Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ZZZZZZ
燒燒燒烤爐
HO THE
“水”
વૈરાગ્ય શતક
YYan વિજય યોાભદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્ય yyAdiornandong H
13:
શ્રી મણીનગર શ્વે. મૂ. જૈન સંઘ
અ મ દા વા ૬.
鍋爐燒烤
農園園
路
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામિને નમઃ શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથાય નમ: “નમે નમ: શ્રી ગુરુનેમિસૂરયે”
વૈરાગ્ય શતક
સંપાદક પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય યશોભદ્રસૂરીશ્વરજી
મ. સા. ના શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ
શ્રી રત્નપ્રવિજયજી મ. સા.
પ્રકાશક શ્રી મણીનગર વે. મૂ. જૈન સંઘ રેલ્વે સ્ટેશન પાસે, અમદાવાદ-૮
વીરસંવત
વિ. સં. ૨૦૪૩ ૨૫૧૨
કારતક વદ-૧૦ નેમિસંવત-૩૮ શ્રી મહાવીર સ્વામી
દીક્ષા કલ્યાણ દિન અનંત લધિ નિધાનાય. શ્રી ગૌતમ સ્વામી નિર્વાણપદ ર૫૦૦મું વર્ષ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન પૂર્વાચાય રચિત
શ્રી વૈરાગ્ય શતકમ્
૧ થી ૧૦૪ ગાથા...વિવેચન
[શ્રી જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કાંઈપણ લખાયુ' હાય તે તે બદલ શ્રી સંઘની સાક્ષીએ હાર્દિક મિચ્છામિદુક્કડ',] તા. ૩. સંપાદકની કલમે શ્રી પૃથ્વીચંદ્ર-ગુણસાગર આગામી પુસ્તક પ્રકાશિત થનાર છે....
સૌજન્યતા....
૧૧૧૧૧ રૂા. શ્રી મણીનગર શ્વે.
જૈનસંઘ.
તથા
૩૧૦૦ રૂા. શ્રી મણીનગર જૈન સંઘના ભાઈ એ
મૂ
કિમત રૂા. ૭-૫૦
સુદ્રક : કૃષ્ણ પ્રિન્ટસ, એ-૭, વાસુપૂજ્ય ચેમ્પસ, આશ્રમ રોડ, ઈન્કમટેક્ષ અમદાવાદ.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકના બે બોલ શ્રી. મણીનગર છે. મૂ. જૈન સંઘએ અમદાવાદ નગરમાં પરા વિસ્તારમાં રેલ્વે સ્ટેશન નજીક રમણીય સ્થળે બિરાજિત છે. જ્યાં શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી ભગવંત નું ભવ્ય જિનાલય છે. શ્રી પુરુષાદાનીય પાર્શ્વનાથ ભગવંતના અધિષ્ઠાયિકા શ્રી પદ્માવતી દેવીની કુલિકા છે...શ્રી સંઘ સંચાલિત શ્રી આયંબિલ ભુવન તથા શ્રી સામાયિક મંડળ તથા પાઠશાળા આદિથી શ્રી સંઘ અનેક પ્રકારે આરાધના કરે છે. - અત્રે શ્રી સંઘની આગ્રહભરી વિનંતિને સ્વીકાર કરી સં. ૨૦૪૨ ના ચાતુર્માસાથે શાસનસમ્રાટ પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય નેમિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર સમયજ્ઞ પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય વિજ્ઞાનસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પટ્ટધર સિદ્ધાંતમહાદધિ પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય કસ્તુરસૂરીશ્વરજી મ. સાના પ્રથમ પટ્ટધર કવિરત્ન શાસન પ્રભાવક ૫. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી વિજય યશોભદ્રસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી રત્નપ્રભા વિજયજી મ. સા. તથા પૂ. મુનિશ્રી ચન્દ્રગુપ્ત વિજયજી મ. સા. આદિકા અષાઢ સુદ-૨ ના સસ્વાગત પૂર્વક પધાર્યા હતા..
પૂજ્યશ્રીના પ્રવચનોને લાભ અત્રેની જનતાએ સારા પ્રમાણમાં મેળવ્યું છે. મુનિશ્રી ની પ્રેરણાથી સાંકળી અટઠમ, પ્રભાવના તથા શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવંતના ૨૦૫ અટઠમ, દરેગ્ને ૪૧, રૂા. ની પ્રભાવના, નાના
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાના બાળકોને પુનઃવિશેષરૂપે પ્રભાવના થયેલ હતી. શ્રી નરપતભાઈ તરફથી પારણાં–પ્રભાવના થયેલ, શ્રી સઘ તરફથી સ્નાત્ર મહાત્સવ, ભવ્યઆંગી, તથા ૧૦૮ પાર્શ્વનાથ અભિષેક પૂજન ભણાવાયેલ હતું.. શ્રી વીસ સ્થાનકપની આરાધનાર્થે સામુદાયિક ૫૫૦ ઉપરાંત ઉપવાસ પૂર્વક શ્રી વીસ સ્થાનક મહાપૂજન ભણાવાયુ હતું ...પ ષણપની આરાધના સુ ંદર થયેલ હતી, દેવદ્રવ્યાદિની ઉપજ તથા ભવ્ય વરઘેાડા, સ્વામી વાત્સલ્ય થયેલ તથા શ્રી ઋષિમડલ મહાપૂજન અઢાર અભિષેક પૂર્ણાંક અષ્ટાન્તિકા મહેાત્સવ થયેલ હતા. આસા સુદ-૧૫ ના શ્રી પદ્માવતી પૂજન તેમ દીવાળીમાં પ્રવચન સમયે મેનેા તરફથી પેંડા વિની પ્રભાવના થયેલ હતી...
કા. સુદ.-૮ના સામુદાયિક સામાયિક થયેલ હતી... રજનીકાંત નાગરદાસને ત્યાં ચાતુર્માસ પરાવન ભજ્ય રીતે થયેલ હતુ ...
મુનિશ્રીની પ્રેરણાથી મહાન પૂર્વાચાર્ય રચિત શ્રી વૈરાગ્યશતકના ૧૦૪ ગાથાના અનુવાદ પૂર્વકના ગ્રંથ છપાવવા માટે અમેને જ્ઞાન ખાતાના લાભ મળ્યા છે. આ વૈરાગ્યશતક આબાલવૃદ્ધનાં હાથમાં પહોંચશે... ફક્ત એકવાર મનન પૂર્વક વાંચશે વહેંચાવશે તે! આ અસાર સસાર પર વૈરાગ્યભાવ આવ્યા વિના રહેશે નહિ, પૂ. મુનિશ્રીના પ્રવચનમાં મૈયાદિ ભાવ સમજાય છે. તે ભાવિના ભેદ્યમાં હશે તેા એ ચાર ભાવનાને આત્મસાત કરીશું. તે માટે આપણે સૌએ યથાગ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. શ્રી મૂળજીભાઈ આદિ કાય કર્તાએ શ્રી સંઘનું સચાલન કરી રહ્યા છે. આ પુસ્તક છપાવવા માટે શ્રી મુકેશભાઈ સુમનલાલ પટેલે ઘણી સારી મહેનત કરી છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ हू अह नमः
નમે। નમઃ શ્રી ગુરુનેમિસૂરયે શ્રી વૈરાગ્ય શતકમ્
અનંત ઉપકારી, પરમ ઉપકારી, પરમતારક, ત્રિકાલાબાધિત છે સિદ્ધાંત જેના એવા નાથે પ્રરૂપેલા વચનને પામેલા જ્ઞાની પુરુષ અસાર એવા સસરને હેય તરીકે સ્વીકારી વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરે છે, અને અન્યને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરાવવા માટે ઉપકાર કરતા જ હાય છે.
જે જ્ઞાનીઓના ઉપકારને ગ્રહણ કરે છે તે જ ઉપ કાર કરી શકે છે....માટે આ વિષમકાલના ભવાડવીમાં ભ્રમણ કરતા ભાગ્યશાળીઓએ સૌ પ્રથમ જ્ઞાનીઓએ દર્શા. વેલ માગ પ્રમાણે ઉપકારને ગ્રહણ કરતા શીખવું એ આત્માથી માટે એ ગાઢ અનિવાય છે.
હેય–ઉપાદેયને યથાર્થ સ્વરૂપે સમજાવતાં જ્ઞાની ડે
છે કે....
આશ્રવ સવ થા હેય ઉપાદેયશ્ચ સંવરઃ પાપ-અને પાપના સ્થાનકે, પાપની ક્રિયાઓ હૈય છે. છેડવા જેવું છે. તેમ પાપ, પાપના સ્થાનકો, પાના વિચારી, પાપની ક્રિયા-પ્રક્રિયાના ત્યાગ એ જ ઉપાદેય (સંવર) છે.
અનંત જ્ઞાનીઓએ જે જે પદાર્થ નિત્ય કહ્યા તેને નિત્ય તરીકે સ્વીકારવા તેમ જે જે પદાર્થ અનિત્ય દર્શાવ્ય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને અનિત્ય માની છેડી દેવા, છેડી દેવા માનવા, છોડવા માટે પ્રયજીલ રહેવું જરૂરી છે..
જ્ઞાનીઓના જ્ઞાન માર્ગને પામેલા પૂર્વમાંથી અનેક રીતે ગ્રંથે ઉધૂત કરી. પૂ. મહાપુરુષેએ વૈરાગ્ય શતક ગ્રીને બાલજીવોને ઉપકાર અર્થે રચેલો છે.... સંસારમ અસારે, નલ્થિ સુહ વાહિયણપ ઉરે ! જાણું તે ઈહ જી, ન કુણજિણ સિય ધમ્મ છે
અર્થ : જેમાં અનેક પ્રકારના દુઃખે, આધિ વ્યાધિ ઉપાધિથી ભરપૂર છે, પ્રચુર વેદનાઓથી યુક્ત એવાં અસાર સંસારને આ આત્મા જાણે છે, અનુભવે છે. તે પણ જિનેશ્વર કથિત ધર્મને (મૂઢ આત્મા) આરાધતે નથી.
શ્રી ગ્રંથકાર દૃષ્ટા પ્રથમ ગાથામાં ઘણું ઘણું દર્શાવે છે. પરંતુ મહાન પુરુષોના આદર્શને પામવું એ પામર જીવ માટે ઘણું કઠિન છે. સંસારના ભૌતિક પદાર્થો અનિત્ય સ્વરૂપે છે તે કયારેય સારભૂત ન બની શકે
અજ્ઞાનતાના કારણે જીવ અસારને સાર સમજી તેનું આસેવન કરે તે ઈચ્છતીય નથી જેમ ભૂંડ વિ. પ્રાણી, તદ્દન તુચ્છ, મલીન, ગંધાતા પદાર્થોને આરેગે, તેમાં ને તેમાં ડુખ્યા રહે એથી તે તુચ્છ પદાર્થો સારભૂત ન કહેવાય.
સંસાર અસાર શા માટે? જે સંસાર ત્યાગવા જેવો છે તેને ઉપાદેય તરીકે માની આદરવા જેવો કર્યો. તે અનાદિકાળના અજ્ઞાનતાના સંસ્કાર તેમ મેહનીય, મિથ્યાત્વ ની પ્રવૃત્તિઓ તેમાં મુખ્યત્વે ભાવ ભજવે છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે સંસારના પરિભ્રમણમાં આ જીવ અનાદિથી પરિભ્રમણ કરે છે. આત્મા અનાદિ કાળથી છે તેની આદિ હોતી નથી માટે જ ત્રિકાલજ્ઞાની પરમાત્મા જણાવે છે જીવ અનાદિ કાળને છે. તેમ આત્મા (જીવ)ને સંસાર પણ અનાદિ કાળને છે. સંસાર એ અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવતાં કર્મ સંગથી સર્જાયેલો છે. માટે સૂરિપુરંદર શ્રીમાન આચાર્ય હરિભસૂરીશ્વરજી મહારાજા કહે છે કે સંસાર દુઃખ રૂપ છે. તે સંસાર આખરી પરિણામે તે ફળસ્વરૂપે પણ દુઃખ આપનાર છે. તે દુઃખ એક બે- ત્રણ વાર નહિ પણ દુઃખની પરંપરાને ભવોભવ સુધી સજાવે બતાવે, અને અનુભવ કરાવે તેવો આ સંસાર છે. તેથી સુખરૂપ, સુખફલક, સુખાનુબંધી ન હોવાથી સંસાર અસાર જ છે...જેના રૂપકમાં, ફલમાં, પરિણામે ભવાંતર દુઃખ જ જણાતું હોય તેવા સંસારને સાર માનવું એ નરી અજ્ઞાનતા છે. - આત્મા અનાદિ કાળને છે તેમ સંસાર પણ અનાદિ છેઆત્માની બદલાતી ફેરફાર થતી અશુદ્ધ અવસ્થા.... મનુષ્યાદિ ચાર ગતિ, તેમાં પણ ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાએ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી આત્મા અશુભકર્મના કારણે અશુદ્ધ છે. કર્મના પ્રચંડ વાતાવરણમાં ફસાયેલાને આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ જન્મ જરાના અનેકાનેક ફેરાએ પ્રાપ્ત થાય તેમાં કઈ જ નવાઈ નથી. સંસારી આત્માઓની સાથે કર્મ સંગ હોય તેથી સંસાર અનાદિને તેમ કર્મ સંગ તેની સાથે અનાદિને છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા થકી ક્રમ સચાગના જે વિચાગ થઈ જાય તે આત્મા શુદ્ધ મા નું આરાધન કરી શકે. પણ મિથ્યાત્વ અવિરતિ, કષાય ચેાગના કારણે અસાર સ'સારમાં સુખ નથી પણ સુખાભાસ છે અર્થાત્ સંસાર દુ:ખ રૂપ દુઃખ લક, દુઃખને સર્જનાર છે. તે સંસાર બ્યાધિ વેદના, રાગાદિથી ભરપુર જાણવા છતાં તેને જિનાક્ત ધમ તીથકર પ્રેરીત ધમ નું આરાધન કરતા નથી તેથી તે આત્મા આને ધમ'ના અવમેધ માટે સ સારથી વિરાગ અવસ્થાને પામે એવી સૃષ્ટિ જેની છે તેવા કૃપાળુ જ્ઞાની ભગવા વૈરાધ્ય માગ બતાવે છે.
વૈરાગી આત્મા માને પામવા માટે જ્ઞાનીના પડ છાયા સ્વીકારે છે. જ્ઞાનીના પગલે પગલે જાય છે. પણ જેને પામવું નથી, મેળવવું નથી, છેડાવા જેવુ છેાડવાનુ
;
મન કરવું નથી એવા આત્માઓને જ્ઞાનીને કદાચ સહ ચેાગ થાય તે પણ તે આત્મા પ્રાયઃ પામી શક્તા નથી. જ્યારે તે ભાગ્યાત્માની પામવાની ઈચ્છા હશે તે સહજ ક્ષણવારને જ્ઞાનીના ચેાગ પરમ ઉપકાર ભુતબનશે.
સંસારને અસાર ભૂત માનનારા ઉંમરે ભલે નાની વય છતાં તે ઉંચા ઊઁચકક્ષાના મહાન છે. ઉંમર ઘણી માટી હોવા છતાં અસારને અસાર માનીને છેડવાની મને વૃત્તિ ન હેાય તે તેને તે દૃષ્ટિએ મહાન કહી શકાય નહિ.
તારક પરમાત્મા, ત્રિકાલ જ્ઞાની ભગવાન મહાવીર મહારાજા પેાલાપુર નગરીની બહાર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા... તે સમયને વિષે ભગવંતની અનુમતિ પામેલા શ્રી ગૌતમ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વક વિનંતી,
આંગળી પર જ આંગણુ
સ્વામી મહારાજા ગોચરી અર્થે પાલાસપુર નગરમાં પધાર્યા. રસ્તામાં અવનવી રમતા રમતા બાળકે પૈકી જ્ઞાની ગુરુ ભગવંતનાં દર્શન પામી પૂછે છે કે હે પ્રભુ તમે કેણ છે? આપને શું જોઈએ છે ? આ કહેનાર હતા. બાલ્યવયવાળા મહાભાગ્યશાળી અતિ મુકતકુમાર.
શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ મીઠી મધુર શીતળ ભાષામાં જણાવ્યું કે અમે શ્રમણ છીએ. (ગચીએ) ભિક્ષાથે નીકળ્યા છીએ.
બાળકુમાર . નમરકાર કરવા પૂર્વક વિનંતી કરે છે. પ્ર...પધારે... મુજ આંગણું પવિત્ર કરે.. એમ જણાવી આંગળી પકડીને ચાલ્યા. પિતાના ઘેર આવી ગુરુ મહારાજને કહે છે.. પધારે..પધારે. રાજપુત્ર અતિમુકતકુમારના માતાજી શ્રી દેવી તે ગુરૂ મહારાજના દર્શનથી આનંદવિભેર બની ગયા. ભાવભરી ભકિતથી ગોચરી વહારાવી. ઉલ્લસિત બન્યા. ભવ્યાત્માઓની કેટલી કેવી ઉચ્ચકક્ષાની ભાવના...ગુરુના પગલે પગલે જવાની તીવ્ર તમન્નાના મારથે એ ગુરૂ ભગવંતને પૂછયું કે, હે ગુરૂદેવ.આપ શ્રી કયાં બિરાજમાન છે... ' હે ભાવિક... મારા પરમતારક પરમ ગુરુવર્ય તારક ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામી ઉદ્યાનમાં બિરાજેલા છે. ત્યાં જ પૂજ્યશ્રીની નિશ્રામાં, સેવામાં રહીએ છીએ.
બાલકુમાર–ધીમાસ્વરે કહે છે કે હે સ્વામિન આપશ્રીની સાથે તારક પરમાત્માને વંદન કરવા આવવાની
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી તીવ્ર અભિલાષા થઈ છે.... તરત જ પૂજ્ય ગુરૂદેવે જણાવ્યું કે ભાઈ, તારી જેવી મનોકામના, ભાવિના ભેદની લગામ જેના હાથમાં છે તેની આંગળીએ ચાલતા ચાલતા ભાગ્યવંત ખાળકુમાર ભગવાનની સમીપે આવી ભાવપૂર્વક પ્રદક્ષિણા કરી વંદન કરી ભગવંતના દન કર્યાં.
કાપડ ના વેપારી પાસે અનાજ ન મળે તેમ અનાજના વેપારી પાસે કાપડ ના મળે. અહીં તારકના માર્ગમાં વ્યાપારની વાત નથી પણ સ્વ આત્માના કલ્યાણાર્થે તીર્થકર મહારાજા દેશના આપે છે... કલ્યાણકારી લગવાન જગતના તમામ આત્માનું કલ્યાણ ઈચ્છી રહ્યા છે. અહીં તેા ધર્મ, ધર્માંના માર્ગ, ધમનું સ્વરૂપ, ધનુ ફળ સમજાવતાં બાળકુમારના આત્માના જાગ્રત બન્યા. ફળદ્રુપ જમીન ઉપર થોડા પણ વરસાદ ગુણકારી નિવડે તેમ ફળદ્રુપ એવા આ મહાન ભાગ્યશાળી આત્માને પ્રભુના વરદ મુખેથી નીકળતી શીતળવાણીની અનેરી અસર થતાં બૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયા.
જે આત્માને દેવ-ગુરૂના દૃશ નથી, વાણીના શ્રવણથી, ભક્તિથી, વિનયાદિ ધર્માંથી સંસારની માયા છેડવાનુ મન થાય, હેયને ય તરીકે માની ક્ષણવારમાં છેાડતાં વાર ન લાગે,. છેવટે તે છેાડવા જેવું જ માને તે આત્મા ઘણા ઉચ કક્ષાના અને છે, માગે આવે છે યથાસ્થાને સ્વસિદ્ધિ ના ધામમાં પહોંચવા નિરંતર પ્રયત્નશીલ હાય છે,
[તીથકર ભગવાન મહાવીર મહારાજાના સ્વમુખે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
60
પ્રશસા થતી એવા શુદ્ધ શ્રાવક આનંદ, કામદેવારત પાસે અન્ય શ્રાવકોએ ઘણી પ્રશ`સા કરી કે આપતા ભાગ્યશાળી છે, કેવળજ્ઞાની ભગવાન આપના ગુણેાની પ્રશંસા કરે છે. તેથી તે ખાટું તેા હાય જ નહિ, કેવળજ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં ક પણ ઉણપ ન જ હેાંય.... તેથી આપ મહાભાગ્યવત છે. ત્યારે સ્વઆત્માની લઘુતા બતાવતાં તેમ વાસ્તવિક અંતરની મનાન્યથાને દર્શાવતાં કહે છે....
ભે ભાગ્યવંત.... પ્રભુના જ્ઞાનમાં કંઈપણ ઉણપ નં જ હાય એ જરૂર માનુ છુ ખાંકી હું તેા હજી પાપી છું. હજી ભાગ્યશાળી અન્યા નથી. આગતુ કે શ્રાવક વિચારમાં પડે છે કે આ આનદ શ્રાવક તેા પેાતાની જાતને ધન્યહીન માને છે ત્યારે બીજી તરફ પ્રભુ મહાવીર મહારાજા તેમના ગુણાની શ્રાવક તરીકે પ્રશસે છે, ત્યારે આનદ શ્રાવકને ઘણું પૂછવામાં આવે છે. કયા કારણે આપ આપના આત્માને હીન માનેા છે !
આનંદ શ્રાવકે મીઠી મધુરી વાણીથી શીતળતા પૂર્વક જવાબ આપ્યા કે પરમાત્માની વાત સત્ય જ હાય તેમાં કઈજ શ`કા નથી પણ મેળવવા જેવું, પામવા જેવુ આરાધવા જેવું, સાધવા જેવુ જે ભગવંતે સાધ્વાચાર પૂર્વ કનું સાધુપણું, એ પામ્યા નથી. પામી શકયેા નથી માટે હજી મારા ભાગ્યમાં ઉણપ છે. માટે ઉત્તમ ખની શકયેા નથી... વિચારો ભાગ્યશાળી.... ભૂતકાળનાં ભાવિક સુશ્રાવકોની વિચાર શ્રેણી ? આવી ભવ્યાત્માઓના લેાહીના અણુએ અણુમાં વરાગ્ય જણાતો હોય છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિમુક્ત (અઈમુત્તાકુમાર) પ્રભુની પ્રથમવાર દેશના સાંભળતાં સંસારથી વિરાગી બનવાને અપૂર્વ ભાવ જાગે.
પ્રભુના પ્રથમ જ દર્શન, પ્રથમ જ વાણી સાંભળતાં સંસાર-છેડવાનું મન થાય એ આત્માની ઘણી જ શુદ્ધ ભૂમિકા તેમ લઘુકમી પશું સૂચવે છે! વૈભવ-ભંગ વિલાસ સાધન સામગ્રી ભોગવવાં છતાં આત્માથી આત્માના હૈયે ઉડે ઉંડે ભૈરાગ્ય રહેલું હોય છે. સયમની અભિલાષાવાળા તે અતિમુક્ત (અઈમુત્તા)કુમાર માતા-પિતાની અનુજ્ઞા મેળવવા ઘેર તરફ જાય છે...
હે માતા-પિતા... આજે મને ભવતારક ભગવાન મહાવીર સ્વામીના દર્શન થયા. મને ખૂબ જ આન દ આનંદ થયે. મારે આત્મા નાચી ઊઠયે.
હે પુત્ર! તારે પુણ્યદય કહેવાય..તને તારકના દર્શન થયા. જેથી તને આનંદ પણ થયો. હે માતા પિતા તરણતારણ હારના દર્શન કર્યા બાદ ભગવાન ગમી ગયા, ભગવાનને મેં મારા હૈયામાં બિરાજમાન કર્યા, ભગવાનની દેશના સાંભળી. તેમ તે ધૃતવાણી મને અતિશય ગમી છે. હે પુત્ર ? તારે ઘણે સુંદર પુણ્યદય કહેવાય, તારે પુણ્યદય ઉચત્તર છે. જેથી ભગવાન અને ભગવાનની વાણી ગમી છે. તું કૃતકૃતાર્થ છે. તું ધન્યવાદને પાત્ર છે. દહેરાસરમાં જેમ ભગવાનની પ્રતિમા જોઈ ભગવાન યાદ આવે છે. તેમાં દહેરાસરની બહાર જે કઈ જગ્યાએ જઈએ ત્યાં પણ ભગવાન ભૂલવા ન જોઈએ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાખ્યાનની સભામાં પૂ. ગુરૂમહારાજ પૂછે કે ભાગ્ય, શાળી તમાને ભગવાન ગમ્યા, ભગવાનની વાણી ગમી ? લગભગ ઉત્તર નમામાં આવશે. કારણ કે લાડી વાડી ગાડી ગમે, સંસાર પ્રત્યેનુ' મમત્વ સાથેને સાથે હાય ત્યાં ભગવાનની વાણી હૈયાને કેવી રીતે સ્પશે.
હૈ જનની જનેતા ! હૈ ઉપકારી તાત ! યથા વાદીની યથા દેશના સાંભળી મને આત્મભાન થયું છે. સ ંસાર સંસારના સાધન, સંસારના સાધન ઉપરનેા રાગ હવે તદ્દન ગમતા નથી. અન તકાલથી મારા આત્મા જન્મ-મરણ ના ફેરા ફરી રહ્યો છે તે પરિભ્રમણ મધ કરવા મા મન ઉત્સુક બન્યુ, જેથી મારી મનેાભાવના શ્રી વીરસ્વામીના વરદૃ હસ્તે સ ંસારતારક પ્રવજયા ગ્રહણ કરવાની છે...?” “સયમ કબહી મિલે
""
સચમના રસીયાને સસાર ન જ ગમે. સંસારના રાગથી રંગાયેલાને તેમ તે રાગને મજેથી પેષતા હાય તેવા આત્માને સંયમ ગમવું ઘણું કઠીન છે.
સંસારના રાગ–માહથી પરાજિત થયેલા, તેનાથી આચ્છાદિત બનેલા માહવશ એવા માતા-પિતા કુમારના વચના સાંભળી બેભાન બન્યા, શાકમાન બનતાં કિકત વ્યમૂઢ જેવી અવસ્થા ઉભી થઈ.... જમને દેવાય પણ આવી રીતે તા પુત્રને ન જવા દેવવાય. આવા શબ્દો. સંસારની મેહવશતા, મૂઢતા, પામરતા દર્શાવે છે. કુમારની માતા શ્રીદેવીરાણી તે મૂતિ ખનીને ઢળી પડયા. દાસીએ ત્યાં ઉપસ્થિત હતી. તેથી તેઓને ફરજ મુજબ સેાાના
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કળશમાં મીઠું શીતળ પાણી લાવી. સુગંધીદાર પાણી છાંટ્યું જેથી ક્ષણવાર બાદ રાણી શ્રીદેવી ચેતના પામ્યા. વિરહ વિલાપ કરતા, રડતાં, કકળતાં, સંસારની મેહદશા ની આધીનતાં જણાવતાં પુત્રને ઓળભે આપે છે. સંસાર છોડવાની વાત-ન ગમે એ જ મેહદશા, સંસર પુત્ર છોડે તે પણ ન ગમે તે પણ માહ સાથે ગાઢ ભરેલી અજ્ઞાનતાતેથી પુત્રને રોકવા સતત પ્રયત્ન કર્યા જ કરે જાગ્રત બનેલા આત્મા અસાર સંસારની છાયામાં લપેટાતો નથી.
હે પુત્ર ! તું મારે એકનો એક પુત્ર છે? વલ્લભ, મનહર, પ્રિયકારી રત્નના ખજાના કરતાં તું વધુને વધુ પ્રિય છે. તારે વિયેગ અમે સહન કરવાને સમર્થ નથી
જ્યાં સુધી અમે જીવન જીવીએ, અમારા ખાળીયામાં પ્રાણ હેાય ત્યાં સુધી રહી જા અને તારા દર્શનના પાન પીવા દે–સંતોષ આપ-અમારા સ્વર્ગવાસ બાદ તું પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરજે ! (મેહદશાને કારણે સંસાર છોડવાની રજા આપતાં નથી પણ બલવત્તર આત્માની જાગ્રત અવસ્થાવાળાને તે મહદશા કંઈ અસર કરતી નથી) હે ઉપકારી માતા-પિતા આપને મારા પ્રત્યે મેહ છે. માટે જણાવો છો. પણ મેહ અજ્ઞાનતાથી સત્યથી વેગળા બન્યા છે. જણાવ્યું છે કે. , તું નહિ કેરા કઈ નહિં તેરા, ક્યા કરે મેરા મેરા હું આપને નથી, આપ મારા નથી. સંબંધ આયુષ્ય પુરૂ થતાં પૂરા થનાર છે- તેમ આ ઘણા પુણ્યદયે પ્રાપ્ત થયેલે મનુષ્યભવ ભેગ ભેગવવા માટે નથી પણ ત્યાગી
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૧
જીવન જીવવા માટે ત્યાગના પંથે જવા માટે મળે છે. આ સંસારમાં આ ભવ સમજવા, જાણવા તેમ આરાધવા વેગ મળે છે. તે આભવ નિરર્થક ન જ થવું જોઈએ.
