્યાર પછીની સ્થાસ-ક્રાશ-કુશૂલ-કપાલ તથા ધટ આદિ અવસ્થાઓમાં સત્ કાયમ રહે છે. ક્રમથી થવાવાળી દરેક અવસ્થાઓ સત્તાશૂન્ય હાતી નથી, દરેક અવસ્થામાં અસ્તિ-છે શબ્દ વપરાય છે. જેમકેપિડ છે, સ્થાસ છે, એવી જ રીતે ઘટ છે. એમ કહેવાશે પણુ નથી–એમ નહિ કહેવાય. અને જ્યાં નથી એમ કહેવાય છે ત્યાં પૂર્વની અથવા પછીની અવસ્થાની, અથવા તા બીજી ક્રાઇ ભિન્ન વસ્તુની અવસ્થાની અપેક્ષા રાખીને કહેવામાં આવે છે. જેમક્ર-કપાલ, પિંડ નથી, ઘડા નથી; પણ કપાલ છે. તેમ જ ધડા વસ્ત્ર નથી અને વસ્ત્ર ધડા નથી; પશુ ધડે, ઘડે છે અને વસ્ત્ર વસ્ત્ર છે. આવી જ રીતે વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તા વગરની વસ્તુ તે અવતુ છે.
સત્તા ત્રણે કાળમાં રહેવાવાળી છે, ગમે તેટલી અવસ્થાએ બદલાય તે યે સત્તા કાયમ રહે છે, છતાં તે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશવાળી છે. જો એમ માનવામાં ન આવે તે જગત્ એક સ્વરૂપવાળું થઈ જાય અને તેમ થાય તે પછી અનેક રૂપે દેખાતા જગત જેવું કશું ય હાઇ શકે જ નહિ, તેથી શૂન્યવાદના પ્રસગ ઉપસ્થિત થાય માટે જ માનવું પડે છે કે-ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ સત્તાના જ અંશે છે અને તેમ હેાવાથી જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણ સ્વભાવસ્વરૂપ સત્ ( સત્તા ) કહેવાય છે, ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણે સ્વભાવ સ્વતંત્રપણે ( અનુપચારિક ) સતમાં સાથે જ રહે છે. આ ત્રણુમાંથી એક પશુ ન હેાય તે। સત જેવુ કાંઇ પણ હેાઇ શકતું જ નથી.
જે સત્ છે તે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અર્થાત્ જે સત્ છે તે જ દ્રવ્ય છે અને તેમાં જ ઉત્પત્તિ, વિનાશ તથા સ્થિરતા આ ત્રણે અંશે રહેલા છે. આ ત્રણ સ્વભાવરૂપ અશાવાળું દ્રવ્ય છે. ઉત્પત્તિ તથા વિનાશરૂપ અશા-પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે . અને સ્થિર અ'શાને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે, કે જેના અક્ષર પણ સકેંત રાખવામાં આવ્યા છે. અર્થાત્ વસ્તુમાં સ્થિર અંશરૂપી દ્રવ્ય તે અક્ષર અને ઉત્પત્તિ વિનાશ શસ્ત્ર પર્યાય તે ક્ષરના સંકેતને ધારણ કરે છે; માટે વસ્તુમાત્ર અક્ષર તથા ક્ષરવરૂપ છે. જો કે પ્રત્યેક ક્ષણે ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ દરેક વસ્તુમાં થયા કરે છે તેા પણ ત્યાં સ્થિરતાના અંશ કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે તે પણ ત્યાં રહે જ છે, અને તેથી ઉત્ત્પત્તિ-વિનાશના કાઇ પણ ક્ષણમાં વસ્તુ (દ્રવ્ય) માનવી જ પડે છે. તાત્પર્ય કે–દ્રવ્ય સિવાય નિમૂળ ઉત્પત્તિ, વિનાશ હૈાઇ શકે જ નહિ. જે ક્ષણે ઉત્પત્તિ અથવા તો વિનાશ થાય છે તે ક્ષણે કૈાની ઉત્પત્તિ તથા વિનાશ થયા? એમ પૂછવામાં આવે તે કહેવુ પડશે કે અમુ* વસ્તુ( દ્રવ્ય )ને અને એટલા માટે જ અવસ્થા–પર્યાય બદલાય છે, પણ અવસ્થાવાળુ' દ્રશ્ય તે કાયમ રહે છે. જે પર્યાય બદલાય છે તે કાઈ ને કાઈ વસ્તુ( દ્રશ્ય )ના નામથી ઓળખાય છે. તેથી દ્રવ્ય મૂળ-પ્રકૃતિ છે અને પર્યાય વિકૃતિ છે અને તેથી જ વિકૃતિ સ્વરૂપ પર્યાયનું મૂળ પ્રકૃતિસ્વરૂપ દ્રવ્ય છે, એટલે જ પર્યાયથી ભિન્ન દ્રવ્ય નથી અને દ્રવ્યથી ભિન્ન પર્યાય નથી. દ્રશ્યને છેાડીને સવથા ભિન્ન પર્યાય રહી શક્તા જ નથી. જ્યાં પર્યાય રહે છે તેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. ક્રાઈ

Page #8

૧૯૮
શ્રી જેન ધર્મ પ્રકાર.
[ પ્રથમ આષાઢ
પણુ અવસ્થાસ્વરૂપ પર્યાય કઈ ને કઈ દ્રવ્યના નામથી જ ઓળખાશે પણ અમુક અમુક અવસ્થા-પર્યાય દ્રવ્ય ( વસ્તુ) નથી એમ નહિં કહેવાય પણ અમુક વસ્તુની આ અવસ્થા છે એમ કહેવાય છે તેમજ અમુક વસ્તુ (દ્રવ્ય ) અવસ્થા-પર્યાય નથી એમ પણું નહિં કહેવાય; કારણ કે કોઈ પણ ક્ષણે કોઈ પણ વસ્તુ જોઈશું તે તે કોઈ પણ અવસ્થા(પર્યાય )રૂપે જ જણૂાશે કે જેને આપણે કાર્યને અનુસરીને કોઈ પણ વસ્તુ( દ્રવ્ય)ના નામથી ઓળખીશું, માટે જ જે દ્રવ્ય છે તે પર્યાય છે અને જે પર્યાય છે તે દ્રવ્ય છે પણ . બંને સર્વથા ભિન્ન નથી, માત્ર કાર્યકારણ ભાવની અપેક્ષાથી ભિન્ન છે, દ્રવ્ય કારણ છે અને પર્યાય કાર્ય છે, બાકી તો દ્રવ્ય તથા પર્યાયનું એક જ અધિકરણ (આધાર) હોવાથી અભિન્ન છે અને તેથી જે અક્ષર છે તે ક્ષર છે અને જે ક્ષર છે તે અક્ષર છે. વસ્તુમાત્ર ક્ષર છે અને અક્ષર પણ છે.
અનેક પર્યાયોનો સમૂહ તે દ્રવ્ય અથવા તો અનેક પર્યાયોને આધાર દ્રવ્ય કહેવાય છે. અનેક પર્યાયે દ્રવ્યશૂન્ય રહી શકતા નથી માટે જેટલા પર્યાયો હોય છે, દ્રવ્ય પણ તેટલાં જ હોય છે; અર્થાત અનેક પર્યાયે અનેક દ્રવ્યના નામથી ઓળખાય છે, અને તેથી પર્યાય ભેદે દ્રવ્યને ભેદ પડે છે. જેમકે અનેક તાંતણું તે અનેક તંતુ દ્રવ્ય છે અને અનેક તાંતણાના સમૂહરૂપ પટ–વસ્ત્ર તે એક દ્રવ્ય છે. તાંતણાઓ તંતુરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે અને આતાન-વિતાન( તા-વાણું)ની ક્રિયાથી સમૂહરૂપે એકત્રિત થયેલા તંતુ પટ દ્રશ્ય કહેવાય છે, માટે જ તંતુમાં પટ રહે છે અને પેટમાં તંતુ રહે છે, તંતુની અપેક્ષા પટ પર્યાય છે અને તંતુ દ્રવ્યું છે ત્યારે પટની અપેક્ષાએ તંતુ પર્યાય છે અને પટ દ્રવ્ય છે. નિરાધાર કોઈ પણ પર્યાય હોઈ શકે જ નહિં અને તેથી જ દ્રવ્ય આધાર છે અને પર્યાય આધેય છે. પ્રત્યેક ક્ષણે બદલાઈને અનેક સ્વરૂપ ધારણ કરવાવાળા પર્યાય જિન-ભિન્ન કોના નામથી ઓળખાય છે; કારણ કે તે સર્વ પર્યાય ભાવસ્વરૂપ છે અને જે ભાવ છે તે જ સત છે કે જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. વૃદ્ધ, સ્ત્રી, જોગી આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર બહુરૂપી એક વ્યક્તિ હેઅને ભિન્ન ભિન્ન રૂપની અવસ્થાથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ તરીકે ઓળખાય છે, ધારણ કરેલી અવસ્થાવાળી વ્યક્તિના સંકેત ધારણું કરે છે, માત્ર અવસ્થાથી કોઈ ઓળખતું નથી. કેટ-પાટલૂન-અંગરખું-ખમીસ-ટોપ આદિ અનેક અવસ્થાને ધારણ કરનાર વસ્ત્ર ધારણ કરેલી ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાને આધારભૂત કેટઅંગરખું આદિ વસ્તુ દ્રવ્ય )ના નામથી ઓળખાય છે પણ તાંતણું કે વબના નામથી ઓળખાતું નથી. આધારભૂત મૂળ દ્રવ્ય એક હેવા છતાં પણ પર્યાયદૃષ્ટિથી તે અનેક દ્રશ્યરૂપે જણાય છે. વિભિન્ન પર્યાયોમાં અર્થક્રિયાના ભેદને લઇને ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોના સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. | માનવ જગત દુનિયાને પર્યાયની દૃષ્ટિથી જોતું નથી પણ વસ્તુ ( દ્રવ્ય ) તરીકે
ઓળખે છે. ધૂલ દૃષ્ટિથી એક જ વસ્તુથી બનેલી અનેક વસ્તુઓને સર્વથા ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ તરીકે માને છે; કારણ કે એક જ દ્રવ્યની બનેલી અનેક વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન અનેક કાર્યોમાં વપરાય છે. એક વસ્તુમાંથી બનેલી પાંચ વસ્તુઓ પરસ્પર એક બીજીનું કામ

Page #9

અંક ૯ મો. ]
અક્ષર અનક્ષર મીમાંસા
કરી શકતી નથી. જેમકે-માટીરૂપ એક જ દ્રવ્યમાંથી બનેલા ઈંટ–નળીયું-ઘડાતાવડીગોળ આદિ વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન કામોમાં ઉપયોગી થતી હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ માનવામાં આવે છે. ભીંતે ચણવામાં ઈટો કામ આવે છે અને છાપરું ઢાંકવામાં નળીયાં કામ આવે છે. પાણી ભરવામાં ઘડે કામ આવે છે અને રોટલા શેકવામાં તાવડી કામ આવે છે, પણ ઈટોથી છાપરૂં ઢંકાય નહિં અને નળીયાથી ભીતિ જણાય નહિં. ઘડાથી રોટલા શેકાય નહિં અને તાવડીથી પાણી ભરાય નહિં. આ પ્રમાણે એક જ દ્રવ્યના ભિન્ન ભિન્ન પર્યાય ભિન્ન ભિન્ન અર્થ ક્રિયા કરતા હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ (દ્રવ્ય) તરીકે દુનિયા ઓળખે છે..
વસ્તુમાત્રમાં જે અનંત ધર્મ કહેલા છે તે પર્યાની અપેક્ષાથી જ છે, એક જ પર્યાય બે ક્ષણ સ્થિર રહી શકે નહિ. દરેક ક્ષણે બદલાયા કરે છે, દ્રથ સ્થિર રહે છે, કારણ કે દ્રવ્ય પિતે આધાર હોવાથી પરિવર્તનશીલ નથી. પણ પર્યાય બદલાય છે અર્થાત અવસ્થા બદલાય છે પણ અવસ્થાવાળો બદલાતો નથી પણ અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય ભિન્ન સંકેતને ધારણ કરે છે; કારણ કે ભિન્ન અવસ્થાની ક્રિયા પણ ભિન્ન થાય છે, તેથી દ્રવ્યનો સંકેત પણું બદલાઈ જાય છે. મૂળ વતુ હોય કે અવસ્થાંતરને પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુ હોય, દરેદમાં અનંત ધર્મ રહે છે, અનંત ધર્મના આધારભૂત ધર્મી પણ અનંતા છે, અને તે મુખ્ય ધર્મીમાં ગૌણપણે રહે છે. તો યે કેટલાક મુખ્ય ધર્મીને સંકેત બદલાતું નથી. જ્યાં સુધી મુખ્ય ધમની અવસ્થા સર્વથા પરિણામાંતર થતી નથી ત્યાં સુધી અનેક પર્યાનું પરિવર્તન થઈને ભિન્ન પર્યાયો (વસ્તુ) થવા છતાં પણ મુખ્ય વસ્તુના સંકેતપૂર્વક જ ભિન્ન સંકેતરૂપે ઓળખાશે. જેમકેએક હજાર તાંતણાના વસ્ત્રમાંથી એક તાંતણો નિકળી જાય તો તે અવસ્થતરને . પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના આધારભૂત અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય પણ ભિન્ન અર્થ ક્રિયાને અનુસરીને ભિન્ન થાય છે. આ અર્થાકિયાની ભિશતા દિગૂ-દેશ-કાળની અપેક્ષાથી થાય છે કે જે ભાવની ભિન્નતાનું કારણ બને છે, અને તે સૂમ પરિણામ-પરિવર્તન થૂળબુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય થઈ શકતું નથી તેથી તે પૂર્વના વના સંકેતથી ઓળખાય છે. અર્થાત અને સંકેત બદલાતો નથી. આવી જ રીતે બે-ત્રણ-ચાર આદિ તાંતણુઓ જૂન થવા છતાં પણ તે વસ્ત્ર જ કહેવાય છે. છેવટે તેના બે ટુકડા કરવામાં આવે તો પણ તે વસ્ત્ર કહેવાય છે અથવા તે ગૌણુ દ્રવ્યપણે રૂમાલ પણ કહેવાય છે. રૂમાલ જેટલા કાર્યોમાં વપરાય છે તે બધાય ધર્મે મુખ્યપણે રૂમાલના અને ગૌણપણે વસ્ત્રના કહેવાય છે. શરીર ઢાંકવામાં-પહેરવામાં– ઓઢવામાં વસ્ત્ર કામ આવે છે, રૂમાલ કામ આવતા નથી. અર્થાત રૂમાલનું કામ વસ્ત્ર કરે નહિ અને વસ્ત્રનું કામ રૂમાલ કરે નહિં, કારણ કે બંને ભિન્ન દ્રવ્યો છે. જયારે વસ્ત્રને દરેક તાંતણે છૂટો પડી જાય છે ત્યારે તે મુખ્ય દ્રવ્ય વસ્ત્રને સંકેત ધારણ ન કરતાં તાંતણા કહેવાય છે. વસ્ત્રપણુમાં પહેલાંના તંતુઓ વસ્ત્રની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર પર્યાય કહેવાય છે અને પટમાંથી છૂટા પડેલા તાંતણા પર્યાય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર દ્રવ્ય કહેવાય છે, અર્થાત્ વસ્ત્રની પૂર્વાવસ્થારૂપ તંતુ તે પરિણામી દ્રય અને પર અવસ્થાના તાંતણું તે પરિણામરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે; પણ વસ્ત્ર બળીને ભસ્મ થાય છે ત્યારે અર્થાત

