Atmanand Prakash Pustak 014 Ank 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531158/1

Page #1

The Atmanand Prakash. REGISTRED NO. B. 481.
श्रीमधिजयानन्दसूरिसद्गुरुभ्यो नमः 0002050585SECS5005000-320560s Ssce: 0203200000
0000555086666660
आत्मानन्दप्रकाश
wwwmamimwww.dmm
OHENDISE0938640 3900CESesame 309x3g.
सेव्यः सदा सद्गुरु कल्पवृक्षः mawwammmmmmmmmmmm.
श्रीमत् सम्यक्त्वरत्नं जिनमतललितं ज्ञानरत्नं गरिष्ट 'शुद्ध सद्वत्तरत्नं भविजनसुखद सारसंवेगरत्नम्।। सद्भावाध्यात्मरत्नं गुणगणखचितं तत्वसद्वोधरलं
आत्मानंदप्रकाशो दाधपरिमथनात् वाचकाः प्राप्नुवन्ति शा sade Sadeeaasa-RRR5 पु. १४. वीर संवत् २४४२ भाद्रपद, आत्म सं. २२. अंक २ जो.
-BES565 206055826500 प्रकाशक-श्री जैन आत्मानन्द सभा-भावनगर.
SC
विषय.
विश्था
વિષયાનુક્રમણિકા. ને અR. १क्षमा याचना ......... उ पभ मिमांसा ......... २ श्री बीवियसरिसाध्याय... स्थानिय सभायार......पा
तिहासिसाहित्य... 33७ वर्तमान समाचार ...... ४ मे शरीर २९३५ ... 31
वारि-भूक्ष्य ३.१) पाशमय माना ४,
આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું –ભાવનગર. maamwadwww.aamwwल
E

Page #2

આ માસમાં નવા દાખલ થયેલા વાર્ષિક સભાસદો. શા. વીઠ્ઠલદાસ મુળચંદ બી. એ. ૨૦ ભાવનગર. શા, હરીચંદ કરશનજી ૨૦ ભાવનગર. શોઠ કાનજીભાઈ માણેકચંદ ૨૦ ભાવનગર. શા. પ્રેમચંદ લક્ષ્મીચંદ ૨૦ શિહાર હાલ ભાવનગર.
લ્હીકાર અને જાલોચના,
૧ શ્રી તત્ત્વાર્થ ધિગમસૂત્ર રહસ્ય સહિત, શ્રીમદ્ ઉમાસ્વાતિવાચક મહારાજ વિરચિત આ અપૂવ ગ્રંથ તેના મૂળ અને રહસ્યાથ સાથે પ્રગટ કરી શ્રી જૈન શ્રેયકર મંડળ મહેસાણા તરફથી અમને ભેટ મળેલ છે. મૂળ સુત્રા સાથે તેનું સરલ ભાષાંતર આપવામાં આવેલું હોવાથી, તેમજ ઉપાયાતમાં જણાવ્યા મુજબ એ વિદ્વાન મુનિરાજોની દ્રષ્ટિગોચર થવાથી શુદ્ધ થયેલું હોય તેમાં નવાઈ નથી. વળી ઉપધાત પણ વિદ્રાન ધર્મનિષ્ઠ બંધુ કેશવલાલ પ્રેમચંદવકીલ અમદાવાદ નિવાસીએ લખી ગ્રંથની ગેરવતામાં વૃદ્ધિ કરી છે એકંદર રીતે એવા પ્રકારનું રહસ્યાર્થી પ્રગટ થવાથી પઠન પાઠન માટે ખાસ ઉપચાગી બનેલ છે. જેથી તેનો લાભ લેવા સવ" જેન બંધુઓને સૂચના કરીયે છીયે.
૨ લધુશાન્તિ સ્તવઃ
- લધુ શાંતિ પછાથ સાથે મત આકારે-એક કારમમાં ખંભાત શ્રી મહાવીર જૈન સભા તરફથી પ્રગટ થયેલ ભેટ મળેલ છે. સાધુ મુનિરાજ તથા જ્ઞાનભંડાર માટે શાહ નાથાલાલ લલુભાઈ. સીનારને લખવાથી ભેટ મળી શકે છે. આ સભા હાલમાંજ ખંભાતમાં મહારાજ શ્રી શ કરવજ્યજી મહારાજના ઉપદેશથી શ્રી ચિંતામણિજીના દેરાસર પાસે સ્થાપન થયેલ છે. તેને આ પ્રથમ પ્રયાસ છે. અન્ય સભ્યો માટે ૦-૧-૬ પેન્ટ સાથે રાખેલ છે. આ સભા સાથે શ્રી આતમકમલ જૈન લાયબ્રેરીનું પણ સ્થાપન થયેલ છે. અમે તેના અભ્યદય ઇરછીયે છીયે. નીચેના ગ્રંથા અમાને ભેટ મળેલ છે તે આભાર સાથે સ્વીકારીએ છીએ. ૩ ગુરૂં ગુણમાળા શા. પોપટલાલ ચુનીલાલ.
અમદાવાદ, પ્રમાણુનયતત્વાકાલંકાર . શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ. ૫ પટ દ્રવ્યવિચાર. શા. લલુભાઈ કરમચંદ દલાલ.
મુંબઈ - નિત્ય નીયમ પોથી. છ અંજનાસતીના શાસ. ) શા. બાલાભાઈ છગનલાલ. - હું શરાજ વછરાજા રાસ કે રાત્રીભાજન નિષેધક રાસ. 5 કીકાભટ્ટની પાળ ૧૦ દેવકીજીની રાસ. ૧૧ નવ સ્મરણ.
અમદાવાદ, ૧૨ છત્રીશ બાલ સંગ્રહ. શેક અગરચંદ ભેરદાન શેડીઆ.
બીકાનેર. ૧૩ સંબધ સત્તરી..
શ્રી આત્માનંદ જૈન ટેકટ સેસાઈટી. અંબાલા. ૧૪ જ્યતિહુમુત્રમ.
આચાર્ય શ્રી કપાચંદજી મહારાજ. ૧૫ ગુણધર સાધ શતક,
મુંબઈ,
&
*

Page #3

કાકા
કક્ષ: ૨૭૩૪ -
કલાકારક
જિક
GUs |
ન કર્યું . મ. ની જે પ્રકાશન
Seઈ ઝણઝથોઝિ , છોકચ્છક નિબળ
બ્રિફ છE%
- इह हि रागषमोहाद्यनिनूतेन संसारिजन्तुना
शारीरमानसानेकातिकटुकछुःखोपनिपात. पीमितेन तदपनयनाय हेयोपादेय-- पदार्थ परिज्ञाने यत्नो विधेयः॥
હાથ ફહહહહહહહહ
R RRRRR 99099999999
પુસ્તક ૧૪] વીર લંવત ૨૪૪ર, માદ્રપદ્. શ્રમ સંવત ૨૨ [ ૨ . ลดควยจนจากจะสะสงคผลกคน
ક્ષમા-વાવના.
( કવ્વાલી) ગૃહિ જિન શૈલીને આજે, હૃદયથી હું ક્ષમા યાચું; કર્યા અપરાધ તેની તે, હૃદયથી હું ક્ષમા યાચું. પુનઃ અપરાધ ના થાવ, હૃદયથી હું ક્ષમા યાચું; સકલ જગ જન્તુની આગે, હૃદયથી હું ક્ષમા યાચું. ૨ અરજ એ મારી ઉર ધારી, હૃદયથી તો ક્ષમા આપી પરસ્પર પ્રેમ પ્રકટાવી, હૃદયથી તે ક્ષમા આપો. પ્રતિકમતા સંવત્સરે આ, હદય દ્રવિભૂત છે ભારી; આતમ આનંદ કાજે તો, સ્વિકારે અર્જ આ મારી. ૪
સં. ૧૯૭૨ ભાદ્રપદ શુક્લ ચતુથી..
રાક્રતિનિતિન
ARRR
ષષટછાવણ૭૭

Page #4

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. श्रीअमरहर्ष पंडित विरचित
हीरविजयसूरि स्वाध्याय । શ્રી સૂરીશ્વર પદવી સાર, શ્રી સેવિત સુંદર ગુણધાર; શ્રી કૃમતિ રંજિત સૂરીશ,
જય શ્રી હીરવિજય સૂરીશ. ૧ ગાનંદામલ મંગલ ગેહ,
વિમલ કમલદલ કમલ દેહ;
- રાજવિમલ મુખ નિખિલ ગણીશ. જય૦ ૨ નંદી હિતકર વિગત વિષાદ, જલદપમ ગંભીર નિનાદ;
નગતી વશકર મદનગિરીશ. જય૦ ૩ લિતાખિલ સંસાર વિકાર, જમ કેકિલ ખેલન સહકાર;
વિદ્યાસાગર સકલ મુનીશ. વિકટ વિપાક નિબંધન માન, સાવાનલ જલધીર સમાન;
જનમન જલરૂહ વત નલિનીશ. જય૦ ૫ મદ ધરણુરૂહ ભંજન નાગ, નમતાખિલ ભાવુક મહાભાગ;
યશસા જિત રાકારજનીશ. જય૦ ૬ જજ તરૂ નિગણ હાર, ત્રીકૃત તપ સંયમ ભાર;
ગુરૂ ભાવાનત દેવશચીશ. જ્ય૦ ૭ * દિત ભવ પાનિધિ પાર,
રિપુસહચર સમ માનસ સાર;
રમણીય ગુરુગુણ મણિસરિટીશ. જય૦ ૮
જય૦

Page #5

જૈન નૃપતિખારવેલને શિલાલેખ.
રીઢા ધરણી દારૂણ શીર,
મલિન દુરિત ધન નાશ સમીર; દ્વેષ સુરજિત નિપુણ મહીશ,
રામયુત જન તારપર મેાહ,
ફ્રેંસ સમાન ગમન ગતમેાહ, નવગુણ નગતી મંડલ વિમલ ત્રિશાલ,
ચત્રિત માનસ કીશ.
વંશ સરેશવર સાર મરાલ;
મોહનકાય નિરસ્ત રતીશ.
તિ સંતતિ મસ્તક મુકુટોપ, ફેશનિરાકૃત કુમતાટાપ;
ન્રુતસંતત શિવકર જગઢીશ, ॥ કલશ. ॥
જૈન ઐતહાસિક સાહિત્ય. “ જૈન નૃપતિ ખારવેલના શિલાલેખ, ”
ય
શ્રીવિજયદાન સુરીંદ્ર સુંદર સકલ શિષ્યશિરામણે, શ્રીહીરવિજય સૂરીશ શશિગણી ગગનસાર નભેામણે; જગતીઠુ જીવ ચિર ! ચતુવિધ સંઘકુમુદ નિશામણે, શ્રી અમરષ વિનેયવાંછિત વસુદાન ચિંતામણે.
ર
જય૦ ૧૦
જય૦ ૧૧
જય૦ ૧૨
૧૩
33
ન ધર્મ સાથે સ ંબંધ ધરાવનારા જેટલા પ્રાચીન લેખા (Inseriptions) આજ સુધીમાં ઉપલબ્ધ થયા છે તેમાં કટકની નજીકના ખંગિરિ પ વંત ઉપર આવેલી હાથીગુફાના, મહા મેઘવાહન રાજા ખારવેલના લેખ સર્વથી પ્રાચીન, સર્વથી અધિક મહત્ત્વવાળા અને જૈનધર્મની પુરાતન જાહેાજલાલી ઉપર અપૂર્વ પ્રકાશ પાડનારા છે. શ્રમણભગવાત્ શ્રીમહાવીરદેવના માર્ગને અનુસરનાર અને પ્રતાપશાલી એવા પ્રાચીનમાં ૧ આ અમર, શ્રીવિજયદાનસૂરિના શિષ્ય શ્રીરાજવિજયના શિષ્ય હતા.

Page #6

૩૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રાચીન જો કાઈ જૈન રાજાનુ નામ કે જેને ભારતભૂમિએ અદ્યાવધિ પેાતાના પવિત્ર હૃદય ઉપર ધારણ કરી રાખ્યુ` હેાય, તે તે ફક્ત કલિંગાધિપતિ આજ મહાન્ નૃપતિનું નામ છે. જૈન ધર્મની દૃષ્ટિએ તેા ખડિંગરની જૈન ગુહાના આ લેખ અતિ મહત્ત્વના છે જ, પરંતુ ભારતવર્ષના મધ્યકાલીન રાજકીય ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ પણ આની ઉપયેાગિતા અને મહત્તા ઓછી નથી. લગભગ ૧૦૦ વર્ષ જેટલા દીર્ઘ કાલથી આ લેખની ચર્ચા યુરોપીય તેમજ ભારતીય પુરાતત્ત્વજ્ઞામાં વારંવાર થયા કરે છે. અનેક લેખા અને પુસ્તકા, આ લેખના વિષયમાં લખાયા-છપાયા છે. સેંકડા વિદ્વાના એ સ્થાનની અને લેખની મુલાકાત લઈ ફાટા વિગેરે લઇ ગયા છે હજી પણ લે છે. આવી રીતે ઐતિહાસિક વિદ્વાનામાં એ લેખ એક મહત્ત્વના અને પ્રિય વિષય થઈ પડયા છે. પરંતુ મ્હારે અતિ ખેદની સાથે જણાવવુ પડે છે કે જેમના ધર્મની આ ગુહા છે, જેમના પૂર્વજોને આ કીતિ સ્ત ંભ છે અને જેમની પ્રાચીન જાહેાજલાલીના પ્રકાશમાન કિરણેા આ લેખમાંથી નિકળી આખા ભુવલયમાં ફેલાઇ રહ્યા છે તે જૈનામાંથી હજી સુધી કાઇને એનુ સ્વપ્ન પણ નથી આવ્યું. ખી, એ; એમ, એ; અને અરીષ્ઠા, સોલીસીટો જેવા ઉંચી કેળવણી પામેલા, વર્ષાંસુધી વિદેશેાના ઇતિહાસેા ગેાખી ગાખી ક હૈ કરનારા અને ઇતિહાસ તત્ત્વની મહત્તા સમજનારા જેવા નેાને પણ જ્યારે પોતાના એ છઠ્ઠું પરંતુ અતિ અનુપમ કીતિસ્તંભનું નામસુધાં પણ નહિ જણાયુ હોય તેા પછી ઇતિહાસ શબ્દના અર્થ પણ અરેાખર નહિ સમજનારા લાખા બિનકેળવાયલા જૈનાના વિષયમાં તેા કહેવું જ શું ? અસ્તુ !
જૈનધર્મ માટે જગમાં ગર્વ ઉત્પન્ન કરનાર અને તેની પુરાતન પ્રભુતાનું આંખુ પરંતુ સારભૂત દિગ્દર્શન કરાવનાર એવા એ લેખ અને સ્થાનના જૈન સમાજને સર્વથી પ્રથમ પરિચય કરાવવાનું માન, જૈન હિતૈષી નામના ઉચ્ચ અને પ્રતિષ્ઠિત હિંદી પત્રના સુવિદ્વાન અને ઇતિહાસપ્રેમી સંપાદક શ્રીયુત્ નાથુરામજી પ્રેમીને ઘટે છે. જૈન જનતામાંથી તેમણે જ પ્રથમ આ વિષયમાં જ્ઞાન મેળવ્યું અને સ્વજાતિ તથા સામર્થ્યને ભુલાવી નાંખનાર-ગુમાવી દેનાર જૈન કામને ભૂતકાલના ગૌરવનું સ્મરણ કરાવવાની પવિત્ર ઈચ્છાથી પાતે મેળવેલી કિકતના પોતાના ધર્મબંધુઓને લાભ આપવા માટે જૈન હિતૈષીના વીરસવત્ ૨૪૩૯ ના ભાદ્રવા મા સના અંકમાં આ લેખ અને સ્થાનના વિષયમાં સંક્ષિપ્ત ઉલ્લેખ કર્યાં. “ એડીસા જેવા સુદૂરના પ્રદેશમાં-જ્યાં વર્તમાનમાં એક પ્રકારથી જૈનેનુ ચિસુધાં પણ નથી, ત્યાં એક વખતે જૈન ધર્મની વિજયદુંદુભિ વાગતી હતી, એ જાણી કયા જૈનને આનંદ અને આશ્ચર્ય નહીં થશે ? ” આવા પ્રકારના સારગર્ભિત વાયદ્વારા આખી

