________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પન્યાસ શ્રીમદ્ દાનવિજયજીનું ધર્મ સંબંધી ભાષણ ૨૭૧ ત્મા તે આ ઘટપટાદિ જે ભૂતના વિકારે છે, તેના થકી ઉપગરૂપ આત્મા ઉત્પન્ન થાય, અને ઘટપટાદિના નષ્ટ થવાથી અથવા તિરહિત થવાથી ઉપયોગ સ્વરૂપ છે. આત્મા તે નષ્ટ થયે, અર્થાત્ ઘટપટાદિ ઉપગરૂપ પૂર્વની સંજ્ઞા નથી. પણ આત્માને સર્વથા વિનાશ થતો નથી.
હું ઘટને જાણું છું. હું સુખને અનુભવું છું ઈત્યાદિમાં જે હું પદને જ્ઞાન કતા છે, તે જ આત્મા છે. શંકા-જેમ હું સ્થળ છું, હું કૃશ એ પ્રત્યયમાં જેમ શરીરને કતા છે તેમ હું ઘટને જાણું છું ઈત્યાદિ પ્રત્યમાં પણ શરીરને જ્ઞાન કર્તતા છે. સમાધાન. હું સ્થળ છું, હું કૃશ છું, એ પ્રચયમાં જે કે શરીર સ્થળ તેમ કૃશ હોય છે તે પણ હું પ્રત્યય થાય છે તે તે જેમ અત્યંત ઉપકારી પિતાનો મિત્ર હોય તેમાં એકત્વપણાની બુદ્ધિ રાખી. બોલે કે તું છે તે જ હું છું, હું છું તેજ તું છે માટે આપણે બે એકજ છીએ તે શું એકજ છે? અથર્ નથી. પરંતુ પિતાને ઉપકારી હોવાથી હું પણાને ઉપચાર મિત્રમાં કરે છે. તેમ આત્માને શરીર પણ ધર્મ સાધનાદિમાં અત્યંત ઉપકારી હોવાથી મારાપણાને ઉપચાર કરી કહે છે કે હું સ્થળ છું, હું કશ છું. પરંતુ હું પ્રત્યય વાસ્તવિક રીતે શરીરમાં થતું નથી. તેથી જ મારૂ આ શરીર છે આ પ્રત્યય શરીરથી જુદો થાય છે.
અજીવ શબ્દ છે તે પ્રતિપક્ષ શબ્દવાળે છે. કારણ કે વ્યુત્પત્તિવાળા એક પદને નિષેધ કરે છે. જે જે શબ્દ વ્યુત્પત્તિવાળા અકેક શબ્દને નિષેધ કરે છે, તે તે શબ્દને અવસ્ય પ્રતિપક્ષ શબ્દ હવે જોઈએ. જેમ અઘટ શબ્દને પ્રતિપક્ષ ઘટ શબ્દ છે. તે તે શું ઘટ નથી. અર્થાત્ અવશ્ય ઘટ છે. તેમ અજીવ શબ્દને પ્રતિપક્ષી જીવ શબ્દ છે તે જીવ પણ અવશ્ય હાજ જોઈએ,
તથા અભાવ પણ પ્રતિયેગી વિના બની શકતો નથી જેમ ઘટાભાવ તે પણું ઘટરૂપ પ્રતિયેગી વિના બની શકતું નથી તેમ જીવને અભાવ પણ જવરૂપ પ્રતિયેગી વિના બની શકતું નથી.
- તથા જે જે એક પદ હોય છે તે તે સત્ય હોય છે. જેમ ઘટ, સુખ, દુઃખ આદિ અને જે જે એક પદ હોતું નથી તે સત્ય ન પણ હોય; જેમ આકાશ ૫૫; માટે છે જે એક પદ હોય તે સત્ય હોય છે. તે જીવ પણ એક પદજ છે માટે જીવ અવશ્ય હવે જોઈએ. એવી રીતે અહં સુખી, અહ' દુઃખી, ઈત્યાદિ જે કહેવાય છે, તેમાં અહંપદ છે તેજ આત્મા છે ઇત્યાદિ આ વિષયમાં ઘણું જ કહેવાનું છે પરંતુ અલ્પ સમય હોવાથી કહ્યું નથી. હવે પછી વિસ્તારથી નાસ્તિક, નૈયાયિક, બાદ્ધ, સાંખ્ય, વેદાન્તિક આદિ મતવાળાઓએ માનેલું આત્માનું સ્વરૂપ તથા જેને મતમાં માનેલું આત્મસ્વરૂપ તથા પરલોક સિદ્ધિ. ત્યારબાદ બીજા તને વિચાર તદનતર જૈન રાજાઓના બે વિભાગ વિગેરે ક્રમથી આગળ ઉપર જણાવવામાં આવશે.
यो यस्याभावः सप्रतियोगी, प्रतियोगिनं बिना निपधानुपपत्तेः ।।
For Private And Personal Use Only
