________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશે.
આ કાશ્મણશરીરની રચનાનો વિષય અતિ ગહન છે. તેના વિવેચનમાં હાલ આપણે નહીં ઉતરતાં દારિક શરીરની રચનાની જ મુખ્યત્વે માહિતી મેળવવાની તજવીજ કરીશું.
શરીરની વ્યાખ્યા એવી કરી છે કે પ્રતિક્ષણે પુદ્ગલ ઉપચય અપચયે કરીને વધે ઘટે તે શરીર કહેવાય. મતલબ કે આ શરીરની રચના એહવા પ્રકારની છે કે તેમાં ક્ષણે ક્ષણે ઉપચય અપચય થયા કરે છે. શરીર વધે છે, ઘટે છે, સુકાય છે, જાડું થાય છે. એ એને સ્વભાવિક ધર્મ છે. આ દારિક શરીરના અધિકારી મનુષ્ય અને તિર્યંચ છે. સર્વજીની અપેક્ષાએ તીર્થકર, ગણધરનાં શરીર સર્વથી ઉત્તમ હોય છે, તેમજ તીર્થકરનું વધતામાં વધતુ માન-કદ પાંચશેહ ધનુષનું હોય છે, માટે દારિક શરીર એવી સંજ્ઞા આપવામાં આવેલી છે.
આ દારિક શરીર અંગ, ઉપાંગ અને અંગોપાંગનું બનેલું હોય છે. ૨ બે બાહુ-હાથ-ર બે ઉરૂ–સાથળ-૧ પૃષ્ટિ-વાસ–૧ શિર–મસ્તક-૧ ઉર-હૃદય-૧ ઉદર-પટએ આઠ શરીરમાં હોય છે તેને આઠ અંગ કહેવામાં આવે છે. એ અંગમાં જે આંગળીઓ પ્રમુખ છે, તેને ઉપાંગ કહેવામાં આવે છે. અને તે ઉપાંગમાં શેષ, જે પર્વ, રેખા, નખ, રોમાદિક હોય છે તેને અંગોપાંગ કહેવામાં આવે છે. આ ઉપાંગ દારિક શરીરની પેઠે વેકિયશરીર અને આહારક શરીરને પણ હોય છે. તૈજસશરીર અને કાશ્મણશરીર તે જીવના પ્રદેશને મળીને રહે છે, તેને ઉપાંગ હતાં નથી.
પાંચ પ્રકારના સ્થાવર જીવ એકેંદ્રિયવાળા હોય છે. તેમનું શરીર પણ ઔદારિક શરીરની કેટીમાં આવે છે. જગતમાં એક ઇંદ્રિયવાળા, બેઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા, ચાર ઈદ્રિયવાળા, અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવ હોય છે. એક ઇંદ્રિયવાળા જીવને એકલું શરીર હોય છે, જેને સ્પર્શ ઈંદ્રિય કહેવામાં આવે છે. આ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવમાં પૃથ્વિ, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિકાયનો સમાવેશ કરેલો છે. આ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવોમાં સ્થિર રહેવાનો સ્વભાવ છે. તેઓ પોતાની ઈચ્છાથી હાલી ચાલી શકતા નથી, પણ સ્વભાવ અને પરપ્રેરણાથી જ તે હાલી શકે છે. જે કે તેનું અને વાયુકાયના જીને સ્વભાવ ગમનશીલ છે, તેથી તેને ગતિ ત્રસમાં ગણે છે પણ તેને સમાવેશ જાતિ ત્રસમાં થતો નથી તે તે સ્થાવરની જાતિમાં જ ગણાય છે.
જે જીવોને શરીર અને રસનેંદ્રિ હોય તેને બેઈદ્રિયવાળા જીવ કહે છે. એ બે ઉપરાંત જેને ધ્રાણેદ્રિ-નાક-હોય છે, તેઈદ્રિયવાળા જીવ કહેવાય છે. તે ઉપરાંત જેમને ચક્ષુ-આંખ હોય છે તે ચરિંદ્રિવાળા જીવ કહેવાય છે. અને જેને તે ચાર
For Private And Personal Use Only