Page #10

२००
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
( [ પ્રથમ અષાઢ
વસ્ત્ર રાખડીના રૂપમાં પરિણમે છે ત્યારે મુખ્ય કે ગૌણ પણે વસ્ત્ર કહી શકાય નહિં પણ ભસ્મ રૂપ દ્રવ્ય કહી શકાય અને તે વસ્ત્રના ધર્મોથી ભિન્ન અનેક ધર્મોના આધારભૂત હોય છે; કારણ કે તેના અર્થક્રિયા વસ્ત્રની ક્રિયાથી ભિન્ન હોય છે.
સંસાર, અચેતન તથા ચેતન સ્વરૂપ જીવ તથા અજીવ એમ બે દ્રષના પરિણામસ્વરૂપ છે, અર્થાત તાત્વિકદષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે જીવ અને અજીવ એમ મૂળ દ્રવ્યું: બે જ છે. જેટલી વિવિધતા તથા વિચિત્રતા જણાય છે તે બંને દ્રવ્યોના પરિણામરૂપ છે. યુગલસ્વરૂપ અચેતન અજીવ દ્રથના પરિણામથી અથવા તે અરૂપિી-ચેતનસ્વરૂપ જીવ દ્રવ્યની સાથે થયેલા પુદગલ દ્રવ્યના સંયોગી પરિણામથી અનેક ધર્મો આશ્રિત ધર્મોવાળા દુનિયા દષ્ટિગોચર થઈ રહી છે. દ્રવ્ય માં સ્વત: તથા પરતઃ પરિશમન થાય છે, અરૂપી દૂમાં પરતઃ અને રૂપી વ્યોમાં સ્વત: પરિણમન હોય છે. સ્વતંત્રપણે શુદ્ધ જીવદ્રવ્ય
અરૂપી અને અછવદ્રવ્ય રૂપી તથા અરૂપી પણ છે. પૃદુગલ સંયોગી છવ તથા પુદ્ગલ રૂપી અજીવ દ્રવ્યની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં ધર્મ, અધર્મ તથા આકાશ આ ત્રણ અજીવ દ્રવ્ય સહાયક તરીકે છે, અને તેથી પાંચ મૂળ દ્રવ્ય છે કે જેને લઈને પંચાસ્તિકાયમય લેક કહેવાય છે. ધર્માસ્તિકાયાદિ ત્રણ અરૂપી અજીવ દ્રવ્યમાં પરિણમન જીવ તથા પુગલના સંયોગથી થતું હોવાથી તે પરતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અને પુદગલ દ્રવ્યમાં અન્ય વિજાતીય દ્રવ્યના સંગ વગર પણ પરિણમન થાય છે માટે તે સ્વતઃ પરિણમન કહેવાય છે. અરૂપી જીવ દ્રવ્યમાં અન્ય રૂપી તથા અરૂપી દ્રવ્યના સંયોગથી પરિણમન થાય છે તેથી તે પણ પરત પરિણમન છે. અવસ્થા માત્ર પરિણામ છે અને તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. પરિણામ જેના થાય છે તે પરિણામી કહેવાય છે કે જેને દ્રવ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત પરિણામી તે દ્રવ્ય અને પરિણામ તે પર્યાય. આ બંને પરિણામી તથા પરિણામ ભિન્ન પણ છે અને અભિન પણ છે. પરંતુ સર્વથા ભિન્ન નથી. જેમકે-દૂધનું પરિણામ દહિ, દહિંનું પરિણામ માખણ અને માખણનું પરિણામ ઘી. આ પ્રમાણે પરિણામની અપેક્ષાથી પરિણમી ભિન્ન છે; પણ પરિણમી દૂધની અપેક્ષાથી અભિન્ન છે. પરિણામ પરિણામ સ્વરૂપ છે અને એટલા માટે જ જેટલા પરિણામ છે તેટલા ભિન્ન દ્રના સંકેત છે. પરિણામી મૂલ દ્રવ્ય દૂધ તેના ઉત્તરોત્તર પરિણામ દ્રવ્ય, દહિં, માખણ અને ઘી કહેવાય છે. મૂળ પરિણામી દ્રવ્ય શુદ્ધ હોય છે અને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય તથા પરિણામ સ્વરૂપ દ્રવ્ય અશુદ્ધ છે. જે દ્રવ્ય કેાઈ પણ દ્રશ્યના પરિણામસ્વરૂપ ન હોય તે તાત્વિક મૂળ પરિણમી દ્રશ્ય કહેવાય છે અને સર્વથા પરિણામાંતરને પામેલા પરિણામને અવાંતર પરિણામી દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. અને જ્યાં સુધી જે દ્રશ્ય સર્વથા પરિણામાંતર પામે નહિ ત્યાં સુધીના પરિણામે પરિણામ દ્રવ્ય કહેવાય છે. મૂળ પરિણમી દ્રવ્ય તાવિક અક્ષર છે અને અવાંતર પરિણમી દ્રવ્ય અતાત્વિક અક્ષર છે અને જે પરિણામ (પ ) છે તે મૂળ દ્રવ્યના હોય કે અવાંતર દ્રવ્યના હોય તે ક્ષર કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે પરિણામી અક્ષર છે અને પરિણામ ક્ષર છે.

Page #11

ગણુધરવાદની પાર્શ્વભૂમિ. পিপপপপপপপপপপপপপাকাক
( લેખકઃ—દ્ધ સાહિત્યચક્” ખાલચંદ હીરાચંદ,-માલેગામ ) પ્રભુ મહાવીરના સમવસરણમાં ઈંદ્રભૂતિ વાદ કરવાના હેતુથી પ્રવેશ કરે છે. ચર્ચા, વાદવિવાદ કરી જયપતાકા મેળવી સર્વાંનપણાનુ બિરુદ મેળવવાની તેમની અભિલાષા હતી. ઈંદ્રભૂતિની ઇચ્છા ગમે તે હ્રાય પણ પ્રભુ મહાવીરના મનમાં તેમને લેશ પણ ન હતા અર્થાત્ વાદપટુતા બતાવી માટે જયા વગાડવાને પ્રભુ માટે પ્રશ્ન જ ન હતા. સ્થૂલ દારિક શરીરની પેઠે જ તેજસ કા*ણ શરીરમાં અને તે મનેભૂમિકા ઉપર તેમનેા જ્ઞાનતાવિલાસ ચાલી રહેલા હતા. દ્રવ્ય મન અને ભાવ મનમાં તેમનું જ્ઞાન ઓતપ્રેત હતું. બુદ્ધિતુ' ક્ષેત્ર તેમની આગળ ખુલ્લુ હતુ. સ્થૂલ દેહથી અને ઇંદ્રિયાની હાયથી તે જાણી શકતા હતા, તેટલું જ બીજા ઊંચા શરીરમાં પણ તેમના પ્રવેશ સુલભ હતા. ચમ નયન કરતા દિવ્ય નયન તેમના વધુ તીવ્ર અને મૂલગ્રાહી હતા. ઇંદ્રભૂતિના તે શું પણ આખા વિશ્વમાં સૂક્ષ્મ સૃષ્ટિમાં તેમજ સૂક્ષ્મતર અને સક્ષ્મતમ સૃષ્ટિની ઝીણામાં ઝીણી હીલચાલે તેની સામે હસ્તામલકવત્ પ્રત્યક્ષ હતી. ઇંદ્રભૂતિની મનાભૂમિકા ઉપર શું ગડમથલ ચાલી રહેલી છે, શુ ઉદ્ગાપેાહ થઈ રહેલા છે, શંકાને લીધે શું ખાંછેડ ચાલી રહેલી છે એ પ્રભુ સાક્ષાત જોઇ રહેલા હતા. તેમજ પ્રભુ સાક્ષાત્ જોઇ રહેલા હતા કે પેાતાના સઋિષ્ય, પોતાના અનુગામી, પોતાને વિશ્વસ્ત અને પોતાને દીપક આગળ પ્રગટાવી તેનુ તેજ ચાલુ રાખનારા મહાન આત્મા પોતાની આગળ આવી ઊભા છે. એક આવરણ છે. સંશયની છાયા પડેલી છે અને અંધકારના ભાસ એની આગળ ઊભા છે. જરા પડદો દૂર ખસેડુ અને તે પ્રકાશ જ પ્રકાશ જોશે. મહાન કૃપાળુ યાધન પ્રભુએ ઇંદ્રભૂતિને ઓળખી લીધા. ઇંદ્રભૂતિને મિથ્યાત્વના કાળ પૂરા થઈ ગયા જાણી પ્રભુએ અત્યંત સુક્રામળ અને આશ્વાસક વાણીથી શુા દિવસની ઓળખાણુ ઢાય તેમ ઇંદ્રભૂતિને તેના ગાત્રોચ્ચારનુ નામ દઈ ખેલાવ્યા. પોતાના ષ્ટિ શિષ્ય આગૈા એમ જાણી પ્રભુને સતષ થએલા હોવા જોઇએ.
ઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ વાદવિવાદના પ્રશ્ન તા ભૂલી જ ગયા. તેમની આગળ અત્યંત તેજસ્વી દિવ્ય દૃશ્ય ખડું થયું. પાછા ફરું કે આગળ વધુ ? એ પ્રશ્ન એમની આગળ ઊભો રહ્યો. ક્રમના બંધને તૂટી જતાં ઉદય જાગ્યા. પોતાને ખટકતા આત્માના અસ્તિત્વને પ્રશ્ન વધારે ઉગ્ર રૂપમાં આવી ઊભો રહ્યો. પ્રભુએ એ બધું જાણી અત્યંત મીઠી વાણીમાં તેના ઉકેલ આપ્યા. વેદની ઋચાઓ પરસ્પર વિરોધી લાગતી હતી અને તેથી જ સશય જાગ્યા હતા. ભાષા વાંચવાની ખૂબી પ્રભુએ બતાવી. શબ્દોના અર્થ કરતી વેળા વાચ્યા, લક્ષ્યા, દષ્ટાંત, ઉપમા વિગેરે કેવુ કાય' ભજવે છે એ સ્પષ્ટ કરતા આત્માનું અસ્તિત્વ સ્પષ્ટ થયું. સંશયના પડદા દૂર થયા અને એકદમ ખેલાઈ ગયુ· · પ્રભુ ! હું તમારા શિધ્ધ છું. ' વાદવિવાદને અહંકાર તેા કયારને ય પલાયન કરી ગયા હતા. ભર્તૃહરીએ ગાયા મુજબ જ્ઞાનના વર એકદમ ઉતરી ગયો. વિનમ્ર ભાવ પ્રગટ થયેા. આત્માના અનત ગુણામાંથી અંત આવશ્યક ભાવ પ્રગટી નિકળ્યેા અને પોતાના પંચશત શિષ્ય સમુદાય । ગણુ સાથે ઇંદ્રભૂતિ ( ૨૦૧ )નું