Page #7

જૈન નૃપતિ ખારવેલના શિલાલેખ.
રૂપ
જૈન કામને એ વિષયની વધામણી આપી. ( પ્રેમીજીને એના બદલામાં અનેક
ધન્યવાદ ! ) શ્રમણ ભગવાન શ્રીમહાવીરના નિર્વાણુ ખાદ ચંદ્રગુપ્ત, સ ંપ્રતિ, વિક્રમાદિત્ય અને શિલાદિત્ય આફ્રિ રાજાએ જૈનધર્મ પાળનારા અને જૈન શાસનની પ્રભાવના કરનારા થઈ ગયાના ઉલ્લેખા આપણે જૂના ગ્રંથામાં વાંચીએ છીએ, પરંતુ કથનની સત્યતા સિદ્ધ કરનારો એક પણ વિશ્વસનીય ઐતિહાસિક પ્રમાણુ-કે જેને સ કાઈ કબૂલ કરે-આજ સુધી ઉપલબ્ધ થયુ નથી. ઉલટુ જેમને આપણે જૈન હાવાનુ` કહીએ છીએ તે ઐાદ્ધધમી હાવાના કેટલાક સદિગ્ધ પ્રમાણેા મળતા રહે છે. તેમજ બીજા પણ અનેક બૌદ્ધ રાજાઓના સ્તૂપ, તામ્રપત્રા, શિષ્કાએ અને શિલાલેખા આદિ ઘણા ઘણા ઐતિહાસિક પ્રમાણેા મળ્યા છે અને મળતા જાય છે. પરંતુ જૈન રાજાઓના વિષયમાં આવું કાંઈ નહિ જણાયાથી, આ નવીન યુગના પ્રારંભમાં, સત્યાન્વેષી અને નિષ્પક્ષ એવા કેટલાક વિદ્વાને જૈન ધર્મની પ્રાચીનતાના વિષયમાં અને તેની જાહેાજલાલીના સમધમાં અનેક પ્રકારના જૂદા જૂદા ભૂલ ભ શૈલા વિકલ્પો કરવા પામ્યા હતાં. જેમ જેમ શેાધખાળનુ કાર્ય આગળ વધતું ગયું, નવા નવા જૈન ગ્રંથા હસ્તગત થતા ગયા અને વિદ્વાનામાં જૈન સાહિત્ય પ્રસાર પામતું ગયુ, તેમ તેમ તે ભ્રમિક વિચારા સુધરતા ગયા. પરંતુ ખૌદ્ધ ધર્મની માફ્ક જૈન ધર્મ પણ કાઈ વખતે રાષ્ટ્રીયધર્મ અને રાજમાન્યમત ગણાતા હતા એ વાત વિદ્વાનાને ગળે લાંબા સમય સુધી ઉતરી ાતી. આવાજ સમયમાં ખગિરિની હાથીગુફાના એ લેખ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ પડયે અને તેમાંથી પ્રતાપી અને વિજયી રાજા મહામેઘવાહન ખારવેલની જૈનધર્મપ્રિયતાના જાજવલ્યમાન અને અસદ્દિગ્ધ ઉલ્લેખા મળી આવ્યા તેથી વિદ્વાનેાનાં હૃદયમાં એકદમ જૈનધર્મના પ્રાચીન ગૈારવને ચિત્ત સ્થાન મળ્યું, જેમ અશાક આદિ
દ્ધનૃપતિએ બુદ્ધદેવની આજ્ઞાના પાલન કરનારા અને તેમના ધર્મના પ્રચાર કરનારા થઇ ગયા છે, તેમ શ્રમણ ભગવાન્ શ્રીમહાવીર દેવના શાસનને શાભાવનારા અને તેમને પૂજનારા ચંદ્રગુપ્ત, સંપ્રતિ અને ખારવેલ આદિ પ્રભાવશાળી રાજાએ પણ થઇ ગયા છે. આવી રીતે હાથીગુફાના એ લેખે જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા અને પ્રભુતા ઉપર અપૂર્વ પ્રકાશ પાડયા છે.
પ્રેમીજીના ઉપર્યું ક્ત લેખને વાંચી હુને હાથીગુફાના મૂળ લેખને તથા તેના સ્થાન વિગેરેના વિશેષ વર્ણનને જોવાની પ્રખળ ઉત્કંઠા થઇ પરંતુ તે વખતે પુસ્તકે મળી શકે તેવી અવસ્થા ન હેાવાથી તેમજ કયા પુસ્તકમાં તે મૂળ લેખ વિગેરે છપાયલા છે તે ન જણાયાથી ત્યારે તે તે ઉત્કંઠા શમાવી દેવી પડી. લગભગ ત્રણ

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
વર્ષ પછી આ વખતે અહિં (વડોદરામાં) “ઘાવિન નૈન તેલ સંપ્રદ” નામના પુસ્તકની સામગ્રી એકત્ર કરતાં ઓકિએ લોજીકલ સર્વે ઓફ ઈન્ડીયાના સન્ ૧૯૦૨૩ ના એન્યુલ રીપોર્ટ ( Archeo Logical Survey of India. Annual Report I 1902–8) માં ખંડગિરિ સંબંધી થોડીક હકિકત જોવામાં આવી તેમજ ફ્રેંચ વિદ્વાન ડે. ગેરીનેટ (GUERINOT) ના Repertoire Depigraphic Jaina નામના પુસ્તકમાંથી તે પુસ્તકનું નામ પણ મળી આવ્યું કે જેમાં હાથી ગુફાનો એ મૂળ લેખ શુદ્ધ રીતે છપાયેલે છે. આ પુસ્તકનું નામ Artes du Sixieme congres internationaldes orientalistes tenu en 1893 a Leide એ છે. આના ૩ ભાગમાં પૃષ્ઠ ૧૩ર થી ૧૭૯ સુધીમાં “કટક નજીક આવેલી ઉદયગિરિની ટેકરી ઉપરના હાથીગુફા તથા બીજા ત્રણ લેખ.” (The Hathigumpha and three other Inscriptions in the Udayagiri caves near cuttack.) નામને નિબંધ છે; જે પ્રખ્યાત વિદ્વાન પંડિત ભગવાનલાલ ઈંદ્રજીને લખેલો છે. આ નિબંધમાં પંડિતજીએ હાથીગુફાના મૂળ લેખનો શુદ્ધ પ્રાકૃત પાઠ, તેનું સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર તેમજ લેખનું સવિસ્તર સ્પષ્ટીકરણ આપેલું છે.
તપાસ કરતાં આ પુસ્તક અહિંની સેંટ્રલ તથા કૉલેજની લાઈબ્રેરીમાં ક્યાંય પણ મળ્યું નથી. અમદાવાદ અને મુંબઈ તપાસ કરાવતા પણ પતો લાગ્યો નથી. અંતે પૂનામાં આકિઓ લોજીકલ સર્વે ઑફ ઈન્ડીયા, વેસ્ટર્ન સર્કલના સુપ્રીન્ટેન્ડેન્ટ શ્રીયુત્ દેવદત્ત રામકૃષ્ણ ભાંડારકર એમ. એ. મહાશય કે જેઓ જૈન સાહિત્ય અને ઈતિહાસ ઉપર વિશેષ પ્રેમ ધરાવે છે, તેમના ઉપર લખવાથી તેમણે એ પુસ્તક
હને મેળવી આપ્યું કે જેના માટે હું તેમને આભારી છું. પંડિતજીના એ લેખને સંપૂર્ણ ગુજરાતી અનુવાદ જેન સમાજની જાણકારી ખાતર અત્રે આપવામાં આવે છે. ?
મુનિ જિનવિષય. 8 અશકના વખત પછી પૂર્વહિંદુસ્તાનને ઈતિહાસ તથા તેની ભાષાવિષે માહિતિ
મેળવવામાં હાથીગુફા લેખ ઘણાજ ઉપયોગી છે. પ્રથમ તેને ઈ. સ. ૧૮૩૦માં એક આ લેખનો અનુવાદ પણ આગળ ઉપર આપવામાં આવશે.
- આ નિબંધ પછી બીજા પણ કેટલાક આ સંબંધના ઉપયોગી ઉતારાઓ કે જે જુદા જૂદા પુસ્તકમાંથી સંગ્રહવામાં આવ્યા છે તે આપવામાં આવશે.
* હાથીગુફા જગ્યાની ઓળખાણ આપતા મેજર કીદે ( Kitte) એ “જર્નલ ઑફ ધી બેંગાલ એસીયાટીક સોસાયૅટી ” ના પુસ્તક ૬, પૃષ્ઠ ૧૦૭૯ માં નીચે પ્રમાણે વર્ણન આપ્યું છે –

Page #9

જૈન નૃપતિ ખારવેલના શિલાલેખ.
મી. સ્ટલી ગે(Stirling) કર્નલ મેકેન્ઝીની બનાવેલી અપૂર્ણ નકલ ઉપરથી પ્રકાશિત કર્યા હતા.૧ મેજર કીટ્ટએ ઈ. સ. ૧૮૩૭ માં નજરે જોઇને તેની નકલ કરી, અને આ નકલ ઉપરથી પ્રીન્સેપે ભાષાંતરસહુ પ્રસિદ્ધ કરી, તે વખતે આ વિષયના પ્રારભજ હતા તેથી પ્રથમના ભાષાંતરમાં કેટલીક ચૂકા થઈ હાય તેા તેથી કાંઇ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. જાણવા જેવું માત્ર એ છે કે જે રાજાના વખતમાં આ લેખ થયેલે છે, તે રાજાનુ નામ પ્રીન્સેપ વાંચી શક્યા નહિ અને હજી પણ આ ભૂલ કાઇએ સુધારી નથી.
..
ઈ. સ. ૧૮૭૭ માં જનરલ કનિંગહામે કારપસ ઇંડીસ્ક્રીÄાનમ ઈંડીકારમ (Corpus Indiscriptionum Indieorum ) ના પુ. ૧ માં આ લેખની નકલ ( પ્રીન્સેપની નકલ સાથે ) આપી છે; પણ મેજર કીટ્ટુની નકલ કરતાં આ નકલથી કાંઈ વધારે પ્રકાશ પડયા નથી. ત્યારબાદ ડૉક્ટર રાજેંદ્રલાલ મિત્રે પેાતાના એન્ટીક્વીટીઝ ઑફ ઑરિસ્સા ( Antiquities of Orissa ) નામક પુસ્તકમાં તેનુ ભાષાંતર બહાર પાડયું. આ ભાષાંતર વિષે ઘણી આશાઓ રાખવામાં આવી હતી; પણ કાંઈ અજવાળું પાડવાને બદલે ઉલટા તેનાથી ગુંચવાડા વધ્યા. આ નિબંધ સાથે જે નકલ આપવામાં આવી છે તે ઇ. સ. ૧૮૬૬ માં ડૉક્ટર ભાઉ દાજીને માટે મેં જાતે પ્રત્યક્ષ જોઈને તૈયાર કરેલી નકલ ઉપરથી તથા કલકત્તા સ્કુલ ઑફ આ સના મી. લોકે ( Looko ) જે પ્લાસ્ટર ફાટાગ્રાફ લીધેલા અને જે જનરલ કનીંગહામે મારા તરફ મેકલી આપ્યા, તે ઉપરથી તૈયાર કરેલી છે. (અપૂર્ણ.)
૩૭
ખગિરિ અને ઉદ્દયગિરિની ટેકરીએ પત્થરીઆ પહાડની લાંબી હારના ભાગે છે આ પહાડ ઓરીસ્સાની પત્થરની ટેકરીઓના તળીઆ નજીક થઈને, આટધર ડેકકુનલ⟨Anghar Dokkumol ) થી ફ઼ાઁ ( Kurla ) થઇ દક્ષિણ દિશામાં ચિલ્કા સરાવર તરફ આગળ વધે છે. ભેાખનેશ્વરથી ઉત્તર-પશ્ચિમમાં ચાર માઈલ દૂર ખડિગિર આવેલું છે; અને કટકથી દક્ષિણુપશ્ચિમમાં ૧૯ માઇલ દૂર છે. આ બે પહાડની વચમાં લગભગ ૧૦૦ યાર્ડ પહેાળી એક ખીણુ છે. ખંગિરિના મથાળા ઉપર બહુ જ થેડી ગુફાઓ છે. ઉદયગિરિના દક્ષિણ તરફના મથાળા ઉપર નાની નાની અનેક ગુઢ્ઢાએ આવેલી છે. લેાકેામાં એવી દંતકથા પ્રચલિત છે કે ઉદયગિરિમાં પ્રથમ ૭પર ગુફાઓ હતી આમાની ધણી ગુફાઓ તૂટી ફૂટી ગઇ છે, તે પણ હજી ધણી ગુફાઓ તદ્દન આખી છે. અમુક કદની કાઈપણ ચુક્ા નથી ઘણીખરી ૬'×૪' લખાઇ પહેાળાઇમાં તથા ૪ થી ૬ પીટ ઉંચાઇમાં હોય છે. તેમની આગળ એક એટલે છે, તથા નાના નાના દ્વાર છે, કે જે પહાડમાંથી કાતરી કાઢેલા છે, કેટલીક ગુફ઼ાએ વિચિત્ર આકારની કારી કાઢેલી છે જેવી કે “ સર્પગુઢ્ઢા ” “ વ્યાઘ્રશુકા ” વિગેરે.
""
૧ એસીયાટીક રીસર્ચીસ પુ. ૧૫