નાથના ભાખેલા સિદ્ધાંતને સન્મુખ રાખીએ તે નાશવંત પદાર્થમાં એક ક્ષણ પણ રાચવા જેવું નથી, અનિત્યને નિત્ય તરીકે દેખો, આદર, વિચારે સમજે તે આ સંસારની મોહ માયા તોડવી ઘણી સહેલ છે. તેમ હે માતા-પિતા આ ભવ ભૂલ્યા તે જન્મ-જરા મરણને દુઃખ ઘટવાના બદલે વધવાના છે- સંધ્યા સમયના વાદળાનાં રંગ સરખ, જળના પરપોટા જે, આ ભવ કયારે પૂર્ણ થશે. કયારે આ લેક (મનુષ્યલક) ત્યજીને પરલોક પ્રત્યે વિહરવું પડશે તે ખબર નથી. તેમાં કેણ પ્રથમ જશે એ જ્ઞાન નથી, તેથી આ ભવ આમસાધના માટે મારે સાર્થક કરવો છે તેથી આપ સંયમમાર્ગની સંમતિ આપે.... "
- હે પુત્ર ! તારી ઉમર નાની છે, રૂપવંતી મને કર, તેજસ્વી કાયા છે, પાંચ ઈન્દ્રિય સુંદર છે. સંસારના ભેગ-ગવીને પછી સંયમની પરણતિ પામજે. હે માતાપિતા.....જે શરીર નાશવંત છે, એક દિવસ બાળીને ખાખ કરવાનું છે, જેની અંતે રાખ જ થવાની છે. તેને રૂ૫ હોય તે શું, ન હોય તે પણ શું ? કુમારની માતા-પિતા પરીક્ષા કરી રહ્યા છે, ત્યારે પ્રભુની વાણું સાંભળ્યા બાદ જે વૈરાગી આત્માને ઉચ્ચતર વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થયેલ છે. તે કુમાર કહે છે તે સાંભળે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ શરીર અંતે ત્યાજવા યોગ્ય છે. ઉપરથી દેખાતું મને હર પણ ભીતરથી કેવું બીભત્સ છે, જેમ છિદ્ર યુક્ત મદિરાને ઘડે, તેમાંથી ટપ ટપ ટપકતાં મદિરાનાં ટીપાનાં સંગથી અશુચિ થયેલે બહારના ભાગ કે દુર્ગધમય છે. તે બહારના ભાગને પવિત્રતર માટીથી મસળીને તેને ગંગાજળથી બહવાર માર્જન કરવા છતાં પવિત્ર થઈ શકતું નથી. તેમ પ્રાણીઓની કાયા મહા બિભત્સ, દુર્ગધનીય હાડકાં, લેહી, માંસ, વિષ્ટા, મૂળના ઢગલારૂપ હોવાથી ગમે તેટલા અત્તર, પાવડર, સ્મો વિગેરેથી શુદ્ધ થઈ શકતી નથી.
અરે..મેહ થી મૂઢ બનેલા પ્રાણીઓ વારંવાર શુદ્ધ જળથી અત્યંત સ્નાન કરે છે. તેમ મલ અને અશુચિથી ભરેલા દેહને ચંદનથી લેપે છે તેમ કરી પિતાની જાત ને નિર્મળ થયેલી માને છે પણ તે શુદ્ધ (નિર્મળ) થઈ શક્તા નથી. કારણ કે ઉકરડે શું તે રીતે સ્વચ્છ થઈ શકે ખરા? જેમ કપુર વિગેરે સુંગધી દ્રવ્યોથી વાસિત કરેલું લસણ પણ સુગંધિ બનતું નથી. ઉપકાર કરવા છતાં દુર્જન સજજનતાને પામતું નથી. તેમ આ મનુષ્યનો દેહ બાહ્યથી રૂપવંત હોવા છતાં પિતાની સ્વાભાવિક અણુચિને તજ નથી. નાશવંત એ નાશવંત જ. તે વળી આ દેહ કેવું છે? તે કુમાર દર્શાવે છે. જેને સવેગ પામીને પવિત્ર વસ્તુઓ પણ જલ્દી અપવિત્ર થઈ જાય છે. તેમ જાણવા છતાં જીવે અશુચિના કારણભૂત શરીરને પવિત્ર કરવાને ભ્રમ છે કે ભારે પીડા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કારક છે વળી, જે શરીર સડવાનું, નાશ પામવાનું, માટીના દીકરાની જેમ દુર્બલ તે શરીર આજે નહિ કાલે છેડવા લાયક થનાર છે.
• સ્ત્રી-પુરુષના રૂધિર અને વીર્યના વિકાર પરિણામ રૂપ મલમય અશુચિના ખાડામાં કંઈ જ સાર નથી. ઘણા ઘણું પ્રયત્નોથી અશુચિ સ્થાન ને બંધ કરવા છતાં તેમાંથી દુર્ગધ નીકળ્યા જ કરે છે. આવા અશુચિના કુવાને આદર કરવાની કોઈ અપેક્ષા નથી...
જે દેહને તમે રૂપવંતે કહે છે તે શરીરમાં અત્યંત અશુચિને પ્રવાહ વહેતે (સ્ત્રીનાં બાર અને પુરુષના નવ દ્વારે) અટકતો નથી તેથી તે રૂપવંતે કે મને હર કહેવાની જરૂર નથી.
અનેક પ્રકારના ઉપચાર, ઉપાયથી ઉત્તમ સુગંધી દાર પદાર્થવાળું અનાજ ખાવા છતાં વિષ્ટા રૂપ બને છે, તેને આપણે સ્પર્શવા, કે જોવા પણ તૈયાર નથી. માટે હે માતા પિતા પાંચ ઈન્દ્રિયથી પૂર્ણ શરીર મળ્યું છે તે ભેગ માટે નહિ પણ ત્યાગ ધર્મની સાધના માટે છે. માટે આત્માએ સકળ દેષ રૂપી મળને સાફ કરનાર પવિત્રતર આત્માને ધર્મ આત્માથી એ આત્મા માટે આરાધ જીવન સફળ કરવું. સકળ ગુણના આધાન એવા તારેકના સિદ્ધાંતને પામી આત્મ કલ્યાણ સાધવું એ જ આત્માને મહાન ગુણ છે. માટે મને શીધ્રપણે રજુ આપે એવી આપની નાના બાળની ભાવભરી માંગણી છે
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
માતા પિતાએ કુમારની વાત સાંભળી વિચાર્યું કે કુમારને વૈરાગ્ય ઘણો ઉત્તમ જણાય છે, હજી વધુ પરીક્ષા કરવા કુમારના વિચારે કેવા કેટલા પ્રમાણમાં પરિપકવ છે એ જાણવા માતાપિતા જણાવે છે.
(પરીક્ષક બનવું સહેલું છે પણ પરીક્ષા આપવી કઠીન તેમાં પણ પાસ થવું એ અતિ કઠીન છે.) * * હે કુમાર... તારે આત્મા વૈરાગ્ય વાસિત બને છું. હજી તું નાનું છે. બૈભવ વિલાસ, ભૌતિક સુખનાં સાધનની પરાકાષ્ટા, પેઢીઓથી ચાલી આવતી લક્ષમીની રેલમછેલ, સુવર્ણ, રતન, મણી, મેતીઓના ખજાના તું ભેગવ, અને યાચક વર્ગને દાનમાં આપી તું સંતેષ પામ.. તું ગમે તેટલા પ્રમાણમાં દાન આપીશ પણ ખજાને ખૂટશે નહિ. તું પણ સુંદર રીતે ચોતરફથી તેને ભેગવી આનંદ માન, વળી રૂપવતી, લાવણ્ય મય, હરિણાક્ષી, દેવકન્યાઓ અપ્સરાઓ સાથે લગ્ન જીવન સાધી સંસારના ભેગોને ભગવી સંયમના પથે જવા પ્રયત્ન કરજે.
વરાગ્યના રસથી ભરપૂર. ક્ષમા આદિ ગુણેને ભંડર તે કુમ ૨ કહે છે કે હે માતા-પિતા ! - તમે મેહ દશાને આધીન છે તેથી સંસાર અને સંસારના સાધને ભેગવવાની વાત કરે છે પણ જે આત્માને ક્ષમા ધારી, ત્રણ જગતના પૂજ્ય ભગવાન મહાવીર મહારાજાને સંસર્ગ થયો તે આત્મા વરાગ્ય રસ મેળવતે વિરાગ દશાને કયારે પણ આધીન ન જ બને ! છે ઉપકારી માતા પિતા જે ધનાદિ તેમ ભૌતિક સાધન
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
છે. તે કયારે પણ આપણા થયા નથી, આપણા થવાના નથી, તે શાશ્વત નથી તે ફરતા જ રહ્યા છે. જે શાશ્વત નથી તે અહીંનું અહીં મૂકીને જવાનું છે ! અરે જ્યાં આપણે જવાનું છે. ત્યાં લઈ જવા માટે મનીઓડર, કે ચેક કંઈ પણ કામ લાગવાના નથી. તેવા ભૌતિક પદાર્થો પરની મમતા, રાગની માત્રા તદ્દન ઘટાડી છે. તેવી મમતા કે રામની માત્રા વધારવાની મારી ઇચ્છા જ નથી માનવ બન્યા પછી જે નરમાંથી નારાયણ બનવા વિચાર કરીશું નહિં તો કયાં જઈશું ! મોહવાળાને તો હૈયામાં ઘૂસી ગયું છે કે ભાગ અને ધન મેળવવા, લેગ જોઇએ ભોગના સાધન જોઈએ. ભેગ માટે ધન જોઈએ તે સિવાય કંઈ દેખાય છે. ધર્માત્માને ભેગ અને ધન ન જોઈએ. ઈચછા પણ ન થાય ત્યારે માનવ ધર્મ શેભે વળી
માતાપિતા આપ સ્ત્રીઓને પરણવાની વાત કરે છે... તેને પરણીને અશુચિ, અપવિત્ર એવા કામગે બધી જ દષ્ટિએ ત્યાજ્યા છે. મારે એ ભેગને ભેગવવાની જરૂર નથી. તેના રાગમાં ડૂબીને મારે ચાર ગતિમાં ફરવું નથી. તેના પ્રત્યે રાગ કરીને નફે શું મેળવવાને ? નુકશાન સિવાય કંઈ નથી. સ્ત્રીઓ કામદેવથી ઉત્પન્ન થયેલા સ્નેહ ને ઉપજાવે છે. હાવભાવથી ભુજા, સ્તન, વિભૂષણ, વસ અને છૂટા કરેલા કેસ દેખાડી ભ્રકુટીના આક્ષેપથી કટાક્ષથી જુવે છે. - વિષથી પણ અધિક એ વિષયનું વર્ણન કરવાથી સર્યું. વળી માનસ સરોવર ઊપર પ્રાપ્ત થયેલ, સુગતિ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
હંસીથી યુક્ત નિર્માળ ધ્યાન રૂપ મુક્તાફલમાં આસક્ત, જડ અને ચૈતન્યના તફાવતને જાણનાર, ભાવ અને વિભાવનું પૃથકકરણ કરનાર એવા રાજસ તુલ્ય આત્માને રુધિર, મજ્જાની અને ચરબીથી પૂર્ણ એવા અપવિત્ર સ્ત્રીના દેહરુપી કુવામાં વસવાનું વૈરાંગી આત્મા પસંદ કરતા નથી. વળી ઉપદેશ માળામાં શ્રી ધર્મીદાસ ગણિત જણાવે છે કે.
વર'જવલય સ્તંભ, પરિરભે વિધીયતે। ન પુન નરદુમાર, રામાજધન સેવનમ ભયંકર તપાવેલા લેાઢાના થાંભલાને ભેટવું સારૂ પણ નરકના દ્વાર રૂપ શ્રીના જીવનનું સેવન કરવુ એ તન અાગ્ય છે વળી જણાવે છે કેમેહુણુ સન્નારૂ, નવલખ હણેઈ સુહુમ જીવાણુ તિથ્યયરાણુ ભણિય સદૃહિયન્ત્ર પયતેણ
અખાને વિષે તત્પર થઈ આરૂઢ ખનેલે જીવ... નવલાખ સૂક્ષમ જીવાને હણે છે એમ તીર્થંકર ભગવતે ભાખેલુ છે તેથી તે વચનને આદર કરી બ્રહ્મનુ પાલન કરવું...વળી સ્ત્રી સહવાસના દોષોનુ વર્ણન કેવળજ્ઞાનીએ જણાવે છે કે સ્ત્રીની ચેનિમાં નિવાસ કરનારા નવલાખપાંચેન્દ્રિય મનુષ્યેા છે. વળી એ થી નવલાખ એ ઇન્દ્રિય જીવો વસે છે. અસભ્યતા સમૂધ્ધિમ જીવો ઉપજે તેમ ચ્યવન થાય છે તે ઉપરાક્ત જીવાને નાશ એક જ વખત મૈથુનમાં નાશ પામે છે. તેા હું માતા પિતા આવા હિંસાના કાય માં તેમ રાગાદિની માત્રા વધારીને નુકશાનનું (આત્માને)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કાય કેણ કરે? તેમ આ પાપ પ્રવૃત્તિરૂપ વિષયે અંતે તે જનારા જ છે. તેના વિચાગ નક્કી જ છે માટે તેા સપની ફેણ જેવા વિષયાને ત્યજી શીલ રૂપી અલંકારથી મારા આત્માને શેાભાવીશ.
પ્રશમ રસથી ભરપૂર વીરની વાણીનું પાન કરનાર હે ભવ્યાત્મા આત્મ મંથન કરતા દર્શાવે છે કે આ સંસારમાં વૈરાગ્યની સાથે તુલના કરી શકાય તેવું કોઈ સુખ છે જ નહિ...કહ્યું છે કે
-
યથા – ભાગમાં રાગને, સુખમાં ક્ષયના, ધનવિષે અગ્નિ અને રાજાના, દાસપણામાં સ્વામીનેા, ગુણમાં ખળ પુરુષના, વશમાં કુનારીનેા, માનને વિષે તેની હાનિ થવાના, જયને વિષે રિપુના (શત્રુને), અને દેહને વિષે યમરાજાના ભય હાય છે એ પ્રમાણે સંસારમાં મનુષ્યા સવ ભયયુક્ત હેાય છે. માટે વૈરાગ્ય એક જ ભયરહિત હાય છે, માટે દેવાધિદેવના વચનેાને સાંભળી સસારમાં કઇજ સાર નથી એમ આ નાની વયના ખાળકુવર સમજે છે અને માતાપિતાને સમજાવે છે ! માતાપિતા વિચારે છે કે કુવરના વૈરાગ્ય ચેાળમજિઠના રંગ જેવા છે, પરિપકવ છે. ઉંમર નાની છતાં આત્મા ઘણા ઉત્તમ અને ઉચકક્ષાના જણાય છે અંતે એક પ્રશ્ન કરે છે કે.
હું લાડીલા ખાળકુ વર ! વીતરાગ દેવાનું વચન સત્ય જ છે – નિર્દેષિ તેમ સ`માં પ્રધાન સ્વરૂપે છે. સંસારના છેદ કરનારું તેમ મુક્તિના માર્ગનું વચન સવ દુઃખાને
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
નાશ કરનારું છે. તે શ્રી જિનશાસનને સમર્પિત થયેલા સિદ્ધપદને જરૂર પામે છે. વીતરાગની આજ્ઞાને આધીન બની જીવન જીવનારા કમરહિત જરૂરી બને છે પણ હે કુંવર ! આ તે લેઢાના ચણા ચાવવા જેવું છે. તારકે જણાવેલ સંયમનો માર્ગ અતિ દુષ્કર છે. તલવારની ધાર ઉપર ચાલવું સહેલ છે પણ આ માર્ગ ઉપર ચાલવું દુષ્કર છે. જૈન ધર્મમાં આહાર-પાણી દેષ રહિત વાપરવાનાં છે. તપશ્ચર્યાદિ પણ શલ્ય રહિત જ કરવાની દર્શાવી છે. ટાઢ તડકા વિગેરે બાવીસ પરિષહોને સહન કરવાનું એ જેવા તેવાનું કામ નથી ? વળી હે પુત્ર! તું તે સદાકાળ સુખમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. તે દુઃખ જોયું જ નથી, સુખ છેડવું અને દુઃખને પ્રેમથી વરવું ભેગવવું ઘણું કઠીન છે. માટે તું જરા મોટો થા, દુઃખને સહન કરવાની તૈયારી થાય તેવી પરિપકવ ઉંમરે દક્ષા ગ્રહણ કરજે ! આવી નાની વયમાં તે પંથે જવા રજા આપીશું નહિં.
વૈરાગ્ય વાસિત છે મન જેનું, રગે રગમાં અણુએ આણુમાં પરમાત્માના વચનને પ્રવેશ થયે છે તે નિકટ મોક્ષગામી બાળકુંવર કહે છે કે હે માત-પિતા! આપે જે વાત કરી તે કાયર પુરુષ માટે, અજ્ઞાનીને છંદે ચાલીને જીવન જીવનારાની, તેમ સુખના રાગી અને દુઃખનાં હેપીની, અનુકુળતાના પ્રેમીની પ્રતિકુળતાના વિરોધીની, સંસાર તેમ સંસારના સુખ પ્રત્યેના પ્રેમીની તેવા આત્માન આપે વાત કરી. ત્યારે હું કેણ છું ?
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
ત્રણ જગતની ઠકુરાઈને ત્યજીને, અનેકવિધ સ ંસારના ભૌતિક સુખ-સુખનાં સાધનાના ત્યાગ કરનાર, ઈન્દ્ર પરિવાર, અસંખ્યાતા દેવા, રાજા મહારાજાએ પણ જેના ચરણામાં ભાવથી ઝૂકનારા એવા ભગવાન મહાવીરને અનુયાયી – હું કાયર હેાઈશ નહિ. કાયર અનીશ નહિં હું તેા પ્રતિકુળતાને પ્રેમથી વધાવી લઇશ. સુને દુઃખ માનીશ, દુઃખ અને દુઃખ આપનારા ભાવિકને ઉપકારી માનીશ... ભાગ-સુખના પિપાસુઓને સંયમ દુષ્કર છે ! પણ સંસારથી ઉદ્વિગ્ન બનેલા, ચાર ગતિના ફેરાથી ડરનારા માટે સયમ સુસાધ્ય છે. સંયમ જ શ્રેયઃ
આજ માનવ જન્મ અહિં આત્માને અંતરાત્મા અંતર સ્વરૂપી બનાવી સાધુ બનાવે છે. મહર્ષિ, પરમિષ મનાવી પરમાત્મા બનાવનાર છે. પરમપદ્મની પ્રાપ્તિ થાય એટલે જન્મ નહિં, મરણુ નહિં, દુઃખતા નામે નહિ, અભ્ય ંતર સુખના પાર નહિં. તે પણ સત્તા કાલ માટે, માટે જ મારે સંયમના પૂર્ણ આરાધક બનવું છે. ત્યાગની ખરી પ્રધાનતા છે ! હે મા ! માહને આધીન બનીને તમે ત્યાગ પર્થે જવાની અનુમતિ આપતા વિચાર કરો છે ! પણ જ્ઞાની કહે છે કે, હળુકમી આત્માને, પ્રભુભક્તને
ખરેખરા માનવને સંસાર સારો લાગવા ન જોઇએ. તેને તે! સસારના પ્રતિપક્ષી મેાક્ષ જ સારા લાગવા
/
જોઇ એ....
.
સંસારમાં ધન અને ભોગની જરૂર, ! ત્યારે માક્ષમાં જરાણુ જરૂર નહિ. સંસાર ગમે તેને ગમે તે રીતે ધન
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
અને ભાગ મેળવવા પાપ કરવા પડે.જેને પાપ કરવાની ટેવ પડી હોય તેને માનવ જન્મ સફલ થાય ખરે ? હે ! મા, મારે તો તારી કુક્ષીને લજવવી નથી બલ્ક શેભાવવી. છે. મારે મારું જીવન સફળ કરવું છે! સંસાર સુખમાં જેને મજા હોય તેને ધર્મ કયાંથી પ્રાપ્ત થાય,
હે મા, મહાન પુરુષોએ પણ આત્મિક ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે ઘર, પેઢી, માતા, પિતા, પૈસા, કુટુંબ આદિ સાધનો છેડયા તે મારે ધર્મની પ્રાપ્તિ કરવી જ છે. તે શા માટે હું અસાર નાશવંતને ત્યાગ ન કરૂં ! માતા-પિતા તે પુત્રનું કલ્યાણ જ ઈચ્છ, અહિત કયારે પણ ન છે. આપ મારા માટે સારું જ કરે છે. પણ મેહની પરિણતી વધુ આપને હોય એમ લાગે છે ! બાળકુંવર અતિમુક્તા (અઈમુત્તા) કંઈક પ્રસંગની સ્પષ્ટતા કરે છે.
ઝષભદેવ ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થઈ ગયા બાદ તેમના મોટાપુત્ર ભરત ચક્રવતીએ પિતાના ૯૮ ભાઈઓને દૂતે મારફતે જણાવ્યું કે જો તમે રાજ્ય ભેગવવાની ઇચ્છા ધરાવતા હો તે ભારતની આજ્ઞાને માન આપે, તે સમયે ૯૮ ભાઈઓ એકત્રિત થઈ વિચાર્યું કે આપણે સૌ એક જ પિતાના સંતાન છીએ. પરમ ઉપકારી પિતાજીએ દીક્ષા પહેલાં ભાગ પાડીને રાજ્ય આપી દીધાં છે. હવે ભરતની આજ્ઞા માનવાની કંઈ અપેક્ષા ખરી ?
સૌએ નિર્ણય કર્યો! પિતાજી ભગવાન પાસે જઈએ. તે પિતા ભગવાનની આજ્ઞા મુજબ કરીશું. સૌ ભગવાન આદિનાથ પાસે જઈ પ્રદક્ષિણા, વંદન કરી બેઠા.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
જે વિગત હતી તે વિગતને રજૂ કરી કે ભરતભાઈ અમને આજ્ઞા કરે છે કે આજ્ઞા માના-અન્યથા રાજ્યના ત્યાગ કરો, ઉપકારી પિતા એવા ભગવાન ઋષભદેવે ધમ નુ સ્વરૂપ સમજાવી કહ્યું કે રાજપાટ છેડી સાધુપણું સ્વીકારો. પ્રભુએ રાજ ભાગવવાની વાત ન કરી, સંસાર પૂર્ણ ભાગવીને દીક્ષા ગ્રહણ કરો તેમ ન કહ્યું. પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ ૯૮ પુત્રોએ રાજ છેડી દીક્ષા ગ્રહણ કરી....તેતા હે માતાજી તમારે રાજીખુશીથી, આશીર્વાદ પૂર્વક રજા આપવી જ જોઈ એ !
માતાપિતાએ નિણ ય કર્યાં કે ખાળ કુ ંવરના વૈરાગ્ય ઘણું! ઉત્તમ છે. આત્મ કલ્યાણકારી માગે` જરૂર જશે. તેમ કલ્યાણ પણ સાધશે. અજર અમર–નિરજન બનશે એમ સમજી રાજીખુશીથી, હૈયાના આન દથી દીક્ષા મહેાત્સવ ઉજવે છે. [ીક્ષાથી સંસાર ત્યાગ કરે છે ત્યારે કેટલાક રહે છે. તે સમજે છે કે અમે રહી ગયા, પામવાનું પામ્યા નહિ', મેળવવાનુ` મેળવતા નથી, માટે રડતા હોય છે.]
ગાજી
અનેક પ્રકારના વાંજિત્રોના નાદથી આકાશ રહ્યુ છે. મેાટી સારી ઈમારતાને ત્યાગ કરવા માટે અનેક સાજન માજન પિરવારથી પિરવરેલા ખાળકું વરને પાલખીમાં એસાડે છે, બૃહદ્ પ્રમાણમાં અનેક વિધ રત્નમણી, સુવર્ણાદિ ધનાદ્રિકનુ દાન કરે છે. સો આશીર્વાદ આપી રહ્યા છે...
માતા પિતાએ શુભ આશીર્વાદ આપ્યા કે હે પુત્ર! તમે આવા ઉત્કૃષ્ટ કેટિના માર્ગે પધારે છે. તે સંયમ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
યાત્રા શુદ્ધ પાળજો. કને ખપાવી સિદ્ધિ અવસ્થા પામવા પૂર્ણ પ્રયત્ન ઉદ્યમ કરશે..
અતિમુક્તકુમાર ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમ વસરણમાં આવી વંદનાદિ કરી પાંચ મહાવ્રત ગ્રહણ કરવાં ઉત્સુક બન્યા....તે ૬ વર્ષની નાની ઉંમરના બાળ અતિમુક્તકુમાર ચાવીસમા તી`પતિ ભગવાન મહાવીર મહારાજા ના વરદ હસ્તે દીક્ષિત બન્યા, પરમ પાવન થયા....
અથ સૂત્રના જ્ઞાનાથે સ્થવીર મુનિએ ભણાવે છે. તેમનુ નામ અઇમુત્તા મુનિવર પ્રસિદ્ધ થયુ... ! નાના બાળ મુનિમહારાજ છે. સૌ સાધુ ભગવ ંતાને તેમને જોઈ આનંદ પણ થાય છે....
નૂતન ઉત્સુક્તાવાળા એક મુનિરાજે ભગવંતને પૂછ્યું કે આ માળ નાના મુનિરાજ કેટલા ભવે મેાક્ષમાં જશે... ત્રિકાળજ્ઞાની ભગવાન મહાવીર મહારાજાએ કહ્યું કે હું આ,! આ મારા અંતેવાસી અઇમુત્તા મુનિવર આ જ ભવમાં સિદ્ધિ પદ્મને પામનાર છે. માટે તમે તેમની આશાતના, હીલના, નિંદા ન કરશે. તમે તેમની સેવા વંચાવચ્ચ કરશે. ચરમશરીરી આ ભવ્યાત્મા આ ભવમાં જ શિવવધૂને વચ્ચે. જય હૈ। જિનશાસનને
નાના બાળ મુનિ સ્થલિ ભૂમિએ બહાર પધાર્યાં ... રસ્તામાં ખામાચિયા સરખુ નાની તલાવડી પાણીથી ભરેલુ સ્થાન જોતાં ભૂતકાળ રમત ગમ્મતના સ્મૃતિ પટમાં આવ્યેા.
તેમાં હાડી મૂકી રમતાં રમતાં પણ અત્યારે હાડી ક્યાંથી લાવવી....તરપણી ઉપરની નાની કાચલી તરતી
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂકી. કાચલી અગળ જતી જોઈ આનંદ થયે.....બ ળ રમત, નિર્દોષ ભાવ...
કાચું પણ છે એ રમતમાં ભૂલાઈ ગયું. સહવત સાધુ ભગવંતે કહ્યું.....નાના મહારાજ ..આ ભૂલ થઈ. તમારે પ્રાયશ્ચિત લેવું જોઈશે.
ભગવાન મહાવીરને સંદેશ એમ બોલે છે કે સરળ, ભદ્રિક જીવને ઉદ્ધાર જરૂર થશે. પણ કપટી, વક્ર સ્વભાવવાળા તો ભટક્યા જ કરશે. સરળ, ભદ્રિક પરીણામી મુનિરાજ તારક ભગવાનની પાસે ભૂલ કબૂલ કરી ક્ષમા યાચી, પ્રાયશ્ચિત સ્વીકારે છે.