Page #12

૨૦૨
શ્રી જન ધર્મ પ્રકાશ
[ પ્રથમ આષાઢ
પ્રભુના વિશ્વાસપાત્ર ગણધર થઈ ગયા. વાદ તે કયારનેએ અસ્તગત થઈ ગયો. ત્યારે આપણે ગણધરવાદ શબ્દ શા માટે વાપરીએ ?
વાદ થાય ત્યારે બે પક્ષ હોવા જ જોઈએ. તેઓને અમુક મતને આગ્રહ તે હોય જ. દરેક પક્ષ પિતા પોતાના સિદ્ધાંત સ્થાપન કરવા માટે અનેક દાખલા દલિલે સૈદ્ધાંતિક પ્રપંચ સિદ્ધ કરી બતાવે. બીજો પક્ષ તેનું ખંડન કરે. ફરી ઉહાપ ચાલે. શબ્દોની ખૂબ આપ-લે થાય અને છેવટ એક પક્ષ હારે. બીજો પક્ષ જીતે. એકનું બહુમાન અને બીજાનું અપમાન ગણાય. ત્રીજો પક્ષ ન્યાય આપે એવા ખૂબ પ્રકારો એમાં સંભવે. પ્રભુ મહાવીર અને ઇંદ્રભૂતિ એ બન્ને પક્ષમાંથી એકને પણ કંઈ સિદ્ધાંતને આગ્રહ ન હતા. ઇન્દ્રભૂતિને તો ફક્ત શંકા હતી. પરસ્પર વિરોધી જણાતા વાકાને મેળ બેસતો ન હતો. એક વાક્યપ્રયોગથી આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થતું હતું ત્યારે બીજા વાકયમાં તેથી ઉલટું જ પ્રતિપાદન તેમને ભાસ્યું હતું. પ્રભુએ એ બીજો વાક્યોને સમન્વય સાધી આપે હતે. અને એમ થતાં ઈંદ્રભૂતિને સત્ય વસ્તુ જણાઈ આવી હતી. મહાન પુરુષે પોતાની બુદ્ધિને ચાલના આપે. બુદ્ધિગમ્ય ઉહાપોહ મનમાં કરી લે. પણ તેમને પિતાના મતને આગ્રહ હોય નહીં. હવે જે હું આમ બેલું તે લોકોમાં મારી હાંસી થશે એવી શુદ્ર બુદ્ધિ એમની હાય જ નહી. તેઓ તે સત્યના ગષક હેય, પિતાની ભૂલ કબૂલ કરતા એમને સંકોચ લાગે જ નહીં. પિતાને છઘરથ ગણુ તેઓ તરત જ સરળ માર્ગે આવી જાય. સત્ય જણાતા પિતાને આમહ મૂકી દે અને ભૂલ જણાતા નિર્મળ અંતઃકરણથી તે જાહેર રીતે કબૂલ કરે. આ વસ્તુ કોઈ મહાન બલવાન આમાં જ સાધી શકે. ઈંદ્રભૂતિ એવા જ એક મહાપુરુષ હતા. તેથી જ તેઓ પ્રભુ મહાવીરનું કાર્ય આગળ ધપાવી શક્યા હતા. સામાન્ય કે કાયર વ્યક્તિનું એ કામ જ નથી. આપણે જોઈએ છીએ કે જગતમાં અનેક મતમતાંતર કેવળ આગ્રહ અને અપમાનના ભૂતે કરી મૂક્યા છે. સાચી દિશા સમજાતા છતાં પોતાના દુરાગ્રહથી ઉલટું પ્રતિપાદન કરી તેઓ પિતાને માટે અનંત સંસાર પરિભ્રમણ વધારી મૂકે છે. એ જ આત્માની કાયરતા કહેવાય, જે વાદ થયે જ નથી તેને જ આપણે વાદનું નામાભિધાન આપી દીધું છે. એ કેવળ પરંપરાગત માન્યતા જણાય છે. બીજુ શું કહેવાય?
પ્રભુ પાસે ન પર પરામાં તૈયાર થએલ નહીં પણ વૈદિક સંસ્કૃતિ અને જ્ઞાન ધરાવનાર ઈંદ્રભૂતિ પંડિત ઉપસ્થિત થાય છે. ત્યારે પ્રભુ એ અન્ય મત અને પરંપરા ધરાવનાર છે એટલા જ માટે તેને તિરસ્કાર કરતા નથી. પ્રભુ તે વસ્તુસ્થિતિ સમજવા માટે અને કેવળ માર્ગદર્શન કરવા માટે ચાવી બતાવી આપે છે. સત્ય ગમે ત્યાં, ગમે તેની પાસે, ગમે તે સ્થિતિમાં, ગમે તેના મુખે ઉચ્ચરાએલું હોય તેને સત્ય જ માનતા જણાય છે. રત્યે મમ એ પ્રભુનો મંત્ર છે. કમેવ સરમ્ એ તત્વને તો પ્રભુને સ્પર્શ પણ થએલ નથી જણાત. પ્રભુ કેવળ સત્યના જ હિમાયતી હતા એટલે જ તેઓ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકયા. સૃષ્ટિની ઘટના, દ્રવ્યનો પરસ્પર સંબંધ, આત્માને તેના સાચા સ્વરૂપમાં જાણવું એ જ પ્રભુને સિદ્ધાંત હતો. પ્રભુની એ ઉદાર અને મૂલગ્રાહી સિદ્ધાંતિક પરંપરા નેતા અને એમની કરુણુ બુદ્ધિ જોતાં એમના ચરણોમાં સ્વાભાવિક રીતે જ મસ્તક નમ્ર ભાવ ધારણ

Page #13

અંક ૯ મ ].
ગણધરવાદની પાર્શ્વભૂમિ
૨૦૩
કરે છે. વિચાર થઈ આવે છે કે, પ્રભુના ચરણોમાં મસ્તક નમ્યું તે નમ્યું, એમાં જ આપણું પામર આત્માને ઉદ્ધાર છે.
- પ્રભુએ ગૌતમ ઋષિના હાથમાં ચાવી મૂકી દીધી અને જ્ઞાનભંડાર યથેચ્છ લૂંટવાને પરવાનો આપી દીધો. એ મહાન આત્મા તે ઘડાઈને તૈયાર જ હતા. એણે પિતાની બુદ્ધિની કુશલતા બતાવવા માંડી. બધું જ્ઞાન આત્મસાત કરી લીધું. બધી પરંપરા જાણી લીધી અને પોતે પ્રભુના શિષ્ય છતાં જગતના ગુરુ થયા. એ પદવી લાયકાત મેળવવા માટે ઈંદ્રભૂતિ ગૌતમ ઋષીએ પ્રભુ પાસે મૂત્રાત્મક મહા માર્ગદર્શન માગ્યું અને કરુણાનિધિ ભગવંત ઉદાર ભાવે ત્રિપદીને સિદ્ધાંત ગૌતમસ્વામીને સમજાવ્યું. ગણધર મહારાજે એ ત્રિપદીને પરમાર્થ પૂર્ણ સમજી લઈ મુમુક્ષ જન માટે સૂત્રગૂંથણી કરી તે સિદ્ધાંત વિશદ અને સુલભ કરી આપે. અર્થાત એ સૂત્રરૂપી આગમો દ્વારા જનતાને અમૃતમય બંધ આપે. એ ત્રિપદીન સિદ્ધાંત શું છે? એને આપણે વિચાર કરીએ.
જગત પુદગલ પરમાણુઓથી ભરેલું છે અને આમતત્વ પણ સ્વતંત્ર રીતે તેમાં કાર્ય કરે છે. બે પુમલ પરમાણુઓ એકત્ર થાય એટલે એ સ્કંધ ઉત્પન્ન કરે. અમુક કાળ સુધી તે સ્કંધ કાયમ રહી ફરી વિખેરાઈ જાય. એમાં જ ઉત્પત્તિ, ધવત અને ય આવી જાય છે. અને આ ઉ૫ત્તિ, સ્થિતિ અને લયની કે નાશની પ્રક્રિયા અખંડપણે અનાદિકાલથી ચાલતી આવેલી છે અને અનંતકાલ સુધી ચાલવાની છે. આત્માને સંબંધ પુલ જોડે આવવાથી અનેક જાતના સંઘર્ષો થાય છે અને આમાં કર્મબંધન કરે છે. બંધન આવે ત્યારે તે તેડવા માટે જાગૃત આત્મા પ્રયત્ન કરે છે. આમ પરંપરા વધતા કેટલાએક આત્માઓ બંધમુક્ત થઈ જાય છે. એ બધી પરંપરાનું વિશદીકરણ ગૌતમ અને બીજા ગણુધરોએ બનતા સુધી સુલભ રીતે કરેલું છે. આચાર્યોએ વધુ સુલભતા કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. સામાન્ય જનતા માટે અનેકાનેક સુલભતા કરવાના અનેક પરંપકારી મુનિજને એ પ્રયત્નો કર્યા છે. તેમને અંશ પણ આપણે સંસારરત માન પામી જઈએ તે પણું આપણા નિતારનો કાઈક માર્ગ જડી આવે. એ માર્ગ બતાવવા માટે જ આપણી સતત પ્રાર્થના છે.
પ્રથમ ગણધર શ્રી ગૌતમસ્વામીને જેમ આત્માના અસ્તિત્વ માટે શંકા હતી તેમ અન્ય દશ ગણધરોને પરલેક, પુણ્ય, પાપ વિગેરે અનેક મુદ્દાઓ પર શંકા હતી. તેઓ સાશંક વૃત્તિએ જ રહેતા હતા. પ્રભુએ એ બધાઓની શંકાનું નિરસન કરી તેમને પોતાના ગણુનાયકે સ્થાપન કર્યા. બધાએ વાદબુદ્ધિએ આવ્યા અને પટ્ટશિષ્ય થઈ મુકિતના અધિકારી થઈ બેઠા. આપણા મનમાં કોઈ શંકા પેદા થાય છે ? થાય ત્યારે કંઈ સુવિહિતz પાસે તેને ઉકેલ મેળવવા પ્રયત્ન કરીએ છીએ? આપણી ભૂલ જણાતા તે કબૂલ કરવા આપણે પ્રયત્ન કરીએ છીએ ? આપણામાં રહેલા દેશે માટે ફક્ત મેઢથી બેલવા પૂરતો નહીં પણ ખરા અંતઃકરણથી પશ્ચાત્તાપ થાય છે ? એવા દોષો ટાળવા માટે આપણે પ્રયત્નશીલ છીએ? પોતે જ એ પ્રશ્નો પિતાને જ એકાંતમાં કરે, સાચ ઉકેલ મેળો ત્યારે જ આત્મશુદ્ધિના માર્ગે આપણે વળ્યા એમ ગણશે. બાકી તે ‘આગેસે ચલતી આઈ' એ પરંપરાના વિચારમાં આપણે ફસાએલા છીએ જ, શાસનદેવ સાચી બુદ્ધિ સુઝાડે એ જ પ્રાર્થના !

Page #14

--
-
--
અ
મ
!
'
[ કર્મ વિષયક ગ્રન્થનું નામ સામ્ય.
( લે. –હીરાલાલ ર. કાપડિયા એમ. એ.). પુનરાવૃત્તિ--એક જ યુગમાં એક જ નામની અનેક વ્યકિતઓ જોવાય છે, તે પછી વિવિધ યુગોમાંના વિવિધ સંપ્રદાયના ગ્રન્થના નામમાં સમાનતા જણાય એમાં શી નવાઈ ? એક નામ લોકપ્રિય બને કે એ હૃદયંગમ જણાય એ નામનો ઉપયોગ કરવા અન્ય પ્રેરાય. વળી એ નામને અમર બનાવવાની ભાવના સેવનાર પણ તેમ કરે. આમ નામની પુનરાવૃત્તિ પાછળ અનેક હેતુઓ કામ કરે છે. એમાંનાં કઈક હેતુને લઈને જૈન સાહિત્યમાં કેટલીક કૃતિઓ સમાનનામક જોવાય છે. આ લેખમાં તે કર્મનો સિદ્ધાન્તના નિરૂપણ અર્થે યોજાયેલી કૃતિઓનો જ હું વિચાર કરવા ઇચ્છું છું.'
કમ્મપવાય-કૃતિનું નામ પાડનાર એ કૃતિગત વિષયનું ઘોતક નામ પાડે એ સ્વાભાવિક છે. આથી કર્મ સિદ્ધાન્તને લગતા એક પુનું-ચંદ પુછવમાંથી આઠમાનું નામ કમ્મપરાય (કર્મપ્રવાદ ) છે એ બાબત સહજ છે એમ કહી શકીએ. આ પુછવ વિષે વિસે સાવસ્મયભાસ(ગા. ૨૫૧૩)માં ઉલ્લેખ છે.
છકખંડાગમ( ભા. ૧)ની પ્રસ્તાવના(પૃ. ૬૩) માં સૂચવાયું છે કે ધવલામાં કર્મપ્રવાદનો ઉલ્લેખ છે. આ ગ્રંથ તે કયો?
કમ્મપડિ( કમપ્રકૃતિ)-બીજા પુછવ નામે અગ્રાયણ ( અયાયણીય)ના ૧૪ વલ્થ (વસ્તુ ) નામક વિભાગ પૈકી પાંચમા વિભાગમાં જે વીસ પાહુડ પ્રાભત) છે તેમાંનાં ચોથા પાહુડનું નામ કમ્પગડિ (કર્મપ્રકૃતિ) છે. આમાંથી શિવમસૂરિએ જે કૃતિ ઉધૂત કરી એનું નામ પણ કમ્મપડિ છે. અને હરિભદ્રસૂરિએ પણવણા(પ) ૨૩)ની ટીકા નામે પ્રદેશવ્યાખ્યામાં પત્ર ૧૪૦ માં કમ્મપયડિસંગહણી કહી છે અને પત્ર ૧૨૯માં કર્મપ્રકૃતિસંગ્રહણિકા કહી છે.
- ઉત્તરઝયણના ૩૩ માં અજઝયણનું નામ કમ્મપયઠિ છે. એમાં આઠ કર્મનાં નામ, ભેદ, સ્થિતિ અને ફળનું વર્ણન છે.
- પણ વણામાં ૩૬ પય (પદ) છે. એનાં નામ આ આગમમાં જે ગણાવાયાં છે તેમાં ૨૩ મા પયનું નામ “ કમ્મ' છે. આને “કર્મપ્રકૃતિ' તરીકે ઓળખાવાય છે. આ ૫યમાં કર્મ-પ્રકૃતિના ભેદ, બંધ, ઉદય અને સ્થિતિનું નિરૂપણ છે. આઠે કર્મને જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ-બંધનું સ્વરૂપ અહીં વિસ્તારથી અપાયું છે.
- કર્મોના બંધનું નિરૂપણ દંડકના ક્રમે આના પછીના “કમ્મબંધ” નામના પયમાં છે. એક કર્મ-પ્રકૃતિના બંધ સમયે બીજાં કયાં કયાં કર્મો ઉદયમાં હોય એ બાબત દંડકાના કમે આની પછીના-૨૫ માં “ કમેઘનામના પયમાં આલેખાઈ છે. એવી રીતે ૨૬ મા વેબંધ ” પયમાં કોઈ એક કર્મપ્રકૃતિને ઉદય હોય ત્યારે બીજાં કયા કયા કર્મો બંધાય એ હકીકત દંડકાના ક્રમે સમજાવાઈ છે. ૨૭ માં પયનું નામ “યવેય ” છે.