Page #10

૩૮
શ્રી આત્માનદ પ્રકાશ.
જૈન દ્રષ્ટિએ શરીસ્વરૂપ.
જગની અંદર વસ્તા તમામ જાતના મનુષ્યના શરીરની રચના એક જાતની હાય છે. એ પગ, એ હાથ, માઢું, માથું, કાન, ઈત્યાદિ શરીરની રચના, એક સરખી હાય છે. પછી તે ગમે તે દેશમાં જન્મેલા હાય. શરીરની સુંદરતા, ઉંચાઇ, અથવા નિચાઈ, અને વર્ણ માં દેશ આશ્રી તફાવત માલમ પડે છે. તેમજ ઇંદ્રિનીશક્તિમાં ન્યુનાધિકપણું માલમ પડે છે. કેટલાક આ શરીરના બનાવનાર પરમેશ્વર છે અને સારા અથવા નરસાપણાના કારણમાં પરમેશ્વર, ઇશ્વરની મહેરબાની અથવા ગેરમહેરબાનીનુ કારણ માની સતાષ માને છે. જૈનશાસ્ત્રકારોની માન્યતા આ ખામતમાં કેવી છે, એ આપણે જાણવાની તજવીજ કરીશું તેા તેથી તેના વાસ્તવિક જ્ઞાનથી આપણે માહીતગાર થઇશુ. શરીરની રચના કેવા પ્રકારે થાય છે. એટલે પિતાના વીર્ય અને માતાના રૂધિરથી પિંડ ઉત્પન્ન થઇને શરીરની રચનાની શરૂઆત કેવી રીતે થાય છે, એ બાબતમાં વૈઘક ગ્રંથામાં ઘણું વિવેચન છે, તે પણ જાણવા અને સમજવા જેવુ છે. આ સ્થળે વેધક દ્રષ્ટિથી આ વિષય નહી જોતાં જૈન શાસ્ત્રમાં બતાવેલા વણું નથી આપણે તેને તપાસીશુ.
જૈન દર્શન અને જૈનેતર દર્શનની માન્યતામાં જે એક મુખ્ય ભેદ છે, તે એ છે કે જેના જગત્ અને જગત્ની અ ંદર રહેલા ટૂબ્યા પદાર્થોના કર્તા ઈશ્વર યાને પરમેશ્વર છે, એમ માનતા નથી, ત્યારે બીજા દર્શનવાળાએ તેના કર્તાપણાના આરાપ પરમેશ્વરમાં કરે છે અને જગતના કત્તા પરમેશ્વર છે, એમ માને છે. દરેક દર્શનવાળાએ પેાતાની માન્યતા માટે યુક્તિપૂર્વક સાધક ખાધક દલીલેા બતાવે છે. અને તે દરેકના શાસ્ત્રમાં મતાવેલી છે. હાલ અત્રે તે વિષે આપણે વિચાર કરતા નથી. અત્રે ફક્ત શરીર સંબંધીની માન્યતા કેવા પ્રકારની છે તેટલા પુરતુ યત્કિ ચીત્ જાણવાના પ્રયાસ છે.
જીવ અરૂપી છે, છતાં અનાદિ કાળથી તેના શરીર સાથે સંબંધ બની રહ્યો છે. એ એના સંચાગની શરૂઆત કયારથી થઈ તે મુકરર થઇ શકે તેમ નથી. ને તેજ કારણસર એ એના સંયોગ અનાદિ માન્યા છે.
શરીરના કર્તા જીવ છે. દરેક જીવ પોતપોતાના શુભાશુભ કર્મના કર્તા છે. અને તેજ તેના ભક્તા છે. શરીરની રચના, ઇંદ્રિયાદિમાં તફાવત વિગેરેના કારણમાં તે તે જીવના પુર્વ કૃત શુભાશુભ કર્મ છે. તે કર્મના આઠ પ્રકાર છે. ને તેના ઉતરભે એકસેાઅઠાવન છે. આ એકસાઅઠાવન ભેદમાં નામ, કર્મ, નામના એકસાત્રણ ભેદ

Page #11

જેન દ્રષ્ટિએ શરીરસ્વરૂપ.
૩ છે. તેની અંદર શરીર, નામ કર્મ અને તેને લગતા બીજા કર્મોનો સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે.
શરીર પાંચ પ્રકારનાં છે. ૧ દારિક, ૨ કિય, ૩ આહારક, ૪ તૈજસ, અને ૫ કાશ્મણ. તેમાં આપણે દારિક શરીરના સાથે વિશેષ સંબંધ છે તે માટે માહિતી મેળવવાની છે. કેમકે વૈક્રિયશરીર સામાન્ય રીતે મનુષ્યને હોતું નથી. તે શરીરના અધિકારી દેવતા, અને નારકી છે. જે જીવ દેવતા અથવા નારકીની ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને તે શરીર અવસ્ય હોય છે. મનુષ્ય અને તિર્યંચ એ શરીરના અધિકારી નથી, પણ તપશ્ચર્યાદિ ગુણેથી જે તેઓ વૈકિયલખ્યિ ઉત્પન્ન કરે તો તેઓ વૈક્રિયશરીર કરી શકે છે. વૈક્રિય શરીરવાળે, એક છતાં અનેક શરીર બનાવી શકે, હોટું શરીર બનાવે, હાનું બનાવે, વિવિધ પ્રકારના રૂપ બનાવે, દશ્ય, અદશ્ય ઇત્યાદિ વિવિધ ક્રિયા કરે અથવા તેથી જે રૂપ બનાવે તેને વેકિયશરીર કેહવામાં આવે છે. વૈકિયશરીરવાળાને હાડકાં હોતાં નથી. વક્રિયની પેઠે આહારકશરીર પણ સામાન્ય મનુષ્ય બનાવી શકતું નથી. જો કે આહારકશરીર બનાવવાની શક્તિ મનુખ્યનામાં છે, પણ તેના અધિકારી મહાત્મા મુનિ છે.મુનિયેમાં પણ જે મુનિયેએ ચંદપુર્વનું જ્ઞાન મેળવેલું હોય, જેઓ આ કાળમાં આ ક્ષેત્રમાં હોતા નથી, તેઓ મહાત્માઓને તીર્થકરની ત્રાદ્ધિ જોવાની ઈચ્છા થાય, અથવા કેઈ જાતને સંશય ઉત્પન્ન થાય છે, તે નિમિત્તે આહારકશરીર લાયક ઉત્તમ પુગલ આહારી–લેઈને મુંઢા હસ્ત પ્રમાણ શરીર કરે, તેને આહારકશરીર કહે છે. તે શરીર અતિ નિર્મળ હોય છે. અને તેને કઈક દેખે અને કેઈક ન દેખે એવું હોય છે. તે આહારકશરીરની મદદથી પિતાની ઈચ્છા પુરી કરે છે. અને સંશયનું સમાધાન મેળવે છે.
તેજસ શરીર અને કાર્યણશરીર મેક્ષને પ્રાપ્ત થએલા "શિવાયના તમામ જીવોને હોય છે. આપણે જ્યારે કોઈનું મરણ થએલું જોઈએં છીએ, તે વખતે જીવ
દારિક શરીરનો ત્યાગ કરીને બીજી ગતિમાં જાય છે. પણ તેજસ શરીર અને કોમેણુ શરીર તો તે જીવની સાથે જ હોય છે. એ બે શરીર સામાન્યત: જીવથી જુદા પડતાં નથી. તેનો ઉદય તેરમે ગુણઠાણે વર્તતા કેવળજ્ઞાનીઓને પણ હોય છે અને તેની સત્તા ચેદમાં અગી ગુણઠાણના છેલ્લા સમય થકી આગળના સમય લગી હોય છે. તૈજસશરીર તેજના પુદ્ગલથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે અદશ્ય છે, અને આહારને પચાવવાની ક્રિયા કરે છે. જેણે તેલેસ્યાની લબ્ધિ ઉત્પન્ન કરી છે, તે જે, તેલેસ્યા મુકે , તેના હેતુભૂત આશરીર છે. જીવ કાશ્મણશરીર યોગ્ય કર્મ પુદગલને ગ્રહણ કરીને રૂપીપણે પિતાના પ્રદેશ સાથે મીલાવી દે છે. આ કાશ્મણશરીરના પુદ્ગલે અતિ સૂક્ષ્મ છે તેથી વિશેષ જ્ઞાની શીવાય તેને કઈ દેખી શકતું નથી.

Page #12

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશે.
આ કાશ્મણશરીરની રચનાનો વિષય અતિ ગહન છે. તેના વિવેચનમાં હાલ આપણે નહીં ઉતરતાં દારિક શરીરની રચનાની જ મુખ્યત્વે માહિતી મેળવવાની તજવીજ કરીશું.
શરીરની વ્યાખ્યા એવી કરી છે કે પ્રતિક્ષણે પુદ્ગલ ઉપચય અપચયે કરીને વધે ઘટે તે શરીર કહેવાય. મતલબ કે આ શરીરની રચના એહવા પ્રકારની છે કે તેમાં ક્ષણે ક્ષણે ઉપચય અપચય થયા કરે છે. શરીર વધે છે, ઘટે છે, સુકાય છે, જાડું થાય છે. એ એને સ્વભાવિક ધર્મ છે. આ દારિક શરીરના અધિકારી મનુષ્ય અને તિર્યંચ છે. સર્વજીની અપેક્ષાએ તીર્થકર, ગણધરનાં શરીર સર્વથી ઉત્તમ હોય છે, તેમજ તીર્થકરનું વધતામાં વધતુ માન-કદ પાંચશેહ ધનુષનું હોય છે, માટે દારિક શરીર એવી સંજ્ઞા આપવામાં આવેલી છે.
આ દારિક શરીર અંગ, ઉપાંગ અને અંગોપાંગનું બનેલું હોય છે. ૨ બે બાહુ-હાથ-ર બે ઉરૂ–સાથળ-૧ પૃષ્ટિ-વાસ–૧ શિર–મસ્તક-૧ ઉર-હૃદય-૧ ઉદર-પટએ આઠ શરીરમાં હોય છે તેને આઠ અંગ કહેવામાં આવે છે. એ અંગમાં જે આંગળીઓ પ્રમુખ છે, તેને ઉપાંગ કહેવામાં આવે છે. અને તે ઉપાંગમાં શેષ, જે પર્વ, રેખા, નખ, રોમાદિક હોય છે તેને અંગોપાંગ કહેવામાં આવે છે. આ ઉપાંગ દારિક શરીરની પેઠે વેકિયશરીર અને આહારક શરીરને પણ હોય છે. તૈજસશરીર અને કાશ્મણશરીર તે જીવના પ્રદેશને મળીને રહે છે, તેને ઉપાંગ હતાં નથી.
પાંચ પ્રકારના સ્થાવર જીવ એકેંદ્રિયવાળા હોય છે. તેમનું શરીર પણ ઔદારિક શરીરની કેટીમાં આવે છે. જગતમાં એક ઇંદ્રિયવાળા, બેઇંદ્રિયવાળા, ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા, ચાર ઈદ્રિયવાળા, અને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જીવ હોય છે. એક ઇંદ્રિયવાળા જીવને એકલું શરીર હોય છે, જેને સ્પર્શ ઈંદ્રિય કહેવામાં આવે છે. આ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવમાં પૃથ્વિ, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિકાયનો સમાવેશ કરેલો છે. આ એક ઇંદ્રિયવાળા જીવોમાં સ્થિર રહેવાનો સ્વભાવ છે. તેઓ પોતાની ઈચ્છાથી હાલી ચાલી શકતા નથી, પણ સ્વભાવ અને પરપ્રેરણાથી જ તે હાલી શકે છે. જે કે તેનું અને વાયુકાયના જીને સ્વભાવ ગમનશીલ છે, તેથી તેને ગતિ ત્રસમાં ગણે છે પણ તેને સમાવેશ જાતિ ત્રસમાં થતો નથી તે તે સ્થાવરની જાતિમાં જ ગણાય છે.
જે જીવોને શરીર અને રસનેંદ્રિ હોય તેને બેઈદ્રિયવાળા જીવ કહે છે. એ બે ઉપરાંત જેને ધ્રાણેદ્રિ-નાક-હોય છે, તેઈદ્રિયવાળા જીવ કહેવાય છે. તે ઉપરાંત જેમને ચક્ષુ-આંખ હોય છે તે ચરિંદ્રિવાળા જીવ કહેવાય છે. અને જેને તે ચાર

