________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રવણ અને સંસ્મરણ.
૨૦૫ પણુ આર્યપટ્ટ કે આયાગપટ્ટ સાવ નવી જૈન મૂર્તિ હશે એમ સમજવાનું નથી. વર્તમાન કાળની જૈન મૂર્તિઓ તેમજ બીજા ઉપાસ્ય દ્રવ્યોની સાથે એ ઘણી રીતે મળતા આવે છે. ખૂબ લાંબા-પહોળા પથ્થરના એ પટ્ટ હોય છે. ઘણુંખરા પટ્ટની ઉપર કેટલાંક ચિત્ર કયાં હોય છે. આ બધાં ચિહ્નો હિંદુઓમાં, બધામાં અને જૈન ધર્મમાં પણ મંગળચિ તરીકે ઓળખાતાં આવ્યાં છે; પૂજાયાં પણ છે.
કેટલાક આર્યપટ્ટ ઉપર ચાર મલ્યપૂછ અંકાયેલા જોવાય છે. પટ્ટની બરાબર વચ્ચે, જ્યાં આગળ ચારે મત્સ્યપૂછ એકઠાં મળે છે ત્યાં એક ચક્રને આકાર દેખાય છે. જુદા જૂદા આયપટને વિષે, આ ચકની અંદર જુદાં જુદાં ચિહ્ન અથવા મૃત્તિઓ આંકેલી છે. કૌશાંબીવાળા આયપટ્ટમાં, મધ્યસ્થ ચક્રમાં એક પ્રકુટિત પદ્મ છે. મથુરાવાળા આયાગપટમાં મોટે ભાગે, મધ્યસ્થ ચકમાં જૂદા જૂદા તીર્થકરોની મૂર્તિઓ છે. એકાદ-બેમાં રથચક અથવા તો બીજાં પણ ચિહ્ન છે. એ સિવાય આર્યપટમાં બીજાં ઘણું મંગળચિન્હ હોય છે. મંગળકળશ, પદ્મ, શંખ, રથચક, મત્સ્યપૂછ વિગેરે. આ જ ચિન્હો, વખત જતાં, ચોવીસ તીર્થકરોની મૂર્તિમાં “લંછન” બન્યાં હોય એમ લાગે છે. જૈન પૂજા કરતી વેળા કેટલીકવાર અક્ષતના-ચોખાના આવાં ચિન્હ આંકે છે.
જે જે સ્થળેથી આવા આર્યપટ્ટ અથવા આર્યાગ્રપટ્ટ મળી આવ્યાં છે તે તે સ્થળ ભારતવર્ષ અથવા આર્યાવર્તન અતિ પ્રાચીન કેદ્રસ્થાને હતાં. શિલાલેખથી પણ સિદ્ધ થઈ ચૂકયું છે કે એ સ્થળે, ઇસુના જન્મકાળ સુધી જૈનેનાં મુખ્ય તીર્થસ્થાન અથવા કેંદ્રસ્થાને રહ્યાં હતાં. ભાગલપુર અથવા ચંપા, પાવાપુરી અથવા અપાપાપુરી, સમેત્તશિખર અથવા પાર્શ્વનાથ પહાડ, પ્રાચીન રાજગ્રહ અથવા ગિરિત્રજ: એ સર્વ પ્રાચીન જૈન તીર્થો છે. તે ઉપરાંત મધ્યદેશ અથવા યુક્તપ્રદેશનું, શોરસેનની રાજધાનીવાળું શહેર મથુરા, પ્રાચીન વત્સદેશની રાજધાનીવાળું શહેર કૌશાંબી અથવા કે સામ, પ્રાચીન પંચાલનું રાજધાનીવાળું શહેર અહિચ્છત્ર અથવા તો બરેલી પાસેનું રામનગર, આર્યાવર્તના ઈતિહાસમાં એ બધા સુવિખ્યાત છે. આ ત્રણ સ્થાનમાં જે જૈન અવશેષો મળી આવ્યાં છે તે વિષે હું અહીં સહેજ વધુ વિવેચન કરવા માગું છું.
આજથી લગભગ ચાલીસ વર્ષ ઉપર (ઈ. સ. ૧૮૯૦) જ્યારે પ્રાચીન મથુરામાં ખેદકામ કરવામાં આવ્યું ત્યારે કંકાલીટિલા નામના સ્થાનમાંથી
For Private And Personal Use Only