જ્યાં ઈરિયાવહી પ્રડિકમે છે ભાવ શુદ્ધિ અતિ શુદ્ધત્તર બનેલી છે. સૂત્રમાં પણુગદગ આવતાં આંખમાં આંસુ....મારા હાથે અપકાવ જીવોની વિરાધના થઈ... ભાવ શુદ્ધિમાં ગુણઠાણાના પગથિયા ચઢતાં તેરમાં ગુણઠાણે આવી પહોંચ્યા ત્યાં બાળ મુનિરાજશ્રીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું...અંતકૃત કેવળી બનીને નિજાનંદી, નિજસ્વરૂપમાં મગ્ન માન્યા. અજર અમર બન્યા, કૃતકૃત્તાથ થઈ ગયા જે સંસારને અસાર જાણે છે તે ધર્મને આરાધી આત્મ કલ્યાણ સાધે છે. અજજ કલં પરંપરારિ પુરિસા ચિતતિ અસ્થસંપત્તિ. અંજલિ ગયંવતેય, ગલંત માઉ ન પિચ્છનિ (૨)
નાશવંત પદાર્થ પર રાગ નહિં છોડનારા,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ સારને અસાર સમજનારા છતાં ધર્મને આરાધતા નથી તેવા મૂઢ માણસે ભેગ-ધન (સંપત્તિ) તરફ મીંટ માંડીને બેઠા છે. મહેનત-પુરુષાર્થ કરે, જરૂર... આજે નહિ તે કાલે, પરમદિવસે મળશે આવી આશામાં સમય દિવસ વ્યર્થ ગુમાવે છે. પરંતુ તે આત્માને જ્ઞાનદશા પ્રગટી નથી જેથી વહી જતા સમયને, હથેળીમાં રહેલા પાણીની જેમ આયુષ્યની મર્યાદા પળે પળે ઘટી રહી છે, આયુષ્ય ઓછું થતું જાય છે.....જ્ઞાનીના જ્ઞાનની વાત જે સમજે તે અર્થ સંપત્તિ માટે જે પુરુષાર્થ—આશા, ચિંતન, પ્રવૃત્તિ થાય છે તે ધર્મના માર્ગ માટે, આત્મ કલ્યાણ માટે થયા વિના રહે નહિં. પુણ્ય ઉપાર્જન કરવું નથી અને સુખ, સુખ ના સાધન-સંપત્તિ મેળવવી છે ?
જ્ઞાનીઓએ જણાવ્યું કે સંસાર-સંસારના સુખ, આશાઓ પૂર્ણ કરવી. વિ. કાર્યસિદ્ધિમાં પુરુષાર્થ ગૌણ, પ્રધાનતા પ્રારબ્ધની, ત્યારે ધર્મ-અને ધર્મ ક્રિયા માટે, આત્મલક્ષી જીવન અર્થે પ્રારબ્ધની ગૌણુતા, પ્રધાનતા રહી પુરુષાર્થની ! ઘણી ઘણી મહેનત, મજુરી, પ્રયત્નો કરવા છતાં સંસારના કાર્ય સિવાય નહિં, ફલિત ન બને તે દુઃખ થાય, ઉદ્વેગી મન બની જાય, કારણ કે પ્રારબ્ધની પ્રધાનતા માની હેત તે દુઃખ ન થાત, મારા પુણ્યમાં સફળતા નહિં હોય તેમ માની જીવનનૈયા ચલાવે તે સંસારમાં સંસારની ભૌતિક સાધન ન મળે તો પણ દુઃખ નહિં થાય..ધર્મ-ધર્મની ક્રિયા, સંયમાદિ જીવન પ્રાપ્તિ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
માટે પુરુષાર્થનેજ પ્રધાન ગણ જોઈએ મહેનત, પ્રયત્ન ચાલુ જ રાખે, નશીબમાં હશે, પુણ્યમાં હશે ને ધર્મ સાધીશ એમ નહિં પણ ધમ આરાધવા પુણ્યની પ્રારબ્ધ) પ્રધાનતા માનીશું તો ધર્મથી કયારેક વેગળા થવાને સમય આવશે....માટે પુરુષાર્થને પ્રધાન બનાવ.
તીર્થકર ભગવંતોએ. મહાત્માઓએ, મહાપુરુષોએ કર્મ નિજ રાર્થને મુખ્ય ગણ્યો છે.....સંપત્તિ ધનાદિની પ્રાપ્તિ માટે આ જીવ આયુષ્યને પૂર્ણ કરે છે છતાં આશાના કિરણે પ્રગટતા નથી, તેજ આપતાં નથી. અંતે આર્તાધ્યાનમાં ડૂબેલે ભવાંતરમાં તિર્યંચાદિમાં પરિભ્રમણ કરે છે માટે. ગ્રંથકાર મહર્ષિ જણાવે છે કે, જ કલ્લે કાયવું, અજજ ચિય કરે હુ તુરમાણુ ! બહુ વિશ્વે હું મુહુત્તો માં અવર પડિખેહ (૩)
હે આત્મન ! બહુમૂલે માનવ જન્મ પ્રાપ્ત કરીને ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ ન કરવું હોય તે જન્મને સાર્થક કરવા માટે જિન પ્રણીત ધર્મનું ખૂબ ખૂબ વિશિષ્ટ આરાધન કર, જે જન્મ આપણને ધમ આરાધી અજન્મા બનવા માટે મળે છે, ત્યાગ એ જ જીવનમાં વિચારણા માટેને છે. તે આ માનવ જન્મને ભેટીને ધર્મકાર્ય આવતી કાલે કરતાં હે તો આજે કરે, સાંજે કરતા હે તે સવારે કરવા તૈયાર થાઓ ઘડીભરનો વિશ્વાસ કરશે નહિ, “શ્રેયાંસિ બહુ વિમાનિ” શ્રેય કાર્યમાં વિન આવે એ સહજ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આ માનવને પિંડ ક્યારે, કઈ જગ્યાએ કેવા સમયમાં, કેવી પરિસ્થિતિમાં, કેવી રીતે રગડોળાઈ જશે તેને ખ્યાલ નથી.
મૃત્યુને સન્મુખ રાખી, પરાકને લક્ષમાં રાખી જીવનને ધર્મથી, ધર્મના રાગથી રંગી લે. જેથી સદગતિને પામી પરંપરાએ કર્મ મુક્ત બની શિવરમણીને પામી શકશે, જે ધર્મકાર્ય, પુણ્યની પ્રવૃત્તિ, પુણ્ય ઉપાર્જન કરાવનાર છે. તેથી અશુભથી અટકી શુભમાં મન વચન કાયાને પ્રર્વતાવ . જેથી આમા આત્માનું કલ્યાણ જરૂર સાધી શકે ગ્રંથકાર આગળ જણાવે છે. હી સંસાર સહાયં, ચરિયું નેહાણાય સ્તાવિ, જે પુવહે દિઠ્ઠી, તે અવરહે ન દીતિ . ૪ - જ્ઞાની પુરુષ અનંતકાળના સંસારના સ્વભાવને જ્ઞાન દષ્ટિથી નિહાળીને સંસારનું સ્વરૂપ કહે છે અગ્નિ, પાણી, મીઠું, મરચું, ખાંડ આદિ પદાર્થો પિતાના સ્વભાવને કયારે છેડતા નથી તેમ સ સાર પણ તે પોતાના સહજ સ્વભાવને અનુસરે છે ..
સંસારના સ્વભાવને વિચાર કરતાં ઘણો ખેદ થાય છે, જે સ્નેહ રાગથી અત્યંત ગાઢ બંધાયેલા પરસ્પર સવારે જુએ તો સાંજે જેવા પણ ન મલે, પરસ્પર વિગ ન પડે જોઈએ પણ સંસાર કર્મજન્ય હોવાથી વિગ કરાવે એમાં કંઈ નવાઈ નથી.
જે પાથરણું ઉપર સંસારની દૃષ્ટિએ સંસારનું પ્રથમ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પગથીયું ચાંલ્લાં મંડાવે....તેના તેજ પાથરણા ઉપર તે જન સમુદાય સહિત અન્ય ઘણી વ્યક્તિઓની આંખમાંથી શ્રાવણ ભાદર વર્ષે તે પરિસ્થિતિ સર્જનાર પણ આ કર્મ જન્ય સંસારને સ્વભાવ છે. જે સવારે જુઓ તે સાંજે ન દેખાય...અરે દર્શનકારે તે કહે છે કે કલાકેકલાક, મિનિટે-મિનિટે સેકન્ડ સેકન્ડે, ક્ષણે ક્ષણે, પળે જે પદાર્થ પૂર્વની પળે કે સેકન્ડે હોય છે તે બીજી પળે કે સેકન્ડે તેમાં ફેરફાર બનેલું હોય છે. તેવી જ રીતે સંસારના દરેક પદાર્થો ધન ધાન્ય સાધન સામગ્રી [તણ ખણાથી પર્વત સુધી ] માં ફેરફાર થાય છે તેમ જાણીએ છીએ, સમજીએ છીએ સંધ્યાના રંગ જેવા સંસારના પદાર્થને સમજી સંસારથી વૈરાગી બની વૈરાગ્ય માર્ગ પામ જોઇએ. મા સુઅહ જગ્નિઅવે,
પલાઈ અવંમિ કીસ વીસમેહ તિનિ જણું અલગા,
રોગે જરા મચુઆ છે હે ભવિકે... જેની પાસે ધન હોય તેમને ધન ન લૂંટાઈ જાય માટે જાગ્રત રહેવું પડે, નાશવાની કે ભાગવાની જગ્યાએ બેસી ન રહેવાય. તેમ ધર્મ કાર્યમાં પ્રસાદ ન કરે એમ લક્તિ છે...જે જગ્યામાં બેસી રહેવાય એવું નથી. રાગ-દ્વેષ, મેહ રૂપી ચારે આપણું અંતર ધન લઈ જાય તેમ છે તેવા સંસારમાંથી નાશી છૂટવું. કારણકે આપણું પાછળ પાછળ દોટ મૂકીને આવતા, આપણે પી છે ને છેડતા એવા ત્રણ રેગ, જરા (ઘડપણ) મૃત્યુ એ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રણ શત્રુ બનીને પરેશાન કરે છે માટે પ્રમાદને ત્યાગીને ધર્મ કાર્યમાં અપ્રમત્ત બનવું.... સાવધાન રહેવું જરૂરી છે, હે ભાવિકતું જાગ, જાગ, પ્રમાદ આળસને ત્યજીને તારા દુમને તને હરાવી ન જાય, તને પાછળથી ઘા ન કરી જાય તે માટે સાવધાન થઈ જા...
આ શરીર રેગોથી ભરપૂર છે. સુંદર દેખાતાં, રૂપવંતા કહે કે કેમળ કાયા, તે કાચની કાયાને કેવા કેવા કારમા રેગની કાલિમા લાગશે અને રોગોથી કાયા અભ ડાશે તે મને હર રમણીય કાયા જેવી પણ નહિ ગમે ! રોગ-જરા મૃત્યુ એ શત્રુ તુલ્ય છે. જે આત્માને જ્ઞાન દશા પ્રગટે તે તે નિમિત્તને પામી વૈરાગ્ય ભાવ ઉત્પન્ન થાય. માનવીના મસ્તકથી માંડી પગ સુધી એકે એક રૂંવાડે રૂંવાડે રોગોથી આ ઔદારિક શરીર વ્યાધિ અને રોગનું આલય છે. દેહમાં સાડાત્રણ ક્રોડ મરાય છે. દરેક રૂંવાડે પોણાબેથી વધુ ઝાઝેરા રોગ છે. રેગ સત્તામાં જરૂર પડયા છે ત્યાં લગી તો ઠીક છે. પણ જ્યારે ઉદયમાં આવશે ત્યારે અજ્ઞાનતા હશે તે રોગ આંખમાંથી શ્રાવણ-ભાદરે વરસાવશે. ઘાતિકર્મની પ્રકૃતિ બંધાવશે.
માંસ રુધિરમયને દુધી, નકસમાન નકારૂં, તું તેને કંચનમય માને, આવડું શું અંધારું, પિપટ! તન પિંજર નથી તારૂં.
અંતે ઉડી જવું પરબારૂં. છે પરનું પણ પરિચયથી તું, માની બેઠો મારૂં.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
કયાંના તું, કયાંનું એ પિંજર, એ સમજે તે સારૂ
પેાપટ ! તન પિંજર નથી તારૂં'. અંતે ઉડી જવું. પરખારૂં.
ડાકટર રાગીના રાગ (બાહ્ય) ને એળખે તેમ જ્ઞાની પુરુષો આપણા અભ્યંતર રાગને ઓળખે, અને ભાવદયા રૂપી દવાનુ આસેવન કરાવે.
રોગ સમજાયા પછી રાગ કાઢવા તેમ નિરંગી બનવા આત્માએ પ્રયત્ન શીલ બનવું જ જોઈએ.... શહેરાની માટી મેટી હાસ્પિટલેમાં જઇએ અને દૃશ્ય દેખાય ત્યારે સહજવાર તે મનને થાય કે નરકની કાતિલ વેદનાને અનુભવ કરતા દી` દેખાય છે.
ભૂતકાળના મહાન પુરુષાના પ્રસંગે આપણી સન્મુખ તરી આવે તે માટે સનત્કુમાર ચક્રવતિ નુ દૃષ્ટાંત ટૂંકમાં વિચારીએ !
1
હસ્તીનાપુર નગરની પરમ પાવન ભૂમિ શ્રી આદીશ્વર ભગવંતના ચરણ પાદુકા, ભગવંતના પ્રથમ પારણા (ક્ષુરસથી), શ્રેયાંસકુમાર જેવા દાનેશ્વરીથી પુનિત બનેલી. ધનધાન્યાઢિથી ભરપૂર પૃથ્વીતલ વિષે સનત્કુમાર ચક્રવત્તિ રાજ્ય કરે છે...તે અતિ રૂપવતા હતા, તેમનાં રૂપના વખાણુ ઇન્દ્ર મહારાજા દેવલાકમાં કરતાં ત્યારે એ દેવાએ ઇન્દ્રનુ વચન માન્ય કર્યું નહિ.
તે એ દેવતાએ બ્રાહ્મણ સ્વરૂપે કુતુ હલ જોવાની તમન્નાથી ત્યાં આવે છે. ત્યારે આ બાજુ સનકુમાર ચક્રીને સ્નાન કરવાના અવસર હેાવાથી રત્નજડિત માજોઠ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ ઉપર આભૂષણથી મુક્ત બનેલા ચકીને વિશિષ્ઠ પ્રકારનાં તેલ વિ. થી મર્દન કરતા જોવે છે. ત્યારે સહજ મસ્તક નમી જાય તેવું રૂપ દેખે છે...મસ્તક ધુણાવવા લાગ્યા ત્યારે ચકીએ પૂછ્યું કે
' હે ભાગ્યવંત! તમે મસ્તક ધુણાવે છે એમાં કંઈ કારણ હોય તે જણાવે, કારણ વિના કાર્ય સંભવિત નથી,
વિપ્ર સ્વરૂપે દેવ કહે છે. પૂર્વશાળી. તમારા રૂપના વખાણ દેને માલિક ઈન્દ્ર મોટી ઈન્દ્ર સભામાં કરે ત્યારે વિચાર્યું કે તમારા રૂપનાં દર્શન કરવા જોઈએ તેથી તમારા રૂપનાં દર્શન માટે આવ્યા છીએ... જેવું અમે ઈન્દ્ર મુખે સાંભળ્યું તેવું અમે જાયું છેએ પ્રમાણે, તે બ્રાહ્મણ (દેવતા)ના શબ્દોથી અભિમાનમાં આવી ગયા. ગર્વના શિખરે પહોંચ્યા.
ચકી કહે છે...અરે ભે વિપ્રે? વર્તમાન પરિસ્થિતિ જે દેખે છે તે તો તુચ્છ છે, તેમાં કંઈ જ નથી ! જ્યારે હું સ્નાનથી પરવારી ઉત્તમ વસ્ત્રો તથા ઉત્તમ કોટિના આભૂષણે ધારણ કરૂં, મસ્તક ઉપર છત્ર શુભતું હશે, ચામર ઢળાતા હશે. મારા મુગુટબદ્ધ રાજાએ મારી સેવામાં હશે. ત્યારે મારુ રૂપ જોવા જેવું તમને લાગશે.
દેવ...મનમાં વિચાર કરે... રૂપ મળ્યું છે પણ રૂપનું અભિમાન, ગર્વ, વધારે છે વિશિષ્ટ પુરૂષ પોતાની પ્રશંસા કયારે પણ સ્વમુખે કરતા નથી..
ઉપદેશ માળામાં ધર્મ દાસ ગણિએ ખાસ સમજવા જેવું જણાવ્યું છે કે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
ન સૌખ્ય સૌભાગ્ય કરા નૃણ ગુણ
સ્વયંગૃહીતા યુવતી કૂચ ઇવ ગૃહીતા દ્વિતય વિતત્વને , તેન ગ્રહણુતિ નિજ ગુણુ બુધાઃ |
સ્ત્રી પિતાના સ્તનને પિતાના હાથે સ્પશે, ગ્રહણ કરે તો તે તેને સૌભાગ્ય અને સુખના કારણભૂત બનતા નથી, તેમ સ્વમુખે પિતાના ગુણોનું વર્ણન સુખને આપનારું બનતું નથી. તેથી જ પંડિત પુરુષો, ડાહ્યા માણસો પિતાના ગુણેની પ્રશંસા પોતાના મુખે કરતા નથી.
અભિમાનીને કેણુ શિખામણ આપે. તેમાં વળી આ તે રાજાને રાજા, ચકી, ૯૬ ક્રેડ પાયદાળને માલિક, ૭ર હજાર સ્ત્રીઓને અધિપતિ, નવનિધિને સ્વામી, ચક્રવતિની ત્રાદ્ધિ સિદ્ધિ વાળને ભલામણ શિખ દેવી એ હિમંત શક્તિવાળાનું કામ છે! ચકી પાસે દેવતાની શક્તિ હતી. ફક્ત માર્ગે લાવવાની, પતિત ન થઈ જાય, દુર્ગતિમાં ન ચાલ્યા જાય માટે ફક્ત, આંગળી ચીંધવાની! બાકી આ તે રહ્યા શલાકા પુરુષ, નિશ્ચયથી મોક્ષગામી બનવાના...
જૈન શાસનને નિયમ છે. ચક્રવતિ ચકીપણાની ગાદી ભેગવે.. છોડવા જેવી માનીને છેડે, સંયમ ગ્રહણ કરે તેને દેવલેક અથવા મેક્ષ જ મળે પણ ગાદી ન છોડે અને પરલોક જાય તે નિયમ નરક જ...એમાં ફેરફાર નથી, મેક્ષના સુખના અધિકારી આજે નહિં તે કાલે જરૂર છે! છતાં જિનેશ્વર ભગવંતે કહે છે કે એ ગાદી પણ છોડવા જેવી જ છે! વિચારે ભાગ્યશાળી... તમારી -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુકાનની, પેઢીની, સંસારની ગાદી છેડયા વિના પરલેક ગયા તે આપણી પરિસ્થિતિ શું સજશે તેને કોઈ વિચાર કયારે કર્યો ખરો ?..
ચક્રીનું વચન સાંભળી સ્નાનાગાર તરફથી નીકળી ગયા. જ્યારે ચકી રાજસભામાં બિરાજિત થયા ત્યારે ત્યાં જાય છે. ચક્કીના રૂપને જોઈને મનમાં ઉદ્વેગ થયે મુખ પ્લાન થઈ ગયું અરે કરમાઈ જવા જેવું થયું...
ચકીએ પૂછ્યું... ભે વિપ્ર.. તમે કેમ ઉદાસ છે ! વિપ્ર દે... ચક્રવતિ સનકુમારને કહે છે કે સંસારને આ સ્વભાવ છે. વિચિત્ર અવસ્થા આ સંસારની છે. પ્રથમ જે રૂપ જોતાં આનંદ થયો. તે આનંદ અત્યારે નથી...... પ્રથમ કરતાં રૂપમાં ગુણે ઘણા ઘટયા છે, શબ્દ રુપ, રસ ગંધ સ્પર્શાદિમાં સમયે સમયે બદલાય છે. તેમાં નાનાગારના સમય કરતાં અત્યારે તે દુર્ગધમાં પલટાયા છે...
ચકી... તમે કેવી રીતે જાણ્યું નથી તેમાં પ્રમાણ શું ? અનુભવ કરાવશો ?
વિપ્રદેવે..અવધિજ્ઞાનના પ્રભાવે જાણ્યું તેમ જણાવ્યું કે તમારા મુખમાં જે તાંબુલ છે. તેને રસ બહાર કે તે પછી તેની ઉપર બેસનારી માખીની શું અવસ્થા થાય
છે તે જુવે... માખીઓ મૃત્યુના શરણે જવા માંડી. તુરત 1 જ વિપ્ર દેવ એ કહ્યું...
હે ચકી.સાવધાન થઈ જાઓ તમારા મુખમાં સાત પ્રકારના રેગેએ પ્રવેશ કર્યો છે... કયા કારણે તમે શાંતિથી બેઠા છો... વિપ્ર દેવતાના વચનથી પ્રતિબંધિત
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
બનેલા ચક્રી સાવધાન થઈ ગયા...કે આ દેહ અનિત્ય છે રેગોથી ભરપૂર પરિણામે દુર્બલ છે. રેગથી મુક્ત બનવા માટે ધર્મ રસાયણ જ ઉપકાર ભૂત છે. શરીરની રાખ બનવાની છે. કોઈ પદાર્થ (શરીરને) કામ લાગતું નથી. રેગથી વ્યાપક શરીર છે. એ સભાન થતાં દેહ આત્માની ભિન્નતાને સમજીને વૈરાગી બનેલા ચકીએ રાજ્ય લક્ષમીને તિલાંજલી આપી આત્માની સંયમ લક્ષ્મી મેળવી પ્રભુના માર્ગની પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી.. .
ચકી જ્યારે સંયમી બન્યા ત્યારે તેમની પાછળ દોડી આવતી, પાછળ ભમતી સમૃદ્ધિ સામે જોયું નહિ. તેમનું જે સ્ત્રીરત્ન સુનંદા આદિએ છ માસ સુધી રુદન કર્યું તે પણ પાછું વાળીને ન જેવે તે જેવે?
તીવ્ર તપશ્ચર્યાને સાથ આત્માએ સાધી લીધે. મુનિ બનેલા સનકુમાર બાહ્ય રોગને દૂર કરવા માટે નહિ પણ અંતર રેગ જે રાગ-દ્વેષ મોહ કષાયાદિ રેગને દૂર કરવા શલ્ય વિના શુદ્ધ જીવન વહે છે.
સૌધર્મેદ્ર... સભામાં ઉત્તમ કેરિટના આત્માની પ્રશંસા કરતા જણાવ્યું કે સનકુમાર મુનિને ધન્ય છે. કોટિ કોટિ વંદન હે.. અણુગાર બનીને શરીર પ્રત્યે મમત્વ જ નથી. જે મોટા અસાધ્ય રોગોથી ગ્રસિત હોવા છતાં ઔષધની સેવા કરતા જ નથી. ઔષધ પ્રત્યે લક્ષ્ય રાખતા જ નથી.
ઈન્દ્રનાં વચન સાંભળી શ્રદ્ધાથી વિમુખ બે દેવ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
અવનિતળે આવી જે પાવન ભૂમિને સનતકુમાર મુનિ પવિત્ર કરી રહ્યા છે તે ભૂમિમાં આવ્યા.
વૈદ્યને વેષ ધારણ કરીને કહે. હે પરમ પૂજ્ય મુનિરાજ.... તમારે દેહ રેગથી જીર્ણ થયેલો જણાય છે. અમે વૈદ્ય છીએ અમને દવાનો લાભ આપે, આપની સંયમ યાત્રામાં સુખ શાતા વર્તશે. | મુનિ એ સાધુ હતા... સાથે તે સાધુ, દ્રવ્ય ભાવથી મુંડ થયેલા હતા...હે વૈદ્ય ! તમે કદાચ શરીરમાં થયેલા રોગને દૂર કરવાની શક્તિ ધરાવતા હશે તે પણ સામી વ્યક્તિનું પુણ્ય હશે તે–ત્યારે તે દેહ રેગ દૂર કરવા શક્તિ તે મારામાં જ છે.
જુઓ અનુભવ તો કરે ! મુનિરાજશ્રીની આંગળી પરથી ખરંડાયેલી હતી, વેદનાથી ગ્રસિત હતી. તે આંગળી ઉપર મુનિરાજશ્રીએ થૂક લગાડયું. તાત્કાલીક તે આંગળી કંચન મય થઈ ગઈ. આવી શક્તિ મારામાં છે પણ તેનાથી આત્માની સિદ્ધિ ખરી ? હું તે આત્મ કલ્યાણ માટે સાધુ થ છું. કર્મનિર્જરા માટે સંસાર છોડે છે. કર્મ રેગને ક્ષય થાય તે સાથે મારે પ્રયોજન છે અન્યથા કઈ પ્રજન નથી !
વર્તમાન કાલમાં વિચરતા પૂ. સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકા (સાધુ પદથી આચાર્ય ઉપાધ્યાય) આ ધર્મનું વિશિષ્ટ આરાધના કરે છે, ખૂબ જ ક્રિયાકાંડ વધે છે. ધર્મ, તપ, દાન, વરઘોડા, પ્રતિષ્ઠા, સંઘ, ઉપધાને,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહોત્સવ આદિ અનેક રીતે અનેક ગણી શાસન આરાધના કરે છે કરાવે છે? કઈ આત્માએ વિચાર્યું કે મારી ધર્મ કરણીથી મેં કેટલો નફો મેળવ્યું, વેપારી પેઢી ઉપર ધંધો કરે જ જાય, ખૂબ ખૂબ વકરે કરે, વકર, ધ છે વધારવા માટે અનેકના પૈસા ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ભેગા કરે પણ ન ન કરે એક પાઈને તે કાલે દેવાળું જ કાઢે ને? તેવી જ રીતે શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ, આવી ઉત્તમ કોટિની ધમ આરાધના કરે છે. રાગ દ્વેષની માત્રા ઘટી ? કષાયે ઉપશાંત થયાં? પાપને પ્રવેશ ન થાય તેવી વિચારણા થઈ એટલે આ નફે મેળવ્યો જરૂર આટલું સૌ કેઈએ વિચારવું.]
બને દેવે આશ્ચર્યાવિત થયા. ભાવ ભર્યું વંદન કરી સ્વસ્થાને સ્વર્ગમાં ગયા. મુનિરાજ સનકુમાર સાતસે વર્ષ સુધી કર્મના ઝંઝાવાત ને સમભાવે ઝીલી રેગોને સહન કરી નિર્દોષ, નિરતિચાર, શુદ્ધ ચારિત્રપાળી ત્રીજા દેવલોકને પામ્યા. એકાવનારી મુનિરાજને આત્મા ત્યાંથી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનાય પદ પામી મેક્ષમાં સિધાવશે માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે રેગ દુશમન થઈને પાછળ પડે છે. પણ આત્મા જે તે સમયે જ્ઞાન દશા પામેલ હોય તો આપણે શત્રુ પાછળ પડવાને બદલે ભાગે જ જાય છે. તેવી જ રીતે જશ અવસ્થા . અને મૃત્યુ અવસ્થા છે. આ આત્માએ સમજવાની છે...જરા અવરથા આવતાં પહેલાં. સજાગ થઈ જવાય તે આત્મા ઘણે ઘણે પુરુષાર્થ કરી શકે છતાં જરા અવસ્થા આવવાની જ છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
' ઘડપણના દુઃખ ઘણા ઘણું પ્રકારે છે... તે જરા અવસ્થા જ્યારે આવીને ઉભી રહે છે ત્યારે સમતા, શાંતિ, ધીરજતા હોય તેમ સાથે ખ્યાલ હોય કે મારું કર્યું મારે જ ભેગવવાનું છે. જેટલું કર્મનું દેવું ઓછું થઈ જાય તેમ સારૂં.આ ભાવપૂર્વક ઘડપણ અવસ્થા પૂર્ણ થાય તે સમાધિ ભાવ પામી જવાય, આરાધક પણ બની જવાય. વૈરાગ્ય વાસિત આત્માને દેહાધ્યાસ તે જાય છે. પણ વિરાગ્ય વિનાને જીવડાની દશા તે દયા ચિંતવવા જેવી છે. કવિરાજ કહે છે કે.