Page #13

જન દ્રષ્ટિએ શરીરસ્વરૂપ, ઉપરાંત કાન–શ્રેત ઈદ્રિય હોય છે તે પચેંદ્રિય કહેવાય છે. આ પાંચ ઈદ્રિવાળા જી
માં મનુષ્ય હોય છે, અને તિર્યંચ પણ હોય છે. ગાય, બળદ, ભેંશ, ઘોડા, હાથી ઈત્યાદિ, જેઓને પાંચ ઈદ્રિ હોય છે તેઓ તિર્યંચ પંચૅટ્રિની કેટીમાં આવે છે.
આપણે જીવ સમય સમય આહાર લે છે. આપણે જે આહાર કરીએ છીએ તે તે કવળાહારની ગણત્રીમાં આવે છે. આપણે ઉપવાસ કરીએ છીએ, તે તો કેવળ આહાર અનાજ વિગેરે ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરીએ છીએ, તે પણ જીવ સમય સમય આહાર લે છે, તેની તે કિયા બંધ થતી નથી. મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી જેઓએ જન્મ મરણને ફેરે ટાળી દીધું છે, સદા શાશ્વત સ્થાનમાં રહે છે, જેઓ અશરીરી છે તેમને આહાર કરવાનો હોતો નથી; તેઓજ અણુહારી કહેવાય છે. તે સિવાય જે જીવ એક ભવ છેડી બીજા ભવમાં જાય છે, તેમને વિગ્રહ ગતિ કરવી પડે છે, તો જેટલા સમય વિગ્રહ ગતિમાં જાય તેટલા સમય તે આહાર કરતો નથી. બાકી આહાર ગ્રહણ કરે છે.
આપણામાં છ જાતની પ્રતિ હોય છે. આ પ્રપ્તિ એ જીવની શક્તિ છે. (૧) જીવ આહાર લેઈને તેનો રસ કરે છે, તે આહાર લીધા પછી રસ, બલાદિ રૂપે તેને પરિણમાવે તેને આહાર પર્યાપ્તિ કહે છે. જીવ ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થતાની સાથેજ આ શક્તિ વડે આહાર ગ્રહણ કરે છે. (૨) તે આહારને રૂધિર માંસાદિક સાત ધાતુરૂપ શરીરપણે પરિણમાવે છે; એ જે શક્તિથી એ કાર્ય કરે છે, તે શરીર પર્યાપ્તિ એ નામથી ઓળખાય છે. (૩) ઇદ્રિય યોગ્ય પુદ્ગલો ગ્રહણ કરીને તે ઈદ્રિયપણે પરિણાવે છે, તેને ઈદ્રિય પ્રાપ્તિ કહે છે. (૪) ચોથી શ્વાસોશ્વાસ પ્રર્યાપ્તિ છે, કે જેના વડે જીવ શ્વાસોશ્વાસ એગ્ય વર્ગણ ગ્રહીને તે પુદ્ગલ શ્વાસોશ્વાસપણે પરિણુમાવી મુકે છે. આ ચાર શક્તિઓ જે આપણે ઉપર પાંચ સ્થાવર એકેદ્રિવાળા જીવ કહ્યા તેમનામાં પણ હોય છે. વન
સ્પતિમાં જીવ છે એ વાતની ખાત્રી હાલના જમાનાની શોધખોળથી પણ આપણને થઈ છે. ડાકટર બોઝે પિતે એ વાત પિતાની શોધના અને ખાત્રી કરી જણાવી છે, એટલું જ નહીં પણ જેવી રીતે આપણે શ્વાસે શ્વાસ લઈએ છીએ તેવી રીતે વનસ્પતિ પણ શ્વાસોશ્વાસ લે છે, એમ પણ તે જણાવે છે. જૈન શાસ્ત્રના પ્રણેતા પરમાત્મા તીર્થકર સર્વજ્ઞ હતા, તેમણે પિતાના જ્ઞાનથી વસ્તુના જે સ્વભાવ જેલા તે તેમણે બતાવેલા છે. જે વાત આપણે જાણી શકીએ નહીં તે વાત શ્રદ્ધાથી માનવી. તેમાં કેટલાક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુની ઈચ્છાવાળા શ્રદ્ધાની વાતને ગ્રહણ કરતા નહીં, પણ ડાકટર બેઝ પ્રાગોથી એ વાત સિદ્ધ કરી બતાવે છે, એટલે પ્રત્યક્ષ પ્ર

Page #14

શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
માણુથી પણ એ વાતની ખાત્રી થાય છે. વનસ્પતિમાં જીવ છે એ વાતની ખાત્રી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી થાય છે, તો આગળ જતાં એક વખત એવો પણ આવશે કે બાકીના ચારે એકેદ્રિયમાં પણ જીવ છે, તે વાત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી ખાત્રી કરી આપનાર મળી આવશે કે તે ચારેમાં જીવ છે. એ વાતની શ્રદ્ધામાં ફેરફાર કરવાને આપણને કારણ નથી. કેમકે તે વાત સર્વજ્ઞ ભગવંતે પોતાના જ્ઞાનથી પ્રત્યક્ષ જેએલી છે. અને તેમણે જેએલી વાતજ કહેલી છે. તેઓ વીતરાગ એટલે રાગદ્વેષથી રહિત હતા, તેથી બેટી વાતની પ્રરૂપણ કરવાની તેમને જરૂર ન હતી.
(૫) ભાષા પર્યાપ્તિ—-આ શકિતથી જીવ ભાષાવર્ગણ ગ્ય પુદગલ દ્રવ્યો ગ્રહી તેને વચનપણે પરિણુમાવી મુકે છે. આ શક્તિ વીકલેંદ્રિને બે, ત્રણ, ચાર, ઈદ્રિયવાળા જીવને હોય છે, જગની અંદર ભાષા વર્ગનું ચગ્ય પુદગલે છે, એને માટે હવે વાદ વિવાદ કરવાનું કારણ જ રહ્યું નથી. એડીશનના ફોનોગ્રાફે આપણુ ખાત્રી કરી છે. જેને શાસ્ત્રકારો શબ્દને પુદ્ગલ દ્રવ્ય માને છે, જ્યારે બીજા કેટલાક દર્શનવાળાઓ શબ્દને આકાશ માને છે. પૂર્વકાળમાં આ વિષયના વાદને માટે મેટા ઝઘડાઓ ચાલતા હતા, પણ હવે જ્યારે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી એ વાતની આપણુ ખાત્રી થઈ છે કે વચન–ભાષા-પુદ્ગલથી બને છે. તો પછી તે માટે વિશેષ વિચારની જરૂર નથી. (૬) મનપ્રાપ્તિ–આ શક્તિ વડે જીવ મનોગ્ય વર્ગણાનાં દલિયા ગ્રહણ કરી તેને મનરૂપે પરિણમાવી મુકે છે. જે પંચેંદ્ધિ જીવોમાં એ શક્તિ હોતી નથી, તેઓને અસંજ્ઞી પંચંદ્રિય કહેવામાં આવે છે અને જેમનામાં એ શક્તિ હોય છે, તેમને સંજ્ઞી પંચેંદ્રિય કહેવામાં આવે છે. આપણે સમાવેશ આ સંજ્ઞી પંચંદ્રિમાં થાય છે.
જીવની જે છ શક્તિઓનું આપણે ઉપર દીગદર્શન કરી ગયા છીએ તે - કિતઓ જ્યાં સુધી વ્યવસ્થાસર ચાલે છે, ત્યાંસુધી શરીરની ચાલું વ્યવસ્થામાં કંઈ હરકત આવતી નથી. જ્યારે એ છ શકિતઓમાં કંઈ કમી નાસ્તી થાય છે, ટલે શરીરનો ચાલું વ્યવસ્થામાં ફેરફાર થાય છે અને વ્યાધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે.
દારિકાદિ શરીરમાં પ્રથમ બાંધેલા પુદ્ગલ કાયમ હોય અને જીવ નવા ગ્રહણ કરે તે નવા ગ્રહણ કરેલા પુદગલને જુના સાથે મેળાવી દેવામાં આવે છે, તે મેલાવી દેવાનું કામ બંધન નામ કર્મનું છે તે એ કાર્ય બજાવે છે. એ કર્મનું કાર્ય એવા પ્રકારનું છે કે લાખ અથવા રાળ બે કાણાદિ પદાર્થને જોડી દે-એકીભાવ કરે, તેમ તેમ ગૃહીત અને ગૃહ્યસાણ યુગલને એક કરે છે.
જગની અંદર દરેક શરીરને લાયકની પુગલ વગણુઓ જથ્થાબંધ ભરેલી

Page #15

કમ મિમાંસા.
છે, તેમાં દરેક જીવ પિતાને ખપ પુરતી તે ગ્રહણ કરે છે, તે પૃથક પૃથક પુદ્ગલેને એકઠા કરવાનું કાર્ય સંઘાતન નામનું નામકર્મ કરે છે. જેમ દંતાળી નામનું ખેડુતનું એજાર વિશેષ છે, તે છુટા વેરાયેલા તૃણના સમૂહને એકઠા કરવાનું કાર્ય અને જાવે છે, તેમ આ સંઘાતન નામનું કર્મ પણ એ કાર્ય બજાવે છે.
આ શરીર રચનામાં કયું કર્મ અને કઈ શક્તિ શું શું કાર્ય બજાવે છે, તેનું વિગતવાર વર્ણન આપણે જાણી ગયા પછી આપણી એવી ખાત્રી થાય છે કે એ કાર્ય જીવ બનાવે છે.
ચાર ગતિની અંદર જીવને ઉપજવાની ચોરાશી લાખ યોનિ છે, જે જે નિમાં જીવ ઉત્પન્ન થવાનું હોય છે, તે તે ચેનિના લાયક પિતાનું શરીર બનાવે છે. એ ચોરાશી લાખનું વર્ણન સમજવા જેવું છે. સાધારણ લોકોક્તિ પણ એવી છે કે જીવ ચોરાશીના ફેરા ફરે છે, એ ચોરાશીને કે ટાળી પિતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવું એ ખાસ કૃતવ્ય છે.
( અપૂર્ણ.) વકીલ નંદલાલ લલુભાઈ.
વડેદરા.
કર્મ મિમાંસા.
હમે ઉપર કહી ગયા છીએ કે મનુષ્યએ કઈ પ્રકારની પ્રબળ ઈચછા કરતા પહેલાં બહુ વિવેક કરવો આવશ્યક છે. તેને ખબર હોતી નથી કે પ્રબળ ઈચછા દ્વારા તે કેવા મહાન સામર્થ્યને ગતિમાન કરે છે, અને તેના વિકાસક્રમમાં એ ઈચ્છાના પરિપાક કાળે ઉત્પન્ન થવા એગ્ય પરિણામ શું પ્રતિબંધ ઉપજાવે છે. દ્રવ્યની પ્રબળ વાસના આત્માને દ્રવ્યનો સંયોગ સાધી આપ્યા વિના રહેતી નથી. હરકેઈ પ્રકારે તેની પ્રાપ્તિ થાય તેવા સંયોગે તે ઈચછાને વેગ સાધી આપે છે અને તેની પાસે અસાધારણ પુરૂષાર્થ કરાવી તે ઈચ્છા ઈષ્ટની સાથે આત્માને મીલાવે છે. પરંતુ તે પ્રાપ્ત થયા પછી આત્માની શું અવસ્થા થાય છે તે જ્ઞાનદ્રષ્ટિએ જોતાં ખરેખર બહુ ખેદ અને પરિતાપ ઉપજાવનાર છે. એ દ્રવ્ય સામગ્રી આત્માના વિકાસકમમાં સહાયક થવાને બદલે ઉલટી વિન્નકર થાય છે. પછી તે મનુષ્ય ઘણીવાર એક ભોગને જંતુ બની જાય છે. મહાત્મા જેસસકીટે એક સ્થાને કહ્યું છે કે સેયના નાકામાથી ઉંટને સરૂ નીકળવું સંભવિત છે, પરંતુ ધનીક મનુષ્યને ઈશ્વર

Page #16

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. આ તેમના ઉદ્દગારે સર્વ દેશકાળના ધનીક સમુદાય સંબંધે હમને સત્ય જણાય છે. તેમની દ્રષ્ટિ એ ઉપગ સામગ્રીમાંજ સંકિણું બની ગયેલી હોય છે. કદાચ કોઈ ઉચ્ચતર હેતુથી પ્રેરાઈને દ્રવ્યની પ્રબળ ઈચ્છા કઈ વિરલ આત્માએ કરી હોય તો તેવા પ્રસંગે તે દ્રવ્ય કે અંશે તેની આત્મ-પ્રગતિમાં સહાયક બને છે. પરંતુ ત્યાં પણ એ આત્માને, ઉદ્ધાર કરતા વિનાશના પથમાં વિચરવાના પ્રલોભને બહુ પ્રબળ હોય છે. વિશ્વના કલ્યાણ અર્થે દ્રવ્યનો ઉપયોગ થયાના દ્રષ્ટાંતે એટલા તો અ૫ છે કે મહાજનને વિપુલ દ્રવ્ય સામગ્રીને ધીક્કારવાની ફરજ પડી છે, કેમકે સોએ નવાણુ ટકામાં એ સામગ્રી સ્વ અને પર ઉભયની અધોગતિનું નિદાન થએલી જેવામાં આવે છે. પોતાને ઉપગ પુરતું જ દ્રવ્ય મનુષ્યએ રાખવું ઉચીત છે. અને બાકીનું વિશ્વના શ્રેય અર્થે અર્પણ કરવું ઘટે છે. જે તેમ ન થાય તે ત્યાંથી આત્માની પ્રગતિ બંધ પડે છે. કેમકે આત્મા તે દ્રવ્યના સંગ્રહમાં બંધાએલું રહે છે, અને બંધ અને મુક્તિને પરસ્પર વિરોધ હોવાથી એક તરફથી બંધમાં રહેવા ઈચ્છનાર આત્મા અન્યપક્ષે મુક્ત અવસ્થા મેળવવાની ખરી ઈચ્છા પ્રકટાવી શકતો નથી. પિતા ની જરૂરીયાત કરતા અધિક અતિઘણી સામગ્રી એકઠી કરી મુક્તિના પથમાં વિચરવાને દાવો કરનાર મનુષ્ય ગી છે અને પોતાને તેમજ જગતને પ્રપંચમાં ઉતારે છે. કદાચ તમે પૂર્વની ઈચ્છાના બળથી આ કાળે તમારી જરૂરીયાત કરતા અધિક દ્રવ્યનું પ્રમાણ મેળવ્યું હોય તો તેને ઉપયોગ તમારે સત્વર તમારી આસપાસના બંધુ મનુષ્યના કલ્યાણ અર્થે કરવો આવશ્યક છે. જે તેમ નહી થાય તે એ તમારી ઈચ્છાનું ફળ તમને જરૂર અનિષ્ટ પરિણામ ઉપજાવશે. એ ફળને તેના વાસ્તવિક કમમાં તમે જી નહી શકે તો તે ઈચ્છારૂપી અમેઘ મંત્રથી પ્રકટાવેલો તે રાક્ષસ તમને પિતાને ગળી જશે. તેને તમારે કોઈપણ દિશામાં ગતિ તે આપવી જ પડવાની. સ્વાલ માત્ર એટલો જ છે કે એ પ્રવાહને અધોગતિના ચીલામાં વહેવડાવવો કે ઉન્નતિના ચીલામાં વહેવડાવે. એ આત્મન્ ! આ સ્થળે તમારે વિવેક કરી નિર્ણય કરવાનું છે, કેમકે પૂર્વનો રસ્તો બહુ સરલ, સુગમ અને અસંખ્ય મનુષ્યએ તે માગે ગતિ કરેલી હોવાથી વિશાળ સડક જેવો રાજપથ બનેલો છે. ઉત્તરના માગે કેઈ વિરલ અને જ્ઞાની આત્માએ જ ગતિ કરી પોતાની પૂર્વ કાળની દ્રવ્યએષણાના ફળને તે માર્ગે દોરી છે. હમે જાણીએ છીએ કે તે ઉત્તર માર્ગમાં ગતિ કરવી એ તમારે માટે બહુ દુષ્કર અને આ ભિષણ ગલાલસાના યુગમાં તો હસવા સરખું છે, પરંતુ સત્યની યથાર્થ દીશા એજ છે એટલું દર્શાવ્યા શિવાય રહેવાતું નથી.
આ વિશ્વનો પ્રત્યેક પદાર્થ જે આત્માની ઉચગામી પ્રગતિમાં જે સહાયક ન

