________________ આગમસૂત્ર 1, અંગસૂત્ર ૧‘આચાર' શ્રુતસ્કંધ-૨, અધ્યયન-૪ ચૂલિકા-૧, અધ્યયન-૪/[૧૩] “ભાષાકાત ઉદ્દેશક-૧ સૂત્ર-૪૬૬ સાધુ-સાધ્વી આ વચનના આચાર સાંભળી અને સમજીને, પૂર્વ મુનિ દ્વારા અનાચીર્ણ અનાચારોને જાણે, જે ક્રોધથી, માનથી, માયાથી, લોભથી વાણી પ્રયોગ કરે છે, જાણીને કે જાણ્યા વિના કઠોર વચનો બોલે છે, આવી ભાષા ને સાવદ્ય કહે છે. વિવેકપૂર્વક સાવદ્ય ભાષાનો ત્યાગ કરે. મુનિ ધ્રુવ અને અધ્રુવ ભાષાને જાણે અને તેનો ત્યાગ કરે. અશન આદિ મળ્યું છે કે નથી મળ્યું, આહાર વાપર્યો છે કે નથી વાપર્યો. તે આવ્યો છે અથવા નથી આવ્યો, તે આવે છે અથવા નથી આવતો, તે આવશે કે નહીં આવે, તે અહીં આવ્યો હતો કે આવ્યો ન હતો, તે અહીં અવશ્ય આવે છે કે કદી નથી આવતો, તે અહીં અવશ્ય આવશે કે કદી નહીં આવે આવી ધ્રુવ ભાષાનો ત્યાગ કરવો.) મુનિ સારી રીતે વિચારી ભાષાસમિતિયુક્ત નિષ્ઠાભાષી-નિષ્ઠાપૂર્વક સમ્યક્ ભાષાનો પ્રયોગ કરે) બની, સંયત થઈને ભાષાપ્રયોગ કરે, જેમ કે - એકવચન, દ્વિવચન, બહુવચન, સ્ત્રીલિંગ, પુલિંગ, નપુંસકલિંગ-વચન, અધ્યાત્મ કથન, ઉપનીત વચન-પ્રશંસાત્મક વચન), અપનીત વચન-નિંદાત્મક વાચન), ઉપનીત-અપનીત વચન-પ્રશંસા પૂર્વક નિંદા વચન), અપનીત-ઉપવીત વચન-નિંદા પૂર્વક પ્રશંસા વચન), અતીત વચન, વર્તમાન વચન, અનાગત ભાવિ) વચન, પ્રત્યક્ષ વચન, પરોક્ષ વચન. ઉક્ત સોળ વચનોને જાણીને મુનિ જ્યાં એકવચન બોલવા યોગ્ય હોય ત્યાં એક વચન જ બોલે યાવત્ પરોક્ષ વચન બોલવાનું હોય તો પરોક્ષ વચન જ બોલે. એ પ્રમાણે આ પુરૂષ છે, આ સ્ત્રી છે, આ નપુંસક છે, આ તે છે કે કોઈ અન્ય છે એવી રીતે વિચારપૂર્વક નિશ્ચય થઈ જાય પછી ભાષાદોષ ટાળી સમિતિયુક્ત થઈને સંયત ભાષા બોલે. મુનિએ ચાર પ્રકારની ભાષા જાણવી જોઈએ - સત્યા, મૃષા, સત્યામૃષા અને જે સત્ય નથી-મૃષા નથીસત્યામૃષા નથી તે) અસત્યા મૃષા નામની ચોથી ભાષાજાત છે. હવે હું કહું છું કે જે અતીત-વર્તમાન-અનાગતા કાલીન અરિહંત ભગવંતો છે, તે બધાએ આ જ ચાર ભાષાના ભેદ કહ્યા છે - કહે છે અને કહેશે. પ્રરૂપ્યા છે - પ્રરૂપે છે અને પ્રરૂપશે. આ બધાં ભાષા-દ્રવ્ય અચિત્ત છે, વર્ણયુક્ત-ગંધયુક્ત-રસયુક્ત-સ્પર્શયુક્ત છે, ચય ઉપચય અને વિવિધ પરિણામધર્મી છે. સૂત્ર-૪૬૭ - સાધુ-સાધ્વીએ જાણવું જોઈએ કે બોલ્યા પહેલાંની ભાષા અભાષા છે, બોલાતી ભાષા ભાષા છે, બોલ્યા પછીની ભાષા અભાષા છે. સાધુ-સાધ્વી જાણે કે - આ જે ભાષા સત્યા, મૃષા, સત્યામૃષા, અસત્યામૃષા છે, તેમાંથી પણ સાવદ્ય, સક્રિય, કર્કશ, કટુ, નિષ્ફર, કઠોર, આસવજનક, છેદનકારી, ભેદનકારી, પરિતાપનકારી, ઉપદ્રવકારી, ભૂતોપઘાતિકપ્રાણી નો ઉપઘાત કરનારી) ભાષા સત્ય હોવા છતાં બોલવાની ઇચ્છા ન કરે. સાધુ-સાધ્વીએ જાણવું જોઈએ કે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચારતા જે ભાષા સત્ય હોય અને જે ભાષા અસત્યામૃષા હોય એવી ભાષા અસાવદ્ય યાવત્ પ્રાણીઓનો ઘાત કરનારી ન હોય, તેવી જ ભાષા બોલવા ઇછે. સૂત્ર-૪૬૮ સાધુ-સાધ્વી કોઈ પુરુષને બોલાવે ત્યારે બોલાવવા છતાં તે ન સાંભળે તો આમ ન કહે, હે હોલ !, ગોલ, ચાંડાલ, કુજાતિ, દાસીપુત્ર, કૂતરા, ચોર, વ્યભિચારી, કપટી કે હે જૂઠા ! અથવા તું આવો છે, તારા મા-બાપ આવા છે. આવા પ્રકારની ભાષા સાવદ્ય, સક્રિય યાવત્ ભૂતોપઘાતિક છે તેથી વિચારી સમજી સાધુ આવી ભાષા ન બોલે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત “(આચાર)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 85
