Jain Dharm Prakash 1950 Pustak 066 Ank 09

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 6

BA YEIKEKEIKEKEKEIKEIKEIKENKY છે “અક્ષર–અનક્ષર મીમાંસા' છે KEIKEIKKIKEKEKEIKEIKO લેખક–આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ. ન ખરે, ન ખસે, ન નાશ પામે તે અક્ષર અને ખરી પડે, ખસી જાય, નાશ પામે તે ક્ષર કહેવાય છે. જગતની કોઈ પણ વસ્તુ પોતાનાથી વિપરીત સ્વભાવવાળી વસ્તુની અપેક્ષા રાખ્યા વગર પિતાનું અસ્તિત્વ જાળવી શકતી નથી. અર્થાત પિતાની હયાતી રાખી શકતી નથી. વિવિધતા સિવાય જગત એકરૂપે હોઇ શકતું નથી. વિવિધતા ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવને લઈને જ હોઈ શકે છે. સ્વભાવભેદ વસ્તુના ભેદનું પ્રધાન કારણું છે. વસ્તુમાત્રમાં ભાવ અક્ષરરૂપે રહે છે અને સ્વભાવ ક્ષરરૂપે રહે છે. ક્ષરની અપેક્ષાથી અક્ષર અને અક્ષરની અપેક્ષાથી હાર કહેવાય છે, માટે જ જગતને સાપેક્ષ દષ્ટિથી જવાથી તેનું સાચું સ્વરૂપ જણાય છે. બાહ્ય દૃષ્ટિથી જગતનું જ સ્વરૂપ જણાય છે તે અંતર્દષ્ટિથી. ભિન્ન પ્રકારનું છે. જો કે બાહ્ય જગત તથા અંતર્જગત બીજ તથા અંકુરની જેમ નામ તથા સ્વરૂપમાં ભેદ રાખે છે છતાં તે પ્રકૃતિ તથા વિકૃતિસ્વરૂપ એક જ વસ્તુના અંશે છે. એટલે એકને છોડીને બીજું રહી શકતું નથી, પણ મુખ્ય તથા ગોણુ પણ રહે છે. જ્યારે પ્રકૃતિને પ્રધાનતા આપવામાં આવે છે ત્યારે વિકૃતિ ગૌણપણે અને વિકૃતિની પ્રધાનતામાં પ્રકૃતિ ગૌણ રહે છે. અને તેથી કરીને જ અક્ષર તથા ક્ષર એક જ વરતુના બે અંશો છે. જે ક્ષર છે તે જ અક્ષર છે અને જે અક્ષર છે તે જ ક્ષર છે, પણ બને એક બીજાથી સર્વથા ભિન્ન વસ્તુ નથી. દેખીતી રીતે ભિન્ન સ્વભાવવાળા હોવા છતાં પણ સર તથા અક્ષર એક જ વસ્તુના ધર્મો છે. જો કે સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચાર કરતાં એમ સમજાય છે કે-જે ક્ષર હોય તે અક્ષર કેવી રીતે હોઈ શકે અને જે અક્ષર હોય તે ક્ષર કેવી રીતે હોઈ શકે? પણ જયારે વસ્તુસ્થિતિને વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સર્વથા ભિન્નતા બંનેમાં ઘટી શકતી નથી. બંનેને સર્વથા જુદા પાડીએ તે દેખાતું જગત હેડી શકે જ નહિં, શૂરતા જ હોવી જોઈએ પણ વિવિધ પ્રકારના ભાવોથી ભરેલા દૃષ્ટિગોચર થતા જગતને શૂન્ય કેવી રીતે કહેવાય ? માટે જ પ્રત્યેક વસ્તુમાં ભિન્ન સ્વભાવને ધારણ કરવાવાળા અનેક ધર્મો રહેલા છે એમ માનવું જ પડે છે. સંસારની વસ્તુમાત્રમાં સત્તા રહેલી છે, સત્તાઘન્ય કોઈ પણ વસ્તુ નથી. જેને અસત કહેવામાં આવે છે તેમાં પણ સત્તા તો હોય જ છે. અસત વસ્તુની સિદ્ધિમાં સસલાના શિંગડાને કે આકાશકુસુમને ઉદાહરણ તરીકે વાપરવામાં આવે છે, તે પણ સતસ્વરૂપે જ હોય છે. જેની સત્તા નથી એવી કઈ પણ વસ્તુ જ નથી. માટીના પિંડમાં વડાના અભાવને પ્રાગભાવ માનવામાં આવે છે તે સતસ્વરૂપ હોય છે. ઘડો ભાંગી ગયા પછી પ્રäસાભાવ કહેવાય છે તે પણ સતસ્વરૂપ છે. ઘટમાં વસ્ત્રો અને વસ્ત્રમાં ધટનો જે અભાવ કહેવાય છે તે પણ સત્તાશૂન્ય તે નથી જ. ત્રણે કાળમાં અભાવ કે જેને અત્યંતા- , ભાવ કહેવામાં આવે છે તે અસંભવિત છે; કારણ કે સત્તાશૂન્ય અસત્ જેવી કોઈ વસ્તુ જ For Private And Personal Use Only