કરચલી પડી, દાઢી ડાચાં તણે દાટ વાળે, કાળી કેશપટ્ટી વિષે, વેતતા છવાઈ ગઈ સૂઘવું સાંભળવું ને દેખવું, તો માંડી વાળ્યું, તેમ દંતાવલી ખરી કે ખવાઈ ગઈ. વળી કેડ વાંકી, હાડ ગયાં, અંગરંગ ગયે, ઉઠવાની આય જતાં, લાકડી લેવાઈ ગઈ. અરે કવિરાજ એમ, યુવાની હરાઈ પણ,
મનથી ને તેય, રાંડ મમતા મરાઈ ગઈ. - એકે એક ઇન્દ્રિયનું બળ ક્ષીણ થતું જાય, યાદશક્તિ ઘટતી જાય, ચાલતાં, બોલતાં, બેસતાં, શ્વાસ ચઢે, રાત દિવસના ઉજાગરા ખેંચનાર જરાના સપાટામાં આવે છે. ત્યારે તે શિથિલ થઈ જાય છે. | ઈન્દ્રિયના બળ ભાગે એટલે મનથી હરે, મનનું બળ પણ નબળું પડી જાય તનની અસર મન ઉપર થાય
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
માટે સમય માત્રને પ્રમાદ ન કર, સમય સમયને સાધી આત્માને વરાગ્ય ભાવમાં લયલીન કર... જેથી તુ તાર્ જરૂર સાધી શકીશ.
મૃત્યુ તેા સૌની પાછળ છે છે ને છે જ! રોગ જરા એ દુશ્મન બધાની જ પૃષ્ઠ લાગ્યા હોય એવું નહિ પણ મૃત્યુ તે જે જન્મે તે મરે...એ સનાતન નિયમ છે, જન્મની સાથે માર છાપ લઈને આવેલા છીએ તે વખતે એકરાર કર્યાં છે કે તું આન્યા છે. પણ સદાકાળ તુ અહી રહી શકવાને નથી...તારે જવુ તે પડશે જ, કાંધીન આત્માને કર્માનુસારી ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. બધાય દુ:ખા કરતાં વધારેમાં વધારે દુ:ખ મરણનું છે, અરે મૃત્યુની વાત સાંભળતાં માણસનું માનસ ગભરાઇ ઉઠે છે. એનુ હૈયુ હચમચી જાય પારાવાર ગભરામણ થઈ જાય.. પરમગીતા આચાર્ય મહારાજા જણાવે છે કે.
ક્રોડ વીંછી કરડે એક સાથે, તેમ મરણુ દુઃખ ભારી, કોઇ પ્રદેશે જગ નહિં ખાલી, જન્મ મરણ ન જ્યાં ન ધારી,
કરાડ વીંછી એકી સાથે કરડે તે દુઃખ કરતાં મરનુ દુ:ખ ઘણું વધારે છે. તેને જીતવું કઠીન છે.
શ્રી તી "કર મહારાજા, ગણધર ભગવંતા, ઇન્દ્રો, ચક્રવતિ ઓ, બળદેવેશ, વાસુદેવા જેવા મળવાન પુરૂષોને પણ કાળ જ્યાં કાળીયા કરી ગયા ત્યાં મીજાનું શું ગજું? ઈન્દ્રો હાય કે વિષ્ટામાં રહેલ કીડા, સૌને જીવવાની અભિલાષા હોય છે. મૃત્યુના ભય સૌને એક સરખા હોય છે. કોઇ આપણને પુષ્કળ હીરા માણેકના ઢગલા આપી તેના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
બદલામાં નાક, કાન, કાપીને માંગે તે કંઈ તે ઢગલે લેવા તૈયાર નહિ થાય... પ્રાણ સૌને વહાલા છે. સૌ કોઈને એક દિન અચાનક જવુ' પડશે તેમાં મીનમેખ નથી. આ વિષયમાં તર્ક વિતર્ક, શંકા-કુશંકા, સંકલ્પ વિકલ્પ લાંચરૂશ્ર્વત, શે શરમ, લાગવત, છલ પ્રપંચ, માયા વિ. અહીં નહિ ચાલે...ભલે તમે બધાને ઠંગેા, બીજાને તમે શીશામાં ઉતારે, પણ મૃત્યુને તમે આખી શકશે નહિં,
અનુભવીએએ જણાવેલ છે કે માનવીને જો મસ્તક પર લટકતી તલવારની જેમ મૃત્યુ ઝઝુમી રહ્યું છે. એને પૂરા ખ્યાલ આવી જાય તે! એને ખાન-પાન, ગાન--તાન, કે માન-પાન કંઈ ન રૂચે, પણ બધું કાંટાની જેમ ખૂંચે. ફાંસીના માંચડે લટકતાને પૂછે કે તારી શુ ઈચ્છા છે. ? તા કહેશે કે મારે જીવવું છે !
જંગલમાં જેમ સિંહ મૃગલાને ઉંચકીને લઈ જાય તેમ કાળ શિકારી આપણને લઈ જશે. કેઈ બચાવશે નહિ. હજારો પહેરેગીરા ખુલ્લી તલવારે રાત દિવસ રક્ષણ કરતા હશે, વૈદ્યો, હકીમા કે ડાક્ટરોની કતાર લાગી હશે, જડી બુટ્ટીઓ, ઔષધા, ભસ્મા, સુવર્ણ ભસ્મ પણ તે સમયે કામ નહિ આપે... કપડુ ફાટે તા સધાય, ભી'ત પડે તે રીપેરીંગ પુન: થાય પણ જીવનની દોરી તૂટયા પછી કોઈપણ સચેાગમાં સધાતી જ નથી.
મૃત્યુ એ જીણુ વસ્રોના ત્યાગ, તેમ નવીન વસ્ત્રોનુ પરિધાન છે. માટે મૃત્યુથી ભય ન પામ.. કાણુ ભય પામે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
જે અધમ હોય ચા પાપી હાય ..ધર્માત્માને મૃત્યુને ભય ન જ હેાય. મૃત્યુથી બચવા પ્રયત્ન કરે, પણ તે પાછળ પાછળ ફરતુ હાય તે! તું કયાં સ્થિર થઈશ
ચરોતરના એક ગામમાં એક પટેલસાઈ ઘર ખંધાવવા પાયે ખાદ્યવતા હતા. પાયામાં મોટા ભારીગ ફણાની લટાર મારી રહ્યો હતેા. પટેલ ભારી ગ જોઈ ખૂમ ગભરાયા. મજુરોને કામ પરથી રજા આપી ઘેર મેાકલ્યા...પટેલ ગભરાયેલા હેાવાથી ઘેર ન જતાં ગડીમાં સ્નેહીસ અધીના ગામે જવા ઉપડયા...તે ગામે ગાડીમાંથી ઉતર્યાં, ભાગાળે થઇને ગામમાં સૌ જઈ રહ્યાં છે...આ માજુ ઉપર આકાશમાં સમડી ચક્કર લગાવી રહી હતી...દૂરથી દેખે છે તેા ભારીગને માંસને લેાચા સમજી નાગરાજને ચાંચમાં ઉપાડયા. ઘેાડે દૂર ઉડતાં ઉડતાં વિચારે છે કે આ માંસ નથી પણ સપ` છે. મુખ પહેાળુ કરે છે તે નાગ દેવ જે પટેલ જે ગામમાં પ્રવેશ કરવા સ્ટેશનથી ભાગેાળે લેાક સમુહ સાથે આવે છે.તે ભાગાળે નીચે પડેલ છે... કોઇને ન કરડતાં તે પટેલને કરડે છે. પટેલ પરલેાકના પથે વિદાય લે છે. તાત્પય મૃત્યુ તે સાથે જ છે. કવિ કહે છે કે,
જગત ૫ખી તણા મેળા, ઘડીભરને વિસામે છે! મનુષ્યેાના જીવન લેવા, ભયંકર કાળ સામે છે. પંખી હારા વૃક્ષ પર, પળકાજ ભેગા થાય છે. સબંધ પૂરો થતાં, પાછા ઉડી વિખરાય છે. ! સેાનેરી આ જીવનની, કિંમતી ઘડી પળ જાય છે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
દિન ઊગેને દિન આથમે, આયુષ્ય ઘટતું જાય છે. જે જે દિસે છે નજરમાં, ક્ષણમાં બધુય ક્ષય થશે. આંખે। મીંચાતા આખરે બધુય માટીમાં મળી જશે. જુના જમાનાના ભાવિકા પણ વર્ણવે છે કે,
તેડું થયુ કિરતારનુ, ગયા વિના કેમ ચાલશે ! ઝાંખી થઈ જમ દૂતની, માન્યા વિના કેમ ચાલશે.
મૃત્યુના સત્યાર્થ સમજનાર ભય પામતા નથી. વસ્રની જેમ શરીરનું પરાવર્તન થાય છે. માટે પરમાથ તે પ્રીતે કર, ભક્તિતણું ભાથું ભરી કલ્યાણ આત્માનુ કરો, તેના વિના ના ચાલશે.
દિવસ નિસા ઘડિમાલ', આઉ આ સલિલ' જીઆણ ચિત્તુણ । ચઢાઇચ્ચ અઇલ્લા કાલરહટ્ટ ભમાતિ ૫ ૬ ચન્દ્ર સૂર્યરૂપી ખળો રાત્રી દિવસ રુપી ઘડાનીશ્રેણીએ વડે જવાના આયુષ્યરૂપી પાણીને ગ્રહણ કરીને કાળ રૂપી રહેને ઉંચે-નીચે ભમાવે છે. ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરતાં આ આત્માને રહેટની માફક ફર્યાં જ કરવુ પડે છે. તે સ્વરૂપને વધુ સમજાવે છે.
સ નદ્ઘિ કલાત'નસ્થિ
આસહ, તનથિકિપિ વિન્નાણું |
જેણે ધરિજ્જઇ કાયા, ખજાતિ કાલ સüણુ છા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
આ જગતમાં એવી કઈ કલા કામયાબી બની નથી, અંતિમ કક્ષાનું હાઈ પાવર કેઈ ઔષધ શોધાયું નથી. કેઈ વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તેવું નથી કે જેથી કાલ રૂપી સર્ષથી કોઈ પણ વ્યક્તિ રક્ષિત થઈ શકે ! લાખ કરડે અબજે અનંતા વર્ષે ગયા પણ કાળ કહેતાં જેને સમય પૂર્ણ થયો તે પછી એક ક્ષણ પણ રહી શક્તો નથી. કાળની મર્યાદા મુજબ કઈ ક્ષણ ઘટાડી ન શકે, કેઈ ક્ષણ વધારી ન શકે. એ સૌ આબાલ વૃદ્ધ જાણી શકે છે.
અનંત બલી તીર્થકરે પણ ક્ષણને વધારી શકયા નથી. માટે જે પુણ્યના બળે મળેલા માનવીના શરીરથી આમ આરાધના થાય તે માટે સતત જાગ્રત રહે ! દીહર ફર્ણિદ નાલે મહિઅર કેસર દિસા મહદલિલે એ પીઆઈ કાલભમરો જણું મયરંદ પુહવિપઉમે ૮
લેકમાં એવી પ્રસિદ્ધિ છે કે ભમરો કમળના રસનું આસ્વાદન કરે પણ કમળને ઈજા ન થવા દે, તે પ્રમાણે છેડા મીઠા મધુરે સ્વરે રસપાન કરે પણ ખેદની વાત છે કે કાલરૂપી ભ્રમરનું સ્વરૂપ વિચિત્ર જણાય છે. કાલરૂપી અસંતોષી ભ્રમર પૃથ્વીરૂપી કમલમાંથી જન સ્વરૂપ તમામે તમામ રસને ક્રૂરતાથી ચૂસીલે છે અર્થાત્ કાલ કઈ પણ માણસનું ભક્ષણ કર્યા વિના રહેતું નથી અહી ગ્રંથકારે કમળના નાળવાને શેષનાગની ઉપમા આપી. લેકમાં કહેવાય છે કે આ સમગ્ર પૃથ્વીને શેષનાગે માથા ઉપર ઊપાડી લીધી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
છે. કમળમાં જેમ કેસરા હોય તેમ પૃથ્વીમાં પવ તાને કેસરાની ઉપમા આપી, કમળના પાનને દસે દિશાની ઉપમા બતાવી છે. આખી પૃથ્વી રૂપી કમળના રસ નિર તર પીવા છતાં કાલ રૂપી ભ્રમર તૃપ્ત થયેા જ નથી. થશે પણ નહિ' માટે હું ભાગ્યવતા...આત્મ સ્વરૂપને પામવા આત્મ સાધનમાં પ્રમાદ કરશે! જ નહિ...
છાયા મિસેણુ કાલા, સયલજીઆણું છલ' ગવેસતા, પાસ' કવિ ન મુ ચઇ તા ધમે ઉજ્જમ કુહા
હે ભવ્ય પ્રાણીએ ! કાયાની સાથે છાયા ચાલે છે. છાયા કયાંય મૂકીને ચાલતા નથી તેમ આપણી પાછળ ને પાછળ છાયાની જેમ કાલ ફરે છે. સફ્ળ જગતના જીવાને અવસર આવે તેા છેડે તેમ નથી માટે કાલ આપણા તે કાળીચો ન કરી જાય તે પહેલાં આપણે ઉદ્મમવત બનીને ધર્મની આરાધના કરવાની જરૂર છે.
કાલ'મિ અણુાએ, જીવાણુ વિવિહ કમવસગાણુ તનલ્થિ સવિહાણ, સંસારે જન સલવઇ ઉન
કાલ, ક, જીવ અને સંસાર એ અનાદિથી છે. `ને વશ બનીને જીવે ચારે ગતિમાં ચેારાશી લાખ ચેાનિમાં પરિભ્રમણુ કરવાનું બાકી રાખ્યું નથી. ૩ હજી પણ કેડા નહિ' છેડે ત્યાં સુધી પરિભ્રમણ કરાવ્યા જ કરશે, શેઠ શાહુકાર, શાહુકાર શેઠ ખની જાય કામ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૪૩
નિરા કરતે, સામનિર્જરા કરતે કરતે કમે કેમે ઊત્તરોત્તર ઉંચમાગે આવ્યા છીએ એકેન્દ્રિયાદિમાં ન જવાય તે જ લક્ષ્ય રાખવું. કેઈ કરોડપતિ વ્યક્તિ રોડપતિ ન થવાય તેનું સતત ચિંતન, મનન, લક્ષ્ય રાખે તેમ એકેનિદ્રયાદિ તિર્યંચાદિમાંથી ઘણા પુદયે માનવ ભવ મળે છે. હવે પુનઃ વમી ન જવાય તેનું સતત ધ્યાન રાખવું એ જ જ્ઞાન આત્મ હિતકર છે. બંધવા સુહિણે સલ્વે, પિઅ માયા પુત્ત ભારિયા, પઅવણાએલાનિ અવંતિ, દાઉ| સલિલંજલિ ૧૧
હે ભાવિકે આ નાશવંત દેહ છોડીને આત્મા પરલોક તરફ જાય છે. ત્યારે આ શરીરને સ્મશાનમાં લઈ જાય છે. મિત્રો, માતા, પિતા, પુત્ર, સ્ત્રી, સ્વજનો સંબંધી સમશાનથી પાણીની અંજલી આપી પાછા ઘેર આવે છે. પણ કોઈ મરણ પામેલાની સંગાથે જતું નથી જે આપણું નથી તે આપણી સાથે ન આવે તેની સાથેના સંબંધ, રાગાદિ ઘટાડી ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં પ્રયત્ન કરવો. વિહડ તિ સુઆ વિહાંતિ બંધવા વલહાય વિહડ તિ ઈકોકતવિ નવિહડઇ, ધમે રે જીવજિણભણિઓ
૧રા હે ભાવિ.સંસારના સંબંધીઓના સંચે. કયારેક વિવેગમાં રૂપાંતર થશે.. વિયોગ થાય એ સ્વભાવ સંસારને છે. પુત્ર, પુત્રી, બાંધવ, સ્ત્રી, વિગેરેને વિયેગ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
થાય પણ પતનમાંથી ઉત્થાન કરાવે એ શ્રી જિનધર્મને વિગ કયારે થતું નથી. અર્થાત્ આ જીવને સાચું સગપણ, સાચો સહકાર ધર્મને છે. અન્ય વ્યક્તિઓ સ્વાર્થ પતી જતાં દૂર થશે પણ જેણે ધર્મની સાથે સંબંધ બાંધે તેને તે સંબંધને વિયોગ ન થાય. માટે પ્રમાદ છોડીને ધર્મનું આરાધન કરવું એ જ શ્રેયઃ છે. અડકશ્મ પાસબદ્ધો, જે સંસાર ચારએ ઠાઈ અડકશ્મ પાસ મુકે, આયા શિવમંદિરે ઠાઇ ૧૩
બંધાયેલે, બંધાત, બંધાવાની ઈચ્છાવાળાને છૂટકારે કયાંથી થાય દોરડાથી બંધાવવાની ઈચ્છા ન હેય, બંધાતું ન હોય તે તે આત્મા કદાચ પૂર્વક સંગે બંધાયેલ હોય તે છૂટવાનો ગાઢ પ્રયતન કરતાં
છૂટી જાય અને સુખને પામે તેમ આઠે કર્મથી બંધાયેલ. આત્મા જે બલવાન બને તે કર્મના બંધનને તોડી નાંખે. પણ સાથે ઉંડે ઉંડે કર્મ ન બાંધવા, ન બંધાય, તેની ચિંતા હોય, પૂર્વ સંચિત કર્મથી મુક્ત થવાને પ્રયત્ન હશે તે મેક્ષ સ્વધામમાં જઈ શકીશું ! પ્રસન્નચન્દ્ર રાજર્ષ એ મનને મનાવ્યું, મન વાળ્યું મુકિતના માગે... કર્મથી મુકત બની. સ્વ લહમી ઉપાર્જન કરી. અજર અમર બન્યા. કર્મયુક્ત જ્યાં ત્યાં જઈશું, ફરીશુ, રહીશું એ આપણું ઘર નહિં જ, પરાયું એ પરાયું... પર થી મુકત બની જવાય તે પરમાત્મા બની જવાય. આજસુધી
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪પ
પર ઘરમાં રહ્યા અને હવે પિતાના ઘરે (મેક્ષ) જવાની ક્રિયામાં તત્પર બની જાઓ...
વિહ સજજણસંગ, વિસયસુહાઈ વિલાસલલિઆઈ નલિણીદલગ્ન ઘેલિર, જલલવ પરિચંચલં સવં૧૪
વૈભવ લક્ષ્મી), માતા-પિતા–ભાઈ ભાય વિગેરેને સંગ સંબંધ-સંસારના ભૌતિક વિષય સુખોએ પાનના અગ્રભાગમાં રહેલા પાણીના બુંદ જેવા અતિશય ચંચળ છે.
ચંચળ વ્યકિત, ચંચળ પદાર્થો કયારે છૂટી જાય, કયારે ભાગી જાય એ જાણવું અશકય લાગે તેમ જીવે અજ્ઞાનથી માની લીધેલાં એવાં જે સુખાકારી પદાર્થ લક્ષમી વિ. જે કહી ગયા તે પણ તેનાથી અધિક ચંચળ છે.. પુણ્ય વિના તે પદાર્થ મળી શકતા નથી, ભેગવી શકાતા નથી, તેમ તે પદાર્થો સ્વયં જાતે છેડી શકાતા નથી... પુણ્ય પૂરું થતાં ક્ષણવારમાં તે આપણને ત્યજીને ચાલી જશે. છોડવા માટે પણ પુણ્ય જોઈએ.
તે કસ્થ બલ કલ્થ, જુવણું અંગચંગિમા કર્થી, સલ્વ મણિચ્ચ પિછહ, દિઠું નઠું કર્યા તેણું ૧૫
હે ભાગ્યવંત ! તે શરીરનું બળ કયાં ગયું ? ભરયુવાનીની કાંતિ કયારે અદશ્ય થઈ ગઈ. સુંદરતા, કમળતા પૂર્વે જણાતી હતી તે વર્તમાનમાં ભિન્ન સ્વરૂપે દેખાય
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
છે. પ્રથમ જોયુ હોય તે જ પદાર્થી ઘેાડીવાર પછી ભિન્ન સ્વરૂપે દેખાતા હૈાય છે, અનિત્યાનિ શરીરાણુ–અનિત્ય પદાર્થાંમાં ક્ષણે ક્ષણે ફેરફાર થતા હેાય છે. એમ સમજી વિચારીને રાત દિવસ શરીરની જે સેવા આળપ’પાળ, ઓછી કરવી. કારણકે તેને સાચવવા ગમે તેટલું ધન ખશું તેા યુવાની જવાની તે જવાની જ છે, ટકી રહેવાની નથી. માટે શરીર જે મળ્યું છે. તેના ઉપયેાગ ધ પ્રાપ્તિ માટે કરવા જોઇએ.
ઘણુકમ્સ પાસ બદ્દો, ભવનયર ચપહેલુ વિવિહા ! પાવઇ વિઞણુાએ, જીવ કે ઇન્થ સણસે ૧૬
હું ભાગ્યવત, ભારે કમના પાશાએથી બંધાયેલા જીવ સંસારરૂપી નગરના ચારગતિરૂપ ચૌટાઓમાં વિવિધ પ્રકારની વિટંબણાએ ભાગવે છે. ગુનેગારને રાજા સા આપે છે. છે સજાની યાતના ગુનેગારને ભાગવ્યા વિના છૂટકો નથી તેમ અહી' ક રાજાની સજા ભાગવવા અર્થે જીવ વારંવાર ભૂલેા કરતા આવે છે. ધાર દુઃખેાના અનુભવ કરે છે. તેવા ઘોરાતિઘોર દુઃખરુપ સૌંસારમાં ધ સિવાય કોઈ શરણ જણાતુ નથી.
ઘેાર મિ ગખ્ખવાસે, કલમલ જ બાલ અસુઇબીલચ્છે િિાએ અણુ તખતા, જીવા કમાણુલાવે ૧૭
હે ભવ્ય પ્રાણી ! સજ્જન પુરૂષા જ્યાં દુઃખનું સ્થાન
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય ત્યાં શું કરવા જાય.. તેમાં વળી અનંતીવાર તે ભયંકર દુઃખને અનુભવ કરવા છતાં તે ગર્ભવાસના દુઃખનો અનુભવ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ આપણી ચાલુ છે. ત્યાં હવા આવવાની નથી. શુદ્ધ, આહાર, પાણી મળવાના નથી, રડતાને રેતું બંધ કરનાર ત્યાં કોઈ નથી, અશુચિ પદાર્થને રસ શરીર ઉપર પડયા જ કરે. તે પણ નિરંતર તેવા બીભત્સ સ્થાનમાં. મળમૂત્ર, લેહી, માંસાદિ હોય. જીવાત કેરી પણ ખાતી હોય તેવા સ્થાનને વિષે જ ન જવાય તેવી પ્રવૃત્તિ કર, ગર્ભાવાસનું ઘણું ઘણું દુઃખ છે. આપણે ભેગવ્યું છે. તે યાદ આવતું નથી. સાચી સમજણમાં તે દુઃખ કેવી રીતે ભગવ્યા, દુઃખને અનુ ભવ કે થે, એ યાદ વર્તમાનમાં જે થાય તે ફરી ત્યાં જવાનું મન થાય ખરૂં ?
જેલમાં, રીમાન્ડ ઉપર, અપહરણકારે ભયંકર યાતનાઓ આપે છે એવું સાંભળીએ છીએ અથવા સીનેસૃષ્ટિ ના પિઝ જેવાતા હોય તે ત્યાં તે સજા ભેગવવા જવું પડે તેવી તે ભૂલ ન જ કરીએ ત્યારે આપણા આત્માના કલ્યાણાર્થે જ્ઞાની ભગવંતે ગર્ભવાસનું ભયંકર દુઃખ જણાવે છે. સૂમ જંતુઓ કોમળ શરીરને ઘણી વેદના આપે, અનેક પ્રકારનું સંકેચન, હરવા ફરવા નહિં, જઠરાગ્નિથી થતી વેદના આદિ ઘણી અનુભવે. ત્યાંથી નાશી જવું હોય તે કઈ નાશવાની જગ્યા પણ નથી. આવા ગર્ભવાસના ખે અનંતીવાર ભેગવ્યા છે. માટે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
હે પ્રાણી ? ફરીથી ત્યાં ન જવાય તેવી રીતે મન-વચન કાયાને ઉપયેગ રાખજે.
રાગાદિ કારણે, વિષય સુખની તૃષ્ણા, ક્રાદિ કરીને જીવ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ ન થાય, અર્થાત્ ગર્ભાવાસ ના દુઃખેા પ્રાપ્ત ન થાય માટે ભગવાને કહ્યું છે કે વિષય ભાગો વિષ જેવાં, 'પાકના ફળ જેવા છે. તે ફળ મનોજ્ઞ, આનંદકારી, ખાતાં, દીઠાં ગમી જાય પણ જ્યારે પાચન થાય, લાહીની અંદર એક રૂપ થાય ત્યારે જીવને કાયા ભિન્ન કરી નાંખે છે. કામ ભાગ એ અનથ નીખાણુ છે. જાણે કે અજાણે ઘૂંટડા પીનાર મરે છે, જે આત્મગવેષી મનુષ્યા છે. તે જીવેા વિષયાને ‘તાલકુટ’ ઝેર જેવા માને છે. આત્મજ્ઞાન બળથી વિષયબળને મહાત કરી નાંખવા જોઇએ જેથી અશુભમાંથી શુભમાં પ્રવતી થાય...જેના પરિણામે શાશ્વત સુખ તરફ જવાય.
ચુલસીઇ કીર લાએ, જોણીણ પસુહસયસહસ્સાઈ, ઇ િઞિ અજીવા, અણ તખુતા સમુપના ૧૮૦
જીવને ઉત્પતિના સ્થાનકો ૮૪ લાખ છે. તે ચૌરાસી લાખ (યાનીના) સ્થાનકેામાં એક ચેની જીવે બાકી રાખી નથી. જ્યાં અન તીવાર ઉત્પન્ન ન થયેા હાય...અકામ નિર્જરા કરતા કરતા આત્મા એકેન્દ્રિયમાંથી એઇન્દ્રિયાદિમાં આવે છે. સભાન દશા આવે ત્યારે સકામ નિર્જરા ના મળે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯ આગળ વધે છે.. પંચેન્દ્રિય સુધી આવેલે આત્મા (જીવ) અશુભના બળે પછડાય છે. નીચે પાછો ઊતરતે જાય છે. તે ધર્મ માગે કેમ તું જેડાતું નથી ! માયા પિય બંધૃહિં, સંસારત્યેહિ પૂરિઓ
લાઓ ! બહુ જાણી નિવાસિફિં, ન ય તે તાણું ચ
સરણું ચ ૧લા સંસારમાં રહેલા. સંસારના બંધનથી બંધાયેલા, ઘણી ઘણી યોનીઓને ધારણ કરી ચૂકેલા એવા માતા-પિતા બંધુઓ તારી શકવાના નથી કે રક્ષણ કરી શકવાના નથી ત્યારે હે ભાગ્યશાળી તું સમજ! જે સ્વયં મેહના પાશમાં આવી ચૂક્યાં છે, રાગાદિના દેરડાંથી બંધાયેલા છે તે આપણને શું છોડવવાના છે? જે રાગ-દ્વેષ મેહના સપાટાથી તદ્દન વેગળા થઈ ગયા છે. જેના અસંખ્યાતા પ્રદેશ પૈકી એક પણ પ્રદેશમાં અંશ માત્ર રાગાદિનથી તેવા તારકની પાસે શરણ માંગી શકાય, રક્ષણ મેળવી શકાય, નાથ બનાવી શકાય તેજ નાથ બની શકે. ભાગ્યવંતે વિચારે કૌસાંબી નગરીના ધન સમૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ, અનેક પ્રકારના ભૌતિક સુખના ભક્તા શ્રેષ્ઠિપુત્રને જ્યારે ભયંકર દાહ જવર થયો અતિશય વેદના સહન ન કરી શકયા. બાહ્ય વેદનાની સાથે અત્યંતર વેદનાને દૂર કરવાની બુદ્ધિ વાળા તેથી મુક્ત થવા ધન, તિજોરી, દાગીના, મા બાપ, ભાઈ પત્નિ સ્નેહી સંબંધી કેઈ કામ ન લાગ્યું ! પુત્રે દઢ નિર્ણય કર્યો કે જે રેગ શમી જાય તો સંયમના પંથે જાઉં આત્મ કલ્યાણ સાધુ આ વિચારમાં રજની સુંદર પસાર થતાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
પ્રભાતે દાહ જવર શમે સૌ પિત પિતાની માનતા ફળી તેમ વદવા લાગ્યા...અંતે પુત્રે કહ્યું કે કોઈની કઈ વાત કે માન્યતા ફળી નથી પણ મારા મનની ઉંચ કક્ષાની વિચારણાની માન્યતા ફળી..કે જે આજે હું સંયમી બનીશ સંસારમાં સરી જતાં, બંધનથી વ્યાપક બંધાયેલા આપણને શરણ આપવાની શક્તિ ધરાવી શક્તા નથી.
