Atmanand Prakash Pustak 032 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 8

૨૦૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. તે આત્મા સ્વયમેવ એક દ્રવ્ય છે.+ આત્મદ્રવ્ય એ ચેતનાનું અત્યાર્થક છે. આમદ્રવ્ય કે ચેતનાનું સ્થાન જગતમાં કેઈથી લઈ શકાય તેમ નથી. ચેતના વિના સ્મૃતિ, નિરીક્ષણશક્તિ આદિનું અસ્તિત્વ અશક્ય છે. જડવાદીઓ
સ્મૃતિ, નિરીક્ષણશક્તિ આદિનું મૂળ અન્યત્ર (ચેતનાથી પર) પ્રાપ્ત કરવા માટે ઘણુંયે મથે છે; પણ હેકલ વિગેરે તત્ત્વજ્ઞાનીઓની જેમ તેમને આ દિશામાં નિરાશા જ પ્રાપ્ત થઈ હોય એમ લાગે છે.
જડવાદીઓ ચેતનાનાં અસ્તિત્વને સંપૂર્ણ અસ્વીકાર ભાગ્યે જ કરે છે; પણ ચેતના એટલે આત્મા રૂપે શાશ્વત અસ્તિત્વ એ મંતવ્યથી તેમને અત્યંત ક્ષોભ થાય છે. ચેતના વિષયક આ મંતવ્ય તેમને બીલકુલ રુચતું નથી. આથી આત્માનું શાશ્વત અસ્તિત્વ ન હોય એ બતાવવા નિમિત્તે તેઓ પિતાના વિચારોને પુરસ્કાર કરે છે. અહંભાવનાં અંતરજ્ઞાનનું દ્રષ્ટાન્ત અવારનવાર રજુ કરી આત્માના શાશ્વત અસ્તિત્વના સિદ્ધાન્તને વિરોધ કરે છે. અહંભાવ-વ્યકિતત્વભાવનું સ્વરૂપ બાલ્યકાળથી વૃદ્ધાવસ્થા પર્યત પ્રાયઃ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે, એ મત વ્યકત કરી આત્માનાં શાશ્વત અસ્તિત્વને પ્રત્યક્ષ રીતે નિષેધ કરે છે.
+ આત્મદ્રવ્ય ' એ શબ્દમાં ભૌતિક વસ્તુનો અંતર્ભાવ સ્વલ્પાંશે પણ સંભાવ્ય નથી. કવ્ય એટલે સર્વ ઘટનાનું પ્રધાન અને ચિરસ્થાયી કારણ એવો કયના સંબંધમાં તાત્ત્વિક મત છે. દ્રવ્યના કારણભૂત ગુણોથી અસ્તિત્વનું અંતર્નાન થાય છે (The Imperial Dictionary ), આ રીતે વિચારતાં દરેક અસ્તિત્વયુક્ત વસ્તુ દ્રવ્ય છે એમ કહી શકાય. આત્મા તેમજ ભૌતિક પદાર્થો એ બન્ને દ્રવ્ય છે. આત્મા અને ભૌતિક પદાર્થોને ગુણો વિભિન્ન હોવાથી બન્નેનું સ્વરૂપ પણ ભિન્ન પ્રકારનું છે એ સુવિદિત છે.
અરેબીક “વઝુદ ” શબ્દનો અર્થ “ અસ્તિત્વ ” થાય છે. એ શબદ એવો છે કે તેથી દવ્ય” ને સંપૂર્ણ ભાવ આવી શક્યો નથી. દ્રવ્યનાં સ્વરૂપ પરિવર્તનશીલ છે. કોઈ પણ વસ્તુન આસ્તત્વથી તેનો સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે.
એક ચેતનાનાં અસ્તિત્વનો અસ્વીકાર વાસ્તવિક રીતે કોઈથી પણ થઈ શકે નાહ. સત્યનું તાત્વિક અન્વીક્ષણ કરનારને “ જ્ઞાતા ને સ્વીકાર તો કરવો જ પડે છે. જ્ઞાતા એટલે વિચારકર્તા. જ્ઞાતાનું અસ્તિત્વ એ સ્વયંસિદ્ધ સત્ય વસ્તુ છે. જ્ઞાતાનાં અસ્તિત્વને સ્વીકાર કર્યા વિના સત્યની પ્રાપ્તિમાં સ્વપ પ્રગતિ પણ અશકય છે. જે જ્ઞાતા ન હોય તો જાણે-વિચારે કોણ? આથી જ શ્રીમદ્દ શંકરાચાર્યે યથાર્થ કહ્યું છે કે –
આત્મા સ્વયંસિદ્ધ છે. આત્માનું અસ્તિત્વ એ કોઈ આકસ્મિક ઘટના નથી. આત્માનાં અસ્તિત્વનાં પ્રમાણોથી આમા સિદ્ધ કરે એ સર્વથા અયુક્ત છે. આત્માની