Page #17

૪૫
કમ મમાંસા. થાય તો તેને ઝેરી જંતુની માફક આપણા શરીરથી દૂર ફેંકી દેવો ઘટે છે. વાસ્તવમાં સ્ત્રી, પુત્ર, ગ્રહ, ધન આદિ મુક્તિના સાધન છે, પરંતુ મનુષ્યોનો અવિવેક તેમને બંધના સાધનમાં ઉલટાવી નાંખે છે. આથીજ પૂર્વના જ્ઞાનીઓએ તેમનો બહિષ્કાર કરવાની ભલામણ કરી છે. પરંતુ હમે તેમ કરવાની પણ ભલામણ કરી શકતા નથી. એકપક્ષે નિતાન્ત ત્યાગ અને અન્યપક્ષે અતિ ગ્રહણ એ ઉભયથી હમે વેગળા રહેવાની ભલામણ કરીએ છીએ. જ્યાં સુધી આત્માને શરીર આદિ સામગ્રી વળગેલી છે અને શરીરદ્વારાજ વિકાસ સાધ પ્રાપ્ત થયો છે ત્યાં સુધી તેને સુંદર પ્રકારે નિભાવ કરવા માટે પ્રત્યેક આવશ્યક વસ્તુનો સંગ્રહ ઉચીત અને અનિવાર્ય છે. આથી અઘટતે ત્યાગ પણ ત્યજવા યોગ્ય છે. અન્ય પક્ષે આવશ્યક ઉપરાંતને અતિસંચય પણ અનિષ્ટ છે. કેમકે તે સંચય આવશ્યક્તાની હદ ઓળંગાવી ભેગલાલસામાં પડવાનું પ્રબળ નિદાન ઉભુ કરે છે. આત્માએ એ ઉભય છેડા (extremes) ની મધ્યમાં પોતાનું સમતલ સ્થાન સાચવવાનું છે. કદાચ તમારામાં દ્રવ્ય ઉપાર્જવાની અસાધારણ શક્તિ હોય તો તે શક્તિના ઉપયોગનું ફળ કઈ કલ્યાણકર પ્રવૃત્તિમાં યોજે. પણ તમારા વિનાશના માટે નહી જ. ઘણા મનુષ્યને ઘણું દ્રવ્ય ભેગુ કર્યા પછી પણ શું હેતુથી એ એકત્ર કર્યું છે, તેનું ભાન હોતું નથી. તેઓ પૂર્વની એક અખંડ વાસનાના બળથી કયાંય પણ આડી અવળી દ્રષ્ટિ કર્યા સિવાય પૂર્વની ઈચ્છાના ફળને એકઠા કર્યો જાય છે. પિતાના અથે પણ તેનો ઉપયોગ કરવાનું તેમને મન થતું નથી. તેમની આંતરુ દશા એક યંત્રના જેવી હોય છે. વિશ્વમાં તેમના અસ્તિત્વનો શું હેતુ છે, ક્યા ઉદ્દેશને અનુસરીને તેમની પ્રવૃત્તિ હોય છે, તે પણ તેઓ જાણતા હોતા નથી. જેમ સેનાની ખુલથી શણગારેલા બળદને પિતાના સુવર્ણ અલંકારનું ભાન હેતું નથી તેમ આવા ધનીક પોતાની પાસે શું સ્વપર કલ્યાણ કર સામગ્રી છે તેનું ભાન હોતું નથી. આ બધું એક વિવેકહીન પ્રબળ દ્રવ્યલાલસાનું ફળ છે.
એજ પ્રકારે યશની, કીર્તિની, ખ્યાતિની લાલસા પણ મનુષ્યને પામર બનાવી મુકે છે. ઘણા મનુષ્યની જીલ્ડા ઉપર પિતાનું નામ રમે, લેકે તેની વાહવાહ કરે, તેના તરફ ક્ષણભર તાકી રહે અને ટુંકામાં સર્વ કોઈનું ધ્યાન તેના તરફ દોરાય એવી વાસના ઘણુ મનુષ્યોને રહ્યા કરતી હોય છે. તેમને એમ ખબર હોતી નથી કે મનુષ્યોના અભિપ્રાયને બે ઉપાડો એટલે દુષ્કર છે, કે યશની લાલસાવાળા મનુબેને જન અભિપ્રાયને માન આપી પોતાની સ્વતંત્ર ઈચ્છાને દબાવી દેવી પડે છે.
મક લેખકનું શાસ્ત્રકારના અભિપ્રાયથી જુદાપણું આ ઉપરથી સુચવાતું નથી કેમકે શાસ્ત્ર કારાએ કોઈ વસ્તુને એકાંત ત્યાગ કે આદર પ્રતિપાદન કરેલ નથી, જેથી લેખક મહાશયની પિતાની માન્યતાવાળી હકીકત પણ શાસ્ત્રકારોના વિચારમાંજ આવી જાય છે. મેનેજર.

Page #18

४६
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તે જાણતો હોય છે કે આ વિદ્યાના યુગમાં વિદ્યા અર્થે ધનનો ઉપયોગ કર સર્વથી અધિક આવશ્યક છે, છતાં અજ્ઞાન ટેળાને સારો અભિપ્રાય મેળવવો હોય તો તેણે જમણવારમાં, નાવરામાં વરઘોડામાં આદિ નિરૂપયેગી વ્યવહારમાં દ્રવ્ય ખર્ચવું જોઈએ. યશની લાલસાથી બંધાએલા તે મનુષ્યને પિતાને સાચે મત દબાવી પિતાનુ પ્રિય ધન લોકોને યશ ખરીદવામાં વાપરવું પડે છે. યશની પ્રબળ ઇચ્છાવાળા આત્માઓ એવા કુટુમ્બમાં જન્મે છે કે જ્યાં કુળપરંપરાગત કીતિ વળગી રહેલી હોય છતાં તેને સાચવી રાખવા માટે જીવતોડ મહેનત કરવી પડતી હોય છે. ઘણું નિધન પરંતુ ઉચ્ચકુળ અને કીર્તિવાળા કુટુઓની દશા જેમણે અનુભવી અથવા જઈ હોય છે તેમને ખાત્રી થએલી હોય છે કે કાતિ એ કે ભયંકર પિશાચ છે. તેને સાચવવા માટે પગલે પગલે નુકશાનમાં ઉતરવું પડે છે. પૈસાને જેગ નહી છતાં દરેક ખરડાવાળાનું મન રાજીરાખ્યા શિવાય ચાલતું નથી. કુળગરવની ભારે તોક ગળામાં નિરંતર વેંઢારવી પડતી હોય છે. હવે તેને પશ્ચાતાપ થતો હોય છે કે તે આ કીર્તિકલીત કુટુંબમાં ન અવતર્યો હોત તો વધારે ઠીક હતું, પરંતુ પિતાની વાસનાનું પરિણામ ભેગવ્યા શીવાય હવે તેને છુટકે નથી.
ખરી રીતે કીતિ એ તમારા સદાચરણે પડછા છે. તે તમારી સંસ્કૃતિની પાછળ પાછળ પોતની મેળેજ આવતી હોય છે. જેમ તમે ચાલતી વખતે તમારો પડછાયો બરાબર પડે છે કે નહી તે જોવાની કશી દરકાર કરતા નથી, તેમ તમારી શુભકૃતિઓની પછવાડે ખ્યાતિ કે જનમત ઘસડાય છે કે કેમ એ જોવાની પરવા તમારે કરવી ઉચીત નથી. જેમ તમારી ગતિ અને હલન ચલન એ કાંઈ પડછાયા માટે નથી, તેમ તમારા સત્કૃત્યો એ કાંઈ કીતિ ખાટવા માટે નથી. એતો એ કૃતિએનું એક સ્વાભાવિક સહચારી ઉપકરણ છે તેના તરફ નજર કરવાની પણ ડાહ્યા મનુષ્ય દરકાર કરતા નથી. તેની ઈછા કરવી તે તમારી પોતાની સ્વતંત્રતા ઉપર અંકુશ મુકવા તૂલ્ય છે. કીર્તિ મેળવવાની નહી પણ ઉત્તમ કાર્યો કરવાની ઈચ્છા કરે. કીતિ એતો આ વિશ્વમાં કરેાડે જીભવાળા ભૂત છે. તેની થોડી જીભે તમારે યશ ગાતી હોય છે તો થોડી નિંદાનું કાર્ય કરતી હોય છે. તમે કેટલાનું મન સાચવી શકશે! સુધારાવાળાને જશ લેવા જતા રક્ષક નીતિવાળા (conservatives) નો અપજશ વહોરી લેશે. તમારા જુવાન મિત્રોની સલાહને અનુસરવા જતા તમારા ઘરની ડેશીઓમાં અને વૃદ્ધોમાં તમારી અપકીતિ થવાની. કેઈ પણ બે માણસના મત સરખા બંધાતા નથી, કેમકે આ વિશ્વમાં કોઈ પણ બે માણસની અકલનું પ્રમાણ ખરેખર એક સરખું હોતું નથી. આથી સહુનું મન સાચવવા અને સહુના તરફની કીતિને મેળવવાની લાલસા તમને તમારા સ્વતંત્ર વેગમાં રેકી રાખનાર નીવડે છે.

Page #19

કમ મિમાંસા.
વિવેક વિનાની ઈચ્છા કેવું ફળ પ્રકટાવે છે તે આપણે ઉપરના એક બે દછાતથી જોયું. પરંતુ આથી હમારે એવું કહેવાનો મુદ્દલ આશય નથી કે આપણે સર્વથા પ્રયત્નહીન બની જવું. અથવા સઘળી પ્રવૃત્તિ સંકેલીને શૂન્ય બનવા ઉદ્યોગ કરો. આ યુગમાં ઘણા મનુષ્ય આપણા પ્રાચિન શાસ્ત્રોમાંથી આવે કલિ અર્થ ખેંચી કર્તવ્યભ્રષ્ટ બન્યા છે. અને બીજાને તેવા બનવા માટે બોધ આપે છે. તમે પ્રવૃતિને સંકેલવાની ભલામણ કરતા નથી, પરંતુ તેને વિસ્તારવાની અને અત્યારે છે તે કરતા અનેક ગુણ અધિક કરવાની ભલામણ કરીએ છીએ. પરંતુ એટલી શરત કરીએ છીએ કે તેની ગતિ મનુષ્યને અધમતા કે અર્ધગતિના માર્ગમાં લઈ જવાની હેવાને બદલે ઉગ્રતા અને ઈશત્વના ગુણે સંપાદન કરવાના માર્ગમાં હોવી જેઈએ. દ્રવ્ય, યશ વિગેરે મનુષ્યને પિતાની આંતરિક શક્તિને બહિર્ભાવ કરવાના પ્રબળ હેતુઓ અને નિમિત્તો છે. જેમ બાળક તેની માતાએ છેડે દુર હાથમાં પકડેલા રમકડાના પ્રલોભનથી ખેંચાઈને હીંડવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને એ પ્રયત્ન દ્વારા પિતામાં ગુપ્ત રહેલી હીંડવાની શક્તિનો બહિર્ભાવ ( expression) કરે છે તેમ મનુષ્ય પણ દ્રવ્ય આદિના પ્રભાથી આકર્ષાઈ તે તરફ ગતિમાન બનવાને પ્રયત્ન આરંભે છે. અને તે દ્વારા પિતામાં ગુપ્ત રહેલી (latent) ગતિ શક્તિને બહાર આણે છે. એ ઉભય પ્રસંગમાં રમકડા અને દ્રવ્ય માત્ર આંતરીક શક્તિને બહાર લાવનારી લાલાજ છે. એને ઉદ્દેશ એ રમકડા કે દ્રવ્ય મેળવવાને હોવો ન જોઈએ, પરંતુ એની પ્રાપ્તિમાં જે પ્રયત્ન રહેલ છે તે પ્રયત્ન દ્વારા પોતાની આંતર શકિતને બહિર્ભાવ કરવામાંજ જીવનનું પરમ રહસ્ય છુપાએલું છે. જે કાંઈ ઈચ્છવા ગ્ય છે તે રમકડા કે ધન નથી પરંતુ રમકડા કે ધન એ ઉભયને મેળવતા પહેલા જે શ્રમ વેઠવો પડે છે અને તે દ્વારા પોતામાં જે કાંઈ ગુપ્ત રહેલું છે તેને બહિર્ભાવ ઈચ્છવા ગ્ય છે. આ વિવની પરમ મંગલ અને કલ્યાણકાર શક્તિઓએ દ્રવ્યાદિનું આકર્ષણ નર્યું હતું તે મનુખ્ય કઈ કાલે પ્રયત્ન અને શ્રમના માર્ગમાં વળત નહી. અને તેમન થાત તો તેની આંતર શકિતને કઈ પણ કાળે બાહ્ય પરિચય મળતા નહીં. મનુષ્ય ઈચ્છાઓના બળથી આગળ ધકેલાય છે, અને સદભાગ્યે એક ઇચ્છાના વિષયની પ્રાપ્તિ થતાં તેમાં સંતોષ માની બેસી રહેવાને બદલે આગળને આગળ બીજી ઈચ્છાઓ વડે પ્રેરાઈ ગતિ કરતોજ રહે છે. જે રમકડાની લાલચથી મેહવશ બનીને પકડવા તે દેડે છે તેની નજીક જઈ હાથમાં ગ્રહણ કરતાં તેમાં પૂર્વના જેવી મેહકતા કે સુંદરતા અનુભવાતી નથી અને તેથી તે કાંઈ બીજુ અધિક સુંદર અને આનંદપ્રદ શોધવા માટે આગળ પ્રયાણ કરે છે. આ પ્રમાણે આત્માની પ્રવૃતિમયતા કાયમ રહે છે. જે તે પ્રવૃતિનું