Page #15

અંકે ૯ મો. ]
કર્મવિષયક ગ્રંથનું નામ સામ્ય.
૨૦૫
પણ છે.
એમાં એક કર્મ-પ્રકૃતિના, ઉદય-સમયે બીજાં કયા કયા કર્મને બંધ થાય એ વાત વિરતારથી દંડકાના કમથી વિચારાઈ છે.
- પુષ્પદંત અને ભૂતબલિએ રચેલા છકખંડાગમનું બીજું નામ મ પ્રાભૂત છે. જિનરત્નકોશ (ભા. ૧ પૃ. ૪૧૧) પ્રમાણે આનું નામ સા
- પંચસગહ(ગા, ૨)માં પાંચ ગ્રંથોનો નિર્દેશ કરતી વેળા ચન્દ્રર્ષિકૃત સયમનો ઉલ્લેખ કરાયો છે. આ સયગ એ જ શિવશર્મસૂરિએ ૧૧૧ ગાથામાં રચેલું સયગ હશે. એમ ન જ હોય તે પણ આ નામને અનુલક્ષીને દેવેન્દ્રસૂરિએ પોતાના પાંચમા કર્મઝન્યનું નામ આ જ પાયું છે, કેમકે આ કર્મચથની પજ્ઞ ટીકામાં એમણે શિવશર્મસુરિ અને એમનો કૃતિ નામે શતકની સાદર નોંધ લીધી છે. શિવશમ સરિના સયગ માટેનું વિશેષતઃ સાન્વર્થ અને કર્તાને અભિપ્રેત જણાતું નામ બંધસયગ છે. આ કૃતિ વિષે મેં એક લેખમાં વિચાર કર્યો છે.
પંચસંગહ ( પંચસંમત )-ઉપર્યુંકત પંચસંગહ એ જેમ શ્વેતાંબરીય કૃતિ છે તેમ દિગંબરામાં વિક્રમની અગિયારમી સદીમાં થઈ ગયેલા “ સિદ્ધાન્તચક્રવર્તી ' નેમિચન્દ્રની કૃતિ ગમ્મટરસારને પણ આ નામે ઓળખાવાય છે. વળી આ ગમ્મસારની લગભગ સંસ્કૃત છાયા જેવી કૃતિ અમિતગતિએ વિ. સં. ૧૯૭૭માં રચી છે. એનું નામ પંચસંગ્રહ છે. જિનરત્નકોશ( ભા. ૧, પૃ. ૨૨૯)માં દિ. ધટની એક કૃતિનું નામ પંચસંગ્રહ અપાયું છે. શું એનો વિષય કર્મને સિદ્ધાન્ત છે ? “ અનેકાન્ત” (વ. ૭, પૃ. ૨૬૬)માં વિ. સં. ૧૫૨૭ ની એક હાથપથી વિષે ઉલેખ છે. એમાં જીવ સ્વરૂપ, પ્રકૃતિસમુકીર્તન, કર્મસ્તવ, શતક અને સપ્તતિકા એમ પાંચ પ્રકરણે છે. આ કૃતિનું નામ પણ પંચસંગહ(પંચસંગ્રહ) છે. એની રચના ધવલા પછી અને કદાચ એને આધારે થયેલી લાગે છે.
સિત્તરી (સપ્તતિકા)–પંચસંગહમાં જે પાંચ ગ્રંથન સંગ્રહ કે સમાવેશ કરાયો છે તેનાં નામ મલયગિરિ રિએ એની વૃત્તિમાં નીચે મુજબ આપ્યાં છે?—
(૧) શતક, (૨) સપ્રતિકા, (૩) કષાયપ્રાકૃત, (૪) સત્કર્મન, ( ગુ. સતકર્મ ) અને (૫) કર્મ પ્રકૃતિ
શું અહીં નિર્દેશક સમિતિકા તે જ ચિરંતનાચાર્યકૃત અને મલયગિરિરિકૃત વૃત્તિ સહિત છપાયેલી સિરિ છે? જો એમ ન જ હોય તો એક બીજાની કૃતિનું નામ રાખ્યું છે એમ મનાય. વળી ઉપર્યુક્ત દિગંબરીય પંચસંપ્રહના છેલ્લા (પાંચમા ) પ્રકરણનું નામ પણ આ જ ( સપ્તતિકા) છે.
કસાયપાહડ–ઉપર્યુક્ત પાંચ ગ્રંથમાં આ નામ ગણાવાયું છે ખરું, પણ આ નામની કોઈ “વેતાંબરીય કૃતિ આજે મળતી હોય એમ જણાતું નથી. દિ. આચાર્ય ગુણધરે આશરે ૨૩૬ ગાથામાં જે કસાયપાહુડ રમ્યું છે તે મળે છે. આ ગુણધરને સમય વિક્રમની પાંચમી સદી હોવાનું મનાય છે.
૧ એમની એક કૃતિનું નામ કર્મપ્રકૃતિ છે. જુઓ જિનરત્નકેશ (ભા. ૧, પૃ. ૭૧ ને પૃ. ૧૧). ૨ આની પહેલી ગાથામાં અને દિદિવાયના નિસ્પન્દરૂપ કહેલી છે.

Page #16

२०६
શ્રી તેજેન ધર્મ પ્રકાશ
[ પ્રથમ આષાઢ
- કવિવાગ (કર્મવિપાક)–પણવણાના ૨૭ માંથી ૨૭ મા સુધીનાં પ પિકી એક કે વધારે પયના વિષયનો વિચાર કરતાં કે પછી સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરીને
ગર્ષિએ ૧૬૮ ગાથાની પોતાની કૃતિ માટે કર્મવિવાર એવું નામ થયું છે. આ ગર્ગને સમય વિક્રમની દસમી સદી એટલે તે પ્રાચીન છે જ, કેમકે એમની આ કૃતિ ઉપર વિક્રમની બારમી-તેરમી સદીમાં થઈ ગયેલા પરમાનંદસૂરિએ વૃત્તિ રચી છે.
- આ કમ્પવિરાગ વગેરે “ પ્રાચીન છ કર્મગ્રંથ” તરીકે ઓળખાય છે. એને સામે રાખીને દેવેન્દ્રસૂરિએ પાંચ નશ્વકર્મચલ્થ રમ્યા છે. તેમાં પ્રથમનું નામ કમવિહાગ રાખ્યું છે.
- કમસ્થય (કર્માસ્તવ)-આ ૫૭ ગાથાની એક પ્રાચીન કૃતિ છે. એના રચનારનું નામ કે એવું રચનાવ જાણવામાં નથી. આના પ્રારંભમાં કર્તાએ પિતાને અભિપ્રેત નામ તરીકે આનું નામ બંધુદયસંતજુત્ત થય (બાયસયુકત રસ્તવ) જવું હોય એમ લાગે છે, પરંતુ એના ટીકાકાર ગોવિન્દાચાર્યું તે શરૂઆતમાં તેમજ અંતમાં એનું નામ કર્મ સ્તવ જ દર્શાવ્યું છે. એ ઉપરથી દેવેન્દ્રસૂરિએ બીજા કમપ્રન્યને માટે આ નામ પાડયું છે, કેમકે આ સૂરિએ એમના ત્રીજા કર્મઝન્યના અંતમાં એમણે આપેલા બીજા કર્મ અન્યનું નામ કમસ્થય દર્શાવ્યું છે.
- બંધસામિત્ત (બધસ્વામિત્વ)–આ નામની એક પ્રાચીન કૃતિ છે. એમાં ૫૪ ગાથા છે અને એના ઉપર હરિભદ્રસૂરિએ વિ. સં. ૧૧૭૨ માં વૃત્તિ રચી છે. આ જ નામથી દેવેન્દ્રસૂરિએ પિતાના ત્રીજા કમગ્રન્થને ઓળખાવ્યા છે.
- છાસીઈ (૫ડશીતિ) યાને આગમિયવસ્થવિયારસારપયરણ (આગમિક વસ્તુવિચારસારપ્રકરણ )-આના કર્તા જિનવલ્લભસરિ છે. આ કૃતિના ઉપર મલયગિરિ રિએ તેમજ વૃદ્ધગચ્છીય હરિભદ્રસૂરિએ વૃત્તિ રચી છે અને એ બંનેએ અહીં કોસમાં આપેલાં નામોનો નિર્દેશ કર્યો છે; બાકી મળ લેખકે તે આ કૃતિનું કોઈ વિશેષ નામ સૂચવ્યું હોય એમ જણાતું નથી. દેવેન્દ્રસૂરિએ પિતાના ચોથા કર્મગ્રન્થ માટે એની
પણ ટીકાના પ્રારંભમાં તેમજ અંતમાં પડીતિક શાસ્ત્ર એવું નામ આપ્યું છે. આમ પ્રાચીન નામ એમણે જાળવ્યું છે.
પ્રાચીન અને નવ્ય કર્મચન્ય-કમને લગતો ગ્રંથ તે “કર્મગ્રંથ' કહેવાય. આ નામથી નીચે મુજબની છ પ્રાચીન કૃતિઓને ઓળખાવાય છે –
(૧) કમ્મવિહાગ, (૨) કમ્મય, (૩) બંધસામિત્ત, (૪) છાસીઇ, (૫) સયગ અને (૬) સિરિ.
અને જેમ " પ્રાચીન છે કર્મગ્રંથ ' કહે છે તેમ દેવેન્દ્રસૂરિએ સ્વપજ્ઞ વૃત્તિથી વિભૂષિત કરેલી નિમ્નલિખિત પાંચ કૃતિઓને “નવ્ય પાંચ કર્મગ્રંથ ' કહે છે –
- ૧ જિનરત્નકેશ(ભા. ૧, પૃ. ૭૩)માં જિનવલ્લભસરિ એવું નામ અપાયું છે તો શું એ બરાબર છે ?