રૂપવંતા, મનેહરકાયા, લાવણ્યમય કાંતિવાળા આ યુવાન સાધુ પુરુષને એકદા રાજા શ્રેણીક નરેશે જંગલમાં જોયા...દર્શનથી મન ઠર્યું અજ્ઞાની અજ્ઞાન અવસ્થામાં સંસારને પ્રશંસે એમા કઈ નવાઈ ખરી ? - મુનિરાજને રાજન કહે છે તમારી આવી અદ્ભુત કાયા, લાવણ્ય નિતરતું દેહ શા માટે તપશ્ચર્યામાં ફગાવો છે.. હું તમને સંસારના તમામ સુખ સાધન સામગ્રી આપીશ હું અનેકને નાથ છું તમે પધારે મુજ આંગણે... મિથ્યાભિમાનમાં વદે છેહું રાજન બની પ્રજાને માલીક છું. અનેકનાં દુઃખ દૂર કરી શકનાર છું તમે ભલા અનાથી મુનિ . પણ હું તમારો નાથ બનીશ માટે વિષય ભોગ વિલાસની ભર યુવાની વેડફી ન નાખે..
અનાથી મુનિરાજ હર્ષના ઉમળકાભર કહે છે. તે અનાથ. તું મારે નાથ કેવી રીતે બનીશ ! સ્વયં તુ પોતે જ અનાથ છે...તે શું બીજાને શરણ કે રક્ષણ આપી શકીશ ખરે? ધનવાન ધન બતાવી શકે પણ નિધન પાસે પાઈ પણ ન હોય તે તે શું બતાવી શકે !
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧
રાજન આશ્ચર્યાન્વિત સાંભળતા જ રહ્યા, હર્ષથી મુનિરાજને સ્વજીવનમાં બનેલી કથની રાજન શાંત ચિત્ત સાંભળતા હતા. નાથ વિના જીવે દુઃખ પામ્યાં, માહરે નહી કેઈ નાથ તિણુકારણ મેં દીક્ષા લીધી, હવે હું હુઓ સનાથ !
- સનાથ બનેલા મુનિરાજના સંપર્કના પ્રભાવે નાથ બનવા તત્પર બનેલા રાજા શ્રેણીક મુનિરાજનું શરણ સ્વીકારી સનાથ બન્યા શાયિક સમ્યગ દર્શનના માલિક બની આવતી ચોવીસીમાં પ્રથમતીર્થંકર પદ્મનાભ બનીને શિવરમણીને વરસે... માટે જ ચાર શરણ સિવાય 'કઈ શરણ કરવા લાયક નથી, કે.ઈ શરણ આપી શકનાર નથી. તે વાતનું સમર્થન આપતાં ગ્રંથકાર જણાવે છે છ વાહિ વિલુત્તો,સફર ઇવ નિજજલેતડફડઈ સાહાલે વિ જણે પિછઇ, કે સો વેઅણુ
વિગમે ૨૦ પાણી વિના માછલી તરફડે તેમ તેવી તરફડતી માછલીને લક દેખે પણ છે તેમ અનેક પ્રકારની વ્યાધિએથી ભરેલું પ્રાણી દુઃખી થાય, દુઃખી થતાને લોક દેખે જાણે છે. પણ દુઃખની વેદનાને દૂર કરવાને શક્તિમાન સંસારમાં જે કંઈ હોય તે દેવ-ગુરૂ ધર્મ જ છે.
કરુણું ભરેલા શબ્દો કહીં, કંઈક ઔષધિઓના ખર્ચ કરાવી, આંખેમાં સાચા કે બેટા અ% લાવીને વધુ ને વધુ ચિંતામાં મૂકે અંતે નિરાસ થઈને ધર્મનું
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
શરણ બતાવે છે. પરિણામે ધર્મનું શરણ સ્વીકારવું તે તે પ્રથમથી જ અનન્ય શ્રદ્ધા પૂર્વક ધર્મનું આરાધન કરવાથી દુઃખ ભેગવવાં છતાં કર્મ નિર્જ કરી શકશે. અંતે કર્મથી મુક્ત પણ થવાશે. માજાણુસિજીવતુમ, પુત્તકલત્તાઈ મજમુહુહેe નિઉણું બંધણુ મેય, સંસારે સંસાર તાણું ર૧ ' હે ભાગ્યશાળી ! જ્ઞાનીના વચનથી તું વંછિત હોવાથી બુદ્ધિમાં વિપર્યાસ ઉભે થયે છે. જેને દુઃખના કારણ દર્શાવ્યા તેને તું સુખનું કારણ માની બેઠો છે. સંસારમાં સ્ત્રી પુત્રાદિક એ વિશેષ કરીને બંધન છે. તે બંધન તને સુખરૂપ લાગે છે તે તારી અજ્ઞાનતા છે. તેઓને પ્રત્યે કરેલે રાગ તિર્યંચાદિગતિનું કારણ બને છે. તે અપ્રશસ્તરાગ સંસારના પરિભ્રમણમાં કારણરૂપ બને છે. * આ સ્ત્રી મારી, મારા આ પુત્રાદિ તેના પ્રત્યે મમત્વ ભાવ તે મમત્વના કારણે સઅસ ખ્યાલ ના આવે, તેના પાલન પોષણમાં સમય વ્યતિત કરી આત્મા પ્રત્યે લક્ષ્ય રાખતું નથી...તે તારી ભૂલ છે.
ચરમતીર્થપતિ ભગવાન મહાવીર મહારાજાના પ્રથમ ગણધર શ્રી. ગૌતમ સ્વામીજીને ભગવાન પ્રત્યે પ્રશસ્ત રાગ હોવાથી કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી ન હતી અંતિમ સમયને જાણ મહાન ઉપકારી પરમ ગુરૂદેવ પરમતારકે ચાર જ્ઞાનના ધારક ગૌતમ સ્વામીને દેવશર્માને પ્રતિ બોધવા આજ્ઞા ફરમાવી ... રાગ એ બેડી છે... બેડીને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫૩ તેડયા સિવાય આત્મજ્ઞાન કે આમ પ્રજાને મળ દુર્લભ છે. પછી તે સોનાની હોય કે લોખંડની ?
તારકની આણાને પામી પ્રતિબધવા જઈ રહ્યા છે .. દેવશર્માની છેલ્લી ઘડીઓ જણાય છે. ચાર શરણને પાઠ બેલીને શરણ સ્વીકારાય છે શ્રી ગણધર મહારાજા ગૌતમ સ્વામી જેવા મહાન પુરૂષને સાગ મળવાં છતાં. નિર્યામણા કરાવવા છતાં દેવશમાં વિચારે છે કે મારા મરી ગયા પછી મારી પત્નિનું શું થશે ? જે સાથે આવવાની નથી. જે તમને બચાવવા તેના પ્રાણ ધરનારી પણ નથી, જે તમારા ગયા બાદ તમને યાદ કરવા તૈયાર નથી. તેની ચિંતામાં મરવું એ સંસાર પરિભ્રમણ કરાવનારે એ રાગ છે. એ રાગને તિલાંજલી અપાય તે દુર્ગતિથી બચી શકાય. બાકી તો દુર્ગવિ રાહ જોવે છે.
પતિનના રાગમાં મૃત્યુ થતાં તે દેવશર્માને જીવ તે દેહ છેડીને પત્નિના કપાળમાં ફોલ થયેલ હતો તેમાં કીડા રૂપે ઉત્પન્ન થયે આ અપ્રશસ્ત સાથે માનવને માનવરૂપી કરોડપતિની અવસ્થા છેડાવી તિર્યંચરૂપી રિડપતિની અવસ્થામાં ધકેલી દીધે. હવે એ કી ગમે તેટલે કપાત કરશે. તે ચોવીસ કલાક સાથે રહેનારી, કૃત્રિમ, પ્રેમ બતાવનારી એ પત્નિ ધ્યાન રાખશે. અરે હવે તો તેના કપાળમાં જ છે. તે પત્નિ તેને સાચવશે કે શું કરે એ મહાનુભાવ વિચારી શકશે.
સ સારના બંધનરૂપ સ્ત્રી પુત્રાદિ પ્રત્યેનું મમત્વ ચારગતિની ચક્કીમાં ફેરવ્યા કરે છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાજ્ઞાની ગૌતમ સ્વામીજી દેવશર્માની પાસેથી પરમાત્મા પાસે જઈ રહ્યા છે. રસ્તામાં જ અનંત ઉપકારી સ્વામીનું નિર્વાણ સાંભળી ઘણો ખેદ થયે...
જ્ઞાની પુરુષ હતા..તરત સમજાઈ ગયુ.. પ્રભુ તે વિરાગી હતા. રાગી તે હું ! રાગના કારણે હું પંચમ જ્ઞાનને વરી શકે નહિં, રાગની ભીંત ખસી ગઈ. પડદો. હઠી ગયે. અને રાગનું વાદળું વીખરાઈ ગયું કે ત્યાં જ આત્મ જ્ઞાનને આત્મજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ!
રાગ એ બંધન છે. એ બંધનથી મુક્ત થવા ભાગ્યશાળી પ્રયત્ન કરે... જણુણી જાયઈ જાયા, જાયા માયા ય પુત્તો ય, અવસ્થા સંસારે, કમનસા સવજીવાણું રા.
રાગાદિના બંધનના કારણે જીવની એક સરખી અવસ્થા (પર્યાય) રહેતી નથી આ ભવની માતા ભવાંતરમાં પરિન બને, પનિ માતા બને, પુત્ર પિતા, પિતા પુત્ર. બને,કમને આધીન બનેલા છની અનવસ્થા પરિસ્થિતિ છે.
હે જીવ ! આ સંસારમાં સર્વ જીવ કર્મવશ હોવાથી સંસારને વિષમ સ્વભાવ છે, ભૂત કાળના જે સંબંધે જેની સાથે હોય તે સંબંધે આ ભવમાં હોઈ શકે એવું નથી. માટે જેના ઉપર તું આજે પ્રીતિ રાખીને તારે કિંમતી સમય બગાડે છે પણ વિચાર કયારે આવે છે કે જેના ભરણ પિષણ માટે મહેનત, પરિશ્રમ કરું છું તે કયારેક મારા દુશ્મન થઈને મને મારશે, છેદન, ભેદન,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
તાડન, તન કરી વેદના ઉપજાવી હશે અથવા ભવાંતરમાં ઉપજાવશે, તું ધધ્યાનને છોડીને તે જીવેા પ્રત્યે સરાગ ભાવથી જીવન વ્યતિત કરી ભવની સાક્તા કરતા નથી. તે જીવેા પ્રત્યે રાગાદિના કારણે તેને સુખી કરવા તન તેડ પ્રયત્ન કરે છે. પણ તેમના કમ'માં સુખ નહિ. હાય તે સુખ કયાંથી આપી શકવાના છે! તેમના પ્રારબ્ધમાં દ્રવ્યાક્રિક ભાગવવાના નહિ હેાય તે તમે ગમે તેટલા પાપ કરી કરીને આપશે તે પણ તે ભાગવી શકશે નહિ. તમે રાગાદિના કારણે તમારા આત્માનું ધ્યેય ચૂકીને દુગ`તિના ખાડામાં જઈ રહ્યા છે ..
ભવાંતરને આશ્રીને તેા ઘણા સમધા થયા છે. પણ એક જ આ ભવમાં અનેક પ્રકારના સંબંધે શું નથી થયાં, શુ થતા નથી, શું નહિ થાય ? શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં ખરમા શતકના સાતમાં ઉદ્દેશામાં જણાવેલ. કુબેરદત્ત અને કુબેરદત્તાના જીવનના પ્રસંગ ઉપરથી અઢાર-અઢાર જાતના સાંધા થયેલા જોવા મળે છે મળશે,
શ્રી ગૌતમ સ્વામી મહારાજા...તારક ભગવતને પૂછે છે કે હે ભગવંત! આ જીવ સર્વ જીવેાના માતા રૂપે, પિતારૂપે, ભાઈ, બહેન, સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી, પુત્રની સ્ત્રી, સામાન્ય કે વિશેષ કરી શત્રુ, ઘાતક, પ્રતિકુલ થઈ, કાય નાશક, રાજા, યુવરાજ, સાથે વાહ, દાસ, દાસી, દાસીપુત્ર, દાસીપુત્રની પત્નિ, ચાકર, તરીકે અનેક અનેક પ્રકારના ભાવાથી ઉત્પન્ન થયા છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
ભગવત કહે હે ગૌતમ અન તીવાર માતા, પિતા, પુત્ર વિગેરે સંબંધ કરી ચુકેલે છે. તેથી હે આત્મન તુ વિરાગી ખન, સંસારને દુઃખરૂપ તું સમજી અત્મ કલ્યા· ણકારી માને આધીલે. રાગાદિના કારણે મિથ્યાત્વાદિ દૃઢ થવાંથી આવું અને છે.
ન સા જાઇનસા જોણી, નત' ઠાણું નત. કુલ ! ન જાયા ન મુ જત્થ, સબ્વે જીવા અણુ તસારા શાસકાર (ગ્રંથકાર) ભગવંત તે જ વાતનું સમથ ન આપતાં જણાવે છે કે એવી કોઈ જાતિ નથી, એવી કાઈ ચેાની નથી, એવુ` કોઇ કુળ નથી જ્યાં જીવ અનતીવાર જન્મ્યા ન હોય અને મૃત્યુ ન પામ્યા હોય ! અનંતીવાર અનંત જગ્યાએ જન્મ્યા મરણ પામ્યા છતાં તું વિરામ પામતા નથી હવે તારા ભાવિ દુઃખને અંજામ લાવવા
પ્રયત્ન કર.
ત કિંપિતથિ ઠાણું, લેાએ વાલગ્ન કોડિમિત પિ જત્થ ન જીવા બહુ સેા, સુહ દુકખ પર પર’ પત્તા. સુખ દુઃખની પર પરાને પ્રાપ્ત કરતા આ જીવે ચૌદ રાજ લેાકના એક વાલ જેવા ભાગ પણ બાકી રાખ્યા નથી. વ્યવહાર રાશીને પામેલા જીવાને અન ત કાલ થઈ ગયા એમ સભાવના કરીએ છીએ તે શ્રુતના વિષય છે. અન તવારના પરિભ્રમણ બાદ તુ વિચાર કર કે તે શુ મેળવ્યુ ? તુ જેવા છે તેવે ને તેવા જ રહ્યો ! તારા મૂળ સ્વરૂપને તે પીછાણ્યુ, જાણ્યુ.
મહુ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
એક સગડીમાં ધૂમાડાં નીકળે છે, પાસેની બીજી સગડીમાં માતા ફૂલકાં ઉતારે છે. પાસે બેઠેલી પુત્રી ધુમાડાનાં ખચકાં ભરે છે. પિતા જમતાં જમતાં કહે છે કે દીકરી ધુમાડાના ખાચકા ભરે છે. ત્યારે પત્નિ કહે–એબી જ્ઞાન—હિતશિક્ષા આપે છે. ધુમાડાના બાચકાં ભરવાથી હાથમાં કંઈ ન આવે, તેમ આ સસાર સુખના ભાગવટા ધુમાડાને બાચકાં ભરવા જેવા છે. સંસારના સુખના ભાગવતા ખાતર સમગ્ર જિદગી ઘી નાંખી પણ સુખી કેટલા થયા. જીવને શુ મેાહ લાગ્યા છે, કુટુંબ, સ્ત્રી, પુત્ર, ધન આદિમાં વૃદ્ધ થઇ ગયા છે. વિપર્યાસપશુ પામવાથી જીવ ઉથા માર્ગે વળી જાય છે.
ધના તથા કેના અક્ષર અઢી અઢી છે. છતાં અન્નેની ક્રિશાન્યારી છે. ધમ ત્યાં કમ નહિ' અને કમ ત્યાં ધર્મ નહિ. ધમ ઉત્થાન કરાવનાર છે, જ્યારે ક પતન કરાવનાર છે. એક રક્ષણ કરે છે બીજું નાશ કરી શકે છે માટે સંસારના સુખ માટે કમ થી વેગળા થવાની ક્રિયા પ્રક્રિયામાં પ્રગતિશીલ મનશે... કાળો નાગ ઉપરથી સુવાળા લાગે પણ તેને હાથમાં લેવા જેવા નહિ. તેમ સ સારના સુખ વિપર્યાસ બુદ્ધિથી ઉપરથી સુવાળા લાગે તે પણ ગ્રહણ કરવા જેવા તે નહિં જ, દેહાર્દિ પરભવમાં પુદગલમાં આસક્ત થઈને પંચ પ્રકારના ભાગ સુખની તૃષ્ણા પૂરી થતી નથી પણ વધતી જ જાય છે. પણ હું આત્મા...તે એવા પ્રકારના અન તીવાર વિષય સુખ ભાગવ્યા...તેને વસી પણ નાંખ્યા છે. તેને ભાગવીને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ કઈ તૃપ્ત થયું નથી પરંતુ બળતા અગ્નિમાં ઘી નાંખી એતે અગ્નિ વધે તેમ તે વધે છે માટે તું આત્મા વિચાર કર..અનંતીવાર સર્વ સ્થાને જઈને આવે હવે તું વિરામ પામ, જન્મનું કે મરણનું દુઃખ તે એકલાએ જ ભગવ્યું છે. કર્મના કારણે નરકાદિના દુઃખે પણ તારે જ ભેગવવાના છે. અને આત્મ સ્વરૂપમાં લીન બની આત્મધર્મ આરાધી આત્મ કલ્યાણ કર... સવાઓ રિદ્ધિઓ. પત્તા સવે વિસયણ સંબંધો, સંસારે તે વિરમસુ, તત્તે જઈ મુણસિ અપાયું
હે- આત્મન અનાદિ અનંત કાલના સંસારના પરિભ્રમણ વિષે સર્વ રિદ્ધિ સિદ્ધિ, સુખ સાધન સામગ્રી મેળવી ચુક્યા છે, દેવલોકમાં ઘણું ઘણું સુખ જોયાં અને અંતે તે દેવલેક પણ છેડવો પડે તેમ સર્વ સ્વજન પણ પામી ચુકયે છે. માટે ખરેખર જો તું આત્માને જાણતા હોય તે સંસારથી વિરામ પામ.. એગે બંધઈ કર્મ, એવહબંધ મરણુ વસણાઈ વિસઇ ભવામિ ભમડઈ એગુરિચઅ કમ્મલવિઓ
૨૬ાા. આત્મા કર્મ બાંધે છે, કર્મ ભોગવે છે અને કર્મથી મુક્ત પણ તે થાય છે. જ્યાં સુધી કર્મથી મુક્ત થત નથી ત્યાં સુધી સંસારમાં કર્મથી લપટાયેલ ફરે છે. જન્મનું કે મરણનું દુઃખ તે એકલાએ જ ભેગવ્યું છે. કર્મના કારણે નરકાદિના દુઃખે પણ તારે જ ભોગવવાના છે. કર્મબંધન છે ત્યાં સુધી કર્મથી મુક્ત નથી. કમથી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
મુકત અનવા માટે નવા ક ન ધાય તેમ જે અંધા-ચેલા છે તેની નિર્જરા થાય ત્યારે મુક્તિ મળે . માટે હે આત્મા તુ' અનાદિથી છે. કમ` પણ અનાદિથી છે, અના દિથી પાછળ પડેલા કૅમ સાથે મૈત્રી ન રાખતાં આત્મા. આત્માની સાથે જ મૈત્રી રાખવી જોઇએ...
અન્નાન કુણઈ અહિય',હયપિ અપ્પા કરેઇ ન હુંઅને અપકય સુહ દુકખ, ભુજસિતા કીસ દીણસુહે
ારણા
હે જીવ! તું તારા આત્મગત વિચારામાં એમ સમજે છે કે અમુક વ્યકિતએ મારૂં બગાડયું તેથી તેના ઉપર દ્વેષ કરે છે અમુક વ્યક્તિએ મારું ભલું કર્યુ. તેથી તેના ઉપર રાગ કરે છે. પણ તારું અન્ય કોઈ ભલુકે ખરાખ કરતુ નથી પણ જે કરનારા છે છે તુ જ છે. દુઃખ-સુખ આમંત્રણ આપનાર તું જ છે, આમંત્રિત બનીને આવેલા સુખ દુઃખને ભાગવતા આવડે તે બંધન રહે જ નહિ.
પાંચ પકવાનાદિ કે જમણવારના પ્રસંગે મહેમાન. કે જમાઇને આમંત્રણ આપ્યુ. હેાય તે તે મહેમાન તે સમયે આવે તે તેમને કાઢી ન મૂકાય, કાઢી મૂકવા પ્રયત્ન પણ થાય નહિ. પણ સાચવી લેવા જોઈ એ...તેમ પૂર્વીકૃત કરેલ પાપનાયેાગે આવતા દુઃખને કાઢવા પ્રયત્ન ન થાય, દુઃખ આવે દીન ન થવાય, સુખ આવે તે તેમાં આનદ ન થાય. દુઃખમાં દીનતા કરીએ, સુખમાં આનંદ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
કરીએ તે અરતિરતિ કર્મ બંધાય જે ઘાતિ કર્મને પૃષ્ટિ આપનારા છે. ઘાતિ કર્મ ગાઢ બંધાય જાય તો તે ભેગવ્યા સિવાય છૂટતા નથી !
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના વીસમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે વિતરણ નદીના દુઃખ ભોગવનાર આ આત્મા જ છે ! કામધેનું ગાયને પામનારો પણ આ આત્મા જ છે. નદનયન દેવક, અને મેક્ષ પામનાર પમાડનાર પણ આ જ આત્મા છે. માટે કર્મબંધનથી દૂર રહે.
આ આત્મા કેઈ અપેક્ષાએ કત્તાં છે, કેઈ અપે. ક્ષાએ અકર્તા પણ છે. એવી રીતે સુખ-દુઃખને કર્તા, અકર્તા પણ આત્મા જ છે. મિત્ર-અમિત્ર પણ આત્મા જ છે, સદાચાર અને દુરાચારને કરનારે પણ આ આત્મા જ છે. માટે દીન મુખવાળ ન બનીશ. કઈ પ્રત્યે રાગ દ્વેષ કરીશ નહિ.. બહુ આરંભ વિદત્ત, વિત્ત વિલસંતિ છવ સણગણું તજ જણીય પાવકર્મ, અણુહવસિપુણે તુમ ચેવ
ર૮ હે જીવ! અનેક પ્રકારે જીવહિંસા, કૂડકપટ, છલ, આદિ કેટલાક અનર્થ કરી, ઘણું ન કરવા લાયક કાર્યો કરી, પરદેશમાં ભમી ભમીને, મરણાંત કષ્ટને અનુભવી, આત્મહિત ભૂલીને, રાતદિવસ શરીરના સુખને જોયા વિના, તે ઘણું ધન ઉપાર્જન કર્યું પરંતુ તે ધનને તારા સ્વજનાદિ તારા ઉપકારને નહિં જોતાં લઈ ગયા. ભગવી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગયા. જેમ ઉંદર ભર ઉંઘમાં પગ કાતરે પણ ફૂંક મારતે જાય તેથી ખબર ન પડે તેમ તને પણ છેતરીને બધું જ લઈ ગયા જે ધન ઉપાર્જન કરતાં પાપ થયું તે પાપ તારે પરભવમાં એકલા જ ભેગવવું પડશે. તે પાપ અન્ય. કોઈ ભેગવવા આવશે નહિં. માટે વિચાર કરી જાય. નીતિના માર્ગથી ધન મેળવી આત્મ કલ્યાણ માગે તું તેને સદ્વ્ય ય કર ! અહ દુખિયાઈ તહ ભુકિખયાઈ જહચિંતિયાઇ હિંભાઈ તહથેવંપિ ન અપા,વિચિંતિઓ જેવી કિંભણિમે
૨૯ હે આત્મન-મેહને આધીન બનેલે તું અન્યની ચિંતા કરે છે. આ મારા બાળકે, પત્નિ, વિ. ભૂખ્યા છે. દુઃખી થઈને રહે છે. અન્યની ચિંતા કરનારો તું તારું કેમ નિહાળતો નથી. જે નમે છે તે સૌને ગમે છે તેમ મેહને નમાવે તે જગત પૂજ્ય બન્યા વિના રહેતે નથી. બાહ્ય દષ્ટિ કરવાની કઈ જરૂર નથી. જે છે તે તારામાં છે...
હે હાજર કે દૂર બતાવે, દૂરકી આશ નિરાશી, કહત કબીરા સૂન મેરે સાધુ,ઘટમેં હિમિલે અવિનાશી મહે સૂન સૂન આવત હાંસી, પાની મેં મીન પિયાસી
પિતાને સાક્ષાત્કાર પિતાને જ કરવાનું છે. બહાર ફર્યો પણ જે મેળવવાનું ન મેળવ્યું- હવે આત્માની અંદર નિહાળ. અવિનાશી અંદર જ બેઠે છે.'
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેહ તે હું જ છું. જે સિદ્ધને આત્મા તે જ મારે આત્મા છે. આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. દરેક પ્રદેશે અનંતગુણે છે-એ અનંતગુણે નિહાળવા બાહ્યને છેડી અંતર તરફ દષ્ટિ રાખ... - રવીન્દ્રનાથ પોષી પૂણમાના ચાંદનીની જયેત્સના ને અનુભવ કરવા અગાસીમાં શયનાથે સૂતા છે. એક તરફ આંખ ઉપર પૂણમાના ચાંદને શીતલ પ્રકાશ પથરાઈ રહ્યો છે, ત્યારે બીજી તરફે નકલી તેજ-ઈલેકટ્રીક લાઈટને પ્રકાશ પડી રહ્યો છે. દસ પંદર મિનિટ થવા છતાં ચાંદના પ્રકાશનો અનુભવ ન થયું. કે થેયે નકલી લાઈટના પ્રકાશને, જ્યાં નકલી લાઈટને પ્રકાશ બંધ કરાવ્યું છે ડી જ ક્ષણેમાં પૂણીમાના ચાંદના પ્રકાશની અનુભૂતિ થઈ. તેમ હે ભવ્યાત્મા બહારની પ્રવૃત્તિથી તું અટકી જઈશ તો જ અંતર પ્રવૃત્તિને અનુભવ થશે. ખણભંગુર શરીર, છે અને અસાસય સરૂ કિમ્યવસા સંબંધ, નિબંધ, ઇર્થ કો તુજઝા
T૩૦
હે...આત્મા,ક્ષણમાં નાશ પામવાના સ્વભાવવાળું - શરીર છે. શરીરથી જુદો જે છે તે છેદી ન શકાય, ભેદી ન શકાય, અજર, અમર, ધ્રુવ, અનંત જ્ઞાનમય, અનંત દર્શનમય, અનંત ચારિત્રમય, અનંત વિર્યમય, જાતિઃ સ્વરૂપ, પવિત્ર, અલિંગ, અવ્યક્ત, નિરંજન અને આનંદ મય આત્મા છે. પણ અનાદિ કાલના કર્મના સંગે કર્મવશાત અનિત્ય, અશાશ્વત, માંસ, હાડકાં, રૂધિર,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
નસ, મેદ, માંસ, મલ, મૂત્રથી દુર્ગંધવાળા શરીરથી કર્મના કારણે બંધાયેલ છે. મુસાફર ધર્મશાળામાં ઉતારે મેળવવા છતાં તે ધર્મશાળામાં મેહ પામતે નથી, સમય પૂર્ણ થયે ધર્મશાળા ત્યજીને જાય છે. તેમ તારે પણ આ શરીરને ધર્મશાળા માનવી જ પડશે–અન્યથા મેહાધીન અની દુર્ગતિને ભાજક બનીશ.
