________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રવણ અને સંસ્મરણ
૨૦૯ મૂળ મુદ્દાની વાત એ છે કે સ્ફોટે ભાગે આર્યપટ્ટ અથવા આર્યાવ્રપટ્ટમાં મધ્ય સ્થાને એક ગોળાકારને વિષે જિનમૂર્તિ હોય છે. કેઈ કઈ પટ્ટમાં મૂર્તિને બદલે જિન ભગવાનનું લાંછન જ રહે છે. દાખલા તરિકે મથુરાના આર્ય પટ્ટમાં નેમિનાથ ભગવાનની મૂર્તિને બદલે એમનું (રથચક્રનું) લાંછન આંકેલું છે. કૌશાબીન આર્યપદ્દમાં છઠ્ઠા તીર્થકર શ્રી પદ્મપ્રભુનું વિકસિત કમળરૂપી લાંછન છે.
મથુરાના જુદા જુદા ભાગમાંથી મળી આવેલા આ પટ્ટ જુદા પ્રકારના છે. કઈકમાં જૈનમંદિર તો કેઈકમાં જૈન સ્તૂપ છે. આ ઉપરથી એટલું જણાય છે કે પ્રાચીન જૈનધર્મમાં, બી દ્વધર્મની જેમ સ્તૂપની પૂજા થતી હશે. એ પછી વધુ ખેદકામ કરતાં ઈ. સ. ૧૮૯૮ માં મથુરામાંથી એક જૈન સ્તૂપ મળી આવ્યું ત્યારે એમ લાગ્યું કે સ્તુપ કે ચૈત્ય, હિન્દુ, બૌદ્ધ કે જૈનભારતીય કેઈ સંપ્રદાયની ખાસ સ્વતંત્ર વસ્તુ નથી. પુરાતન સ્તૂપ, પુરાતન જિનમૂત્તિની જેમ આર્યપટ્ટ ઉપર અંકાતા હશે અને મંદિર કે વૃક્ષની નીચે એની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવતી હશે. જિનમૂર્તિવાળા, જિન ભગવાનના લાંછ. નવાળા અથવા સ્તૂપવાળા કેઈ આર્યપટ્ટમાં કંઈ ભેદ હોય એમ કળાયું નથી. બધા શિલાલેખમાં એક જ વાત કહેવામાં આવી છે.
" नमो अरहतो नमो फगुयशस नतकस भयाये
शिवयशाए आयागपटो कारितो अरहत पूजाये ---" એકમાં તો જિનની મૂર્તિ કે ચિહ્ન જેવું કંઈ જ નથી. કીનારથી વીંટળાયેલે એક તૃપ માત્ર જ છે. સામે તેરણ અને તોરણ પાસે એક સીઢી. તરણની બન્ને બાજુ બે અર્ધ–વિવસ્ત્રા નારી અર્ધભગ્ન આર્યપદનું એ સામાન્ય વિવરણ છે.
વિશ્વાસપાત્ર ઇતિહાસના આધારે, ભારતીય જૈનધર્મના અતિ પુરાતન યુગ સંબંધે જે કંઈ જાણવાનું મળે છે તેનો આ આર્યપટ્ટ અથવા આર્યા પટ્ટથી જ આરંભ થાય છે. વર્તમાન યુગમાં જેને સ્તૂપની ઉપાસના ઘણુ કરીને નથી કરતા, કરતા હોય તે પણ આપણે તે નથી જાણતા; પરંતુ જો કઈ જૈનસ્તૂપની ચર્ચાને બાદ કરીને, મધ્યયુગના જૈનધર્મની આલોચના કરવા બેસશે તો તેને શ્રમ નકામો જશે; કારણ કે એવી આલોચના અસંભવિત છે.
શ્રી રાખાલદાસ,
For Private And Personal Use Only