Page #17

૨૦૭
કર્મ વિષયક ગ્રંથનું નામસામ્ય (૧) કમ્મવિવાર, (૨) કમ્પત્યય, (૩) બંધસામિત, (૪) છાસીઈ અને (૫) સયગ. આ પૈકી બંધસામિત્ત ઉપરની પજ્ઞ ટીકા આજે મળતી નથી. -
અર્વાચીન સંસ્કૃત કર્મચન્યવિામની પંદરમી શતાબ્દીના પ્રારંભમાં થયેલા જયંતિલકસૂરિએ નીચે મુજબની જે ચાર કૃતિઓ સંસ્કૃતમાં રચી છે તેને “ સંસ્કૃત ચાર કર્મગ્રંથ' તરીકે ઓળખાવાય છે –
(૧) પ્રકૃતિવિચ્છેદ, (૨) સૂક્ષ્યાર્થસંગ્રાહક, (૩) પ્રકૃતિ સ્વરૂપ અને (૪) બંધસ્વામિત્વ.
આ ચાર કર્મગ્ર શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા-ભાવનગર તરફથી લગભગ ૨૫ વર્ષ ઉપર પ્રસિદ્ધ થયા છે. આ ચારેનું લેકપ્રમાણું ૫૬૯ શ્લેકનું દર્શાવાયું છે.
પ્રાચીન સંસ્કૃત કર્મગ્રન્થ–વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિકૃત તત્વાર્થસૂત્ર (અ. ૮)ની ટીકામાં સિદ્ધસેનગણિએ કર્મવિષયક અનેક અવતરણે આર્યામાં સંસ્કૃતમાં આપ્યાં છે.
આ ઉપરથી હું એવું અનુમાન કરું છું કે કર્મ સંબંધી કોઈ ગ્રન્થ કે ગ્રન્થ સંસ્કૃતમાં રચાવા હોવા જોઈએ, જો કે આજે એ ઉપલબ્ધ નથી. વિશેષમાં આ ગ્રન્થની પ્રાચીનતા ઇ. સ. ના સાતમા સૈકા જેટલી તો હશે જ એમ લાગે છે.
પ્રાચીન અને નવ્ય કર્મ ગ્રંથોમાં તેમજ અર્વાચીન સંસ્કૃત કમ્રગ્રંથોમાં ૫ણું બંધ. ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા એ ચાર જ વિષય વિશેષતઃ ચર્ચાયા છે. કમ્મપડિ અને પંચસંગહ આથી જુદી ભાત પાડે છે.
કમ્મપડિમાં ઉદય અને સત્તાનું નિરૂપણ છે ખરું, પરંતુ એને મુખ્ય વિષય આઠ કરણ છે. આ તમામ કૃતિઓના તેમજ સિત્તરિના બંધસયગના અને સાથે સાથે આગમોના કર્મવિષયક સાહિત્યના અને તુલનાત્મક દષ્ટિએ કમ-સિદ્ધાન્તને અંગે એક ગુજરાતીમાં પુસ્તક રચવા મારી ભાવના ઘણું વર્ષોથી છે અને એ દિશામાં મેં ડાક પ્રયાસ પણ કર્યો છે.
સૂવાતમક કર્મી -કમના સિદ્ધાન્તને જેને દર્શન સાથેના વ્યાપક તેમજ મહત્ત્વપૂણે સંબંધ જોતાં આ વિશ્વને કઠસ્થ કરવા માટે જેમ “ આર્યા ' છદમાં કર્મગ્રન્થો રચાયા તેમ આ વિષય સૂત્રરૂપે પણ રજૂ થ જોઇતો હતો. આ દિશામાં વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિએ પ્રસંગવશાત્ તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ચેડાંક સૂત્ર આપી પહેલ તો કરી છે, પરંતુ કઈ ચિરંતન આચાર્યો આ કાર્ય કર્યું હોય એમ જાણવામાં નથી. આગમહારક જૈનાચાર્ય શ્રી આનંદસાગરસૂરિએ નવ્ય પાંચ કર્મગ્રંથના વિષયને સૂત્રરૂપે ગૂગ્યો છે. આ ૨૦૩ સૂત્રોની નાનકડી કૃતિ સવર પ્રસિદ્ધ કરવા એમના શિષ્યવર્ગને તેમજ ધનિક જનને સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે.
અંતમાં જે જે કતિના કે એના અંશના કે કૃતિકલાપના નામની પુનરાવૃતિ જોવાય છે તે નામોની હું અકારાદિ ક્રમે નોંધ લઈ વિરમું છે.
કમ્મથ, કમ્મપગ(ય)ડિ, કમ્મવિહાગ, કર્મચન્હ, કસાયપાહુડ, છાસીઈ, પંચસંગહ, બંધસામિત્ત, સત્કર્મનું, (પ્રા. સક્કિમ્મ), સયગ અને સિતરિ..

Page #18

ક એકાન્તને મહિમા છે
%%Bક્કર
(અનુ-અભ્યાસી બી. એ.) અનેક વખત એકાન્તદ્વારા માણસ મોટી મોટી સમસ્યાને ઉકેલ કરી લે છે, મોટા મોટા લાભના સાધને શોધી કાઢે છે, થેલી શક્તિ અને શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે છતાં પણ એકાંતનો મહિમા જાણતા નથી અને જે મોટા મોટા લાભ સ્વતંત્રતાપૂર્વક એકાંતસેવનથી સિદ્ધ થાય છે તેની ખાતર પરતંત્રતાને પંથે ભટકતે ફરે છે.
- બુદ્ધિમત્તા પ્રાપ્ત કરવા માટે, યથાર્થ જ્ઞાન માટે, શક્તિ તથા શાંતિ માટે દ્વાર ખુલ્યા છે, એ દ્વારોમાં કોઈ પણ માણસ એકતિ પંથને આશ્રય લઈને પ્રવેશ કરી શકે છે અને બુદ્ધિમત્તા, જ્ઞાન, શક્તિ તથા શાંતિથી પિતાના જીવનને સમૃદ્ધ અને સંપન્ન બનાવી શકે છે.
જગતમાં સમયે સમયે માનવ જાતિને પ્રકાશ આપનારા જેટલા મહાપુરુષ થઈ ગયા છે અથવા તે વર્તમાન કાળમાં છે તે સઘળા પ્રાયે કરીને એકાંતને આશ્રય લઈને ક્રિયાઓના કોલાહલને પાર કરીને આત્માની નીરવતા તથા પ્રશાંત ગંભીરતામાં સ્થિર થઈ શક્યા છે અને તેઓએ સર્વોપરી મહત્તા પ્રાપ્ત કરી છે, એવા જ લેકે ભગ સુખના પંથે અધીર બનીને દોડનાર અસ્તવ્યસ્ત ચંચળ મનુષ્યોને માર્ગદર્શન કરે છે, એમની દ્વારા અધઃપતિત માનવજાતિનું કલ્યાણ થાય છે. - સઘળા માસે એકાંતસેવી નથી થઈ શકતા; કેમકે સર્વસાધારણ મનુષ્ય એકાંતનું મહત્ત્વ નથી જાણતા. જેઓ પોતાની ઇન્દ્રિયોને વશ કરવા માટે એકાંત નિવાસ કરે છે, જેએ પિતાના મનને વિષયસ્મરણથી દૂર કરીને ભગવાનના પવિત્ર સ્મરમાં લગાડીને, વૃત્તિઓને અંતર્મુખી બનાવીને યોગના માર્ગે અસર થાય છે તેઓ જ એકાંતનો સર્વોત્કૃષ્ટ લાભ પ્રાપ્ત કરે છે.
એકાંતસેવનથી આપણા અંતઃકરણમાં સૌથી ઊંડી રહેલી વસ્તુઓનું અર્થાત વાસનાએનું જ્ઞાન થાય છે. જેવી રીતે વધારે વખત બહાર કામ કરનાર માણસ થાકીને પોતાના એરડામાં વિશ્રામ લે છે. ત્યારે પહેલેથી સંગ્રહિત વરતુઓ ઉપર દષ્ટિ પડતાં જ નિર્ણય કરે છે કે-તેમાંથી કઈ કઈ વસ્તુ સાર્થક છે; શુદ્ધ સુંદર અને કિંમતી છે; કઈ વસ્તુ નિરર્થક, અનાવશ્યક, અસુંદર અને તુચ્છ છે તેવી રીતે સાધક પુરુષ એકાંતમાં જ પિતાની અંદરની સાર્થક કે નિરર્થક, સુંદર કે અસુંદર હિતપ્રદ કે અહિતપ્રદ વાસનાઓ, ઇચ્છાઓને નિર્ણય કરે છે અને ત્યાંથી જ અંતઃકરણને શુદ્ધ કરવાની શક્તિ મળે છે તથા શક્તિને સદુપયોગ કરવાની યોગ્યતા વધે છે.
દિવસના આરંભમાં એકાંતસેવનથી આખા દિવસના સમસ્ત કર્મોનું શુદ્ધ ચિત્ર બનાવી લેવાય છે અને દિવસને અંતે એકાંતસેવનથી દિવસભરમાં કરેલા કર્મોનું ઠીક ઠીક દર્શન થાય છે, એનાથી ભવિષ્યમાં કાર્યકુશળતાની વૃદ્ધિ થાય છે. જેવી રીતે બજારમાં કરનાર માણસ પોતાને ઘરે આવીને એકાંતમાં પોતાનાં કપડાં ઉતારે છે અને પિતાનાં
મ ૨૦૮ ) c

Page #19

અંક ૯ મા. ]
એકાંતને મહિમા.
૨૦૯
વસ્રહીન શરીરની સુંદરતા અસુંદરતાનું દર્શન કરે છે, તે રીતે સાધક પુરુષ એકાંતમાં પેાતાની ઉપર ચઢી ગયેલા આવરણ ઉતારીને નિરાવરણ સ્વરૂપને જોઇ શકે છે. એકાંતમાં જ જયારે ઇન્દ્રિયા મૌન થઇ જાય છે, મન ચૂપ થઇ જાય છે અને બુદ્ધિ સ્થિર થઇ જાય છે ત્યારે આત્માનું દિવ્ય દર્શન થાય છે, તેની દિવ્ય વાણી સંભળાય છે. એકાંતસેવનથી જ ચિત્તવૃત્તિ શુદ્ધ જ્ઞાન તથા પવિત્ર પ્રેમની અનુગામની બને છે અને ત્યારે જ સમગ્ર જીવન જ્ઞાનાલેાકમાં પ્રેમમય થઈ જાય છે. જ્યારે જ્યારે બાઘુ આમેાદ-પ્રમેદનિત સુખી ચંચળતા વધે છે, થાક લાગે છે અને માનસિક નિ་સતા ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે ત્યારે એકાંતસેવનથી જ તે ક્ષતિની પૂર્તિ થાય છે.
ક્રોઇ નિર્જન સ્થાને પહોંચવા માત્રથી જ સપૂર્ણ એકાંત થઇ જતા નયો. જયારે ઇન્દ્રિય, મન, બુદ્ધિ પણ એકાંતસેવી થાય છે ત્યારે જ સપૂર્ણ એકાંત સિદ્ધ થાય છે, જ્યારે આપણે આપણા શરીરની દૃષ્ટિએ એકલા હાઇયે છીયે ત્યારે તે શરીરમાત્ર માટે એકાંત થાય છે. તેની સાથે જ્યારે ઇન્દ્રિયા માટે વિવિધ વિષયપથ બંધ થઈ જાય છે ત્યારે તે ઇન્દ્રિયાનુ' એકાંત સિદ્ધ થાય છે. જ્યારે મનની વિષયાન્મુખ વૃત્તિયાને રાફીને ચેમપ ંથમાં ઝુકાવવામાં આવે છે અને 'કા, વિકલ્પે, ઇચ્છાઓના સારી રીતે નિરાધ કરવામાં આવે છે ત્યારે મનનું એકાન્ત સેવન સિદ્ધ થાય છે. એવી રીતે બુદ્ધિની આગળ જગત પ્રપંચ અથવા દસ્યમય દ્વૈતદષ્ટિ નથી રહેતી ત્યારે બુદ્ધિ એકાંતનિ થઈ જાય છે અને એથી આગળ વધીને જે કાંઇપણ આપણું માનીયે છીયે તેમાંથી આપણે આપણી જાતને કાઢી લઈએ તેા ‘ અહુ'' એકાંતસેવી થઈ જાય છે. આ વિધિથી જ્યારે શરીર, ઇન્દ્રિયા તેમજ મન, બુદ્ધિ અને ‘ અહં ” સઘળાં એકાંતસેવી થાય છે ત્યારે અચલતા, શુદ્દતા, શક્તિશીલતા, યથાર્થ જ્ઞાન તથા પવિત્ર પ્રેમ અને પરમ શાંતિની સિદ્ધિ સુલભ બને છે.
અનેકતાને જ્યાંથી આરંભ થાય છે અને અનેતાને જ્યાં અંત આવે છે તે જ વાસ્તવિક એકાંત છે. એકાંતથી જ સંસારતા આરંભ અને એકાંતમાં જ સસારના અંત છે, એવા એકાંતના જે માણસ આશ્રય લે છે તેને સંસારાતીત સર્વધાર સર્વને પરમ ગાઢ અનુભવ થાય છે.
એકાંતસેવી પુરુષ સાધનાભ્યાસદ્દારા સર્વ સંગત્યાગી બનીને સત્યાનદ નિત્ય યોગી અને છે. જે મનુષ્ય દુ:ખાથી નિવૃત્તિ ચાહે છે, અસત્પ્રપ ંચથી મુક્ત બનીને સત્યનો ભક્તિ ચાહે છે, અંત:કરણ શુદ્ધ કરનારી નિષ્કામ સેવા માટે શક્તિ ચાહે છે અને જેનાથી શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે એવી સાંસારિક ભાગસુખાયી વિરક્તિ ચાહે છે તે ક્રમે કરીને હમેશાં ક વ્યકર્મીને પૂર્ણ કરતાં કરતાં સમય જતાં એકાંતમાં સાધનાભ્યાસી તે છે અને અસગતિદ્વારા દિવ્ય સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તિરા