Page #20

४८
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
ન
નિમિત્ત છુટી જાય અથવા ખાટી સમજણુના આવેગમાં આત્મા આગળ ને આગળ પ્રવૃતિ શોધતા અટકી પડે તે ત્યાંથી તેને વિનાશ આરંભાય છે. કેમકે પ્રવૃતિના મૂળ હેતુ આત્માને એક લાલચ પછી બીજી અને બીજી પછી ત્રીજી એક લાલચેાની પર’પરામાં રખડવાના નથી, પરંતુ એમ ધીરે ધીરે તેને પ્રભુના ઘર સુધી દોરી જવાના હાય છે. અલખત્ત અત્યારે આત્મા અનેક ભુલાને વશ ખની એ હેતુ સફળ કરતા નથી અને ઉલટો ઘણીવાર એ હેતુથી વિપરીત કરે છે, પરંતુ આખરે તેની અનેક ભૂલાના કડવા ફળ અનુભવી ઠેકાણે આવવા નિર્માએલા છે. અને ખાટે માગે વિહરવાને બદલે ખરા માર્ગે ચાલે છે. પરંતુ સર્વ પ્રકારની પ્રવૃતિથી વિરમી ગયેલા ભ્રષ્ટ આત્મા તે શૂન્યતારૂપી ગંદા પાણીના ખામાચીયામાં રહેવું પસંદ કરતા હેાય છે. ઈચ્છાને ગુમાવવી એ પ્રગતિને ગુમાવવા તુલ્ય છે. આથી હુમે ઇચ્છાના વેગને અ ંધ પાડવાનું કહેતા નથી. હમે માત્ર એટલુજ કહીએ છીએ કે,–“ તમે કાંઇ પણ ઇચ્છે તે પહેલા તમારે બહુ વિવેક કરવાને છે. ” ઈચ્છાજ ન કરવી અને ઇચ્છતા પહેલા પૂર્ણ વિચાર કરવા એ એમાં જે તફા વત છે તે કાઇથી અજાણ્યા રહે તેવા સૂક્ષ્મ નથી. ઇચ્છાભ્રષ્ટ હોવું એ સર્વથી ભ્રષ્ટ થવા તુલ્ય છે. કહેવાનું માત્ર એટલુજ છે કે તમે જે કાંઇ ઇચ્છે છે તેની પ્રાપ્તિ સાથે જે કાંઇ આગંતુક વળગણા રહેલા હાય છે તે પણ સ્વીકારવા માટે તમે તત્પર છે ? આખરે તા પ્રાણી માત્રને પરમાત્માનું શરણ શેાધ્યા વિના વિરામ નથી. અને તેથીજ ભૂત માત્ર એ પરમ ધામ ભણી ધીરે ધીરે ગતિ કરી રહ્યા છે, જો કે એ રાહુ સીધેા નથી. કેાઇવાર સીધેા તા કેાઈવાર આડા હાય છે. અનેક ઉથલપાથ લા અને પલટા અનુભવતા અનુભવતા આત્મા તે પરમ લક્ષ્ય ભણી વ્યકત કે અવ્યક્તપણે પગલા ભરી રહ્યા હોય છે. કેમકે પ્રાણી માત્રના અંતરાત્મા જાણી રહ્યા છે કે એ ધામ એ સ્થિતિ એજ પેાતાની વાસ્તવીક અને સ્વાભાવિક સ્થિતિ છે. આથી તમારી ઈચ્છાને વ્યક્તપણે-ઉપયાગપણે ( consciously ) એ માગે વહાવા. અને જ્યાંસુધી એ માર્ગ માં પ્રીતિ ન ઉપજે, ત્યાંસુધી અંતરથી એવુ ઇચ્છવા કરો કે તમારી સર્વ પ્રકારની સાધન સંપત્તિ એ હેતુને માટેજ નિર્મિત હા, તમારો વિભવ, તમારી સંપત્તિ, તમારૂ એશ્વર્ય, ગૃહ, સ્ત્રી, પુત્ર આદિ તમારૂ સર્વીસ્વ એ પરમ ઉત્કૃષ્ટ હેતુની સિદ્ધિમાં નિમિત્તપે પરિણમે. એમ થાય તેમાંજ તે સર્વનુ સા કત્વ સમાએલુ છે. આજ સુધી તમે અવ્યક્તપણે વિકાસક્રમમાં આગળ વધતા આવ્યા છે. પરંતુ હવે જ્યારે તમને વિવેક માટે બુદ્ધિ અને પ્રેમ માટે હૃદયની ઉચ્ચ કળા પ્રાપ્ત થએલી છે તેા પછી એ સાધના દ્વારા પરમ લક્ષ્યને સાધ્ય કર્યો વિના તમને સતાષ નજ હાવા ઘટે છે.

Page #21

કમી મિમાંસા.
ઈચ્છાના પ્રબળ શઅને ઉપયોગ તમારે ઘાત કરવામાં નહીં પણ રક્ષણ કરવામાં કરે ઉચીત છે. જો કે આત્માને સ્વભાવ અગ્નિશિખાની પેઠે ઉચ્ચગામી હેવાથી આખરે તે ઈચ્છાના પ્રવર્તન દ્વારા તે મોક્ષને જ અધિકારી છે, પરંતુ એ રસ્તો બહુ લાંબા અને વિકટ છે. ઈચ્છાના વિષયની પ્રાપ્તિ પછી તેમાંથી રસ ઉડા જાય છે અને ત્યાંથી આત્મા પોતાની પાંખ ફફડાવી વળી આગળ વધારે સુંદર વિષયની પ્રાપ્તિ માટે ઉડે છે. વળી ત્યાં આવ્યા પછી પૂર્વની જેમ ત્યાં નિરસતાનું ભાન કરે છે અને પહેલા જ્યાં રસપૂર્ણતાની કલ્પના કરી હતી, ત્યાં ખાલી કુચાનું દર્શન કરે છે. આમ એક પછી એક ઈચ્છાના વિષય ઉપરથી ઉડતા ઉડતા આખરે સર્વથી કંટાળીને આત્મ-વિહંગ પ્રભુનું શરણુ લેવા સ્વભાવથી પ્રેરાય છે, પરંતુ તે પ્રેરણ ઘણા ઘણા અનુભવ અને કષ્ટની પરંપરાને અંતે આવે છે. કેમકે ઈચ્છાથી ગતિમાન કરેલા શુભાશુભ કર્મોને અનુભવ કર્યા વિના તેનાથી છુટાતુ નથી. એક કર્મને ભેગ પુરા ન થાય ત્યાં આત્મા અન્ય કોઈ વિષયમાં પ્રીતિ ઉપજાવી તેને મેળવવા પ્રબળ આકાંક્ષા સેવે છે અને તે ઇચ્છાના પરિપાક કાળે તેની પ્રાપ્તિ થતાં વળી કાંઈ બીજીજ ઈચ્છા તેના હૃદયક્ષેત્ર ઉપર ઉગી નીકળે છે. આત્મા જે બુદ્ધિ અને હૃદયને સમ્યક્ ઉપગ કરે છે તે સમજી શકે કે જીવનને અંતિમ મર્મ અને રહસ્ય શું છે? પરંતુ વિષયનો લુપી આત્મા તેમ કરવા રેકાતો નથી. એ તે વસંતની મધમાખીની પેઠે એક પુષ્પથી બીજા અને બીજાથી ત્રીજા પુષ્પ ઉપર રસ ચુસવા માટે ભમ્યા જ કરે છે. તેને ખબર નથી કે રસનો મહોદધિ તે પોતેજ છે. અને પુપ તો ક્ષણ પછી કરમાઈ જવા માટે નિર્માએલા છે. મનુષ્ય તેની વર્તમાન ભૂમિકાએ હવે સમજવું યોગ્ય છે કે તેની ગતિ તેણે વિશ્વની પરમ ગતિમાં ભેળવી દેવી ઘટે છે પ્રભુની ઇચ્છા (Divine Will) ના મહા પ્રવાહમાં તેણે તેનું આત્મઝરણું ભેળવી દેવું યોગ્ય છે. જે મહા અગ્નિનું તે સ્કુલીંગ છે, તે મહા અગ્નિમાં તેણે પોતાનું આત્મ વિસર્જન કરવું જોઈએ. તરંગની ગતિ સમુદ્રની ગતિથી પ્રથમ કેવી રીતે હોઈ શકે ?
કમના સંબંધે ત્રીજો મહા નિયમ એ છે કે “જે ભાવના વડે પ્રેરાઈને કાર્ય કરવામાં આવે છે, તે ભાવનાને અનુસરતુ ફળ મળે છે.” અર્થાત્ હદયની જે ભૂમિકામાંથી મનુષ્યની કૃતિ ઉદ્ભવે છે તે ભૂમિકા ઉપર તેનું ફળ પરિણમે છે. આપણને ઘણીવાર આશ્ચર્ય થાય છે કે અમુક મનુષ્ય આટલો બધો નીચે પ્રકૃતિનો, દુરાચરણી, સ્વાથી અને અધમ છતાં તે આટલો બધે દ્રવ્ય સંપન્ન અને સુખી કેમ હશે? આવો પ્રશ્ન કરનાર એટલું યાદ રાખવું ભૂલી જાય છે કે સગુણ (virtue)

Page #22

૫.
શ્રી આત્માનનું પ્રકાશ,
અને દ્રવ્યને કોઇ પ્રકારના સહચારીપણાના સમધ નથી. સદ્દગુણનું મૂળ સદ્ગુણુ પેાતેજ છે. અમુક માણુસ દ્રવ્ય વિગેરે સાધનાવડે સુખી હોય તેથી એમ નથી ઠરતુ કે તે સદ્ગુણીજ હાવેાજ જોઇએ. તેમજ અમુક માણુસ સદ્ગુણી હેવાના સઅખથી દ્રવ્યસ ંપન્ન પણ હાવા જોઇએ એવા અખાધ્ય નિયમ પશુ નથી. ઉપર જણાવ્યા તેવા હલકી પ્રકૃતિના ધનીક મનુષ્યા માત્ર તેમણે જે ભૂમિકા ઉપર ખીજ વાળ્યુ હોય છે, તે ભૂમિકા ઉપરના કળાના ઉપભાગ કરતા હેાય છે. તેમણે પૂર્વભવમાં જે સસ્કૃતિ કરેલી હોય છે કે જેના પરિણામે તેએ આ જન્મમાં આપાતતઃ સુખી ભાસે છે, તે સત્કૃતિ અમુક સ્થૂળ હેતુથી પ્રેરાઇને થયેલી હેાય છે. અંતરમાંથી તે પ્રેરણા ઉદ્ભવેલી હાતી નથી. લેાકયશ, સમાજ કીર્ત્તિ, સરકાર કૃપા વિગેરે કા રણાથી તે સત્ કૃતિ બનેલી હાવાથી તેનુ ફળ માત્ર સ્થળ સુખમાંજ આવી વિરમે છે. ધારો કે એક માણસ કાઈ પ્રકારની ઉદારતા કરે છે અને તેમ કરવામાં તે પૈસાની મેાટી રકમ ઇસ્વીતાલ માંધવામાં, દરદીએ નિભાવવામાં, નિશાળેા સ્થાપ વામાં અથવા ગામના સુખને માટે માગ બગીચા આદિ જાહેર સ ંસ્થાએ રચવામાં વાપરે છે. આમ કરવામાં જો તેના હેતુ તે તે સંસ્થાના લાભ લેનારને આપવાના ન હેાય પરંતુ પેાતાનુ નામ કાયમ રાખવાના, કાત્તિ ખાટવાના, સરકારમાંથી રાવ સાહેબ અથવા સરનાઇટના ખિતાબ મેળવવાને અથવા તેવાજ પ્રકારના કાઇ સ્થળ અને લૈાકિક આશય હાય તેા તે કૃતિનું ફળ લૈકિક અને સ્થૂળભૂમિકા ઉપર આવીને પ્રગટ થાય છે. અલખત તેણે ગમે તેવા હેતુથી એવી સ ંસ્થા રચી હોય, પરંતુ તેના લાભ લેનાર મનુષ્યા સુખ સંપાદન કરે છે, ગરીબ દર્દીઓ મફત દવા અને સારવાર મેળવે છે, વિદ્યાથી એ નિશાળમાં વિદ્યા મેળવી જન્મભરનું સુખ મેળવે છે, અને માગ મગીચામાં સર્વે કાઈ સુંદર હવાપાણીથી સુખાનુભવ કરે છે, આથી એ સર્વ કાઇના સુખાસ્વાદના પ્રત્યાઘાત તેના મૂળ ઉત્પાદક ઉપર થયા વિના રહેતા નથી. પરંતુ અધ્યાત્મશાસ્ત્રના નિયમ પ્રમાણે, એ પ્રત્યાઘાત, તે ઉત્પાદક પુરૂષના હૃદયના જે અશમાંથી તે કૃતિનું સ્ફુરણુ ઉઠભળ્યુ હોય છે તે અંશ ઉપરજ થાય છે. આમ હાવાથી તે સ ંસ્થાના રચયીતા પુરૂષે સ્વાના હેતુથી પ્રેરાઇને તે કૃતિ કરેલી હાઇને તેના ફળ તરીકે તેને એવુ સુખ મળે છે કે જેમાં એકાંત સ્વાનાજ અંશ હાય તેને સુખ મળે છે તેની ના નથી, પરંતુ તે એવું સ્વાર્થ પૂર્ણ અને એકલપેટુ હાય છે કે ખીજાઓને તેના કશા લાભ મળતા નથી. ઘણી વાર આવા પુણ્યવાન મનુષ્યના સ્ત્રી પુત્રા, ભાઇએ વિગેરેને પણ તે સુખનેા કાંઇ હીસ્સા મળતા હાતા નથી. કેમકે પૂર્વકાળે તેણે સ્વાર્થથી પ્રેરાઇને પુણ્યકૃતિ કરેલ હાવાથી આ કાળે તેને જે ફળ મળ્યું હોય છેતે ફક્ત પોતાના સ્વાથી ઉપસેગનાજ વિષય અને

