________________ આગમસૂત્ર 1, અંગસૂત્ર ૧‘આચાર' ચૂલિકા-૨, સખિકા-૩/[૧૯] “ઉચ્ચારપ્રસૂવણ” સૂત્ર-૪૯ તે સાધુ-સાધ્વી મળ-મૂત્રની તીવ્ર બાધા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે પોતા પાસે પાદપ્રીંછનક અર્થાત જિર્ણ વસ્ત્રખંડ ન હોય તો બીજા સાધુ પાસે માંગી મળ-મૂત્ર ત્યાગે. સાધુ-સાધ્વી જો જીવજંતુવાળી આદિ ભૂમિ જાણે તો યાવત્ તેવી ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર વિસર્જન ન કરે. પણ સાધુ-સાધ્વી એમ જાણે કે આ સ્પંડિલ ભૂમિ જીવજંતુ આદિથી રહિત છે તો ભૂમિમાં મળમૂત્ર ત્યાગે. સાધુ-સાધ્વી એમ જાણે કે –આ સ્પંડિલભૂમિ કોઈ ગૃહસ્થ એક સાધુને ઉદ્દેશીને અથવા અનેક સાધુ એક સાધ્વી કે અનેક સાધ્વીને ઉદ્દેશીને અથવા ઘણા શ્રમણાદિને ગણી ગણીને તેમને આશ્રીને પ્રાણી આદિનો સમારંભ કરીને યાવત્ બનાવેલી છે, તો તેવી સ્પંડિલ ભૂમિ પુરુષાંતરકૃત્ કરાઈ નથી અર્થાત હજુ અન્ય લોકોએ તેનો ઉપયોગ કર્યો નથી યાવત્ અન્ય તેવા કોઈ દોષથી યુક્ત હોય તો તેવા પ્રકારની સ્પંડિલ ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર વિસર્જન ન કરે. સાધુ-સાધ્વી એવી સ્પંડિલ ભૂમિને જાણે કે જે ઘણા શ્રમણ, બ્રાહ્મણ, કૃપણ, વનીપક, અતિથિને ઉદ્દેશીને પ્રાણ-ભૂત-જીવ-સત્ત્વનો આરંભ કરી યાવત્ બનાવી છે, તે ભૂમિ પુરુષાંતરકૃત્ કરાઈ નથી યાવત્ કામમાં લેવાઈ નથી તો તે કે તેવા પ્રકારની અન્ય ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર ત્યાગ ન કરે. પણ જો એમ જાણે કે પુરુષાંતરકૃત્ યાવત્ ઉપમુક્ત છે તો ત્યાં મળ-મૂત્ર ત્યાગે. - સાધુ-સાધ્વી એમ જાણે કે તે ભૂમિ સાધુ માટે કરેલ, કરાવેલ, ઉધાર લીધેલ, છત કરેલ, ઘસેલ, કોમળ કરેલ, લીંપેલ, ધૂપેલ કે અન્ય કોઈ આરંભ કરેલ છે તો તેવા પ્રકારની સ્પંડિલ ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર વિસર્જન ન કરે. સાધુ-સાધ્વી જાણે કે ગૃહસ્થ અથવા તેના પુત્રો કંદ યાવત્ વનસ્પતિને અંદરથી બહાર અને બહારથી અંદર લઈ જાય છે તો તેવી કે તેવા અન્ય પ્રકારની ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર ન ત્યાગે. સાધુ-સાધ્વી એમ જાણે કે તે સ્પંડિલ ભૂમિ પીઠ, મંચ, માળા, અગાસી કે પ્રાસાદ પર છે તો તે ભૂમિમાં યાવત્ મળમૂત્ર ન ત્યાગે. સાધુ-સાધ્વી સચિત્ત-સ્નિગ્ધ-સરજસ્ક પૃથ્વી પર, સચિત્ત શિલા-ઢેકું-ઉધઈવાળા કાષ્ઠ કે જીવ પ્રતિષ્ઠિત ભૂમિ યાવત્ કરોળીયાના જાળાવાળી ભૂમિ પર કે તેવી અન્ય ભૂમિ પર મળ-મૂત્ર ન ત્યાગે. સૂત્ર-૫૦૦ સાધુ-સાધ્વી એવી સ્પંડિલ ભૂમિને જાણે કે ગૃહસ્થ કે તેના પુત્રોએ 1- કંદ યાવતુ બીજને અહીં ફેંક્યા છે, ફેંકે છે કે ફેંકશે તો તેવી કે તેવા પ્રકારની બીજી ભૂમિમાં મળ-મૂત્રનો ત્યાગ ન કરે. 2- શાલી, ઘઉં, મગ, અડદ, કુલત્થા, જવ, વારા આદિ વાવ્યા છે, વાવે છે કે વાવશે તો તેવી ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર ત્યાગ ન કરે. 3- સાધુ-સાધ્વી જાણે કે આ સ્પંડિલ ભૂમિ પર ઉકરડો છે, ઘણી ફાટેલી કે પોલી જમીન છે, ઠુંઠા કે ખીલા. ગાડેલા છે, કિલ્લો છે, ઊંચી-નીચી ભૂમિ છે ત્યાં તેમજ તેવા પ્રકારની અન્ય ભૂમિમાં મળ-મૂત્ર ન ત્યાગે. 4- જ્યાં મનુષ્યને રાંધવાના સ્થાન હોય, ભેંસ-બળદ-અશ્વ-કુકડા-મરઘા-લાવક-બતક-તેતરકબૂતર-કપિંજલના સ્થાન છે, તો તે કે તેવા અન્ય પ્રકારની સ્પંડિલ ભૂમિમાં સાધુ-સાધ્વી મળ-મૂત્ર ન ત્યાગે. 5- જ્યાં વેહાયસ-ફાંસી વડે મરવું,, ગૃદ્ધપૃષ્ઠ-ગીધ પાસે શરીર ભક્ષણ કરાવવું, વૃક્ષપતન-વૃક્ષ પરથી. પડીને મરવું, પર્વતપતન, વિષભક્ષણ, અગ્નિપતન કે તેવા અન્ય પ્રકારના મૃત્યુ સ્થાન હોય ત્યાં મળાદિ ન ત્યાગે. 6- જ્યાં બગીચો, ઉદ્યાન, વન, વનખંડ, દેવકુલ, સભા કે પરબ હોય ત્યાં કે તેવા અન્ય સ્થાનમાં સાધુસાધ્વી મળ-મૂત્ર વિસર્જન ન કરે. મુનિ દીપરત્નસાગર કૃત “(આચાર)” આગમસૂત્ર ભાવાનુવાદ Page 99
