Jain Dharm Prakash 1948 Pustak 064 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 9

અર્ક ૮ મે ]
દેહ-આત્મવાદ
૧૮૧
પદાર્થના નથી, પણ મ્બુદા જ પદાના છે. રૂપ, રસ, ગધ આદિ ગુણ્ણા ભૌતિક પદાર્થ-પુદ્ગલના છે. ત ગુણાથી આપણે ભૌતિક પદાર્થને ઓળખીએ છીએ. અમુક ઘાટ રૂપ ગોંધ ઉપરથી આપણે ઘડાને આળખીએ છીએ. પુદ્દગલ રૂપી છે, મૂર્ત છે અને તે ગુણેાથી પુદ્ગલ એાળખાય છે. પણ આ ભૌતિક ગુણેમાં ઉપરાંત ખીજા ગુણ્ા જ્ઞાનશક્તિ, ક્રિયાશક્તિ વગેરે જીવન્ત ક્રેડમાં જોવામાં આવે છે. એટલે હું ગુણના આધાર પુદ્ગલથી વ્યતિરિક્ત કોઇ પદાર્થ હાવા ોઇએ એવુ સહજ અનુમાન થાય છે.
દેહના ભૌતિક ગુણી ઉપરાંત જીવન્ત શરીરમાં કયા કયા અન્ય ગુણે પ્રતીત થાય છે, જે ઉપરથી મૃતદેહથી વ્યતિરિક્ત તત્ત્વ-આત્માની પ્રતીતિ થાય છે, તે હવે જોવામાં આવે છે:---
'
( ૧ ) દેહધારી વન્ત પ્રાણીની ક્રિયામાં ધ્યેય-જંતુ જોવામાં આવે છે. પ્રાણીમાં અમુક ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાની અને તે હેતુ માટે પ્રવૃત્તિ કરવાની શક્તિ Purposiveness હેાય છે. આ શક્તિ દરેક પ્રાણીમાં જોવામાં આવે છે. નીચી કક્ષાના પ્રાણીઓમાં અજ્ઞાનપગ વર્તે છે, ઊંચા સદી જીવામાં જ્ઞાન સાથે વર્ત છે. અમુક હેતુ પ્રાપ્ત કરવાની સહજ શક્તિ સૂચવે છે કેતે ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત કરવાના હેતુનુ ભાન છતમાં છે, અને આવુ ભવિષ્યના હેતુનુ ભાન એક પોલિક ગુણુ નથી પગૢ વ્યતિરિક્ત પદાર્થના ગુણ છે. તે પદાર્થને આપણે મન કે માત્મા કહીએ છીએ. એટલે આવું ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાનું સહુજ ભાન આધ્યાત્મિક હાવાથી જીવન્ત દેહમાં આત્મતત્ત્વનું સૂચન કરે છૅ.
( ૨ )
આત્મામાં ત્રણ સહજ શક્તિઓ છે: (૧) જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની; ( લાગણી અનુભવવાની; (૩) ક્રિયા કરવાની. આપણી પારિભાષિક ભાષામાં આપણે જ્ઞાન, દર્શોન અને ચારિત્રશક્તિ કહીએ છીએ. પક્ષીએ પેાતાના રક્ષણૢ માટે માળા બાંધે છે, કીડીગ્મા સંગ્રહ કરે છે, કેટલાક પ્રાણીએ અમુક સુરક્ષિત સ્થળે જ ઇંડા મૂકે છે, જ્યાં બચ્ચાંએ ઉછરી શકે; દરેક પ્રાણી પેાતાની જાતના રક્ષણ માટે ક્રિયા કરે એટલું જ નહિ પણ પેાતાની હતને વધારવા-પેાતાના વેલે। સજીવન રાખવા પણ પ્રાણીએ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એટલે ક્ષુદ્ર પ્રાણીમાં પણ ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાના સ્વભાવ છે, અને તેને અનુકૂળ ક્રિયા કરવાની સહજ શક્તિ છે. પાતાનું ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાની શક્તિ અને પ્રવૃત્તિ ફકત જડવાદના નિયમોથી સમાવી શકાય નહિં, પરંતુ આ શક્તિ સૂચન કરે છે કેતેમાં એક જીવન્ત ખળ છે, એક અતરૂની પ્રેરણા છે જેના પરિણામે ગમે તેવી મુશ્કેલીએ સામે પ્રાણી પેાતાનું ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા મથે છે. ટ્રેડ ઉપરના બહારના ઘાત પ્રત્યાઘાતની અસર મન ઉપર થતી નથી એમ કહેવાનો અર્થ નથી, પહું