________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આશ્રવ સિંમાસા. શકતી નથી. છતાં આ બધા પ્રકારની મનની ભૂમિકાઓ એકજ મનના અનુક્રમે વિકાસ પામતા અંશે છે. અને જ્યાં સુધી આત્મા શરીરી છે ત્યાં સુધી તે જે ભૂ મિકા ઉપર હેય છે તે ભૂમિકાને અનુરૂપ અંશ તેમજ તેનાથી નીચેની ભૂમિકા એના અંશે તેનામાં રહેલા હોય છે. જેમાં ત્રીજું ઘેરણ ભણનારના મનમાં એકલા ત્રીજા ધોરણને લગતા જ સંસ્કાર નહીં પણ પહેલા અને બીજા અને ધોરણના સંસ્કારે હોય છે, તેમ બુદ્ધિ-મન રૂપી ત્રીજી ભૂમિકાએ વિરાજતા મનુષ્ય–આ ત્મામાં તેણે પસાર કરેલી બે ભૂમિકાના બંને પ્રકારના મને તેનામાં રહેલા હોય છે, અને તે તેના શરીરમાં પોતપોતાના નિયત કાર્યો બજાવતા હોય છે.
હવે આપણે આ સંજ્ઞા-મનનું કાર્ય તપાસીએ. આ લેખને મુખ્ય વિષય “કષાય” એ આ ભૂમિકામાં વસે છે. અને તે કષાય-મન અથવા સંજ્ઞા-મન આપણને આપણી પશુપણાની અવસ્થામાં મળેલું તે હજુ સુધી આપણી સાથે ખેંચાતું આવે છે. વધુ હલકા પ્રકારની શારીરીક ઇચ્છાએ, વાસનાઓ, વિકારે, આવેગે એ આ કષાય-મનમાંથી ઉદ્દભવે છે. અધમ પ્રકારની લાલસા, તિરસ્કાર, ઈર્ષ્યા, અદેખાઈ વૈર લેવાને આવેગ, ઝનુન, અસહિષ્ણુતા આદિ લક્ષણે આ પશુઓને સુલભ એવા “કષાય-મન” માંથી જન્મે છે. અને પશુઓમાં જે એ પ્રકારના લક્ષણો ન હોય તે તેમનું જીવન નથી પણ શકે નહીં. પશુઓમાં એમને ઉદ્દભવ થવે એ તેમને મનની એક નવીન પ્રકારની શક્તિનો આવિર્ભાવ છે. અને પશુત્વની સ્થિતિમાં એ છેક કુદરતી અને હવા ચેગ્ય છે. એટલાજ માટે વાઘની કરતા પ્રત્યે, લેકી. ની લુચ્ચાઈ પ્રત્યે, મેરના ગુમાન પ્રત્યે, કુતરાની અદેખાઈ પ્રત્યે અને સર્પની વિર લેવાની ઈચ્છા પ્રત્યે આપણને સ્વાભાવિક રીતે જ અજાયબી થતી નથી. જે લણછે જયાં હોવા યોગ્ય છે ત્યાં તે લક્ષણેને સદભાવ આપણા મનમાં કાંઈ જ આશ્રય પ્રગટાવતું નથી. પણ તેજ લક્ષણે મનુષ્યમાં જોવામાં આવે છે તે આપણને તેના માટે હલકે અભિપ્રાય અવ્યા વિના રહેતો નથી.
આપણે જ્યારે પશુ હતા ત્યારે એ બધા લક્ષણે પિતાના વ્યાજબી અને .વા ચગ્ય સ્થાને જ હતા. આપણને તે કાળે તે વિના ચાલે તેમ હતું જ નહીં. વિશ્વની ચેજના જ એવા પ્રકારની છે કે જે ભૂમિકાએ જે હોવા યોગ્ય હૈય છે તે ભૂમિકાએ તેજ લક્ષણે અને પદાર્થો હોય છે. પશુઓને તેવા લક્ષણેનીકષાયની જરૂર હતી માટે જ તે તેમને હતા. તેમના માટે તે “અગ્ય” નહીં પણ “ગ્ય” અને “ઠીક” હતા. મનુષ્ય કેટલીક વખત કરે છે તેમ આ “કષાયો” વસ્તુતઃ
ખરાબ” અને બુરાઈએ ઘસડી જનારા નથી, તેમ કોઈ સેતાને તે આપણું મને નની ભૂમિકામાં રોપેલા નથી. વિકાસ ક્રમની શ્રેણિમાં એગ્ય ભૂમિકાએ યોગ્ય પોતે અને ચેપગ્ય સમયે જે તે આત્માને સાંપડેલા હોય છે. પરંતુ વસ્તુ માત્ર જેમ
For Private And Personal Use Only