Page #20

કે ગધેડે અને તેની મિથ્યા આશા છે
પરિણામે ભારે દુઃખ અને શોક, આ સંસારના સુખો મિથ્યા છે. ગધેડાની આશા જેવા કલ્પનામય છે. પરિણામે નિરાશા અને દુઃખદ છે, તેમજ શેકત્પાદક જ છે,
એક બાજીગર રીંછ, વાંદરા, ઘોડા વિગેરે પશુ અને નટી, વાંદરી, ગધેડી, આદિ શ્રી સમદાય લઈને લોકોને વિવિધ ખેલ બતાવતા હતા. ગધેડા સર્કસના કામથી તદ્દન અજાણ હતું, છતાં બાજીગર તેને વખતોવખત આશા, દિલાસો આપી કામ લેતો હતો અને કહેતા હતા કે-જુઓ ગર્દભજી! તમો સર્કસનું સારું કામ આપશો તે તમને આ નટી કે જે સ્વરૂપવતી છે તે પરણાવી આપશું. કેમ રે નટી ? એટલે નટી બોલે કે-જેવી આપની મરજી ! દરરોજ આ પ્રમાણે ખેલના પ્રાગે બે પગે ઉભવું, ઠેકવું, ઘેડાની માફક રેવાલમાં ચાલવું, વિગેરે કામો ગધેડા નટીની લાલચે સારા કરી બતાવે. નટી પણ મિથ્યા પરણવાનું કબૂલ રાખે. આમ ગધેડો તો ખામી વગરના ખેલે કરવામાં પાવરધા બની ગયા અને ભાવી આશામાં ને આશામાં આનંદ માનવા લાગ્યો. માને જ તે કેમ નહિ માને ? એવામાં નટીના પીયરીયા નટીને શોધતાં શોધતાં બાજીગર પાસે આવ્યાં અને બાજીગરનું મન મનાવીને નટીને લઈ ગયાં. હવે ગધેડો તે નિરાશ થઈ ગયો અને કામકાજમાં ચિત્ત ચોંટે જ નહિ એટલે બાજીગર ધોકા મારીને પણ કામકાજ લેવા મંડયો. ગધેડો બહુ મુંઝાણે. આશા હતી તે નિરાશામાં પલટી ગઈ અને રાતદિવસ બેચેન રહેવા લાગ્યા. સંસારના સુખ પણ આવા જ કપનામય છે. ખરૂં સુખ સંસારમાં છે જ નહિ. છે કે ?
મનુષ્ય સુખની આશાએ ઝાંઝવાના મિથ્યા જળ તરફ કસ્તુરી મૃગ પડે વિષય કષાયના ક્ષણિક સુખ તરફ અનાદિ કાળથી રખડપટ્ટી કરી રહ્યો છે, પણ એને હજુ અંત આવ્યો નહિ તેમ આવવાને સંભવ પણ નથી. જ્યાં સુધી આ જીવની બહિણિ મટી આંતરદૃષ્ટિ થશે નહિ અને આત્મરમણતા પ્રાપ્ત થશે નહિ ત્યાં સુધી શાશ્વતું સુખ અનંત, અખંડ, અવ્યાબાધ, નિકલંક, સંપૂર્ણ સુખ કદિ પણ મળવાનું નથી. અનંત ભવો બહિર્દષ્ટિ થઈ જીવ રખડવાને જ છે. સંતસમાગમ વિના આ જીવને કે ઉધરે ? વિનય અને રેગ્યતા આદિ જીવ કયાંથી મેળવે ? કયાંથી લાવે ? જે નિકટભવિ જીવે છે તેમને જ સદ્દબુદ્ધિ ઉપજે છે અને ધર્મરુચિ, પ્રીતિ, ભકિત આદિ સદગુણ પ્રાપ્ત થાય છે. કાળ બહુ કઠિન છે. ધર્મરુચિ જીવડા દેખાતા નથી. તેમ ખરા હિતસ્વી, ગુરુદેવ, ત્યાગી અને સંતાનો તે મહાન દુષ્કાળ પડે છે. કોઈને કોઈની પડી નથી.

Page #21

અર્ક ૯ મે ]
સમર્થ સમજ ફૂટ જાયેગી
૨૧૧
આવા કપરા કાળમાં સર્વેએ બીજું કઈ પણ ન બની શકે તેા પાતે પાતાના આત્માના ઉદ્ધાર તેા અવશ્ય કરી લેવા જેવા છે. મૃત્યુની નેાખત તે ત્રિકાલ માથે ગડગડી જ રહી છે. આયુષ્ય અલ્પ છે, મંજલ દૂર છે. ક્ષણેક્ષણના હિસાબ નહિ રાખનાર અંતે પસ્તાવાના જ છે; માટે માડુ ન થઈ જાય તે પહેલાં આત્માને અને તેના ગુણુપર્યંચાને, ષડ્ઝન, જીવવિચાર, નવતત્ત્વ, સ્યાદ્વાદ્, ત ભાષા, ન્યાય આદિના અભ્યાસ કરતા રહી, આત્માને આળખી, આત્મામાં જ સ્થિરતા કરી, આત્મરમણ કરવા જેવું છે. પૌદ્ગલિક પદાર્થના આન ંદ હેય સમજાઇ જવા જોઇએ. આત્મતિ અને આત્મતૃપ્તિવાળા જ્યારે આ જીવ થશે ત્યારે જ તેની સંસારથી મુકિત થશે. ગધેડાની આશા જેવી ઇંદ્રિયાની આસિકત છેડવા જેવી છે અને જે ઇંદ્રિયમાં આસક્ત રહેશે તે ગધેડાની પેઠે દુ.ખી દુ.ખી થઈ જશે અને અનંત સસાર ભટકી ભટકીને આખરે કમેાતે મરી જઇને અધાગતિને પ્રાપ્ત થશે; માટે ટૂંકસાર એટલેા જ છે કે–સંસારનાં ઇંદ્રિયાના સુખા માત્ર વિકલ્પે જ છે, મન:કલ્પિત જ માટે એ ક્ષણિકસુખાને છેડી આત્મિક, શાશ્વત સુખ તરફ મનને વાળા તેા તમારા જેવા સુખી આ જિંદગીમાં ભાગ્યે જ મળી આવશે. આત્મિક સુખ શાશ્વત હોવાથી દેહ વિલય થતાં પણ આત્માને મૂકી કયાંય જવાનું નથી અને ભવાભવ તમારા આત્માની સાથે જ રહેશે, અને તમે। સચ્ચિદાનંદ ખની જશે!, આન ંદઘન બની જશેા, ચિદાન દ ખની જશે!. બીજી તા શું કહું ? પરંતુ તમારું સુખ અક્ષય અને અખંડ, અવ્યાબાધ અને નિલ, ત્રિકાલમાં કદિ ન ચાલ્યું જાય એવું ઉત્કૃષ્ટ સુખ ભાગવવાને હું જીવ તું ભાગ્યશાળી થશે. વેલજીભાઇ ( અચ્છામામા )-જામનગર, સમજ સમજ ફટ જાયેગી.
સમજ સમજ એ શાથે મુસાફિર, નિશ્ચય વા ફ્રૂટ જાએગી. ફૂટ જાએગી, ફી રહેગી, વે ક્યા હમ ન કહે ગેજી—સમજ ફૂડ કપટ કર માથી કમાયા, મસ્તીમે કયું મ્હાલેજી;
કાલે કામ સબ કારમે હાંગે, સમજ ! આખિર ફૂટ જાએગી-સમજ૦ દગે કિસીકે સગે ન ડાંગે, આખિર ધૂલ કી ધૂલ રહેગી; રૈ કી પરિણિત પુરી રહેગી, સમજ ! આખિર ફૂટ જાએગી—સમજ૦ કાલે કર્મ કર કીની કમાઇ, વા કયા સાથમેં આયેગી ?
પાપ નતીજા પ્રગટ હેાગા તખ, સમજ ! આખિર ફૂટ જાએગી—સમજ૦ છડે ચાક તૂ કરે અનીતિ, મુખમે રામ અગલ કાતી;
તેરી અનીતિ ભારે પડેગી, સમજ ! આખિર ફ્રૂટ જાયેગી—સમજ૦ વેશ ઘણે ઔર રાતડી ઘેાડી, ખડી ખડી ખાતાં આયુ ઘેાડી; અચ્છામામા કહે જ્યારે મુસાફિર, સમજ ! આખિર ફ્રૂટ જાએગી—સમજ૦
અચ્છાબાબા-જામનગર

Page #22

2000000000000 ને વ્યવહાર કૌશલ્ય. !
( ૨૯૨ ) એક વાટ હજારો દીવા પ્રગટાવે છે,
અને છતાં પિતે તો પ્રકાશતી હોય તેટલી જ પ્રકાશે છે અને નાનામાં નાની બત્તી પોતાથી વધારે પ્રકાશ આપનારને ચેતાવે છે.
પોપકારીનું આ લક્ષણ છે. એને મનમાં કદી એમ ન થાય કે મારા દીવાથી પારકે દીવો સળગશે એટલે મારા દીવાને પ્રકાશ ઓછી થશે. અને તે પિતાની દિવેટથી હજારો દીવાઓ પ્રકટાવવાની ઈછા જ હોય છે. અન્યને માન મળે તેમાં તે પિતાની માનહાનિ માને નહિ. પિતાની પાસે ભણી વિદ્વાન થઈ શિષ્ય મહાન પદે જશે તેની તેને ઇર્ષ્યા ન આવે, પિતાને ત્યાં ઉમેદવારી કરી માણસ પાંચ પૈસા પ્રાપ્ત કરે છે મેટો લક્ષાધિપતિ થાય તે તેમાં એ પિતાને નુકશાન થયેલું ન ગણે. એ તો એમાં પિતાનું ગૌરવ સમજે, એમાં પિતાનું કર્તવ્યભાન માને, એમાં પોતાના પુત્ર કે સંતતિના ઉત્કર્ષ જેટલો રસ સમજે, એવી જ રીતે સાચી સલાહ પ્રમાણે સદા કરનાર કે જીવનવ્યવહાર કરનાર માટે લાભ મેળવે કે મોટા ખર્ચ કે નુકસાનીમાંથી બચે એમાં એ પિતાનો મહિમા માને, પિતે તેમાં આનંદ અનુભવે, પોતે પોતાને માન મળેલું સમજે.
અને આપણા દીવાથી અનેક દીવા પ્રકટે તેમાં આપણને નુકશાન શું? આપણે દી તે સાબૂત રહ્યો અને આપણી સંપત્તિ કાયમ રહો, તેની દૂફમાં બીજા રળી જાય કે નામના મેળવે ત્યારે જે આપણને તેના ઉત્કર્ષ માટે ઈર્ષ્યા આવે તો સમજવું કે આપણે સંયુક્ત વ્યવહારના એકડા પણું સમજ્યા નથી. ધન, માન, કીતિ અનેક કારણોને આધીન છે, આપણે તેમાં સહકાર, સહચાર, સલાહ કે પૂતિ કરીએ તે તેમાં આપણને આનંદ જ થવો ઘટે, છતાં કોઈ વાર આપણે દીવે પિતાનો દીવો કરનાર તરફ તેજોદેષ થઈ જાય તે સમજવું કે આપણે હજુ સૃષ્ટિક્રમ સમજ્યા નથી. પિતાથી શિષ્ય સવાયો થાય, પુત્ર દેઢે થાય, સલાહ લેનાર લાખ મેળવે-એ વૃત્તિ જે કવળી શકે, જે પારકાના અભ્યદયમાં રાચે તે સાચા સજજન જાણુ, દુનિયામાં માન, કીર્તિ કે ધનનો અ૫ભાવ નથી કે અન્યનો ચઢતી જોઈ બળી મરવાનું કાંઈ પણ કારણ હોય, અને તેમાં પણ જે આપણુથી વળ્યા હોય તેને માટે તે ખૂબ સતિષ રાખ ઘટે. એની આબરૂ એ આપણી આબરૂ છે, એના વૈભવ તરફ પ્રેમભાવ એ આપણું કર્તવ્ય છે; માટે દેવાય તેટલું દે. અપાય તેટલું આપે. જ્ઞાનદાન કે ધનદાનમાં અ૮૫તા ન સે અને બીજાને એનાથી વધતા જોઈ ખૂબ ગરવ માને. આપણે દીવ સાબૂત છે તે આપણને તે બેવડો આનંદ ખરી રીતે મળી જ જોઈએ. કુશળ માણસ પિતાના આશ્રિતની પ્રગતિ આ રીતે નિહાળે.
One Taper lights & thousand, Yet shines as it has shone; And the humblest light may kindle, A brighter than its own,
Hazekiah Butterworth ( 29-10-43 ) ( ૧૧૨ )ના

Page #23

અંક ૯ મે ].
૭યવહાર-કોશલ્ય
૨૩
( ર૯૩) સારામાં સારો માણસ દરેક પ્રયાસમાં સાધારણ ભલું કરી શકે, પણ એમ લાગે છે કે તદ્દન નકામી તિરસ્કરણીય વ્યકિતની સત્તામાં ન ગણી શકાય તેટલું નુકસાન કરવાની તાકાત હોય છે.
માણસ કોઈ પ્રયત્ન કરે, કાર્ય કરે કે કામ ચલાવે તેમાં સારું કે ખરાબ કરવાની તાકાત જરૂર હોય છે. દરેક ક્રિયા ફળવતી છે, પણ ફળ બે પ્રકારનાં હોય છે, સારાં અથવા માઠાં; કડવાં અથવા મીઠાં; ઈષ્ટ અથવા અનિષ્ટ.
સારામાં સારે, ભલામાં ભલે, પ્રમાણિકમાં પ્રમાણિક સાધુ, સંત કે ત્યાગી કે સેવક હોય તે સારામાં સારું કામ કરે તે તેનું ફળ મધ્યમ પ્રકારનું હોય છે, તે દુનિયાને કે સામાને મધ્યમ લાભ આપી શકે, તે દુ:ખ દારિદ્ઘ અમુક સંખ્યાના કે અમુક મર્યાદાના દૂર કરી શકે. દરેક દાતાની રાહત ને મર્યાદા છે, દરેક સેવકના કાર્યને દેશકાળની મર્યાદા છે, દરેક ઉપકારીને ક્ષેત્રની મર્યાદા છે. આવી રીતે ગમે તેટલું સારું કામ કરવામાં આવે તે તેથી ઓછાવત્તો લાભ કરી શકાય છે, પણ તેને હદ છે, તેને મર્યાદા છે, તેને બંધન છે, તેને છેડે છે. - જ્યારે ખરાબ કામના ભયંકર પરિણામને હદ નથી, બંધન નથી, છેડો નથી. એની પરંપરામાં તે દેશ છિન્નભિન્ન થઈ જાય, સંસ્થાઓના ભુક્કા નીકળી જાય, મર્યાદાઓનો લેપ જાય. એ માણસને જનાવર બનાવી શકે, એ ઉચ્ચગામીને નીચે પટકી આવે, એ આબરૂદારને કાળા યામ બનાવી મૂકે, એ દેશને પ્રજાને ધૂળ ચાટતે કરી શકે. ખરાબ કામ કરવાની શક્તિ તે અધમાધમ માણસમાં પણ હોય છે અને એ જ્યારે કામ કરવા લાગી જાય ત્યારે ન ગણી શકાય તેવાં ભયંકર પરિણામે નીપજાવી શકે. એ આફતના સમુદ્રોને ખળભળાવી શકે, એ દુઃખપરંપરાની નદીઓ વહાવી શકે, એ અનેક યુગ સુધી ચાલે તેવી ભયંકર યાતનાઓને જન્માવી શકે અને પારાવાર ખળભળાટ, ગ્લાનિ, ત્રાસ, જુલમ અને દુ:ખે ઉત્પન્ન કરી શકે.
અને દુઃખની વાત એ છે કે આવાં ખરાબ કામ કરવાની શક્તિ તો નકામાં માણમાં ખુબ જમાયેલી હોય છે, એના હળવા મગજમાં એ અનેક તરકીબો રચી શકે છે, એ પાપના માર્ગો ઉધાડ કરી શકે છે, એ ગરીબો પર ત્રાસ વર્તાવી શકે છે અને એ હજાર વર્ષ સુધી ચાલે તેવી પા૫રચના પાવી શકે છે, જે ઘર બાંધતાં દશ પાંચ વર્ષ થાય તે અધમ માણસ એક બંબથી આંખના પલકારા જેટલા સમયમાં તારાજ કરી શકે છે, સારા કામને મર્યાદા છે, ખરાબને માટે કાળ કે દેશ કાઈ આડે આવતા નથી. ડું પણ સારું થાય તે જવન સહેતુક છે, બાકી વારસામાં દુઃખપરંપરા કે ધમાલ મૂકી જવી એ થઈ શકે તેવી ચીજ છે, ગમે તે કરી શકે તેવી સાદી ચીજ છે. પણ એમાં બહાદુરી નથી, માણસાઈ નથી, સભ્યતા નથી, સૌજન્ય નથી. મૌક્તિક
With every exertion, the best of men can do but & moderate amount of good; but it seems in the power of most contemptible individual to do incalculable mischief.
Woshington Irving. (15-6-42 ).

