________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મા
ન
અ9
સ બ ધમીમાંસા કહ્યું
લેખક-આચાર્ય શ્રી વિજય કસ્તૂરસૂરિજી મહારાજ. સંબંધ બે પ્રકારના ટાય છેઃ એક ને સંગ સંબંધ અને બી વરૂપમંબંધ. દ્રને જે પરસ્પર સંબંધ થાય છે તે સંયોગ કહેવાય છે. સંયોગ, વિગપૂર્વક થાય છે અને વિયોગ સંયોગપૂર્વક થાય છે માટે સોગ તથા વિયોગ બંને સાથે રહે છે, એટલે કે જયાં સોગ હાય છે ત્યાં વિગ અવશ્ય હેય જ છે અને ત્યાં વિગ હોય છે ત્યાં સંગ પણ્ હોય જ છે. એ નિયમ છે કે જે બે વસ્તુઓને સયાગ થાય છે, વિયોગ પગ તે બે વસ્તુઓનો જ થાય છે; પણ જે બે વરતુઓને વિયોગ થાય છે તે જ બે વસ્તુઓને ફરી સંગ અવશ્ય થાય છે એવો નિયમ નથી. વિશેની બે વસ્તુએને ફરીને સંગ થાય પણ ખરો અને ને પગુ થાય. બંને વસ્તુઓ બીજી વસ્તુઓની સાથે પણ જોડાઈ જાય છે. એક સ્વરૂપવાળા હોય કે ભિન્ન સ્વરૂપવાળા હોય પણ તે જે દ્રવ્યના નામથી ઓળખાતા હોય તો તેમને પરસ્પર સંગસંબંધ થાય છે. જેના દર્શનમાં સાપેક્ષ દ્રવ્ય માન્યું છે, એટલે કે જે કારણ હોય છે તે દ્રવ્ય કહેવાય છે અને કાર્યને પર્યાય કહેવામાં આવે છે જેથી કરીને પૂર્વ-પૂર્વનું દ્રવ્ય અને ઉત્તરોત્તર પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે, જેમકે-મારી દ્રવ્ય કહેવાય અને માટીનો પિંડ બને તે પર્યાવે, પછી તે પિંડને ચાક ઉપર ચઢાવી ઘડે બનાવતા સુધીમાં જેટલી અવસ્થાઓ બદલાય તેમાં પૂર્વ-પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તર-ઉત્તરની અવસ્થા ને પર્યાય અથવા તો દૂધ ને દ્રશ્ય અને તેનું દહિં બને છે કે, દુનુિં માંગુ બી ત્યારે કિં દ્રવ થાય અને માખણ પર્યાય કહેવાય, અને માખણનું ઘી બને એટલે માગુ તે દ્રવ્ય અને ધી પર્યાય-આવી જ રીતે કાર્ય-કારણભાવને સંબંધ હોય ત્યાં કારણે તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તે પવ તરીકે ઓળખાય છે. અનેક તાંતણાઓનું કપડું બને છે. તેમાં તાંતણા દ્રશ્ય અને કપડું પર્યાય કહેવાય છે; કારણ કે કપડાનું કારણ તાંતણે છે કે જેનું કપડું બને છે અને તેથી જ કપડાને પર્યાય કહેવામાં આવે છે પણ જ્યારે અવયવાવયવીભાવની વિચારણા કરીએ ત્યારે તાંતણ અવયવ છે અને કપડું અવયવી છે-અવયવોવાળું છે, માટે અવવની કપડું દ્રવ્ય કહેવાય છે અને તાંતણારૂપ એવા પર્યાય કહેવાય છે. પાંચથી દ્રવ્ય જુદું નથી અને દ્રવ્યથી પર્યાગે જુદા નથી; ફક્ત અવસ્થાના ભેદને લઈને એક જ વસ્તુને કિન્ન સંકેતથી ઓળખવામાં આવે છે. જો કે અવસ્થાએ પર્યાય છે અને જેની અવસ્થા છે તે કન્ય છે અને તે દ્રષ્ય પોતાની દરેક અવરથામાં વિદ્યમાન કામ છે, છતાં ક્રમથી થવાવાળી અવસ્થામાં પૂર્વની અવસ્થા દ્રવ્ય અને ઉત્તરની અવસ્થા પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવા દ્રવ્યોના સંબંધને સંગસંબંધ કહેવામાં આવે છે.
ગુણ તથા ગુણનો તાદામ્ય-સ્વરૂપ સંબંધ હોય છે. જેમકે-મીઠાસ અને સાકર, પુષ્પ અને સુગંધ, જ્ઞાન અને આત્મા વિગેરે વારૂ પસંબંધ હોવાથી મીઠાસસ્વરૂપ સાકર, જ્ઞાનસ્વરૂપે આમાં કહેવાય છે. ગુણ તથા ગુણીને સંયમ વિણ થઈ શક્તિ
For Private And Personal Use Only