Page #23

*
*
*
કમ મિમાંસા, સુખ છે. તેણે બીજાને સુખ આપ્યું છે તેથી તે સુખ ભગવત હોય છે. જોવાનું માત્ર એજ છે કે એ સુખ કઈ ભૂમિકા ઉપર ભેગવાય છે અર્થાત્ આત્માનો કર્યો અંશ એ સુખથી તૃપ્તિ અનુભવે છે.
આ કાળે ઘણા ધનીક મનુષ્ય આવાજ પ્રકારના પુણ્યનું ફળ ભેગવતા જોવામાં આવે છે. તેઓ બહુધા ચારિત્રહીન અને અંદરખાનેથી બહુ હલકા મનના હોય છે, પોતે વિપૂળ દ્રવ્યના ભક્તા હેવા છતાં બીજાનું સહજ સુખ પણ ઘણીવાર તેઓ ખમી શકતાં હતાં નથી. આ વિશ્વમાં તેઓ એકલાજ સુખી હોય અને બીજા બધા તેમના ગુલામ બને કદાચ ગુલામે નહી તો દ્રવ્યહિન એશીયાળી અવસ્થામાં હોવાનું તેઓ ઈચ્છે છે, તેમને પોતાની બરોબરી કરનાર કેઈ અન્ય માણસને સંબંધ અસહ્ય થઈ પડતો હોય છે. નાતજાતમાં, વ્યવહારમાં, દરબારમાં વિગેરે ઠેકાણે તેઓ એકલાજ કર્તા હર્તા, ધણીરણી અને સહ કેઈને એક લાકડીએ હાંકનાર હેવાનું પસંદ કરતા હોય છે બીજાની સહજ સલાહ અથવા અભિપ્રાય પણ તેઓ સાંખી શક્તા નથી. આવી પ્રકૃતિ હવામાં એજ કારણ હોય છે કે તેમનું પૂર્વ પૂણ્ય એવા પ્રકારનું હોય છે, માત્ર તેમની સ્થળ બાજુ ખીલી હોય છે, હૃદયની, ચારિત્રની, બંધુતાની બાજુએ જોતાં તેઓ એકજ પશુત્વની ભૂમિકાએ હોય છે.
તેમના પૂર્વ પૂણ્યના સ્વાર્થભરેલા સ્વરૂપની અસર આ કાળે તેમના ચારિત્ર ઉપર એવી રીતે થએલી હોય છે કે તેઓ એક ધનસંપન્ન પશુની કેટીમાં આવવા લાયક બન્યા હોય છે. સ્વાર્થ, ઈર્ષા, ભય, અને ઉપલેગ જેમ શ્વાન આદિ પશુને પ્રકૃતિગત અને સ્વાભાવિક છે તેજ પ્રમાણે આવા ચારિત્રહીન ધનીકેના સંબંધે પણ હોય છે. તેઓ એકપક્ષે સુખ, એશઆરામ અને વિભવમાં આળોટતા હોય છે અને અન્યપક્ષે-ચારિત્રપક્ષે દયાપાત્ર સ્થિતિમાં હોય છે. પરંતુ કર્મફળ પ્રદાત્રી સત્તાએ આવા લોકેની સ્વાર્થપૂર્ણ સંસ્કૃતિ માટે તેમને યોગ્ય જ બદલો દીધો હોય છે. એવા લોકોના પક્ષે એટલું સદ્ભાગ્ય છે કે તેમને પોતાની આવી હિનચારિત્ર દશાનું ભાન હોતું નથી અને તેથી તેઓ પિતાને સ્વાથી આનંદ નિર્વિને ભેગવ્યે જાય છે. પરંતુ સહજ ઉચ્ચ જ્ઞાનની દ્રષ્ટિએ જોતા આવી અવસ્થા બહુ વિષમ અને દુશમનને પણું ન હોય એમ ઈચ્છવા ગ્ય છે.
એથી ઉલટું જેઓની સંસ્કૃતિઓ નિસ્વાર્થપણે બંધુતાની ભાવનામાંથી ઉદ્દભવતી હોય છે તેમનું ચારિત્ર પણ તે સંસ્કૃતિના ભૈતીક ફળ સાથે ઉત્તમ પ્રકારનું ઘડાએલું હોય છે. ભૈતિક કૃતિ દૈતિક ફળ આપે છે અને તે કૃતિની અનુષંગી સદ્દ ભાવનાનો પ્રત્યાઘાત ચારિત્ર ઉપર થતો હોવાથી તે સદભાવનાના સ્વરૂપ અને તારતમ્ય અનુસાર ચારિત્ર પણ ખલેલું હોય છે. ડાહ્યા મનુષ્ય અન્ય મનુષ્યના

Page #24

પર
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
સુખ માટે જ્યારે પિતાનું દ્રવ્ય અર્પત હોય છે ત્યારે તેઓ એવા ભાવથી નથી પ્રવર્તતા કે આ ગરીબ માણસો ઉપર હું ધનાઢય પુરૂષ મારા દ્રવ્યથી ઉપકાર કરૂ છું. તેઓ સર્વ ભૂતને પિતાના આત્મા સમાન જેવે છે. અને તેથી એક માણસ જેમ પિતાના સ્વસુખને માટે જે પ્રમાણે કરે તે જ પ્રમાણે ડાહ્યા પુરૂષો અન્યના સુખને માટે કરે છે. તેઓ પરમાં પણ સ્વાનુભાવ કરતા હોવાથી, સામાન્ય માણસે જેમ પિતાના સુખને માટે જે કાંઈ કરે તેમાં બીજા ઉપર ઉપકાર થવાનું માનતા નથી. તેમ આવા મનુષ્ય પણ બીજાને માટે કરતા હોવા છતાં બીજાને માટે કરેલું સ્વીકારતા નથી. કેમકે તેઓ સ્વપરમાં કઈ પ્રકારનો વાસ્તવીક ભેદ ક૫તા નથી. તેઓ પિતાને એક ઈશ્વરી સત્તાનું નિમિત્ત ગણે છે અને તે સત્તાને માત્ર પોતાના માર્ફત કામ કરવા દેતા હોવાનું માને છે. જેમ રાજા પ્રધાન દ્વારા રાજ્યતંત્ર ચલાવે છે, તેમ ઈશ્વરી સત્તા આવા ડાહ્યા મનુષ્યો દ્વારા પતાને ઈશ-સંકેત સફળ કરતી હોય છે. જેમાં સરકારની તરફથી એક સાધારણ કારકુન બધા નેકરવર્ગને પગારની વહેંચણી કરે તેમાં તે કારકુન પોતાના મારફત એ દ્રવ્ય વહેતુ જેઈ નકામે કુલાઈ જતો નથી, તેમજ તે પિતાનું હોવાનું માનવાની ઘેલછા પણ કરતો નથી, તે પ્રમાણે ડાહ્યા મનુષ્ય આ વિશ્વની ઉપગી સામગ્રી પિતાની હોવાનું માનતા નથી. અને તેને પિતાના મારફત વહેતુ જેઈ કુલાતા નથી.
આ બધા રજકણે તેઓ ઈશ્વરી સત્તાના આધિનમાં હોવાનું સ્વીકારતા હોવાથી તેઓ પોતાને એ દ્રવ્યના એક એજન્ટ હોવાનું માને છે.
ઓ અભિમાની ધનીક ! તમે અભિમાનથી પ્રેરાઈને વિશ્વને ઉપકાર કરવાની ભ્રમણ રાખતા હો તો આજથી જ તમારો ઉપકાર સંકેલી લો. આ વિશ્વ જે મહાન સત્તાવડે ગતિમાન બની રહ્યું છે, તેને તમારા જેવા પામર રજકણેની કશી જ અપેક્ષા નથી. બીજાને ગરીબ, પામર અને ભિક્ષુક જેનાર તમે પોતે જ પામર અને ભિક્ષુક છે. આ સમસ્ત વિશ્વ પરમાત્માઓવડેજ ભરેલું છે. પ્રભુના ઉપર ઉપકાર કરનાર તમે પામર કેણ માત્ર છે! તમે તમારૂ શુદ્ર દ્રવ્ય કદાચ એમના ખાતર નહી વાપરે છે તેથી આ વિવનું તંત્ર ભાંગી પડવાનું નથી. તે સત્તા તમારા જેવા અનંત જંતુઓને પ્રકટાવવા શક્તિમાન છે. તે સત્તાના મહાક્ષેત્ર ઉપર અનંત કાજી, અનંત તાતા, અનંત વીરચંદ દીપચંદ નિરંતર પડેલા હોય છે. તમે શામાટે નકામા અભિમાનથી કુલીને મૂર્ખ બને છે? એ અભિમાન આગામીકાળે તમારા ચારિત્ર ઉપર અત્યંત હાનીકારક અસર પ્રકટાવ્યા વિના રહેશે નહીં. આથી તમે સર્વને પોતા તુલ્ય જોતા શીખો. સર્વભૂતોના અંતરાત્મા સાથે એકતાનો અનુભવ કરી, તેમના સ્વરૂપને તમારાથી અભિન્નપણે જોતાં શીખે, અને પછી તમે જે કાંઈ તેમને અર્પશે

Page #25

વર્તમાન સ્થાનિક સમાચાર.
૫૩ તે તમને પિતાને જ અપેલું તમે અનુભવશો. ઉપકાર કરવાનું અભિમાન સ્વ અને ઉભયને બહુ ઈજા કરનાર છે. બીજાની સ્વમાનની લાગણી બુંડી થાય છે અને તે પોતાના મનુષ્યત્વને કીમતી અંશ ગુમાવી બેસે છે. તમારા અભિમાનના પાપનું પરિણામ તમે સ્વાથી ચારિત્ર રૂપે આગામી કાળે અનુભવશે. આથી એ અનિષ્ટ પરિણામથી બચવા માગતા હો તે બીજાના ઉપર ઉપકાર કરવાનું અભિમાન છોડી દે.
અપૂર્ણ
વર્તમાન સમાચાર,
પરમ ઉપકારી શ્રીમદ્દ હંસવજયજી મહારાજ તથા પન્યાસજી મહારાજ શ્રી સંપત્તવિજયજી હાલમાં ઇદર-માલવા શહેરમાં ચાતુર્માસ રહેલા છે. તેઓશ્રીના ઉપદેશામૃતથી અનેક ધાર્મિક કાર્યો ત્યાં થવા સાથે ઘણા વખતથી તે શહેરમાં શ્રાવકેમાં આપસ આપસમાં કુસંપ હતો, તે ઉક્ત મહામાના પ્રયાસ-ઉપદેશથી ગયા પ ણ પવ પહેલાં તે દૂર થ« ખરેખર તે શહેર માટે એક મહત્વનું કાર્ય થયેલ છે. આ વખતે ઉક્ત મુનિ મહારાજાઓ ચાતુર્માસને લઈને ત્યાં બીરાજમાન હોવાથી બુરાનપુર–શીરપુર-ધુળીયા ઉજજયન-રતલામ વગેરે શહેરના ભાવિક શ્રાવકા દર્શન નિમિત્તે અને પર્યુષણ પર્વ કરવા પધાયા હતા, અને વડોદરાથી શ્રીમાન મહારાજશ્રીના સંસારપક્ષના ભાઈ દલપતભાઈ વગેરે પણ પર્યુષણ કરવા ત્યાં આવ્યાં હતા. જેથી દેવ દ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય વગેરેની સારી ઉપજ થઈ હતી. તે માટે અમારે આનંદ જાહેર કરીયે છીયે. પરંતુ ઉક્ત મહાત્માઓને નમ્ર વિનંતિ પણ સાથે કરીએ છીએ કે, શ્રાવક ક્ષેત્રના ઉદ્ધાર માટે તેમને ઉંચા પ્રકારનું ધાર્મિક -વ્યવહારિક શિક્ષણ લેવા માટે તેના સાધન તૈયાર કરવા-કરાવવા કે જેની આ જમાનામાં–હાલમાં ખરેખરી જરૂર છે, તેને માટે હવે મુખ્યતાએ ઉપદેશ આપી તેના ઉદ્ધાર માટે પ્રયત્ન વધારે પ્રમાણમાં કેમ થાય, તેવો પ્રયાસ કરવા જરૂર છે.
સ્થાનિક માવ્યા.
શહેર ભાવનગરના શ્રી સંઘનું એક ગ્ય પગલું. જિનેશ્વર ભગવાને ધર્મ અને વ્યવહાર શુદ્ધ અને સરસ રીતે ચાલે તેને માટે દરેક કાલઆશ્રી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એ ચાર ધર્મની રાજનીતિ બતાવેલ છે અને તે પ્રમાણે ચાલનાર કોઈપણ વ્યક્તિ કે સમષ્ટિ પિતાનો વ્યવહાર અને ધર્મ સારી રીતે ચલાવી શકે છે, પરંતુ તેમાંથી એક પણ પ્રકારની નીતિ વિરૂદ્ધ કે તેનાથી જુદી રીતે ચાલનારને પોતાના વ્યવહાર વિગેરેમાં અનેક વખત અથડામણ થયા કરે છે. આ હકીકત બુદ્ધિશાળી, અનુભવી અને દુર