આત્મા આત્મા તરફ નજર કરે તો આત્માના ગુણ કેળવવા રાત અને દિવસ પ્રયત્ન કરે છે. આત્મ પ્રદેશમાં અવગુણ પ્રવેશી ન જાય તે આત્માથી સતત ધ્યાન રાખે છે. જે તિજોરીમાં રત્ન, હીરા, પન્ના આદિ હોય તે તિજોરીને તાળું હોય છે. વળી તે ઓરડાને પણ તાળું લગાવી બારણાં બંધ કરી, ખાટલો ઢાળી સતત ચોકી કરવામાં આવે છે. કારણકે તિજોરીમાં પડેલી વસ્તુ કિંમતી છે. તે વાત સમજાય છે તેવી રીતે આ શરીર કિંમતી છે કે આત્મા ? ભવિષ્યમાં આ શરીરની તે રાખ જ થવાની છે. માટી તણી કાયા માટીમાં ભળી જવાની ત૭-શરીર માટે ઘણી ઘણી માવજત, તે પ્રત્યે મમત્વ, શરીર છે તો હું છું આ નરી અજ્ઞાનતાના કારણે પુદ્ગલાનંદી બન્યું છે.
હે જીવ, જડ (શરીર)ની પરિણતીમાં શું કરી શકવાને છે. નુકશાન જ કરીશ. - જે તારી ઈચ્છાનુસાર થતું હોય તે ઘડપણને આવવા દે ખરૂંબાલ્ય, યુવા, ઘડપણ અવસ્થા ક્રમે કરીને આવે છે. શરીર એ સ્વભાવવાળું છે. તેમાં આપણી ઈચ્છા કામ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગતી નથી. શરીરની સાચવણી છતાં પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ થાય છે દેહ તે હું નથી છતાં જડ એવા દેહ પાછળ મમત્વ કરે છે. કહ આયકત ચલિય, સુમંપિ કહ આગ
કરંગમિહિ અન્ન્નપિન યાણુ હ, જીવ કુટુંબક તુઝ ૩૧
હે આત્મન ! જેના ઉપર તને ઘણું ઘણું મેહ છે. જેથી તેને તું મારાં મારાં કરે છે. કઈગતિમાં જશે. અરે તું પણ કઈ ગતિમાંથી આવે છે અને કયાં જઈશ. કેઈ નારકીમાંથી, કેઈ દેવ ગતિમાંથી, કેઈ મનુષ્ય ગતિમાંથી, કેઈ તિર્યંચ ગતિથકી આવ્યા, અને ધર્મશાળાના મુસાફરોની જેમ ભેગા થયા... કર્માનુસારે સુખદુઃખના અનુભવ કરી કર્માનુસારે પરભવમાં જાય છે.
તું તારા માતા-પિતા-પત્નિ પુત્ર પરિવારને રાખવા. માટે અધિક અધિક પ્રય, ઉપાયે કરીશ, અથવા તને તે લેકે રાખવા પ્રયત્ન કરશે તો કઈ પણ રહી શકવાના. નથી. જે મારુ નથી તેને મારું માનવું એ મિથ્યા છે. તેમ તેને રાખી મૂકવા નહિં જવા દેવા એ નરી અજ્ઞાનતાનું પ્રતિક છે. વાસ્તવિક તારૂં તે તારા આત્મામાં રહેલા સમ્યગુ દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન, સમ્યગ ચારિત્ર એજ તારા ગુણે છે. માટે તે ગુણેને તું ભૂલ્યા છે તેને તું યાદ કર, ખરેખર વાસ્તવમાં કુટુંબમાં આત્મા–તેને ગુણે સિવાય કઈ જણાતું નથી, આત્માથી બનેલે આત્મા આત્મ ગતગુણે સિવાય અન્ય તરફ લક્ષ્ય રાખતું નથી.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખણભંગુરે શરીરે, મણુઅભાવે અક્ષ પડલ સારિઓ સાર ઇતિયમિત્ત, કીરઈ સેહણે ધમ્મ ૩રા
હે આત્મન વાયરાથી મેઘને સમુહ વિખરાય તેમ ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામતા આ મનુષ્ય ભવના શરીરને સાર એ જ છે કે દેહસ્ય વ્રતધારણું ૨ ગ્રતાદિધારણ કરી જિનક્તિ ધર્મનું સુંદર આરાધન કરવું જોઈએ. જેમ કઈ ઘર ચારે તરફથી સળગતું હોય તો તેમાંથી તમે સારભૂત વસ્તુ પદાર્થ ચીજોને ગ્રહણ કરે છે તેમ આ શરીર પણ ચારે તરફથી ક્ષય પામતું છે. તે તેનાથી સારભૂત ધર્મ આચરણ થાય તે જ ખરે સાર છે. આહાર મૈથુન, પરિગ્રહ, સુખ તરફની દોટ એ જન્મારે વ્યર્થ જશે. ફરી ફરી આ માનવ ભવ મળવો મુશ્કેલ છે માટે વ્રતોને આદર કરી આત્મ સાધના કરવી, દેવલોકના મોટા મેટા આયુષ્યવાળા શરીરે અંતે છોડવા પડે છે, છોડયા પણ છે તે આ મનુષ્યનું શરીર ઘણું ઘણું તે સે વર્ષ સુધીનું ગણાય છે, શરીરને ઉપભોગ ધર્મ–તપ જપ વ્રત માટે ન કરતાં સંસાર ભૌતિક સુખના ઉપગ માટે કર્યો તે તેનું પરિણામ શું ? '
ઘણુ કાળે પણ જેના પરિણામે દુઃખ વેઠવું પડે, તેને સુખ કેમ કહેવાય ! ન કહેવાય, જે કારણ માટે મરણ પછી નરકાદિગતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે તે સુખ જ ન કહેવાય, ચારગતિરૂપ સંસારને અનું
૫
.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધ જેથી થયા કરે તે સુખ જ નથી સંસારને છેદ થાય તે વાસ્તવિક સુખ છે. તે માટે જ આ શરીરને ઉપભેગ કરવો જ જોઈએ. વૈકિય શરીર કે આહારક શરીર ચારે ગતિના છેદમાં કારણ ન બનતાં દારિકશરીર જ કારણ રૂપ છે. માટે આ પદયે મળેલા
દારીક શરીરને ઉપભેગ કર્મ નિર્જરા માટે કરે જોઈએ. આ ચારગતિરૂપ સંસાર સડબડ છે, જે કરવા જેવું, સાધવા જેવું, પામવા જેવું આ શરીરથી પામી જાઓ. અન્ય પામી જાય તે રીતે વર્તે. - કરછના લાખાજીરાવ હિંચકે બેઠા બેઠા પિતાની યુવાનવયની પ્રતિકૃતિ સામે ભીંત ઉપર જોઈ રહ્યા છે. યુવાનવયનું ચારચાંદ ખીલેલું, દાગીનાઓથી શોભતું, શરીર ત્યારે વર્તમાનમાં આરીસામાં પ્રતિકૃતિ જોવે છે તે કરચલીઓ પડી ગઈ છે, તેજ હણાઈ ગયું છે. જેમ રહ્યું નથી બાલ્યાદિ ત્રણે અવસ્થા આ આત્માની હતી. બાલ્યાદિ ત્રણનું જ્ઞાન આત્મા એકને થાય. આત્મા નિત્ય છે, પર્યાય અનિત્ય છે. માટે આ માનવભવની પર્યાયને સમય કિંમતી છે, સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન, ધ્યાન, પૂજા, પ્રતિકમણાદિ, ભક્તિ, મનન દ્વારા આત્મમય બની જાઓ. જમદફખે જરા દુફખં, ગાય મરણાણિય અહો દુખે હું સંસારે, જલ્થ કીસંતિ જંતુણે ૩૩
હે ભાગ્યવાન્ આ સંસારમાં દુઃખ જ જણાય છે. જન્મનું જરાનું, રેગનું, મરણનું દુઃખ-જન્મ થવો
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
પૂવે કરેલાં કર્મોનું જ ફળ છે. જન્મ-મરણના દુઃખનું વર્ણન પાંચમા લેકમાં ય િચિંત જણાવેલ છે.
જન્મ પૂર્વકૃત પુણ્યનું ફળ છે. જન્મ અને મરણ વચ્ચે વૃદ્ધાવસ્થાનું તથા ગાદિનું દુઃખ આવવાનું જ છે, દેવતાને ઘડપણ આવે જ નહિં. જાણે હમણાં જ ઉત્પન્ન થયા છે, બે ઘડીમાં બત્રીસ વર્ષના યુવાન જોધ બને તે અંતિમ સમય સુધી એ પરિસ્થિતિમાં રહે
જન્મનું દુઃખ મૃત્યુની ગોદમાં સમાયેલીયુવાની પછી ઘડપણના દુઃખ ઘણું ઘણું છે. ઇન્દ્રિયે શીથીલ થઈ ગયા પછી પ્રતિકુળતા ભોગવી શકાતી નથી, મનનું બળ પણ નબળું પડી જાય તેથી તન ઉપર પણ ભારે અસર થાય છે. માનવનું જીવન જરા મરણથી ઘેરાયેલું છે.
જે યુવાનીમાં સુખ કહી શકાય તે અવસ્થામાં પણ કંઈક પ્રકારે દુઃખ હોય છે. ત્યારે વૃદ્ધાવસ્થામાં સુખની આશા રાખવી એ વ્યર્થ છે. છતાં તે અવસ્થામાં સુખ ભેગવવાની આશા જતી નથી. કહ્યું છે કે
અંગગલિત પલિતમુર્હ, દશનવિહિન જાતંતુes વૃદ્ધોયાતિ ગૃહીત્યા દંડ, તદપિન કુંચત્યાશાપિંડ.
અંગ ગળી ગયું હોય, મસ્તક મૂડાઈ ગયેલા જેવું હોય, પળીયા આવેલા હેય, દાંત ન હોય, એ વૃદ્ધ દંડને ગ્રહણ કરીને પણ આશાના પિંડ માટે ગલીએ ગલીએ શેરીએ ભમતું હોય છે.......
શાસ્ત્રમાં કથન છે કે વૃદ્ધાવસ્થામાં સુખ ભોગવવાનું
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુખ્ય સાધન જે શરીર, તે નિર્બલ, રેગી, કદ્રપુ થઈ જાય છે. હાથ પગ અંગ થર થર ધ્રુજે છે. આંખ, કાન, નાક, દાંત કંઈ કામ કરી ન શકે. જેથી અન્ય લોક આદર ના બદલે અનાદર કરે, કેઈને કહી શકાય તેવું મોટું પણ કરમાઈ ગયું, તે અવસ્થામાં નાનું સરખું કામ પુત્ર, પૌત્ર, પુત્રવધુને, કેઈને કહેતે ત્યારે પ્રત્યુત્તર એમ મળે કે તમારા માટે અમને કંઈ ટાઈમ નથી, છાનામાના ખાટલામાં જ પડયા રહે, વ્યર્થ લવારે કરવાને બંધ
ઘડપણનું દુઃખ છે અતિ મેટું, કહ્યું કેઈ ન કરે રે, - ડગમગત લાકડીએ હીંડે, શ્વાસ ચઢે ભરપૂર રે.
આ વૃદ્ધાવસ્થામાં ન સાંભળી શકાય તેવા વેણ સાંભળવા પડે, મનમાં ને મનમાં શેષાવું પડે. યુવાનીમાં રાખેલી આશા કે આ પુત્રો તથા પિત્રો મારી સેવા ચાકરી કરશે, મને સાચવશે પણ તેના કરતાં વિપરીત પરિસ્થિતિ જતાં. અનુભવતાં ઘડપણમાં આંખમાંથી અશ્ર વહેતાં વાર લાગતી નથી દીકરાની વહુઓ મેણા-ટોણા મારે કે ડેસો મરતું નથી અને માંચે છેડતે નથી. આવા વખતે કર્મ સંગે પત્ની પણ વેગળી થતાં વાર લાગતી નથી.
કૌશાંબી નગરીમાં ધનથી સમૃદ્ધ ધન નામના સાર્થવાહને ઘણા પુત્રો હતા, ઘણી મહેનત કરી કરીને ધન ઘણું ઉપાર્જન કર્યું. સઘળું ધન દુઃખીજને, સ્વજને, બંધુએને, મિત્ર, સ્ત્રી, ભાઈ આદિ માટે વાપર્યું. સમય વહેતે ગયે સમય આવે વૃદ્ધાવસ્થા પામ્યું. પુત્રો પિતાના
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘ઉપકારી પિતાને ઉપકારી તરીકે વર્ણવતા, અમે જે કઈ આગળ વધ્યા છે. તે ઉપકારીશ્રી પિતાનો ફાળે છે. તે ઉપકારીની સેવા પુત્રવધુઓ વિગેરે સૌ સારી રીતે કરતા હતા. પણ સમય સમયનું કાર્ય કરે છે. ઇન્દ્રિયે કામ કરતી અટકી ગઈ, સર્વ અંગ કંપાયમાન થવા લાગ્યા, નેત્રાદિકમાંથી પાણી નીકળવા લાગ્યું. ત્યારે તે સ્ત્રીઓએ સેવા વધુ કરવી જોઈએ તેના બદલે સેવા ઘટાડતી ગઈ. વળી એમ બોલવા માંડી કે આ ડેકરાનું વિતરૂં અમારે કયાં સુધી કરવાનું ?
પુત્રો પતિનઓને સમજાવી કામ લેવા લાગ્યા. પણ બે દિવસ પછી જેમ તેમ બકવાદ ચાલુ કર્યો, બધી વસ્તુઓ ભેગી થઈ પેતાના પતિને કહે. અમે આ ડોસાની સેવા હવે કરવાના નથી. તમારે કરવી હોય તે કરે, માણસ રાખીને સેવા કરાવે. - પુત્રોએ માણસ રાખી સેવા કરાવવા માંડી પુત્ર પૂછે છે કે હે પિતાજી હવે સેવા બરાબર થાય છે ને ! વૃદ્ધ પિતાએ જણાવ્યું કે મારું મન જાણે છે. મારે કંઈ કહેવાનું રહ્યું નથી. ડોસાની વાત સાંભળી વહુઓએ પોતાના પતિને ચઢાવ્યા. જુઓ ..અમારું તમે સાંભળતા નહોતા. હવે સાંભળે આ ડોસાની ઘણી ઘણી સેવા કરી પણ અમારી-તમારી સૌની ફજેતી કરતો હતે...દિકરાના 'કાનમાં ઝેર રેડયું. પરિણામ એ આવીને ઉભું કે દીકરા પણ ખબર કાઢતા બંધ થયા...ચારે તરફના દુઃખથી
હવાનું ચઢાવ્યાની જ હતી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
કંટાળેલા વૃદ્ધ ડોસા બૂમ પાડવા લાગ્યા..ઉંચા અવાજે રડવા લાગ્યા.
સ્ત્રીઓ વિચાર કરે કે સસરાને ખાવાનું પચતું નથી. જે તે ખાય છે. ચૂંક આવતી હશે એમ માની સેક કરવા માંડી. ગરમ ગરમ કપડાને દેવતાને શેક કરી ચટાડવા લાગી. પણ વાસ્તવમાં તે હેરાન કરવા માટે શેકે છે; વૃદ્ધ ડેસરા ના પાડે છે છતાં પરેશાન થાય તેમ વધુને વધુ ગરમ કરીને દઝાડે છે. અંતે તે વૃદ્ધાવસ્થાને પામેલા બાપ આર્તધ્યાનમાં રીબાઈ રીબાઈને મરે છે. વૃદ્ધાવસ્થાને પામેલા આત્માને સેવા કરનાર કે ઈ મળતું નથી ત્યારે તે વૃદ્ધ તિરસ્કાર પામતા હોય છે. તેમનું જીવવું, આયુષ્ય પૂર્ણ કરવું તે કેવળ કષ્ટ જ છે. ભરદરિયામાં નાવ તુટે અને નાવમાં બેઠેલાને જે દુઃખ થાય. તેથી વિશેષ દુખ વૃદ્ધાવસ્થાવાળાને સહાયતના અભાવે થાય છે. વૃદ્ધાવસ્થાના દુઃખ કરતા મરણનું દુખ અત્યંત કારમું છે. માટે કહ્યું કે
સવે જીવાવિ ઈચ્છતિ જીવિલું ન મરિ જઉં, તહા પાણિવતું ઘોરં, નિગૂંથા વજયતિરું છે
સર્વે જ જીવવાની વાંછા કરે. પણ મરવાનું કોઈ ઇચ્છતું નથી. એટલા જ માટે પ્રાણિ વધ ન જ કરે એમ ત્રાષિમુનિઓ આપ્ત પુરૂષ કહે છે માટે જરૂર આશ્રવને ત્યાગ કરવા પૂર્વક જિનકથિત ધર્મનું આરાધન કરવા ઉદ્યમ કરવાને છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
'
જાવ ન ઇંદિયહાણી, જાવ ન જરરાસ પરિક્રૂરઇ જાવ ન રાગ વિઆરા, જાવનમર્ચી સમુલ્લિઅર્થ ।૩૪ના હું જીવ ! જયાં સુધી ઇન્દ્રિયા ક્ષય થઈ નથી, જરારૂપી રાક્ષસી પ્રગટ થઈ નથી, રાગ વિકાર ઉભા થયા નથી, જ્યાં સુધી મૃત્યુ આવ્યુ નથી. ત્યાં સુધીમાં ધર્મ આરાધન કરવું હિતાવહ છે.
આંખ, નાક, કાન, જીભ, હાથ, પગની શક્તિ છે. તેવી મજમુત પરિસ્થિતિમાં અભયદાનાદિ ધમ પૂર્વક આત્મ આરાધન થનાર છે. ઇન્દ્રિયા શીથીલ ક્ષીણ થશે ત્યારે ધમ ભાવના હશે તે પણ આરાધી શકતા નથી. શત્રુએ નગરને ઘેરી લીધા પછી તારી તાકાત કેટલી ? માટે જ્યાં સુધી શત્રુરુપી રોગના વિકારાએ તને ભરડયો નથી ત્યાં સુધી આત્મશેાધની પ્રવૃત્તિ કર. કાલે કરીશ, કરીશ, પાંચ વર્ષ` પછી કરીશ,ઘરડા થઈશ ત્યારે કરીશ,પછી હાલ તા આ યુવાની દીવાનીના ખેલખેલવા દે... પણ ત્યારે આત્મશેાધની શક્તિઓ ક્ષીણ થશે તે વખતે શું કરીશ. માટે આ યુવાની યાને હિન્તિમાં જોબન ને સમજ–સારા મનવાની, સારા થવાની કોશિષ કર - રાત દિવસ પલેાક સુધારવાની ચિંતા કર, આગ લાગે ત્યારે પાણી લેવા ન જવાય કે કુવા ન ખાદ્યાય એ તે હંમેશાં પૂર્વ તૈયારી હાય જ. પાણી આવતાં પહેલા પાર બાંધવી.. જેથી એ પાણી આપણને ખેંચી ના જાય માટે પ્રમાદ છેડીને ધમ આરાધનમાં અપ્રમત્ત અન.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ જહ ગેહમિ પલિતે, કુવં ખણિઉ ન સક્કએ કઈ તહુ સંપત્તિ મરણે, ધમ્મ કહ કીરએ જીવ આપા
હે ભવિક ! ઘર સળગવા લાગ્યું હોય ત્યારે કેઈ કૂવો ખોદાવવા માટે સમર્થન થાય તેમ મરણ અવસરે ધર્મક્રિયા-ધમ કેવી રીતે આરાધી શકાય. આખી જીંદગી કર્મ સંસારમાં એ પચે એવા આત્માને મૃત્યુ વખતે શું ધર્મ યાદ આવશે ખરે. ધર્મ સાંભળશે. મૃત્યુ સમયે ધર્મ ને આરાધ હોય તે ધર્મમય જીવન પસાર કરવું પડશે, પંડિતમરણ પામવું કઠિન છે !
વ્યાપારાદિમાં, રમતગમ્મતમાં, કિક્રેટાદિ મેચોમાં જય વિજય મેળવવા માટે પ્રેકટીસ ઘણુ રીતે માંગે છે. તે પ્રેકટીસ બરાબર હોય અને પરીક્ષા સમયે સાવધાન હેઈ એ તે જરૂર જ મળે છે. તેમ મૃત્યુને જીતવાઅર્થાત્ હસતા હસતાં જવા માટે ખૂબ જ પ્રેકટીસ માંગશે. પ્રથમથી ધર્મ આત્મ સાત કરે પડશે કે આ શરીરાદિ અનિત્ય પદાથે સાથે મારે મેળ નથી, સ્વજનાદિ પરિવાર એ મુસાફરખાનામાં જુદી જુદી જગ્યાએથી આવેલા છે. એમ સમજીને અરિહંત પરમાત્માને માર્ગ આરાધીશું.
મૃત્યુને જીતવા માટે આત્માએ સંસારપર થવાની જરૂર છે. રાગાદિ ઘટાડવાની જરૂર છે. મરણ વખતે હૈિયામાં રુદન, દુઃખ કે આર્તધ્યાન થાય તો સમજવું કે મૃત્યુને જીતી શકયા નથી ! મૃત્યુની ભયંકર વેદના વખતે શરીર વિગેરે શરણ ન લાગતાં અરિહંતાદિ જ શરણ લાગે તે સમજવું કે મૃત્યુ એ મહોત્સવ બની
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
જાય તેમ મૃત્યુને મહાત્સવ મનાવવા માટે સંતેાની, ગુરૂભગવ’તાની, પરમાત્માની વાણીને આત્મ સાત કરવી પડશે. એ આત્મ સાત થયેલી વાણીથી મરણને પણ જીતી શકીશું. માટે હું આત્મન્ . આગ લાગે ત્યારે કુવા ખેાદવા ન જવાય પણ પ્રથમથી જ તૈયારી કરવી જ જોઇએ ! રૂવમસાસયમેય, વિજજુલયા ચ'ચલ' જએ જીઆ' । સઝાણુરાગસરિસ', ખણુરમણીયં ચ તારુન્ની૩૬ા
હે આત્મન્ આ શરીરનું જે સૌન્દર્ય પશુ તને દેખાય છે તે શાશ્વત નથી. વીજળીની લત્તા જેવુ ચંચળ જીવન છે. અને મનેાહર જુવાનીના રંગ સયાકાળના નાના પ્રકારના રંગ સદેશ, ક્ષણમાત્ર સુદર જણાતુ છે. માટે અનિત્યાનિ શરીરાણી” જણાવ્યું છે.
ભાઈ, આ શરીર આકાશની લીલાના અનુભવ થાય, જેમ વાદળાં અચાસ તેમ તેવુ શીર, તેના ક્ષણવાર પણ ભરામે કરી ન શકાય, તેમ ભારે આકરાયૌવનથી છકી ગયેલું આ શરીર શુ` વિદ્વાનાના મહેાદય માટે થાય ?
અરે ભાઈ ! આ જોખન (યુવાની) છે. તે તે ઇ,રેખર કુતરાની પૂંછડી જેવુ' વક્ર છે. તેમ છતાં જોતજોતામાં ખલાસ થઈ જાય તેવું છે. યુવાનીને વશ પડયા તે મદ બુદ્ધિવાળા થઈ જાય છે અને કડવા કટુ ફળને પામતા હાય છે, ઘડપણ જે ત્રણ ભુવનમાં જીતી ન શકાય, વશ ન કરી શકાય તેવું છે. તે શરીરગત સાર સાર પી જાય છે. તેથી આ શરીર નિરસ, રસવિનાના ખેાળ જેવું થાય
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
છે. તેા પણ લાજ–શરમ-મર્યાદા વગરનું પ્રાણીનું મન જોવા, સ્પશવા, કે સૂઘવા ન ગમે એવા કામદેવના ચસકાને–એના વિકારાને છેડતું નથી. !
ભાઇ—તારા આ નાશવંત શરીર ઉપર ખૂબ માહી રહ્યો છે. એને જરા અગવડ પડતાં ગાંડા-ઘેલા થઈ જાય છે, અને દોડાદોડ કરવા માંડી પડે છે, બીજાને દોડાદોડ કરાવે છે, તે શરીરના વિચાર કરીશ તે તને લાગશે કે આ શરીર મારૂં નથી. એ શરીર તેા આકાશમા ચઢી આવેલા વાદળાંના જેવી રમત કરનારૂ છે.
તે કોઈ દિ વાદળાંને અભ્યાસ કર્યાં છે. એને પવનનું દળ કહેવાય ! ચામાસામાં નાનુ` વાળું આવે અને સખત પવન આવે તે તે વાદળુ વરશે અથવા માઇલેાના માઈલ દૂર ચાલ્યું જાય, એ વાદળાંનુ કાંઇ ઠેકાણું નહિ, ધારણ નહિ, ચાકસાઇ નહિ, તેથી તેના ઉપર આધાર રખાય નહિ.અથવા સારી રીતે પેાષણ કરેલું શરીર વરસ્યા વિના જાય વાદળાં તેમ તેને ભરોસો રખાય નહિ.
આ શરીર યૌવનના જોરથી ઉદ્ધૃત બનેલું છે. માતેલા સાંઢ કે મદઝરતા હાથીના ભરોસે શુ? ચુવાની ના મદમાં પ્રાણી કેવા કેવા બ્યા કામેા કરે છે તે નવું જાણવાનું નથી. ક્ષણભંગુર નાશવંત એવા યુવા નીમાં નાથ વિનાનું અને છે. ત્યારે પશુ કરતાં અસ્તવ્યસ્ત જીવન બને છે. માલિક વિનાના બળદિયા જેવું !
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭પ
ગય કન ચંચલા, લચ્છીઓ તિઅસચાવ
સારે , વિસયમુહંજીવાણું, બુજઝબુ રે જીવ માબુજઝ ૩૭
બાંહા લક્ષમી-સંપત્તિ હાથીના કાન જેવી ચંચલ છે તેમ વિષયસુખ મેઘ ધનુષ્ય જેવા ચલિત છે માટે તેમાં મહ ન પામતાં બે પામવું.
અત્યંતર લક્ષમીના માલિક પાસે બાહ્ય લક્ષમી ઘણી ઘણી હોવા છતાં રાગાદિ માત્રા હોતી નથી. જ્યારે બાહ્ય લક્ષ્મી પ્રત્યે આકષાયેલા આત્માને અત્યંતર તરફ લક્ષ્ય નથી. બાહ્ય લક્ષ્મી કૌભવાદિ સર્વ અનિત્ય નાશવંત હેવા છતાં તેમ તેના પ્રત્યે કરેલા રાગાદિ કારણે દુર્ગતિમાં જવાનું બને છે. છતાં મૂઢ આત્મા ત્યાંથી વિરામ પામતો નથી. માટે કહે છે કે બેધ પામ. - હે જીવ ! ઈન્દ્રિય જન્ય વિષયસુખ સાથે જેને દસ્તી છે. તે તે ક્ષણ વિનાશી હોવાથી જોત જોતામાં હાથતાળી આપી જશે, વિષય જન્ય સાધનોથી તદ્દન અલિપ્ત થવાની જરૂર છે. આજના આ વિષમ વાતાવરણમાં વિષયસુખની ભૂખે પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી છે જ્ઞાનીના કથનથી વિરામ પામી આત્મ સાધન કરવું હિતાવહ છે.
- આગળના ભૂતકાળમાં નાની ઉંમરના યા ૨૦ થી ૨૫ વર્ષના વિદ્યાર્થીએ ગુરુકુળમાં ભણતા હતા, તે ગુરુ કુળો જંગલમાં હોવાથી નારી જાતિને પરિચય થતું નહિ ત્યારે આજના સહશિક્ષણની સ્કૂલોમાં કે કોલેજોમાં છોકરા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१
કરી સાથે બેસે છે, કપડાંના ઠેકાણાં નહિ જેથી તેનાં જીવનનાં ઠેકાણા કયાંથી હોઈ શકે ?
વિષયસુખ યા કામદેવને છત બહુ જ અશકય છે. કામદેવને જીતનારા આત્માની પાસે કઈ બળવાન બની શકતું નથી. દેવ-દાનવે ગાંધ યક્ષ રાક્ષસે, કિનારે પણ બ્રહ્મચારીને નમસ્કાર કરે છે. બ્રહ્મચારીને નમ્રવદને જણાવે છે કે, અમે મેરૂપર્વત જેટલે ભાર ઉપાડી એક ચપટી વાગે તેટલાં સમયમાં જંબુદ્વીપ ફરતા ત્રણ આંટા મારી પાછા આવીએ પણ બ્રહ્મચર્ય પાળવાની તાકાત શક્તિ અમારામાં નથી.
