________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ભગવાન મહાવીરને સ્યાદ્વાદ
મૂળ હિન્દી લે, ડૉ. પ્રેમસુખન જૈન પ્રેા. સંસ્કૃત પ્રાકૃત વિભાગ - ઉદયપુર વિશ્વવિદ્યાલય અનુવાદક : કા, જ, દાણી
મહાવીર વિશ્વના ઇતિહાસમાં એક એવું નામ છે કે જેણે અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વે ભારતમાં માનવતાની ન્યાત પ્રગટાવી હતી. જગતના સમસ્ત પ્રાણીએ.ના હિત માટે તે મહાપુરુષે અહિંસા, અપરિગ્રહ, અનેકાન્તવાદ વગેરે કલ્યાણકારી સિદ્ધાંતાનું પ્રતિપાદન કર્યું છે, આજ આખું વિશ્વ મહાવીરને તેમની લેાકેાપકારી ઉપદેશાને માટે તેમને યાદ કરી રહ્યું છે.
મહાવીરના યુગમાં ચિંતનની ધારા અનેક ટુકડામાં વહેંચાઇ ગઇ હતી. વૈદિક પર’પરાના અનેક વિચારક તથા શ્રમણ પરંપરાના ૬-૭ દાર્શનિકે તે વખતે અસ્તિત્વમાં હતા. આ સર્વે ચિંતકે પોતપોતાની દૃષ્ટિથી સત્યને પૂર્ણ રૂપે જાણી લીધુ છે એવા દાવા કરતા હતા. દરેકના કથનમાં એ આગ્રહ હતા કે હુ જ સત્યને જાણું છું, બીજા કોઇ નહિ.
મહાવીર આ બધુ જોઇ સાંભળીને આશ્ચમાં પડ્યા કે સત્યના આટલા બધા દાવેદાર હાઈ શકે ? સત્યનુ' સ્વરૂપ તા એક જ હાવુ જોઇએ. આવી સ્થિતિમાં મહાવીરે પાતાની સાધના અને અનુભવના આધાર ઉપર કહ્યું કે સત્ય એટલુ' જ નથી કે જેને વ્યક્તિ જોઇ રહી છે કે જાણી રહી છે. આ તા વસ્તુના
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હૈાઈ શકે છે. આ કથનપદ્ધતિ એ જ સ્યાદ્વાદ છે. જૈનાચાએ મહાવીરના આ કથનના જ વિસ્તાર કર્યો છે.
સ્યાદ્વાદ મહાવીરના જીવનમાં વ્યાપ્ત હતા.
તેમના બાળપશુમાં જ સ્યાદ્વાદના ચિંતનની
શરૂઆત થઈ ગઇ હતી.
એમ કહેવામાં આવે છે કે એક દિવસ વધ'માનના કેટલાક બાળમિત્રા તેમને શેષતા શોધતા ત્રિશલા માતાની પાસે પહેાંચ્યા. ત્રિશલાએ કહી દીધું કે “ વમાન ભવનમાં ઉપર છે. ” બાળકો સહુથી ઉપરના માળે પહેાંચ્યા. ત્યાં પિતા સિદ્ધાય હતા, વર્ધમાન નહાતા. જ્યારે બાળકોએ પિતા સિદ્ધાર્થાને પૂછ્યુ તા તેમણે જવાબ દીધા કે વધમાન
'
નીચે છે.” બાળકો નીચેના માળે દોડીને ગયા. તેમણે વચ્ચેના એક માળના એક બારણા પાસે વધુ માનને ઊભેલા જોયા. બાળકોએ મહાવીરને ફરીયાદ કરી કે આજ આપના પિતા તથા મા જુઠું મેલ્યા. એકે કહ્યું હતું કે વર્ધમાન ઉપર્ છે”, ખીજાએ કહ્યું હતુ કે વમાન નીચે છે”, પરંતુ “ તમે તા અહીંઆ વચ્ચેના માળ ઉપર છે, નહિ નીચે, નહુિ ઉપર, છ
વધુ માને પેાતાના મિત્રાને કહ્યું, ‘ તમને
એક ગુણનુ જ્ઞાન છે. પદાર્થમાં અનેક ધર્મ,ભ્રમ થયા છે, મા અને પિતાજીએ સત્ય કહ્યું હતું; તમારા સમજવામાં ફેર છે. મા નીચેના માળ પર ઊભા હતા તેથી તેમની અપેક્ષાએ હું ઉપર હતા અને પિતાજી સૌથી ઉપરના માળ પર હતા તેથી તેમની અપેક્ષાએ હું નીચે હતા.’ વસ્તુએની સઘળી સ્થિતિએના સંબંધમાં આ
અનેક ગુણ તથા અનેક પર્યાય હાય છે. પરંતુ વ્યવહારમાં તેનું એક સ્વરૂપ આપણી સામે આવે છે. તેને જ માત્ર આપણે જાણીએ છીએ. બાકીના બીજા ગુણે અકથિત રહી જાય છે. તેથી પ્રત્યેક વસ્તુનું કથન સાપેક્ષ રૂપે જ
૬૪ :
આત્માનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
