Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 9

અંક ૯ મો. ]
અક્ષર અનક્ષર મીમાંસા
કરી શકતી નથી. જેમકે-માટીરૂપ એક જ દ્રવ્યમાંથી બનેલા ઈંટ–નળીયું-ઘડાતાવડીગોળ આદિ વસ્તુઓ ભિન્ન ભિન્ન કામોમાં ઉપયોગી થતી હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ માનવામાં આવે છે. ભીંતે ચણવામાં ઈટો કામ આવે છે અને છાપરું ઢાંકવામાં નળીયાં કામ આવે છે. પાણી ભરવામાં ઘડે કામ આવે છે અને રોટલા શેકવામાં તાવડી કામ આવે છે, પણ ઈટોથી છાપરૂં ઢંકાય નહિં અને નળીયાથી ભીતિ જણાય નહિં. ઘડાથી રોટલા શેકાય નહિં અને તાવડીથી પાણી ભરાય નહિં. આ પ્રમાણે એક જ દ્રવ્યના ભિન્ન ભિન્ન પર્યાય ભિન્ન ભિન્ન અર્થ ક્રિયા કરતા હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ (દ્રવ્ય) તરીકે દુનિયા ઓળખે છે..
વસ્તુમાત્રમાં જે અનંત ધર્મ કહેલા છે તે પર્યાની અપેક્ષાથી જ છે, એક જ પર્યાય બે ક્ષણ સ્થિર રહી શકે નહિ. દરેક ક્ષણે બદલાયા કરે છે, દ્રથ સ્થિર રહે છે, કારણ કે દ્રવ્ય પિતે આધાર હોવાથી પરિવર્તનશીલ નથી. પણ પર્યાય બદલાય છે અર્થાત અવસ્થા બદલાય છે પણ અવસ્થાવાળો બદલાતો નથી પણ અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય ભિન્ન સંકેતને ધારણ કરે છે; કારણ કે ભિન્ન અવસ્થાની ક્રિયા પણ ભિન્ન થાય છે, તેથી દ્રવ્યનો સંકેત પણું બદલાઈ જાય છે. મૂળ વતુ હોય કે અવસ્થાંતરને પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુ હોય, દરેદમાં અનંત ધર્મ રહે છે, અનંત ધર્મના આધારભૂત ધર્મી પણ અનંતા છે, અને તે મુખ્ય ધર્મીમાં ગૌણપણે રહે છે. તો યે કેટલાક મુખ્ય ધર્મીને સંકેત બદલાતું નથી. જ્યાં સુધી મુખ્ય ધમની અવસ્થા સર્વથા પરિણામાંતર થતી નથી ત્યાં સુધી અનેક પર્યાનું પરિવર્તન થઈને ભિન્ન પર્યાયો (વસ્તુ) થવા છતાં પણ મુખ્ય વસ્તુના સંકેતપૂર્વક જ ભિન્ન સંકેતરૂપે ઓળખાશે. જેમકેએક હજાર તાંતણાના વસ્ત્રમાંથી એક તાંતણો નિકળી જાય તો તે અવસ્થતરને . પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના આધારભૂત અવસ્થાવાળું દ્રવ્ય પણ ભિન્ન અર્થ ક્રિયાને અનુસરીને ભિન્ન થાય છે. આ અર્થાકિયાની ભિશતા દિગૂ-દેશ-કાળની અપેક્ષાથી થાય છે કે જે ભાવની ભિન્નતાનું કારણ બને છે, અને તે સૂમ પરિણામ-પરિવર્તન થૂળબુદ્ધિથી ગ્રાહ્ય થઈ શકતું નથી તેથી તે પૂર્વના વના સંકેતથી ઓળખાય છે. અર્થાત અને સંકેત બદલાતો નથી. આવી જ રીતે બે-ત્રણ-ચાર આદિ તાંતણુઓ જૂન થવા છતાં પણ તે વસ્ત્ર જ કહેવાય છે. છેવટે તેના બે ટુકડા કરવામાં આવે તો પણ તે વસ્ત્ર કહેવાય છે અથવા તે ગૌણુ દ્રવ્યપણે રૂમાલ પણ કહેવાય છે. રૂમાલ જેટલા કાર્યોમાં વપરાય છે તે બધાય ધર્મે મુખ્યપણે રૂમાલના અને ગૌણપણે વસ્ત્રના કહેવાય છે. શરીર ઢાંકવામાં-પહેરવામાં– ઓઢવામાં વસ્ત્ર કામ આવે છે, રૂમાલ કામ આવતા નથી. અર્થાત રૂમાલનું કામ વસ્ત્ર કરે નહિ અને વસ્ત્રનું કામ રૂમાલ કરે નહિં, કારણ કે બંને ભિન્ન દ્રવ્યો છે. જયારે વસ્ત્રને દરેક તાંતણે છૂટો પડી જાય છે ત્યારે તે મુખ્ય દ્રવ્ય વસ્ત્રને સંકેત ધારણ ન કરતાં તાંતણા કહેવાય છે. વસ્ત્રપણુમાં પહેલાંના તંતુઓ વસ્ત્રની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર પર્યાય કહેવાય છે અને પટમાંથી છૂટા પડેલા તાંતણા પર્યાય કહેવાય છે અને વસ્ત્ર દ્રવ્ય કહેવાય છે, અર્થાત્ વસ્ત્રની પૂર્વાવસ્થારૂપ તંતુ તે પરિણામી દ્રય અને પર અવસ્થાના તાંતણું તે પરિણામરૂપ દ્રવ્ય કહેવાય છે; પણ વસ્ત્ર બળીને ભસ્મ થાય છે ત્યારે અર્થાત