અબ્રહ્મ એ ઘોર પાપ છે. અધર્મનું મૂળ છે. મહા દોષનું પાત્ર છે. તેમના હદય અપવિત્ર, મલિન રહે છે. તે ધર્મ–ધનને ક્ષય કરનારા અસંખ્યતા જીની હાની, તેમ પરિણામે દુર્ભાગ્ય, દુર્ગતિ, અને દુઃખના ભાજક બને છે. માટે અબ્રહ્મને ત્યાગ કરવો એ જ શ્રેય છે.
જેમ છાતીમાં બાણ વાગ્યું હોય તે કયાંય સુખ ન થાય, તેમ વિકાર વૃત્તિ, વિષયવૃત્તિ ઝેરી બાણ છે. નારીના નયન બાણમાં મહારથીઓ વીંધાણા, છે. મારી પાસે મર્કટ નાચે તેમ કઠોરમાં કઠોર નર ભેગના ભિખારી સ્ત્રી પાસે નાચે. માટે તે કહે છે કે પુરુષ બહાર લાખને પણ ઘેર આવે ત્યાં કોડીને આ કહેવત છે.
ભગવાન કહે છે કે ગૌતમ વિષયને આધીન થયેલા છે કામદેવની નાગચૂડમાંથી ચસકી શક્તા નથી. સ્ત્રીના
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
৩৩
।
સંસર્ગથી તદ્દભવ મેક્ષગામી મુનિવર શ્રી રહેનેમિ લૂંટાઈ ગયા. તેમને તે તારક પરમાત્મા શ્રી નેમિનાથ ભગવાન નને વેગ સાંપડયે તે તેને પામી ગયા. આપણને શું તારકનો સાગ થશે ખરે. માટે અત્યંત સાવધાનીથી. જીવન જીવે, તે માટે સ્ત્રી સંસર્ગથી દૂર રહે. - કુકડીનાં બચ્ચાંને જેમ બિલાડીને ભય તેમ બ્રહ્મચારી આત્માને સ્ત્રીને, અને સ્ત્રીઓને પુરુષને ભય હોય, માટે ભગવાન પરમાત્મા ફરમાવે છે કે જેના હાથ-પગ. કાન-નાક વિગેરે કપાઈ ગયાં હોય તેવી સ્ત્રી ૧૦૦ વર્ષની બૂઢી હોય છતાં તેની પાસે બ્રહ્મચારીએ બે ઘડી પણ બેસવું નહિ.
વર્તમાન સમયની સમસ્યા ઘણું ગહન છે. આજના, ચલચિત્રો, ટીવી, નેવેલેએ જીવનમાં આગ લગાડી છે. આજની પ્રમાદી સ્ત્રીએ ઢાંકવા જેવાં અંગ ઉઘાડાં રાખે છે અને ઉઘાડા રાખવા જેવા અંગ ઢાંકે ! આ કેવી ઉંધી કરામત ! લજજાવાન, કુળવાન કે ખાનદાન બાઈ તે ઘણી મર્યાદાથી રહે.
આજે તે અગ્નિ તરફ પતંગીયું આર્કષાય તેમ પુરુષનાં મન સ્ત્રી તરફ આકર્ષાય તેવા ચોટલ, વેણી, અરે વાત, શું કરવી ! યૌવનને આંગણે ઉભેલી યુવતીની ઉદભટ વેશ ભૂષા માવતરે નજારોનજર ભાળતા હોય છતાં કંઈ કહેતા નથી, કંઈ કરી શક્તા નથી.
જીવ જ્યારે વિકારી પરિણામવાળો થાય ત્યારે પોતે શું કરી રહ્યો છે, તેનું તેને ભાન હોતું નથી. પિતાને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
હાથે પેાતાની ઉન્નતિ રૂપી ઇમારતની આધાર શીલાને હચમચાવી નાંખી નિખળ કરે છે. આત્મિક અંતઃપતન નાખાડામાં પડે છે. કામવાસનાની અતૃપ્તિ શરીરનાં સ અંગે ક્ષીણ કરી નાંખે છે. આ વાત અનંત જ્ઞાનથી અજાણી નથી. માટે જ વિષયસુખને વિષ ફળ ખતાવ્યા.
અજ્ઞાની, વિષયલાલુપી, વિષયના પિપાસુના કર્મીના ઉદયે પરમધામીએ નરકમાં શું કરશે. તે ખ્યાલ નથી. કે નરકમાં લેાઢાની પુતળી લાલચેાળ કરી તેની સાથે આલિંગન કરાવે છે, ત્યારે એ જીવને અરેરાટી . એલી જાય તેવી તીવ્ર વેદના થાય છે. લગ્ન જીવનની ગ્રંથીથી ખંધાયા એટલે મનસ્વીપણે કામ વાસના તૃપ્ત કરી. વિષયાન દ મેળવવાને શું
ભૂલ ભરે પરવાના મન્યેા છે? એ માન્યતા ભયંકર
છે.
આત્મા સન્મુખ નજર ન કરવાના કારણે વિષય સુખમાં લંપટ બનીને શાશ્વતા સુખને ધક્કો મારે છે. મસ્તકને કાપનાર જે પૂરૂ કરતા નથી તેનાથી વધારે અહિત પેાતાના જ આત્મા કરે છે. શત્રુ પણ આત્મા પેાતે જ છે. માટે જીતેન્દ્રિય ખનવુ જ જોઈ એ....
જોબનના કાળ એ તે સળગેલુ' આભલું
પગલાને કેમ હું ચલાવી લઉં...આત્મા ચુવાની દીવાની છે. તેમાં ઉછળતુ' લાઠી, પૌષ્ટિક ખારાક, પેાશાક પણ તેવા જ હાય, એમાં સંગ દોષ લાગે તેમાં મનને વશ રાખવુ ઘણુ આકરૂ છે, કાળાં માથાના માનવી યુવાનીમાં સવળા પડે તેા તે તરી જાય છે. જો અવળા પડે તા ક્રુતિને નાતરે છે.
·
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
આજે તેા ચલચિત્રોને પવન જોરશેાથી વાયેા છે. કોણ કોની સાથે કેવા કેવી રીતે પ્રેમ કરે છે. ઉંઠાવી જાય અપહરણ થાય...બાલમગજમાં જલ્દી આ વિષ વાતાવરણ સજાય...સવારે ચાંલ્લા થાય . અપેારે લગ્ન થાય. સાંજે તે કોઈ નવી જ રામાયણ સજાયેલી હાય...આ વિષયભુજંગથી અલિપ્ત રહેનાર મહાનસુખી અને છે. પાણી જેમ સહેલાઈથી માલે ચડે નહિં. પણ મેલેથી નીચે ઉતરવાના સ્વભાવવાળું છે. તેમ કુસસ્કારો તરફ જીવનુ ઢળવુ જલ્દીથી થાય છે, કુસસ્કાર કોઈ ને શીખડાવવા પડતા નથી. માટે કુસંસ્કારેને મારતા શીખેા. મટસ્ય સુરાપાન, તત્રવૃશ્ચિક દંશન
તન્મધ્યે ભૂત: સંચારા, યા તા ભિવષ્યતિ એક તે વાંદરાને સ્વભાવ ચપળ હોય તેમાં દારૂ પીધે એટલે તાકાન વધે, આગળ વધીને વીછીએ ડંખ માર્યાં અને કોઠામાં ભૂત ભરાયું. પછી ખાકી કંઇ રહે ખરૂ? તેમાં વાંદરા જેવા મનવાળા મનુષ્યેા ચલચિત્રો જોઇને કેવા અનર્થા કરે છે. કોલેજ આદિમાં ભણતાં યુવાન યુવતિએ કેળવણી પામે છે કે કેળવણી ! આજે લગભગ ૮૦ ટકા જેટલાં જીવે ચારિત્ર ગુમાવી બેસે છે. વધુ ન જાણવામાં મજા છે. બાકી ચારિત્ર ચેાલવુ જોઇએ.
સચ્ચારિત્ર એ જીવનની સુવાસ છે, અને કુચારિત્ર એ દુર્ગંધ છે. ચારિત્ર હીનના પડછાયા લેવાય નહિ.
આજે યુવાન દીકરીને શિક્ષક ભણાવે છે, અંતે કઈ પરિસ્થિતિ થાય. શું પરિણામ આવે છે ! ગુરૂ સ્વામી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
બની જાય માટે જ જ્ઞાનીઓએ એકાંતને ખરાબ કહ્યું છે. એકજ હિંડેળા, યા કેઈ પાટીમાં, પ્રસંગે પાત પત્ની પતિના મિત્ર સાથે બેસવું, ઉઠવું એ પણ અનર્થનું કારણ બનતા વાર લાગતું નથી..
આજે એવા સૌભાગ્યશાળી, પુણ્યવંતા જીવે છે કે પડેશમાં કેણ રહે છે તે પણ જાણતા નહિ હેય, આવા સચ્ચારિત્રવાળા કે જેમ સૂર્ય સામે દૃષ્ટિ ફેંકાય કે તરત નજર પાછી ખેંચી લે છે. તેમ કેઈ પરસ્ત્રી ઉપર નજર જાય કે તરત જ પાછી ખેંચી લે છે. પરધન પથ્થર સમાન, પરસ્ત્રી માત સમાન
બ્રહ્મચારી સાધના કરે તે ત્રણ દિવસમાં કાર્ય પાર પમાડે. ત્યારે અબ્રહ્મવાળા ઘણા વર્ષે પણ પાર ન પામે ? બ્રહ્મચારીનું વચન પ્રમાણ બનતું હોય છે, ભૂતકાળમાં અડધી રાતે કઈ બાઈ અકેલી ભૂલી પડી હોય તે તેની ચિંતા ન હતી સંવત ૧૯૪૮ થી ૧૯૪૯ ની આજુબાજુ ની સાલને એક પ્રસંગ યાદ આવતાં કહે છે કે અકેલી અટુલી ભૂલી પડેલી બાઈ ઝપાટાભેર રસ્તો કાપતી હતી ત્યારે ભૂપત બહારવટીએ તે રસ્તે ઘોડાની સ્વામીએ જાતે હતા ત્યારે ભૂપતે કહ્યું કે બેન ! તને કંઈ બીક લાગતી નથી. ત્યારે બાઈએ કહ્યું કે અમારા દેશમાં અમારી ભૂમિ ઉપર જ્યાં સુધી ભૂપત બહારવટીયે વસે છે. ત્યાં સુધી અમને કઈ જ ચિંતા નથી. વિચારે ભાગ્યશાળી. ભૂત કલના બહારવટીયા પણ પરસ્ત્રીને માત સમાન માનતાં હતા. આજની પરિસ્થિતિને વર્ણવાની જરૂર નથી.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન મહાવીર મહારાજાએ પાંચમા આરાના જે ભાવે ભાખ્યાં છે. તે દર્શાય છે. ફક્ત અઢી હજાર વર્ષ વ્યતીત થયાં છે કે કાળ, કે કાળે કેર વર્તાયેલ દેખાય છે..આ દેશનું કેવું ભયંકર પતન થઈ રહ્યું છે. રાવણ ત્રણ ખંડને ધણી હેવા છતાં તે તેના માટે તણખલા સમાન હતું...
બ્રહ્રદત્ત ચકવતિના પૂર્વભવમાં જે ચિત્ર અને સંભૂતિ બે ભાઈઓ હતા....બ્રહ્મદત્ત ચકી બનનાર હોવા છતાં સાતમીએ જવા ચોગ્ય કર્મ બંધનના પાશમાં લપેટાતા લપેટાતાં નરક વિષે જાય છે. જ્યારે ચિત્ર તરીકે તેના ભાઈ કર્મબંધનથી મુક્ત થવાના વિચારેથી કૈવલ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. ચંડાલને ઘેર જન્મ પામી ચૂકેલા ચિત્ર સંભૂતિ ઘણી શક્તિવાળા હોવા છતાં આગળ યશ પામી શક્તા નથી. નમુચિનામને રાજાને અંગત પ્રધાન રાજ, રાણીમાં મેહિત બની કામ રાગના સ્નેહથી બંધાયે છે. સમય ઘણે વ્યતિત થયે. કામની અંધતા ઘણી વિચિત્ર છે.
દિવા પશ્યતિ ને ધૂકા, કાકો નક્ત ન પશ્યતિ અપૂર્વ કેપિ કામાંધ, દિવા નક્ત ન પશ્યતિ છે
ઘુડ દિવસે જઈ શક્તો નથી, કાગડો રાત્રે ન દેખે પણ કામાંધ તે અપૂર્વ અંધ છે કે રાત દિવસ જોઈ શક્તો નથી. રાજાને ખ્યાલ આવી ગયું છે. તેથી ધિક્કારે છે. તેને, તેના કારને, કામદેવને તથા સ્વયં જાતને !
પ્રધાનના માટે મૃત્યુ સિવાય કંઈ નથી, જેને મેં
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
-
મ -
આશ્રય આપે તે પ્રધાનને મારી આ સાથે જ વિકાર ભાલ પ્રાપ્ત કર્યો ચંડાલને બોલાવીને કહે છે આ નમુચિને વધ્યભૂમિમાં લઇ તેને નાશ કરે. આ નમુચિને વિનાશ કાળે વિપરીત બુદ્ધિ જાગી છે. સોનાની હણિી કેઈએ બનાવેલ નથી, કેઈએ પહેલાં જોઈ નથી. તે પણ રઘુનંદન રામચન્દ્રજીને જોવાની ઇચ્છા થઈ વળી કહ્યું છે–રાવણતળે કપાળ, અત્તર બુદ્ધિ વસે - લંકા ફટણ કાલ, એકૈ બુદ્ધિ ન સંવરી છે
લંકાને વિનાશ કાલ-તથા લકેશને કાળ આવી પહોંચે ત્યારે ૧૦૮ બુદ્ધિવાળાની બુદ્ધિ બહેર મારી ગઈ. - ચાંડાલે વિચાર્યું કે મારા ચિત્ર-સંભૂતિ ભણવા લાયક છે. કેઈ ભણાવશે નહિં. આ પ્રધાન ભણાવવાનું હા કહે છે તેનું રક્ષણ કરું. નમુચિને પૂછશ્વામાં આવ્યું કે મારા બે પુત્રોને ભણાવે તો વધ કરીશ નહિ. અને રક્ષણ કરીશ. મણથી ડરતાં પ્રધાને હા કહી ચાંડાલને ત્યાં ગુપ્તપણે રહી ચાંડાલપુત્રોને ભણાવવા લાગ્યા, બુદ્ધિવંતે થોડા જ સમયમાં શાસ્ત્ર પારંગત બન્યા, પણ કામી-વિકારી નમુમિએ પિતાની જાતને છાની ન રાખી. ચાંડાલપત્નિ સાથે પગારમાં ડૂબે..અનુભવીઓએ જણાવ્યું છે કે શરીરે દુબલ કા, લંગડે, બહેરે, અંગેઅંગે ચાંદા પડયા હોય છે, પરૂથી ખરડાયેલ છે. જેનું શરીર હજારે કૃમિથી ઘેરાયેલું છે. એ શ્વાન પણ જે કુતરીને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેખે છે. તે તેની પાછળ જાય છે. દિલગીરીથી જ્ઞાની કહે છે કે કામદેવ મરેલાને પણ મારે છે. કામાંધ પ્રધાનની વાત ચાંડાલે જાણી. વિચારે છે કે, આ વ્યક્તિ ઉપર કરેલે ઉપકાર ભૂલી ગયેલ છે. તેને મારી નાંખવા માટે કરેલા. વિચારોથી પુત્રોને ખ્યાલ આવી ગયો...
પુત્રો પણ સમજે છે કે ખરેખર આ મરણને લાયક છે. પણ આપણા વિદ્યાગુરુ છે. માટે રક્ષણ કરવું જ જોઈએ - હે પિતાજી ! આ દુરાચારી મહા અધમ હણવાને જ લાયક છે, તમારી રજા મળે તો સ્મશાન ભૂમિમાં કાર્ય પૂર્ણ કરી દઈએ. પિતાની અનુમતિ મેળવી પ્રધાનને લઈ પુત્રો દૂર ગયા... પ્રધાનને કહે છે કે તમે અમારા વિદ્યાગુરૂ છે. તેથી તમને છોડી દઈએ છીએ. ત્યાંથી નમુચિ પ્રધાન હસ્તિનાપુર આવે છે...સનકુમારને નોકર થઈને રહે છે. ચિત્ર સંભૂતિ બને ભાઈઓ સંગીત.કલામાં ઘણુ નિપુણ હતા. થોકમાં સંગીત ગાય છે. વીણા વાગી રહી છે. તે નાદ સાંભળતાં ઘણી સ્ત્રીઓ, પુરુષો આવ્યા. મૂતિ બન્યા. સ્ત્રીઓ, લજજા છોડી, મર્યાદા છોડી ઘરના કામ મૂકીને આવે છે. અધૂરાં વિલેપન, અભૂષણ, શૃંગારમાં આગી છે. કપડાં પૂર્ણ વ્યવસ્થિત નથી ઘરના અધૂર કાર્યો મૂકીને, છોકરાં પિતાના કે પારકાં છે. એમ જોયા વિના બગલમાં લેતી દોડતી દોડતી સાંભળવા આવે છે. સંગીતનો નાદ મહાર રાગ, યુવાન પુત્રોની શરણાઈ, મીઠું મધુર સંગીત એ દુઃખી માણસોને પણ આનંદ વિનૈદ આપનાર છે. કામદેવને અગ્રિમ દૂત છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રીઓ આ બન્ને ભાઈ પાછળ પાછળ ભમ્યા કરે છે. લોકજને એ વિચાર્યું કે આ ચાંડાલ પુત્રોએ તે નગર ને મલિન કર્યું. જે તે વધુ વખત નગરમાં રહેશે તે આચાર તદન નષ્ટ થઈ જશે તેથી શીધ્રાતિશીધ્ર પણે નગર બહાર મૂકી દેવા જોઈએ. તે પ્રમાણે રાજાએ નગર બહાર કરી દીધા...
બને ભાઈ વિચારે કે આ કલાથી આપણને શું લાભ? કારણ કે કુલદુષિત છે તેથી કલા પણ દૂષિત થઈ તેથી આપઘાત કરવા માટે પર્વત ઉપરથી પડતું મૂકવાની તૈયારી કરે છે. તેટલામાં અવાજ સાંભળે કે...અરે. તમે પડશે નહિ.
તરફ જોયું.ગુફામાં તપ કરતાં તપસ્વી મુનિને જોયા... મુનિના દર્શન-વંદન કરી બેઠા મુનિરાજે તેમને માર્ગ શોધી આપે કે સાચો માર્ગ જિનકથિત સંયમને છે... બને સાધુ થયા ઉત્કૃષ્ટ તપ કરવા લાગ્યા...માસક્ષમણુના પારણે સંભૂતિ મુનિ વહોરવા હસ્તિનાપુર ગયા.
ઘેર ઘેર ગેચરીએ વિહરતા મુનિને નમુચિ પ્રધાને જોયા વિચારે કે આ ચાંડાલપુત્ર અહીં કયાંથી ? કદાચ એને મારું ચરિત્ર રાજાને કહી દે છે તે શું? એમ કુવિકલ્પ કરી ને કર પાસે ગરદન પકડાવી તિરસ્કારપૂર્વક -શહેર બહાર ધકેલ્યા. મુનિ વિચારે કે આ નમુચિએ શું આદર્યું. મરણથી બચાવનારને તે અમે જ હતા ? છતાં કંઈ જ શરમ તેને નહિં ! અમે કોણ છીએ એ પણ ધ્યાનમાં આવ્યું નહિં, ક્રોધથી ધમધમી ઉઠેલા મુનિએ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપના બળે પ્રાપ્ત કરેલી તેજે લેગ્યા છોડી મુખમાંથી ધૂમાડાના ગોટે ગોટા નીકળવા લાગ્યા...નગર ધૂમાડાથી આચ્છાદિત થયું. લોકો એકઠા થઈ ગયા. સનતકુમાર ચકી એ આ વાત જાણતાં આકુળવ્યાકુળ બનેલા મુનિના ચરણોમાં નમ્યા, ક્ષમા યાચે છે.... કૃપા કરે, શાંત થાઓ અને અમારું રક્ષણ કરે.
ચિત્રમુનિને જાણ થઈ કે તરત તેમની પાસે આવી શાંતસુધારસ પાન કરાવ્યું. સમતાને ધારણ કરાવી..શાંતિ સમતાને વરેલા મુનિ પાસે નમુચિ બેલાવી પગે લગાડયે. ....આપ કહો તે શિક્ષા કરૂં એમ મુનિરાજને ચકીએ જણાવ્યું...મુનિઓએ જણાવ્યું છે અમારે કંઈ જ વેર નથી. છતાં રાજાએ દેશ નિકાલ કર્યો.
જનપદ. મુનિઓની, મુનિઓના તપની ભૂરિ ભૂરિ પ્રશંસા કરે છે મુનિઓએ જંગલમાં જઈ અનશન સ્વીકાર્યું . જેથી નગરજને . તથા ચક્રી પણ પરિવાર પૂર્વક વંદન કરવા જાય છે. ત્યારબાદ ચકીનું સ્ત્રી રત્ન સુનંદા ઘણી ઘણી સ્ત્રીઓથી પરિવરેલી વંદનાર્થે આવે છે. સંભૂતિ મુનિના ચરણમાં ભક્તિ ભાવથી વંદના કરે છે. સહસા અચાનક અજાણતાં કાજલ જે શ્યામ સુનંદાને ચેટલો (કેશપાસ મુનિના ચરણમાં સ્પર્શ થાય છે. કેશપાસના સ્પર્શમાત્રથી અત્યંત કામરાગ ઉત્પન થયેલ છે. તપના પ્રતાપે તપનું ફળ નિયાણ સ્વરૂપે પરભવમાં તેવી રૂપવંતી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પનિની ઈચ્છાથી નિયાણું કરે છે, ચિત્રમુનિએ ઘણા સમજાવ્યા છતાં ન સમજ્યા અંતે તે સ્વર્ગે જઈ બ્રહાજરચકી બનીને સાતમી નરકે ગયા. ધિક્કારે છે એ કામદેવને ! ચિત્રમુનિએ કામદેવને તરે છે તે તેઓ કેવળજ્ઞાનની લક્ષમીને પામ્યા. માટે હે જીવ શ્રી જંબુસ્વામીજીએ આર્ય સુધર્મસ્વામીને સુગ મેળવી પર સાથે ધન-કંચન વિષયાદિને ત્યજી આત્મમાર્ગ પામ્યા તેમ તમે પણ ગુરૂ જનેના સહયોગથી વિષય સુખથી વિરામ પામે, રાગમાંથી વિરાગ પ્રાપ્ત કર, વિરાગનો જન્મ મેળવી વિરાગી બની આત્મ કલ્યાણને સાધ.. વિષય કષાયમાં હું ફર્યો, તૃણાને નહિં પાર
સેવક સમજ સાહિબા, ઉતારે ભવપાર” જહ સંજાએ સઉણાણુ,સંગમે જહ પહે અહિઆણું સયાણુણું સજેગે, તહેવ ખણ ભંગુર વ ૩૮
સંધ્યા સમયે અનેક પ્રકારના અનેક પક્ષીઓ ચારે દિશા તરફથી આવીને એકઠા મળે છે. સમય થતાં સ્વયં પોતપોતાના સ્થાને ઉડીને ચાલ્યા જાય છે. તેમ આ સંસાર વિષે અનેક પ્રકારના જે ચારે ગતિમાથી મનુષ્યભવમાં ભેગા થયા છે. કર્માનુસારે પુનઃ પરિભ્રમણ કરે છે. ભિન્નભિન્ન કક્ષાના સંબે થી સંબંધીત બનેલા આ જીવ અજ્ઞાનતાના કારણે મા, બાપ, પુત્ર, પુત્રી, પત્નિ વિગેરેને સારો સંબંધ માનીને જીવ હેરાન પરેશાન થાય છે. માટે સત્યથી વેગળા એવા સંબંધ ઉપરનો મોહ ઉતારી આત્મા
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધન કરે એ જ ખરે વૈરાગ્ય છે. સજાગ અવસ્થા વિના આત્મા શૈરાગી બની શકતો નથી.
સ્વજનાદિ સંબંધના રાગથી દુર્ગતિમાં જવાય છે માટે જ્ઞાની કહે છે કે જે પદાર્થ પર રાગાદિ કરવાથી દુર્ગતિ થાય તે પદાર્થ પર રાગાદિ કરવાજ નહિં...જે પદાર્થ પ્રત્યે રાગાદિ કરવાથી જિન બની જવાતું હોય તે તે પદાર્થ પ્રત્યે રાગાદિ કરવા તે પણ અંતે તે છોડવા જ પડશે ?
જે સ્વજનાદિ સંબંધ બેટા છે. નાશવંત છે. છતાં તેના પ્રત્યેનું મમત્વ તું છોડી શકતા નથી, હે આત્માનું - અનુત્તર વિમાનમાં વસનારા દેવનું સુખ ઉત્કૃષ્ટ ગણાય તે પણ સમય પૂર્ણ થયે વિરામ પામે છે. તે આ સંસારમાં રહેલી કઈ જ ચીજ તેથી વધુ સ્થિર નથી જ.
ચેતન–અને અચેતન સર્વ ભાવ સમુદ્રમાં આવતાં જાઓની જેમ એકવાર ઉઠે. જામે અને પાછાશમી પણ જાય છે તેમ સગાં સંબંધી અને ધનને સંબંધ ઈન્દ્ર જાળ જે છે. જે પ્રાણીઓ તદ્દન મૂઢ હોય તે જ એમાં રાચે છે–મગ્ન બને છે નિસાવિરામે પરિભાવયામિ,
ગેહે પલિતે કિમ સુયામિ ડેજનૃતમપ્યાણ મુવચ્ચયામિ
જે ધમ્મરહિએ દિઅહા ગમસિ વાલા હે, જીવ ! તું આત્મગત વિચાર કેમ કરતા નથી! ચાર ઘડી રાત બાકી રહે ત્યારે વિચાર કર કે હું હમ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
રહિત દિવસો પસાર કરું છું ધર્મવિમુખ બની જીવન જીવી રહ્યો છું, શરીરરૂપી ઘર પણ બળવા માંડયું તે પણ આળસ-પ્રમાદ છોડતું નથી. શરીર સાથે રહેલા આત્માના ગુણેને ઘાત થશે તે સમ્ય દર્શનથી વિમુખ બની મિથ્યાત્વપણને પામીને જીવન હારી જઈશ.
હે જીવ! આ સંસારમાં અત્યંત પવિત્ર રૂચિ ઉત્પન્ન કરનાર સ્થાવર અથવા જંગમ ભાવે જાતે સુંદર હેઈને સવારના પ્રભાતમાં સકલ વિશ્વને મનમાં આનદ કરાવનાર હોય છે. તે જ ભાવે પરિપકવદશા પામતે વિરસ થઈ જઈને તે જ દિવસે યાને સાંજે નાશ પામતાં ખલાસ થઈ જતાં દેખાય છે. છતાં પ્રેતથી હણાયેલું આ મારું મન સંસારની પ્રેમની ગાંઠને છોડતું નથી !
- ત્રસ અને સ્થાવર જીથી ભરેલા આખા જગતને યમરાજા એક ક્ષણ પણ અટક્યા વિના ગળી જતું હોય છે. યાને કેળી કરી જાય છે. છતાં કદી ધરાતે નથી. ત્યારે તેની હથેળીમાં રહેલા આપણે આપણે અંત આવશે એ શું જાણતા નથી. માટે પ્રમાદને ત્યજી દિવસ રાત ધર્મને પામવા ધમી બનવા. આત્મગુણો વિકસાવવા ઉદ્યમ કર. આ સ્વપ્ન સમ મિથ્યા જગતની, બાજી પણ સાચી નથી તુ તે તમે તેઓ બધા, નિશ્ચય ખરે એક દિન નથી. ! મૃગજળ નિહાળી માની સરેવર, જળ પીવા હરણે ધસે, તેમ જગતની અટવીમાંહી, રખડી તમે મરશે નહિં !
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
કવિરાજ તેા કહે છે કે હું આત્મા તુ ધનાદિ માટે તારા અમૂલ્ય રાત દિવસ બગાડીશ નહિ પણ આત્માની આરાધના કરી. આરાધક ભાવ મેળવવા માટે સમય પસાર કરજે.
દિવાની દુનિયા આખી, મની છે આજ પૈસામાં, અમી ને ફકીરા, સૌ અન્યા ગુલતાન પૈસામાં, જગતમાં માનવી આજે, ઘરે છે ધ્યાન પૈસાનાં અરેરે આ જમાનામાં, પવન ખસ વાય પૈસાના ! ધન સ્રી પરિવારનાં રાગમાં મગ્ન બનીને રાત-દિવસ પસાર કરી જીઢંગી વ્યતિત થાય છે. પણ ધમ એ સાર છે. સત્ય તે જ છે.
