Jain Dharm Prakash 1948 Pustak 064 Ank 08

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 8

૧૮૦
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ
લેવાનો નથી પણ ભાવમન અર્થાત્ જીવ–આત્માના અર્થમાં મન( mind) લેવાનું છે.
જે માનસશાસ્ત્રીઓ મનને દેહને એક અંશ જ માને છે, દેહથી વ્યતિરિક્ત તત્વ માનતા નથી, તેઓનું કહેવું એવું છે કે મન જે કઈ પદાર્થ નથી, અને મન છે એ મારીએ તો પણ મનનું કાર્ય દેહમાં જે પ્રથા બને છે તેને ફક્ત નોંધ કરવા પૂરતું છે, તેનું નિયંત્રણ કરવાનું કે તેમાં નવું સર્જન કરવાનું નથી. જેવી રીતે તાર-માસ્તર તેના યંત્ર દ્વારા આવતા સંદેશાઓ ઝીલે છે, તેને ધ કરે છે અને લાગતાવળગતાને તેમાં કાંઈ પણ દેરફાર કર્યા વિના મોકલે છે, તેવી રીતે શરીર અને ઇંદ્રિયો દ્વારા બહારના જગતના આવતા સંદેશાઓ શરીરના જ્ઞાનતંતુઓ દ્વારા મગજને પહોંચે છે, અને મગજ તેને નોંધ લે છે, તેમાં પ્રકાશ પાડે છે અને ક્રિયા કરનાર જ્ઞાનતંતુઓને તેને અંગે લેવાની ક્રિયા માટે પાછા મોકલે છે. અગ્નિ ઉપર આપણી આંગળી પડે કે તરત જ્ઞાનવાહી જંતુઓ(sensory nerves)માં ક્રિયા થાય છે, મગજને પહોંચે છે, અને બીજે જ સમય આંગળી અગ્નિ ઉપરથી લઈ લેવા કિયા બને છે. આ બધી ક્રિયા સ્વતઃ (automatic ) બને છે, તેમાં મને કે ચેતન કાંઈ સમજપૂર્વક ભાગ ભજવતા નથી. માણુરા બહારના નિયમોને આધીન છે, મન શરીરને આધીન છે. જેવી રીતે આસપાસના વાતાવરણના સંબંધમાં આવવાથી માણસના શરીર ઉપર ફેરફાર થાય છે, તેવી રીતે શરીર ઉપરના બહારના આઘાત પ્રત્યાઘાતો પ્રમાણે મન ઉપર અસર થાય છે. જેની દરેક કિયાનું કારણ શરીર છે. શરીરની ક્રિયા અને મનની ક્રિયાને કાર્યકારણનો સંબંધ છે. શરીર ભૌતિક છે. એટલે શરીરની દરેક ક્રિયાઓ ભૌતિક નિયમોને (Physical laws) આધીન છે, એટલે મનની ક્રિયા પણ ભૌતિક નિયમોને આધીન છે. વિચારવાની, લાગણી અનુભવવાની, ક્રિયા કરવાની કે સાર અસારનો નિર્ણય કરવાની મન-આત્માને સ્વતંત્ર શક્તિ નથી, આ પ્રમાણેનું મંતવ્ય શરીરશાસ્ત્રીના નિયમ પ્રમાણે માનસશાસ્ત્રના નિયમોનું નિરૂપણ કરનાર પારાવેતાએાનું છે. પાન કે આત્માને સ્વતંત્ર ન માનનાર પણ શરીરનો અંશ માનનાર જડવાદીઓની આ માન્યતા છે.
હવે મન અથવા આત્મા શરીરથી ભિન્ન તત્વ છે તે સિદ્ધાંતનો વિચાર કરવાનો રહે છે.
આપણે જૈન દર્શનકારો અને ચાર્વાક સિવાયના બધા અન્ય આર્ય દર્શનકાર ન્યાય-સાંખ્ય-વેદાંત આદિ રા અથવા આત્માને જે પંચમહાભૂતથી શરી૨ બન્યું છે તેનાથી એક વ્યતિરિક્ત તત્ત્વ માને છે, એટલે જીવન્ત શરીરમાં ભૌતિક શરીર ઉપરાંત એક જુદા જ પ્રકારની શક્તિ, જુદા જ પ્રકારનું તત્વ, જુદા જ પ્રકારની ધારા છે, જેના ગુણે શરીરના ગુણેથી જુદા જ પ્રકારના છે, તે ગુણે ભૌતિક