Page #24

શેઠ શ્રી કાંતિલાલ પ્રતાપશીભાઇનો સ્વર્ગવાસ.
આપણુ શ્રી જૈન સમાજના અગ્રગણ્ય અને ધર્મપરાયણ તથા આ સભાના માનવંતા પેન શેઠ શ્રી જીવતલાલ પ્રતાપસીના લઘુબંધુ શેઠ કાંતિલાલ યુવાન વયે સ્વર્ગવાસી થયાની બેંધ લેતા અમને ઘણી દિલગીરી થાય છે. ભાઈશ્રી કાંતિલાલ નાની ઉમરમાં જ તેમના વડીલ બંધુ જીવાભાઇના હાથ નીચે મુંબઈમાં ધંધામાં જોડાયા હતા અને કુશળતા પ્રાપ્ત કરી હતી. પાછળથી તે તેમણે જીવાભાઈના માથેથી ધંધાનો ઘણો ભાર ઓછો કર્યો હતું, જેને પરિણામે જીવાભાઈએ ધંધામાંથી નિવૃત્તિ મેળવી છેલ્લા નવેક મહિનાથી પાલીતાણા
માં રિથરતા કરી નમસ્કાર મહામંત્રના જાપને યોગ સાધો શરૂ કર્યો હતે. દેવની ઈચ્છા જુદી જ હતી. એકાએક હૃદય બંધ પડી જવાથી સં. ૨૦૦૬ ના વૈશાખ સુદ ૮ ના રોજ ભાઈશ્રી કાંતિલાલ મુંબઈમાં તેમના નિવાસસ્થાને સ્વર્ગવાસી થયા હતા. આવા અતિ દુઃખદ પ્રસંગે ધર્મ અને વિવેકી માણસે પ્રભુએ પ્રરૂપેલ સંસારની અસારતાને વિચાર જ્ઞાનદષ્ટિએ પોતાના આત્માને શાંત કરવાનો રહે છે, અને કુટુંબના વડીલ તરીકે મરનારના પત્ની, બાળકે અને અન્ય કુટુંબી જનોને આશ્વાસન આપવાનું રહે છે.
ભાઈશ્રી કાંતિલાલ વડીલબંધુ જીવાભાઈના દરેક ધર્મકાર્યમાં અને ધર્મ અનુકાનમાં અંત:કરણથી ભાગ લેતા હતા. હજારો રૂપિયા જીવાભાઈએ
'ધર્મકાર્યમાં ખર્ચા તેમાં તેમની પુરેપૂરી સહાનુભૂતિ શેઠશ્રી કાંતિલાલ પ્રતાપભાઈ અને અનમેદના હતી. જીવાભાઈ શેઠે સં. ૧૯૮૫ ની સાલમાં સિદ્ધગિરિને સંઘ કાઢયે હતું તેમાં કાંતિભાઈ એક જેડીલા સંધપતિ જેવા બિરાજતા હતા. સં. ૧૯૯૮ ની સાલમાં અંધેરી ખાતે જે ધામધુમથી ઉપધાનની ક્રિયા થઈ તેમાં પોતે દાખલ થયા હતા અને ઉપધાને સમાપ્ત થતા દરરોજના સામાયિક આદિ ધર્મકાર્યમાં પ્રવૃત્ત રહેવાને નિયમ પાળતા હતા.
આવા ધર્મનિષ્ઠ, વ્યવહારકુશલ લધુબંધુના અકાલ મૃત્યુથી છવાભાઈને શક થાય તે સ્વાભાવિક છે, પણુ માનવીનો બીજો ઉપાય નથી. ભાઈ કાંતિલાલની પાછલ દાન પૂન્યના કામમાં મોટી રકમ કાઢેલ છે. શ્રાવક શ્રાવિકા આદિ પ્રભુએ બતાવેલ દાન પૂન્યના સાત ક્ષેત્રોમાંથી જે ક્ષેત્ર સીદાતું હોય તેને પલ્લવિત કરવામાં આ રકમને ભાગ વપરાય તે ઈચછવા યોગ્ય છે. સ્વર્ગસ્થના આત્માને શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ તેમ ઇચ્છીએ છીએ. દ - રાજારામ રામ રામ રામ - - - ૧

Page #25

છે સ્વીકાર અને સમાલોચના.
XXLXLXXLXXXK -(૧) “વસુદેવ-હિંડી” – પ્રકાશક શ્રી જેન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર. ભાષાંતરકર્તા છે. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરા. કિંમત ૧૨-૮-૦
આ પુસ્તક અમારા સભાસદ શ્રી ચત્રભુજ જેચંદ શાહ, બી. એ. એલ.એલ. બી તરફથી સમાને ભેટ મળેલ છે. ભાઈશ્રી ચત્રભુજને તે માટે આભાર માનવામાં આવે છે. જેન કથાનકમાં વસુદેવ-હિંડી એક વિશિષ્ટ કાટીને ગ્રંથ છે. આ ગ્રંથની કિંમત તેના કથાનકની વસ્તુમાં છે તેના કરતાં પણ વિશેષ ઐતિહાસિક, ભૌગલિક અને ભાષાની દૃષ્ટિએ છે. ગ્રંથ લગભગ છઠ્ઠા સાતમા વિક્રમ સૈકાને છે. તે વખતની બોલાતી પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલ છે. એટલે આપણી હાલની ગુજરાતી વિગેરે ભાષાઓ જેમાંથી ઉત્પન્ન થઈ તે મૂળ પ્રાકૃત ભાષાનું આ ગ્રંથમાં દિગ્ગદર્શન થાય છે, માટે ભાષાશાસ્ત્રીઓને ઘણું ઉપયોગી ગ્રંથ છે. તે સાથે તે સમયના દેશકાળનું પણ આપણને સહજ ભાન કરાવે છે. તે સમયમાં કયા કયા દેશ કયા કયા શહેર જાણીતા હતા, તે કેના રીતરિવાજ કેવા હતા, તે વખતે ભારતમાં વ્યાપાર ઉદ્યોગ કેવા પ્રકારનો હો, વિગેરે ઉપગી માહિતી આ પુસ્તક દ્વારા મળે છે. આવા ઉપયોગી ગ્રંથનો પ્રચાર જેન અને જૈનેતર વિદ્વાનો અને ગૃહસ્થામાં સહેલાઈથી થઈ શકે તે માટે સસ્તા સાહિત્ય કાર્યાલયના પ્રકાશન માર્જત પુસ્તક એછી કિંમતે વેચાય છે તેવી યોજના કરવી ઇષ્ટ જણાય છે. •
(૨) ૮ પ્રવચનકિરણાવલી –લેખક આચાર્ય શ્રી વિજયપારિજી મહારાજ, પ્રકાશક શ્રી જૈન ગ્રંથ પ્રકાશક સભા-કીકાભટ્ટની પિળ, અમદાવાદ, કિંમત-અમૂલ્ય-ભેટ.
આ પુસ્તક ધર્મનિષ્ટ શ્રેણિવર્ય ભગુભાઇ ચુનીલાલ સુતરીયા તરફથી સભાને ભેટ મળેલ છે. લેખક આચાર્ય મહારાજશ્રી પદ્મસૂરિજીએ આ ગ્રંથમાં પીસ્તાલીશ આગમનું દહન કર્યું છે, અને દરેક આગમમાં કયા કયા વિષે આવે છે, તેને સવિસ્તર ઉલ્લેખ કર્યો છે. આગમ સાહિત્યના રસિકને માટે આ મંથ પણે ઉપયોગી છે. આપણું આચાર્ય મુનિ મહારાજ પોતાનો સમય, જ્ઞાન, ધ્યાન અને પ્રકાશન માટે કાઢી આવા ઉપયોગી ગ્રંથ બહાર પાડે તે ઘણું સ્તુત્ય છે. તેઓશ્રીને ધન્યવાદ ઘટે છે.
(૩) “જૈન તીર્થને ઈતિહાસ –લેખક મુનિરાજશ્રી ન્યાયવિજયજી ( ત્રિપુટી) પ્રકાશક શ્રી ચારિત્ર સ્મારક ગ્રંથમાળા-અમદાવાદ. કિંમત બાર રૂપિયા.
- ભારત દેશમાં આવેલ તમામ જૈન તીર્થોને ઈતિહાસ, સ્થળ વિગેરે વિગતે આ ગ્રંથમાં એકત્ર કરી આપવામાં આવેલ છે. લેખક મહારાજશ્રીએ ઘણે પરિશ્રમ ઉઠાવી ગ્રંથનું પ્રકાશન કરેલ છે. યાત્રાથને ઘણો ઉપયોગી ગ્રંથ છે. આપણા પૂર્વજો તરફથી તીર્થોરૂપી કેટલે અમૂલ્ય વારસો આપણને મળેલ છે, તેનું દિગ્ગદર્શન આવા ગ્રંથથી થાય છે. આવા ગ્રંથોને વિશેષ ફેલાવો થવા માટે ગ્રંથની કિંમત. ગ્રંથ છપામણને ખર્ચ ઉપર ન આંકતા સહાયક જૈન ગૃહસ્થની ઉદારતા ઉપર રાખવી ઈષ્ટ છે.
( ૨૧૫) રહ્યું