Page #26

"શ્રા આત્માનંદ પ્રકાશ.
દેશી મનુષ્ય સારી રીતે સમજી શકે છે અને તેને લઈને જ જે જે વખતે જેની જેની જરૂરીયાત હોય છે તે પ્રમાણે વર્તે છે અને તેને માન આપે છે. આવી જ રીતે હાલમાં અત્રેના શ્રી સંઘના અગ્રેસરએ તેવી રાજનીતિને માન આપી શ્રી સંઘની પેઢીને વહીવટ વ્યવસ્થાપૂર્વક ચલાવવા માટે એક કમીટી નીમી તેલ ધારા ધોરણે નક્કી કર્યા છે. જેની એક નકલ થોડા વખત પહેલાં તે કમીટીના સેક્રેટરી તરફથી અમને મળી છે.
હકીકત એવી છે કે સં. ૧૯૬૮ ની સાલ પહેલાં આ શહેરના શ્રી સંઘને વહીવટ અમુક આગેવાને કરતા હતા પરંતુ દેશકાલને અનુસરી તે વહીવટ એક કમીટી દ્વારા ચલાવવો યોગ્ય ધારી બીજીઓની માગણીથી એક અઠાવીશ ગૃહસ્થોની કમીટી નીમવામાં આવી અને તેનું બં. ધારણ, ધારા, ધારણ તૈયાર કરવા માટે પણ તે વખતે નક્કી થયેલ છતાં ગમે તે કારણે તે અત્યારસુધી મુલતવી રહ્યું; પરંતુ હાલમાં ગયા અશાડ માસમાં તેની કેટલાક કારણથી જરૂરીયાત જણાતાં બંધારણ અને ધારા ધોરણ નકી કરવામાં આવ્યાં. અને સબકમીટીઓ જુદા જુદા કામ માટે નીમવામાં આવી અને જેની નકલ ઉપર લખ્યા મુજબ છપાવી કમીટીના મેમ્બરોને વહેચવામાં આવી અને અમને પણ આપવામાં આવી, ત્યારબાદ ભાદરવા સુદ ૧ ના રોજ બીજા કાર્ય પ્રસંગે ઉપરોક્ત કમીટી મળતાં પ્રથમ શેઠ નરોત્તમદાસ ભાણજીએ જણાવ્યું કે;-મેં ધારાશાસ્ત્રની સલાહ લીધી છે, અને કોઈપણ ખાતામાં ટ્રસ્ટી તરીકે જોડાયા પછી તેના શીર, જવાબદારી કેટલી ગંભીર રહે છે. તે હું સમજું છું તેથી સંઘ તરફથી કાયદાસર કમીટી મુકરર થયેલ નહિ હોવાથી હું તેમાંથી રાજીનામું આપું છું. આ ઉપરથી કેટલાએક સભાસદોએ પણ તેમ કરવાથી સર્વાનુમતે કમીટી રદ કરી નવી ચુંટણી કરવાને પેઢીના મહેતાની સહીથી આમંત્રણ પત્રિકા વહેંચવામાં આવી, જેથી ભાદરવા સુદ ૩ ગુરૂવારના રોજ શ્રી સંઘના ઉપાશ્રયના મકાનમાં વ્યાખ્યાન વખતે અનેક ચર્ચા થયા બાદ નીચે મુજબની કત્તાવાર કમીટી નીમવી તે શ્રી સંધ રૂબરૂ ઠરાવ કરવામાં આવ્યો. દર પચીશ સાધારણ દીઠ બે મેમ્બરે એટલે ૫૦ મેમ્બરે વીશા શ્રીમાળી–તળપદા ઘોઘારી, રાણપુરા, ધોળકીયા, પિરવાડ અને ઓશવાળ તેમજ દશાશ્રીમાળી-તળપદા, રાંધણપુરા, તેમજ સુખડીયા અને ભાવસાર એ રીતે દરેક કત્તામાંથી લેવા. જે ૫૦) ની જનરલ મીટીંગ સમજવી. તેમાંથી ધારા મુજબ ૨૦ શખ્સને મેનેજીંગ (કાર્યવાહક) કમીટી તરીકે નીમવા. આ રીતે અત્રેના શ્રી સંઘે અને કાર્યવાહકોએ દેશકાલને અનુસારી કમીટીનીમી ધારાધારણ નવા ઘડી શ્રી સંધના વહીવટનું કાર્ય ઉત્તમ રીતે કરવા ઠરાવ કરેલ છે જે માટે અમારો આનંદ પ્રદર્શીત કરવો પડે છે વીશેષ હકીકત બીજા પેપર જેન, જેનશાસનમાં આવી ગયેલ છે.
દરેક ગામોના શ્રી સંઘોએ તેવી રીતે બંધારણ અને ધારાધોરણથી દેશકાલને અનુસરી ધાર્મિક પેઢીના વહીવટનું કામ લેવાની જરૂર છે. જે ધાર્મીક વહીવટને માટે એક ઉત્તમ પગલું છે જે લેવા અમે સુચના કરી વિરમીયે છીએ.

Page #27

શ્રી શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ, (ભાષાંતર)
શ્રાવકના વિશેષ ધર્મના કારણરૂપ અને ઉચ્ ગૃહસ્થ ધર્મ (શ્રાવકના સામાન્ય ધર્મ) નું શુદ્ધ સ્વરૂપ બતાવનારા, મેાક્ષમહેલના પ્રથમ સોપાનરૂપ, જયશ્રીની સિદ્ધિને આપનાર આ અપૂર્વ ગ્રંથ છે. જેથી આવા શ્રાવકાપયોગી કાઈપણ ગ્રંથ અત્યારસુધીમાં પ્રગટ થયા નથી. સરલ, સુમેાધક : વિવેચન અને અનેક કથાઓસહિત, શ્રીમદ્ જિનમંડનગણી મહારાજની કૃતિની આ એક સુંદર અને અત્યુત્તમ રચના છે, જેનું સરળ અને શુદ્ધ ભાષાંતર પ્રવર્તી કજી મહારાજશ્રી કાંતિવિજયજી મહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. જૈન તરીકે દાવા ધરાવનાર કે શ્રાવક ધર્મના ઇચ્છક કાઈપણ વ્યક્તિના ઘરમાં આ ગ્રંથ કે જે શ્રાવક ધર્મની ઉચ્ચ શૈલીને જણાવનારા છે તે અવશ્ય હાવાજ જોઇએ. તે ખરેખર ઉપયાગી જોઇ ગ્રંથ છપાતાના દરમ્યાન ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદ્ વીરવિજયજી મહારાજના પ્રશિષ્ય મુનિરાજ શ્રી પ્રેમવિજયજીના નેક અભિપ્રાયથી અત્રેની જેન ખેડીંગ તેમજ જેન નાઈટ ક્લાસના વિદ્યાર્થીઓને ધાર્મિક અભ્યાસની શરૂઆત તરીકે આ ગ્રંથ ચલાવવાની ખાસ યેાજના થયેલી છે તેજ તેની ઉપયોગીતા પૂરતા પુરાવા છે. તે બાબતમાં વધારે કાંઈપણ ન લખતાં તે સાદ્યંત ખાસ વાંચી જવાની ભલ્લામણ કરીએ છીએ.
ઉંચા ગ્લેજ કાગળા ઉપર, ચાર જુદી જુદી જાતના સુંદર ટાઇપાથી છપાવી સુંદ ખાઈડીંગથી તેને અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. રાયલ આપેછ પાંત્રીશ ક્ારમના સુમારે ૩૦૦ પાનાના દલદાર ગ્રંથ, કિંમત માત્ર રૂા. ૧-૮-૦ રાખી છે પોસ્ટેજ જૂદું. ધણી ન લાના અગાઉથી ગ્રાહકા થયા છે. લખા—શ્રી જૈન આત્માનદ્ સભા. ભાવનગર
3
સભાનું જ્ઞાનોદ્રાર ખાતું છપાતા ઉપયોગી ગ્રંથો. માગધી—સંસ્કૃત મૂળ અવસૂરિ ટીકાના ગ્રંથા.
૧
99
“ સત્તરીય ઠાણ સટીક ’ શા. ચુનીલાલ ખુબચંદ પાટણવાળા તરફથી. ૨૬ સિદ્ધ પ્રાભુત સટીક પ્રાંતિજવાળા શેઠ કરમચંદની ખીજી સ્ત્રીના સ્મરણાથે . હા. શેઠ મગનલાલ કરમચંદ તરફથી. શા. હીરાચ દગડુંલચંદની દીકરી બેન પશીભાઈ પાટણવાળા ત. શા. મુળજી ધરમશી તથા દુલભજી ધરમશી પાર દરવાળા ત. શા. જીવરાજ મેાતીયદ તથા પ્રેમજી ધરમશી પોરબંદરવાળા તરફથી શા. મુળજી ધરમશીના સ્મરણાર્થે, શા. કલ્યાણજી ખુશાલ વેરાવળવાળા તરફથી.
શા પ્રેમજી નાગરદાસની માતુશ્રી બાઇ રળીયાતભાઈ માંગરાળવાળા તરફથી.
”
શા. પુલચંદ વેલજી માંગરેાળવાળા તરફથી.
',
શા. ઉત્તમચંદ હીરજી પ્રભાસપાટણવાળા તરફથી,
Y
f
19
“ રત્નશેખરી કથા
..
“ દાનપ્રદીપ
“ શ્રી મહાવીર ચરિત્ર શ્રી નેમિચંદ્રસાર કૃત.
.
44
23
97
સભેાધ સિત્તરી સટીક ’ પસ્થાનક પ્ર–સટીક ’
66
૮ • અધહેતૃદય ત્રિભંગી સટીક
૯. “ સુમુખાદિમિત્ર ચતુષ્ક કથા
L
'
..
૧૦. ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય ૧૧ પ્રતિક્રમણ ગર્ભ હેતુ
23
શા. હરખચંદ મકનજી પ્રભાસપાટણવાળા તરફથી. શા. મનસુખભાઇ લલ્લુભાઇ પેથાપુરવાળા તરફથી.
૧૨ “ સસ્તારક પ્રકીર્ણ સટીક ’ શા. ધરમશી ગોવીંદજી માંગરાળવાળા તરફથી. ૧૩ “શ્રાવકધર્મવિધિ પ્રકરણ સટીક” શા, જમનાદાસ મારારજી માંગરોળવાળા તરફથી. ૧૪ પ્રાચીન ચાર કમ ગ્રંથ ટીકા સાથે” શેઠ પ્રેમચદ ઝવેરચંદ પાટણવાળા તરફથી. ૧૫ “ધ પરિક્ષા શ્રીજિનમંડનગણી મૃત” એ શ્રાવિકા તરફથી.

Page #28
16 ft સમાચારી સટીક શ્રીમદ્ - શા. લલુભાઈ ખુબચંદની વિધવા બાઈ મેતાઆઈ પાટણ - - શોવિજયજી ઉપાધ્યાયજી કૃત વાળા તરફથી.. 17 66 પંચનિસંથી સાવચૂરિ " 18 પર્યત આરાધના સાવચૂરિ " 19 1 પ્રજ્ઞાપના તૃતીયપદ સંગ્રહણી સાવચૂરિ " 20 % બધાદયસત્તા પ્રકરણ સાવરિ ?", 21 66 પંચસંસહે " શેઠ રતનજી વીરજી ભાવનગરવાળા તરફથી. રર 6 શ્રાદ્ધવિધિ શેઠ જીવણભાઈ જેચંદ ગાવાવાળા, 23 ઇ ડ દર્શન સમુચ્ચય' 24 ** ઉત્તરાધ્યયન સત્ર શ્રીમદ્ બાબુ સાહેબ ચુનીલાલજી પન્નાલાલજી મુંબઈવાળા તરફથી. | ભાવવિજ્યજીગણી કૃત ટીકા. રપ * બહત સંધયણી શ્રી જિનભદ્રગણી ક્ષમાશ્રમણકત ? એક સભા તરફથી.' 26 ** કુમારપાળ મહા કાવ્ય ** શા. મગચંદ ઉમેદચંદની વિધવા બાઈ ચંદન પાટણ તe ર૭ 6 ક્ષેત્રસમાસ ટીકા” શેઠ અમૃતલાલ છગનલાલ ભાવનગરવાળા તરફથી, 28 66 કેવલયમાલા * (સંસ્કૃત) 29 શ્રી વિજયચંદ કેવળા ચરિત્ર (મૂળ) પાટણ નિવાસી બેન રૂક્ષમણિ તરફથી. હાલમાં નવા ગ્રંથાની થયેલી યોજના. (જેની છપાવવાની શરૂઆત થઇ ચુકી છે. ) 20 વિજ્ઞપ્તિ ત્રિવેજિ. (વિરતુત ઐતિહાસિક પ્રસ્તાવના સાથે.) રૂ? ગાવિન નૈન સંગ્રહ. (વિરતારયુકત ટિપણી અને ઉપાદ્યાત સાથે, 32 विज्ञप्ति संग्रह. 23 વિનયદેવ મહારથ. (બે ભાગમાં ભાષાંતર વિગેરે ઉપયોગી માહિતી સાથે) 34 कृपारस कोष. Mાવઝાયુય નાટવી, 26 જૈન ગ્રંથ પરાતિ સંગઠ્ઠ. ( જૈન ઇતિહાસનાં અંગભૂત સાધના. ) 37 जैन ऐतेहासिक रास संग्रह.३८ प्राचीन पांचमो कर्मग्रंथ. बाइ मणीबाइ जामनगरवाळा तरफथी. 39 शत्रुजयोद्धार पं० विवेकधीरकृत // નીચેના ગ્રંથાની યોજના કરવામાં આવે છે. 40 श्री गणधर सार्धशनक लघु टीका. 4 શ્રી નયોપ. ( શ્રીમદ્ ચોવિજયજી કૃત ન્યાયની અપૂર્વ પ્રથ.) ૪ર વહ૫સૂત્ર વીરબાવટી. (શ્રીમદ્ ધર્મસાગરજી ઉપાધ્યાયજી કૃત. ) - 1 ભાષાંતરના ગ્રા. - ( નવા ) 43 શ્રી સમ્યકત્વ મુદિ ( ભાષાંતર ) વિવિધ કથાઓ સહિત, શ્રી પાછીયાપરવાળા શા રણછોડદાસ ભાઇચંદ તરફથી. 44 નિગોદ છત્રીશિ. 45 પુદ્ગલ છત્રીશિ. 46 પરમાણ" ખડ છત્રીશિ 47 અધ્યાત્મ મત પરિક્ષા. For Private And Personal Use Only