Page #26

૨૧૬
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
[ પ્રથમ આષાઢ
(૪) “ગનિષ્ટ આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી--લેખકે જયભિખ્ખું અને પાદરાકર. પ્રકાશક અધ્યાત્મ જ્ઞાન પ્રસારક મંડળ-મુંબઈ, કિંમત રૂ. ૧૧)
જૈન સમાજમાં આધુનિક સમયમાં શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજ એક મહાન યોગી અને વિદ્વાન ધર્મોપદેછા થઈ ગયા છે. આ ગ્રંથમાં ઘણે શ્રમ કરી તેઓશ્રીના જીવન વિશેની બધી યોગ્ય માહિતિઓ એકઠી કરી વિદ્વાન લેખકના હાથથી ગ્રંથમાં ગુંથવામાં આવી છે. આવા પુસ્તકના અધ્યયયનથી વાચકોને ઉચ્ચ જીવનની પ્રેરણા મળે છે. ગ્રંથમાં આચાર્ય મહારાજના, તેમના શિષ્યોના અને ભકતના અનેક ફટાઓ આપી પુસ્તકને સુશક્ષિત બનાવેલ છે. શ્રી બુદ્ધિસાગરજી મહારાજના ધનિક ભકતોએ અને અધ્યાત્મ જ્ઞાન પ્રસારક જેવા મંડળે આવા યુગનિક આચાર્ય મહારાજનું જીવન જેમ બને તેમ વિશેષ પ્રસિદ્ધિ પામે અને અનેક આમાથી જીવોને ઉપયોગી થાય માટે આવા ગ્રંથની
2 હાથે પ્રભાવના કરવી જોઈએ. છપામણના ખર્ચ સામું ન જોવું જોઈએ. બની શકે તે આપણા મંદિરોમાં જ્ઞાનખાતામાં જે મોટી રકમનું દ્રવ્ય એકઠું થાય છે તેમાંથી ઉપયોગ કરી જેમ બને તેમ સસ્તી કિંમત રાખવી જોઈએ.
(૫) “યુગવીર આચાર્ય મહારાજ શ્રી વલ્લભસૂરિજી”– ભાગ ૨ પ્રાજક ફુલચંદ' હરિચંદ દેશી; પ્રકાશક શ્રી આત્માનંદ જૈન સભા-મુંબઈ, કિંમત રૂપિયા અઢી. બીજા ભાગમાં આચાર્ય મહારાજશ્રીની કથા સંવત ૧૯૮૧ થી ૨૦૦૨ સુધીની આપવામાં આવી છે. શ્રી મોતીચંદ ગિરધરલાલે આમુખ લખેલ છે. પુસ્તકમાં આચાર્ય મહારાજ તથા તેમના શિષ્યના અને અનેક ધાર્મિક પ્રસંગોના ફોટાઓ આપી પુતકને સુશોભિત કરેલ છે. આ સમયના આચાર્યશ્રીના જીવનની કથા ઘણી સુંદર અને રસમય ભાષામાં લખેલ છે,
( ૬ ) ( ગુજરાતનું પરમધન મુનિરાજ વિદ્યાવિજયજી ” લેખક શ્રી મૂળજીભાઈ પીતાંબરદાસ શાહ, પ્રકાશક શ્રી વિજયધર્મસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા કિંમત રૂ. ૭) પ્રાપ્તિસ્થાન શિવપુરી ( ગ્વાલીયર ). પુરત, ગુજરાતના લોકપ્રિય જાણીતા લેખક શ્રી મૂળજીભાઈના હાથથી લખાયેલ છે. મુનિરાજ વિધાવિજયજી છેલ્લા બે ત્રણ દાયકામાં થયેલા પ્રસિદ્ધ જૈન મુનિમહારાજાઓમાં અગ્રસ્થાન ભોગવે છે. એક જૈન સંયમી સાધુ છતાં તેઓશ્રીનું જીવન જોકકલ્યાણ અને પરોપકારમાં વ્યતીત થયેલ છે. તેઓશ્રી દેશકાળને સમજનાર અને તે માટે સતત ઉપદેશ આપનાર છે. મહારાજશ્રીએ અમદાવાદ મુકામે સાધુ - સંમેલનમાં અગ્રગણ્ય ભાગ લઈ સંમેલનના નાવને કિનારે પહોંચાડવામાં જે કિંમતી કાળે આપ્યું હતું તે જૈન સમાજમાં જાણીતું છે. આ ગ્રંથ વાંચવા વિચારવા જેવું છે અને જમતના પલટાતા દેશકાળમાં તેઓશ્રોની જીવનકથા પ્રેરણાદાયક છે.
(૭) “Lord Mahavira –ભગવાન મહાવીર. આ પુસ્તક ઈંગ્રેજી ભાષામાં બલચંદ એમ. એ. પીએચડી.ના હાથથી લખાયેલ છે. જેન કચરલ રીસર્ચ સોસાયટી (Jain Cultural Research Society ) બનારસ હિંદુ યુનિવર્સીટી તરફથી છપાયેલ છે. કિંમત ૪-૮-૦ છે.

Page #27

શ્રો મહાવીર ભગવાનનું જીવારિત્ર શોધખેળ અને ઐતિહુાસિક દૃષ્ટિએ લખવાને આ ગ્રંથમાં પૂરતો પ્રયાસ કર્યો છે. ચર્ચાત્મક વિષષેાની જેવા કે ગસક્રમણું, ભગવાન વિવાહિત ૩ કુમાર આદિ સવાલાની દિગ‘ભર અને શ્વેતાંબર આમ્નાય પ્રમાણે ચર્ચા કરી અભિપ્રાય પણ આપેલ છે. શ્રી મહાવીર ભગધાનનું તુલનાત્મક અને ઐતિાંસિક દૃષ્ટિએ, એક કુળવાયેલ વિદ્વાન નૃત્સ્યના હાથથી લખાયેલ ગ્રંથ વાંચવા વિચારવા જેવે છે.
(૮ ) Jain Views, Regarding Religious Charitable Trusts. ધર્માદા ટ્રસ્ટને અંગેના જૈન સિદ્ધાંતાનું અવલે કન કરવામાં આવેજી' છે. લેખક શ્રી મેહનલાલ શ્રી. ઝવેરી, પ્રકાશક શ્રી જૈન શ્વેતાંબર કાન્ફરન્સ-મુ ઇ.
( ૯ ) ‘ શ્રી પયન્ના સંગ્રહુ ’--પ્રકાશક શેઠ ઝવેરચંદ રામાજી, નવસારી. આ પુસ્તકમાં ભક્ત પયલો, ઉસરણ પત્રો આન્દ્રે અંતઃસમયે આરાધના યોગ્ય છં પયલા અ સહિત આપવામાં આવ્યા છે. અને સાધ્વીજી હરારશ્રી તથા હિંમતશ્રીના ઉપદેશથી એક્રઠી થયેલ રકમમાંથી છપાવી વિના મૂલ્યે ભેટ આપવામાં આવે છે.
66
- ( ૧૦ ) “ સક્ષમñી-નયપ્રોપર ' શ્રીમદ્ યશાવિજયવિરચિત નબપ્રદીપ ઉપર સંસ્કૃતમાં બળખેાધિની વિસ્તૃતિ આ. શ્રી વિજયલાવણ્યસૂરિના વિદ્વાન હસ્તથી લખાયેલ છે. શ્રી વિજયનેમિસૂર ગ્રંથમાળા-અમદાવાદ તરફથી છપાયેલ છે. જૈનદર્શનના સ્યાદ્વાદ જેવા કઠિન તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસીને ઉપયાગી ગ્રંથ છે.
-૬ ( ૧૧ ) ‘“ શ્રેયાંસનાથ તિમ્” સંસ્કૃતભાષમાં આચાર્ય શ્રી માનતુંગરિ વિરચિત. શ્રી લબ્ધિસૂરિ જૈન ગ્રંથમાળા તરફથી પ્રાકારે આ પુસ્તક છપાવેલ છે, કિંમત અમૂલ્ય દર્શાવેલ છે. પુસ્તકની રચના વિક્રમના ચૌદમા સૈકામાં થયેલ છે. આખું ચરિત્ર વાંચવા જેવું સુંદર ભાષામાં લખાયેલ છે. પુસ્તક છપાવવામાં, શુદ્ધ કરવામાં અને પ્રસ્તાવના લખવામાં સારા પ્રયાસ કર્યાં જોવામાં આવે છે.
"
( ૧૨ ) “ લિiિચૂલામિત્તિ-પ્રાતમ્ " આ ગ્રંથ પ્રતાકારે શ્રી વૃદ્ધિનેમિ-અમૃત ગ્રંથમાલામાં પાયેલ છે. કિંમત રૂા. ૧-૪-૦ ગ્ર ંથની શરૂઆતમાં મુનિ મહારાજશ્રી રધરવિષયજીએ પુસ્તકના કર્તા અને વિષય અંગે માહિતીપૂર્વક પ્રસ્તાવના લખેલ છે. આ પુસ્તકમાં શ્રી જખૂસ્વામીના ચરિત્રની વિશેષતા દર્શાવેલ છે. વ્યાખ્યાન ઉપયોગી ગ્રંથ છે.
( ૧૨ ) ‘શ્રી વાણિTM સૂત્રમ્ '-પ્રતાકાર, શ્રી વિજયભકિતસૂરીશ્વર ગ્રંથમાળામાં છપાયેલ છે, ભકત શ્રાવકાના સદ્ગાયતા છપાયેલ હ્રાઇ કિંમત રાખેલ નથી.
( ૧૪ ) દ્ધ જીવન અને જયાત ’’—આ પુસ્તિકામાં સ્વ. શેઠશ્રી જાદવજી નરશીદાસનું ટુકમાં જીવન આપેલ છે, અને પાછલા ભાગમાં કેટલાક લેખોના સંગ્રહ કરવામાં આવ્યે છે. પ્રકાશક શ્રી ધ્રાટાલાલ નાનચંદ શાહ-ભાવનગર છે. આપબળે વધેલા અને દાનવીર તરીકે જાણીતા ભાઇ શ્રી જાદવજીભાઈનુ જીવન વાંચવા અને અનુકરણ કરવા જેવુ છે.
( ૧૫) રાજનગરથી સમેતશિખર યાને કલ્યાણકભૂમિમાં પ્રવાસ——લેખક શ્રી મેહનલાલ દાપયદ ચેકસી, પ્રકાશક શ્રી ભારતીય જૈન સેવાસદન–મુંબઇ. મૂલ્યે બાર આના. લેખકે પોતે દરેક કલ્યાણક ભૂમિમાં પ્રવાસ કર્યો હોવાથી સાક્ષાત નજરેનીહાળેલા દશ્યાનું તથા અનુભવનું સુંદર વષઁન કર્યું છે. તીર્થં યાત્રાના રસિક આ પુસ્તક વાંચવા જેવું તેમજ અનુભવી ભોમિયા તરીકે સાથે રાખવા જેવું છે.

Page #28
Reg. No. B. 156 (16) પાવલી સમુચ્ચય–ભાગ બીજો-પુરવણી કાર મુનિરાજશ્રી દશનાવજયજી (ત્રિપુટી) સંપાદક મુનિશ્રી જ્ઞાનવિજયજી (ત્રિપુટી) પ્રકાશક-શ્રી ચારિત્ર મારક ગ્રંથમાળાઅમદાવાદ. મૂલ્ય રૂ દેઢ ઈતિહાસ પ્રેમી મુનિરાજ શ્રી દર્શનવિજયજી આવા સંશોધનને વિષયમાં સારા રસ લઈ સમાજને ઉપયોગી પુસ્તકોનું પ્રકાશન કરતા જ રહે છે. પહેલા આ પુસ્તકને પહેલે ભાગ સંસ્કૃતમાં પ્રગટ થયેલાં વર્ષો બાદ આ બીજો ભાગ ગુજરાતી ભાષા માં પ્રગટ કરેલ છે, જેમાં ગુર્નાવલી તથા પાવલી અને રાસ વિ. મળીને બારી વિષને સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. પ્રાંતે આપેલ પાસે પૂણ જેટલી પૂરવણી ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. મુનિશ્રીને પ્રયાસ પ્રશંસાપાત્ર છે. (17) ક્ષત્રિયકુંડ–લેખક ઉકત મુનિશ્રી દર્શનવિજયજી (ત્રિપુટી). પ્રકાશ કે શ્રી પ્રાય વિદ્યાભવન-અમદાવાદ સભાને શાઇ મેતીલાલ મેહનલાલ તરફથી ભેટ મળેલ છે. મૂલ્ય રૂપિયો એક. ક્ષત્રિયકુડ સંબધી એતિહાસિક સંકલના સુંદર રીતે કરી છે. ઈતિહાસ તથા પુરાતત્વ પ્રેમીઓએ ખાસ વાંચવા યોગ્ય ગ્રંથ છે. શ્રીલબ્ધિસૂરીશ્વર જૈન ગ્રંથમાળા-ગારીયાધાર તરફથી નીચેની પુસ્તિકાઓ મળેલ છે. (18) શ્રી જયગિરા કિરણાવલિ–(સચિત્ર ) રૂ. 1-4-0 (19) શ્રી નેમિજિનેશ્વર પંચ કલ્યાણક પૂજા તથા શ્રી નવપદજીની પૂજન ( સચિત્ર) રૂા. -૧ર-૦ (20) વિશ્વની વિભૂતિએ 0-7-6, (2) પુણ્યની પળ તથા આશ્ચર્યની ઘડી 0-6 (22) ટુંકી ત્રણ વાર્તાઓ તથા કર્મનાં ફળ 0-5-0 (23) પ્રાચીન અર્વાચીન ગહેલી સંગ્રહ રૂ. 1-12-6, (24) The Jain Notions of the soul 0-2-0 આ ગ્રંથમાળાના પ્રેરક અને પ્રાણભૂત મુનિરાજશ્રી જિતેન્દ્રવિજયજી મહારાજ છે, જેઓ જૈન બાળ જગત માટે " મુલાબ” નામનું માસિક કાઢે છે. તેઓશ્રી ઊકતા બાળકોમાં ધાર્મિક સંસ્કારનું સિંચન કરવા અતુલ પ્રયાસ કરી રહેલ છે. ઉપરની પુસ્તિકાએમાં તેનું દર્શન થાય છે. (24) હરિહેમ-પુષ્પમાળા–સંપાદિકા સાધ્વી શ્રી પુપાશ્રીજી. કિંમત રૂા. દે 8. શ્રી નાગરદાસ પ્રાગજીભાઈ-અમદાવાદવાળા તરફથી ભેટ મળેલ છે. (25) શ્રી પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર-પ્રકાશક મેઘજી હીરજી મુંબઇ. અભ્યાસ યોગ્ય ગ્રંથ છે. શુદ્ધિ સારી છે. (26) અનાનુ પૂર્વ-પ્રકાશક મેઘજી હીરજી મુંબઈ: (27) જૈન બાળપોથી-સંકલનાકાર હરિલાલ જેની પ્રાપ્તિસ્થાન જૈન સ્વાધ્યાય મંડળ સોનગઢ કિંમત ત્રણ આના, (28) જિનવર જતિ અને સ્તવને-કર્તા સંગીતપ્રેમી ગણેશભાઈ પી. પરમાર, કિંમત સવા રૂપિયો. (ર૯) સુધાકર રત્નમંજૂષા-સંપાદક મુનિશ્રી હંસસાગરજી મહારાજ, પ્રકાશક મોતીચંદ દીપચંદ-ઠળીયા. મૂલ્ય દશ આના. સંગ્રહ સારો છે. '(30) જેન મતકા સ્વરૂપ-લેખક. સ્વ. આ. શ્રી વિજયાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજ લબ્ધિસૂરીશ્વર જૈન ગ્રંથાવલીના 25 મા મણુકા તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. પ્રકાશક ચંદુલાલ જમનાદાસ-છાણી. મુદ્રક શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, દાણાપીઠ–ભાવનગર. For Private And Personal Use Only