ધમ ત્રિલેાક ઢાલ છે, ધમ જ સાચા ધમ િવનાની જી ંઢગી ભયભયનેા કાને ખખર છે કાલની, દેહ તણી માટે દિવસે ધમ માં જ પસાર કર... જા જા વચ્ચઈ રયણી, નસા પડિનિયત્તઈ, અહમ કુણુમાણસ, અહલા જ તિરાઈ એ ૧૪૦૦
જે રાત દિવસે જાય છે તે પાછા આવવાના નથી ગયેલી તક સમય પાછી મળી શકતી નથી. જે સમયમાં અધમ કરી રહ્યો છે તે સમય રાત દિવસ નિષ્ફળ છે... પ્રારબ્ધનાં ઘડતર મુજબ આપણે ઘડાયેલા છીએ, સુખદુઃખકને આધીન છે. જે ખીલ્યું તે કરમાવવાનુ, જે ઉગ્યા તેના અસ્ત થવાના માટે સમયને શફળ બનાવજે.
માલ છે.
સવાલ છે.
દીવાલની !
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીલ્યાં પુપ ખરી જાયે, જન્મ તેનું મરણ થાય! ઉદયને અસ્ત એ ન્યાયે, ભલા થઈને ભલું કરોસમય સરખા નઘી સૌના, સદા તડકા અને છાયા, વખત આવે જરૂર વહાલા, ભલા થઈને ભલું કરો.
સંગ તેને વિયોગ છે જ, મરણ ન થાય તે માટે કેશિશ કરવાની જરૂર નથી. પણ હવે જન્મ ન થાય તેની મહેનત કરવાની છે, મરણ પછી જન્મ ન લે તેવા આત્મા તે અનંતા સિદ્ધ થયા, ફરી જન્મ લીધે જ ની, લેશે પણ નહિં, જન્મ છે તે જ રેગાદિ છે. માટે દિવસ રાત સફળ ત્યારે થયા કહેવાય કે જન્મીને અજન્મા બનવાની ક્રિયા કરીએ તે, તે માટે વિરાધનાથી મુક્ત બનીને આરાધના કરજે જેથી આરાધક બનીને કમ નિર્જરા કરતે કરતે કર્મથી મુક્ત બનીશ. દૂધ પાણીની જેમ આત્મા સાથે કમ ઓતપ્રોત થયેલ છે. કર્મ સત્તાને ઉખેડવા માટે આત્માએ બળવાન બનવાની જરૂર છે તે સિદ્ધ કરવા માટે ધર્મસત્તાને આધીન થવું જ પડશે. ધર્મસત્તાને આધીન બનવાથી સંમ્ય દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રની આરાધના થશે.
પુદગલશું રા રહે, જાણે એહ નિધાન, તસ લાભ લો રહે, બહિરાત્મ અભિધાન !
પુદગલમાં (લાડ-વાડી-ગાડી) કુટુંબ શરીરમાં જે રાધે રહે છે. તેના જ લાભમાં લેણાય છે. તેને બહિ. રાત્મ દશા કહેવાય. તે બહિરાત્મ દશાને છેડી અંતરામદશા પ્રગટાવવી જ પડશે...
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
પુદ્ગલ ખલ સાંગીપરે, સેવે અવસર તનુ અસક્ત જયું લાક્ડી,
જ્ઞાનભે પુદ્ગલના સંગ મળ સીખા, દુષ્ટ સદેશમાને એ તે શીર પાસેથી અવસર દેખી કામ કઢાવી લે, શરીરે અશક્તિ આવે તેા ન છૂટકે લાકડી રાખે, લાકડી રાખવી એ શરમની વાત છે.
દેખ !
પદ્મલેખ !!
અંતરાત્મ દશાવાળા પુદ્ગલના સંગમાં ઉભે હાવા છતાં તેને ભેદ જ્ઞાન દર્શાતુ, અનુભવાતું હાય છે. તે આત્માની પસાર થતી ક્ષણેા, સમય, કલાકો, દિવસે સફળ થયા એમ કહેવાય.. ...
જસડસ્થિ મચ્ણા સખ્ખ, જસ્સ વસ્થિ પલાયણ જો જાણે ન મરિસ્સાઑ, સે। હું એ સુએ સિયા ।૪૧૫
જેને મૃત્યુ સાથે ભાઈ ચારા છે. જે મૃત્યુથી નાશી જવાના છે, જેને વિશ્વાસ છે કે હું મરીશ નહિ એવી વ્યક્તિ ધર્માં-ધર્મોનું કાય. કાલે કરીશ એમ કહે...બાકીના આત્માઓએ તે ક્ષણે ક્ષણે ધમ આરાધવાના છે...
A
અનાતિકાળથી આ યમરાજે અનતાના ગ્રાસ કરી નાંખ્યા. છતાં અગ્નિમાં ઘાસલેટ નાંખવાથી જેમ અગ્નિ માફક તેની ભૂખ વધતી જ ગઈ. તેણે કેટલાના હૈયામાં વલેાપાત કર્યાં તેના કાઇ આંકડો નથી, એના મુખમાં આવે એ તે વાત કરતાં ખેલતાં ખેલતાં બધ થઈ જાય. પણ તારી સામય કયારે આવશે તેની ખખર છે ! શુ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
તારે તેની (કૃતાંત) સાથે દોસ્તી સંખ ધ છે. કઇ સગપણ છે. શું તારા ઉપર તેના કંઈ પ્રેમ છે. મૃત્યુથી બચવાને કોઈ ઉપાય કાઈ એ ખતાન્ચે હાય. યાને યમરાજે ખાત્રી આપી છે કે તને માકાત રાખીને બધાના કોળીચેા કરીશ તે અમારી વાતે માનવાની કોઈ જરૂર નથી !
જેણે વિચાયુ કે મારે આત્માને ઓળખવા છે. સાંચમી બનવું છે. તે પછી સાંસારમાં રોકાતા નથી. થાડા વખતમાં ઘણું કામ કરી લેવાનુ છે. કમાણીના સમયે આળસ, પ્રમાદ, નિંદ્ય ન જોઇએ.
આલસ્ય હિ મનુષ્યાણાં શરીરસ્યા મહારપુા આળસ પ્રમાદ છેડીને આ ભવ સાથેક કરવા, તારે સુખી થવું છે, તું શાંતિને ઈચ્છે છે ! આ સંસારમાં ચેન નથી. અસાર સાંસારને છેડી શાંતિના માર્ગને અપનાવી આરાધી લે...તું વિલંબ ન કર કોઇની પણ પ્રતીક્ષાની રાહ ન ો, જે આરાધવું છે, સાધવુ છે, મેળવવા જેવું છે. તે માટે તુ આરાધી લે...પામરાભાની તથા અજ્ઞાની જીવની માફક રામય હારી ન જતા. પછી કરીશુ તે વિચાર ન કરતાં શુભસ્યશીધ્ર ...શુભકાર્યમાં વિલંબન કરવા. દડકલિઅ' કરિત્તા, વચ્ચેતિ હુરાઇએ આ વિસા ય આ ઉસ્સ' સ‘વિલ્લ તા, ગયાવિ ન પુણેા નિયત કરા
કાલરૂપી ચંડાલ તે રાતિદવસ ગમના ગમનના લસર કા ઢંડથી લગાડે છે રાત દિવસ પસાર થતાં આયુષ્ય ઓછું થતુ જાય છે. માટે હું આત્મન્ વીતી ગયેલા સમય પાછે આવવાના નથી માટે ધમ કાય માં પ્રમાદ ન કરવા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મકાર્ય આજે નહિ કાલે કરીશું પણ તને ખબર છે કાલે તું જીવવાને છે? મૃત્યુને પિતાની આજ્ઞા માં રાખી શકતો હોય, મૃત્યુ આપણી આજ્ઞામાં રહેતું હેય તે કાલે ધમ કરીશ એમ કહેવું સાર્થક છે. આજે જે દિવસ છે. ફરી આપણા જીવનમાં ફરી કયારે આવશે. ખરે ? માટે ધર્મકાર્યમાં પ્રમાદ ન કર.
કાળ એ કાળે નાગ છે, એ ભયંકર ઝેરી હેવાથી એનું ઝેર ઉતરે એવું નથી. એવી કઈ કળા, ઔષધ, મંત્ર, તંત્ર, કે વિજ્ઞાન નથી કે જે આ નાગના ઝેરથી બચી શકે. આ નાગ કેઈને પણ છોડતું નથી.
તું તારા રૂપથી મલકાતે હશે, તને તારા સૌન્દર્યનું અભિમાન હશે, તારાં શરીર માટે ગૌરવ હશે, પણ બધું કયાં સુધી? ફણીધરના એક ઝપાટા સાથે સર્વ ખલાસ થશે, માટે ધર્મ પ્રવૃતિ કર. ધર્મ માર્ગે આગળ પ્રયન. કર. નૂરી ઝૂરીને મરે છે. ત્યારે ભાન થાય છે કે પહેલાં એ હોત તે સારૂં તે આ વખત ન આવત... કાળ ધર્મથી ડરે છે. ધર્મસત્તાને આધીન બનેલાને કાળની. અસર થતી નથી, કાળ પજવંતે નથી માટે જ જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે ધર્મના પ્રભાવે જન્મ જરા મૃત્યુથી રહિત થઈ શકાશે. તે માટે સંસારની ક્રિયામાં જે પુરૂષાર્થ તું કરે છે. એટલે જ પુરુષાર્થ મનપૂર્વક ધર્મમાં આરંભે તે પણ કાળથી તું ગભરાઈશ નહિ પણ કાળ.. તારાથી ગભરાશે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
જહેહ સીડાવ મિય’ગહાય, મચ્છુનર ગેમ હું
અ'તકાલે નતસ્સ માયા વ પિયા ૧ ભાયા, કાલમ તામિ સહરા ભવતિ ગા
હું આત્મા...વ્યવહારમાં કહેવાય છે કે સિંહ મળવાન પ્રાણી હાવાથી મૃગ (હરણ) ને પકડીને નાશ કરે છે. ત્યારે હરણને કોઈ બચાવી શકે ? સિંહ કરતાં ખળવાન હાય તે જરૂર સાથ આપી શકે. પણ તે બળવાન સાથે મેળ હેાય તે તેમ મૃત્યુ પણ આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં . સમય થતા લઈને જશે ત્યારે માતા, પિતા, ભાઈ, પિરવાર કોઈ રક્ષણ કરનાર નથી. ફક્ત ધર્મ રક્ષણ કરશે તે પણ ધમ માં એત પ્રાત બનેલા હાઈશુ, ધર્મ એ મારૂં રક્ષણ કરનાર છે, એવા પૂર્ણ ભાવથી સંપૂર્ણ મમતાને ત્યાગીને ધર્માંના શરણે જઇશું તેા રક્ષણ થયા વિના રહેશે નહિ...
મૃત્યુ વખતે ધર્મના સ'સ્કારથી સિ ંચિત અનેલા આત્મા કનિરા ઘણી ઘણી કરવાથી જીવન ધન્યાતિ ધન્ય બનાવી દે છે. મૃત્યુ પામતાં પહેલાં એવુ જીવન જીવી જા...જેથી મૃત્યુ આવતાં ગભરાટ ન થાય . અનંતા ભવા કરવાના પ્રસંગ ન આવે...
કથન છે કે... પૈસા (ભૌતિક સુખ) મેળવવા માટે પુણ્ય જોઈએ, તેને છેડવા માટે વધુ પુણ્યની જરૂર પડે છે, તેના કરતાં જે સંસ્કારથી આપણી દુતિ થાય તે કુસસ્કારને છોડીને મરવા માટે ગાઢ પુણ્યાય જોઇએ...
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુસંસ્કારને મારીને મરવું છે...તે વિના મરવું જ નથી એ આત્મગત નિર્ણય થવું જરૂરી છે. તે રક્ષણ થશે. જેથી ધર્મની શુભ ક્રિયામાં પુરુષાર્થ ઘણે થશે. માતાપિતા, ભાઈ-બહેન પત્નિ-પુત્રાદિ કે રક્ષણ કરનાર ન હોવા છતાં એમના પ્રત્યે રાગથી મૂઝાયે તે પાિમ બગડશે. દુર્ગતિને નેતરૂં આપવાનું કરીશ નહિં.
અઢારે પાપ કી પાંપના સંસ્કારને લઈને મનારની દુર્ગતિ વિના શું સંભવે ? સુસંસ્કારને લઈને મરનાર તિર્યંચ હોય તે પણ દેવલેક જ પામે.
ભાગ્યશાળીઓ ખ્યાલ તે હશે કે ભગવાન મહાવીર મહારાજાના વંદનાર્થે નીકળેલા પરિવાર પૂર્વક, સાજન માજન, ઠાઠ, રસાલાથી ભરપૂર શ્રેણીક મહારાજા..જન સમુદાય મુક્ત કંઠે બોલી રહ્યો છે... પ્રભુ મહાવીર પધાર્યા છે. દર્શનાથે સૌ જાય છે. પોતાના જ દ્રવ્યે બનાવેલી વાવડીમાં રાગ થઈ જવાથી માનવી દેડકે બન્યો છે... રાગ-મમતા, અભિમાન, તેમાં વળી વધુ ભયંકર, બિહામણા પાપ અઢાર પૈકી છેલ્લા ૧૩ પૈકીને કઈ પણ પાપના સંરકારમાં મરે તેને સદ્ગતિ કેણ મેળવી આપે?
દેડકાંને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનના પ્રભાવે ભગવાન મહાવીરના દર્શન કરવા જવાનું મન થયું. ધર્મ આરાધનામાં પુરુષાર્થની પ્રધાનતા અપનાવી... દોડી રહ્યો છે... મારુ શું થશે તે વિચાર ન કરતાં ફક્ત પ્રભુના દર્શને જવું છે. રસ્તામાં શ્રેણીકની સ્વારી આવે છે... પૈડા નીચે દેડકે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજાણતાં આવી જતાં મૃત્યુ પામ્યો પણ ઉત્તમ સંસ્કારે પૂર્વક મરણ પામવાથી દેવલોકમાં જાય છે... રાગાદિ ભાવમાં ન મરતાં પ્રભુના દર્શનના ભાવમાં દેહ છોડ તે ધર્મના પ્રભાવે દેવ ભવ મળે તેટલું જ નહિ.. ધર્મના પ્રભાવે ભૌતિક રિદ્ધિ-સિદ્ધિ દેવીઓ, પલંગ, પંચવિષયભૂત સુખની સાધન સામગ્રી મળવાં છતાં દેવલેકના સુખનો અનુભવ ન કરતાં પ્રભુ મહાવીરના દર્શન ભક્તિ કરવા તે દેવ મૃત્યુલોકમાં આવીને ઉપસ્થિત થયો ભગવંતની ગૌશીર્ષ ચંદનથી અપૂર્વ ભક્તિ કરી.
તાત્પર્ય એ છે કે મરતાં પહેલાં પાપના વિચારોને મારીને મરવું છે. અને શુભ વિચારે પૂર્વક જ મરવું છે. તે તું તારી સાધના કરી શકીશ માટે કવિ લખે છે. કે હે મુગ્ધજીવ ! વિચાર આ સંસારમાં તારું કેણ છે? સવે સગાં તુજને ત્યજી અથવા ત્યજીને તું જશે ? વીતરાગ ભાષિત ધર્મ કેવલ, તે સમે સાથે જશે. દુર્ગતિ કેરાં કૂપથી, તત્કાલ, તે જ બચાવશે ?
અંજલબિંદુ સર્મ, સંપત્તિઓ તરંગલોલાઓ સુમણિય સમગ્ર પિન્મ, જ જાણભુતં કરિજજામુ
હે ભાગ્યશાળી, જીવન ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા પાણીના બિંદુ સમાન ચંચળ છે. સંપત્તિઓ સમુદ્રના તરંગ જેવી ચંચળ તેમ સ્ત્રી પરિવારનો પ્રેમ સ્વપ્ન જે છે. ચંચળ શબ્દ સમજાવે છે કે થિર રહેવાને સ્વભાવ નથી પણ આવ્યા બાદ ચાલ્યા જવાના વિચારમાં જ હોય.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
સી પરિવાર તે તેના સ્વાર્થ માટે સેવા કરે, સ્વાર્થ પૂરે થાય પછી તે પ્રેમ ઓસરી જાય છે. માટે પ્રમાદને છેડી પ્રભુ મહાવીરના સિદ્ધાંતને હૈયામાં ધારણ કર.. - જ્ઞાનીએ જ્ઞાનના બળે જોયું-જાણ્યું અને આપણને સમજાવ્યું છે. તે જ્ઞાનીના સિદ્ધાંતને નહિં માનનાર કયારે પણ આત્મ ધર્મ પામી શક નથી.
જે જે સ્વરૂપે જે પદાર્થોને અનિત્ય કહ્યા તે તે પદાર્થો ને તે તે સ્વરૂપે અનિત્ય માનવા, જે પદાર્થને જે સ્વરૂપે નિત્ય કહ્યા તો તેને તે સ્વરૂપે નિત્ય માનવા જોઈએ, નાશવંત પદાર્થને જોતાં તેનું સ્વરૂપ વિચારવામાં આવે તે વિરાગ્ય થયા વિના રહે નહિં...
લોકમાં પિપટીયા જ્ઞાનને વિસ્તાર જાણ જ્ઞાનીઓ જણાવે છે કે પિપટીયા જ્ઞાનથી નહિં ચાલે.જેમ કેઈ એક માણસે પોપટને ભણાવ્યું કે બિલાડી અને તે તુરત ઉડી જવું. પોપટ પણ તે વાક્યને વારંવાર અભ્યાસ કરીને તે બોલવા લાગ્યા. પણ તેને ખ્યાલ નથી કે બિલાડી આવે ત્યારે ઉડી જવું. એકદા પિપટ પાંજરામાંથી બહાર નીકળે. તેવા જ અવસરે બિલાડીએ પકડ પોપટની ડેક મરડી નાખી. જ્ઞાની કહે છે. પિપટનું જ્ઞાન કેવું કહેવાય? તેમ આપણે સૌ બોલીએ છીએ જલન બિંદુ સમાન ચંચળ જીવન છે. તે પણ જીવવા માટે અનેક પ્રકારના ન કરવાના ઘણા ઘણા ઉપાય કરે છે. સંપત્તિઓ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચવવાના ઉપાય કરે છે. મહાપુરુષને પ્રારબ્ધના ભાગે
ગયુખ સામગ્રી મળી, ભેગી અને અંતે છોડી પણ ખરી. ત્યારે આપણે પ્રભુના સિદ્ધાંતને હૈયામાં ન રાખવાથી શું કરીએ છે કે સંપતિએ મેળવી, ભેળવીએ, સાચવવા માટે ગાઢ પ્રય, અધિક અધિક વધે તેના પાયે, નહિં છોડવી તેવી ગાઢ પ્રતિજ્ઞાવાળા...માટે સન્માર્ગે વાપરી શક્તો નથી. સ્ત્રી આદિકને પ્રેમ સ્વપ્ન સમાન છે. પિપીઆ જ્ઞાનને છોડી અંત:કરણથી ત્રણે વસ્તુને અનુભવ ક, સત્યને સત્ય તરીકે જાણે અનિત્યને અનિત્ય તરીકે જાણે તે જરૂર ધર્મ પામી શકશે. જગતના પદાર્થો બત, ભગવતાં જે આવડે તો તેને છોડતા પણ આવડે. સ્વાથી સ્ત્રીને પ્રેમ કે છે. તે દષ્ટાંતથી જોઈએ.
એક સુરમ્ય નગરમાં કાકા-ભત્રીજે રહેતા હતા. કાકે સંસારના રસમાં રસિક હતે નાની વયને ભત્રીજો હતે. જંગમતીર્થ ભૂત નગરમાં પૂ. ગુરૂદેવેની પધરામણી થઈ જિન પ્રવચનેના પ્રભાવે ભત્રી તથા કાકે વૈરાગ્યવાળા, બન્યા, દિક્ષાના અવસરે વાત થતાં કાકે ભત્રીજાને કહે... મારે તે વાર છે મારે તે તારી નવીકાક લાવવાની છે, સંયમી બનેલા ભત્રીજાએ પૂ. ગુરુદેવે પાસે શ્રત જ્ઞાનને સારા અભ્યાસ કરતાં. સંયમ જીવનમાં એત પ્રત થયેલા તે ઉત્તમાત્મા ૧૨ વર્ષ બાદ તે નગરમાં પધારે છે.
સમસ્ત નગર ગાંડ બન્યું છે. જિનવાણી સાંભળવાજિનની વાણુ જિન બનાવે જિનની ભક્તિ ભક્તને
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન બનાવે એ છે. શ્રી જિનવાણીને પ્રેરક પ્રભાવ ગામના સાધુ મહારાજ નાની વયમાં સુંદર પ્રવચન આપે છે. નગરના લોકો લાભ લે છે. પણ કાકે આવતું નથી. ઘણાના કથનથી આવે છે. દૂર દૂર બેઠે સાંભળે છે. અંતે મહારાજશ્રી જણાવે છે કે
ભાગ્યશાળી. હવે તે સંયમના પંથે પધારે. સંસા૨ના રાગમાં રાગી બનેલે જણાવે છે કે મહારાજ શ્રી આપના કાકી યાને મારા ધર્મપત્નિ વિના મને ઘડી પણ ચાલે તેમ નથી થેડી ક્ષણે સંસારી સંસારમાં મૂઢ બની જાય પણ જ્ઞાનીના સહવાસે તેની ગમારતા મરી પણ જાય છે.
જ્ઞાનવંતા ગુરૂ મહારાજે જણાવ્યું કે તમારી પતિનને તમારી ઊપર કેટલી રાગદશા છે તે વિચારે તમે ઘેર જઈ પ્રાણાયામથી શ્વાસ રૂંધી થાંભલીને જોરદાર આંટી લગાવશે અને સંથારાની જેમ સૂઈ જશે..પછી તમે સંસારનું નાટક નિહાળશે. ખ્યાલ આવશે કે જેને મારા વિના ન ચાલે તે કથન કરનાર શું શું કરે છે....આજે સહજ લાડવા વિગેરે રસોઈમાં બનાવેલ હતા... ગુરુ મહારાજ શ્રીની આજ્ઞા મુજબ ચાલીને આંટી મારી પ્રાણાયામ ાિ કરી સૂઈને મરી ગયો એવો ઉચ્ચાર કર્યો | શબ્દ સાંભળતાં પતિ બહાર નીકળ્યા, જોયું તે આંખો ખેંચાઈ ગઈ, જીભ બહાર નીકળી ગઈ, લાંમા. પગ કરી જીંદગી પૂર્ણ થયેલી લેતાં વિચાર્યું કે, થોડાજ સમયમાં રહેવું પડશે. રહા વિના ચાલશે નહિં. તે માટે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ પેટ પણ ભરેલું હશે તે, બરાબર ટાયફો કરી શકાશે તેથી ચાર, પાંચ, લાડવા, પેટમાં પધરાવી દીધા.બહાર નીકળી રડવાનું શરૂ કરતાં આડેશી-પાડોશી ભેગા થઈ ગયા.. વડીલ ભેગાં થયા. આખી પરિસ્થિતિની જાણ થતાં પગ કે થાંભલી કાપવી પડશે...થાંભલી કાપવાનો નિર્ણય સાંભળી રડારેડ કરી રહેલી પત્નિ વડીલો પાસે લાજ કાઢીને આવી ને બેલી.. પગ એના કાપી નાંખે, પણ થાંભલી અવિચળ રાખે. થાંભલી વિના ઘર પડી જશે, બેન તમારી દુઃખી થશે.
સુથાર લાવવામાં આવ્યું અને જ્યાં પગ કાપવાની શરૂઆત લાગી કે તુરત પ્રાણયામ છેડી પગની આંટીને છેડી ઉભે થઈ કહે સંસાર અસાર છે. સંસાર પ્રત્યે કે સંસારના પદાર્થો પ્રત્યે, સગાં નેહી પ્રત્યે રાગ કરવા જેવું નથી. એ રાગ નકલી છે. સ્વાર્થના ઘરને છે. એમ સમજી સમજાવીને ઉપાશ્રયે ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરી આત્મ કલ્યાણ સાધ્યું. સંજીરાગ જલબુબ્સ ઓવમે, જીવિએ અજલબિંદુ
_ચંચલે જુવણેય નઈવેગ સંનિભે, પાવજીવકિમિય ને
બુજઝસે ૪પા સંધ્યા કાલના લાલ, લીલા, પીળા, ભભકાદાર રંગના જેવું જીવિત જણાય છે. પણ તે રંગ ઘડી બે ઘડીમાં નાશ પામે છે. એ જીવિત અસ્થિર છે. તેથી વધુ પાણીના પરપિટા જેવું અસ્થિર તેમ યુવાવસ્થા નદીના વેગ જેવું
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
ચંચલ સમજાવ્યું જે યુવાવસ્થા આગળ વધતી જાય છે. પણ જ્ઞાની કહે છે. તે દિવસે દિવસે આયુષ્ય ઘટવાના. કારણે નાને થતું જાય છે. અસ્થિર પણું સમજી હજી કેમ જ્ઞાન દશા મેળવતે નથી.
પાણીના વેગ, પવનના અસ્થિર તરંગ જેવું ચંચળ જીવન છે. કાલે સવારે શું થશે. તે કંઈ કહેવાતું નથી.
ન જાને જાનકીનાથ, પ્રભાતે કિં ભવિષ્યતિ ! સંપતિની સાથે વિપતિઓ વળગેલી જ છે. આપણે તે દોડા દોડીના જમાનામાં છીએ. જેની મોટરે દોડતી જોઈએને દ્રામને આને મળતું નથી, કટિધ્વજને નોકરી કરતા જોયા, તંદુરસ્ત શરીરવાળાને ક્ષયની બિમારીમાં રગદોળાતા જોયા. કરોડપતિ ડપતિ જોયા.
પાંચેઈનિદ્રાના વિષયે સંધ્યા સમયે જેવાતાં આકાશના રંગ જેવા છે. ખાધું અને પેટમાં ગયું એટલે ખલાસ જોયું અને ચાલી ગયું એટલે ખલાસ, સર્વ વિષયે ટૂંકે વખત રહી ઉડી જનારા છે, સ્વપ્નમાં ૨ાજ્ય મેળવ્યું, શેઠાઈ કરી, આંખ ઉઘાડી ખેલ ખલાસ “ચાર દિવસની ચાંદરડી અને ઘોર અંધારી રાત એ લોકોક્તિ જેવી વિષયેની સ્થિતિ છે. ઈન્દ્ર જાળની કલ્પનાથી બનાવેલા નગર જે સૌની સાથે સંબંધ છે. જ્યાંથી સુખ મેળવવા માંગીએ છીએ ત્યાં તે દુઃખને પાર નથી. આનંદનું નામ નથી સગવડનું કોઈ ઠેકાણું નથી.
સવારે જે કમળ આનંદ આપે છે. તે સાંજે બીડાઈ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
જતાં આપતું નથી. યુવાન બળદ દોડતા હોય ત્યારે જે આનદ આપે છે. ને ઘરડા થઈ જાય ત્યારે તે આનંદ આપતા નથી. આપણી પાસે રહેલી સૌંપત્તિ-સેાનાની પાટ આપણી પાસે છે. ત્યાં સુધી આનંદ આપે છે. પણ જ્યારે કમવાદના કારણે તે વ્યક્તિને ભારે આપત્તિ આવતાં જ્યારે એ સાંનાની પાટ અન્ય સ્થાને જાય તે વખતે તે જ પાટ જોઇને ઘણું ઘણું દુ:ખ થાય. કારણકે. અનિત્ય પદાર્થ છે, યુવાનીના રંગ ઉતરી સ્રી સામે જોવુ ગમતુ નથી. દરાજના આ અનુભવે છે.
ચેતન પદાર્થાંમાં સ્રી, પુરુષ, અશ્વ હાથી, તિય ચ વિગેરે તેમ અચેતન પદાર્થોં તે મેટરગાડી, વસ, અલંકાર વિગેરે જાણવા ચેતન-અચેતન પદાર્થાં એક વખત અત્યંત આનંદ આપે તેવા સુ ંદર મનેહર હાય, તેજ પાŕ જ્યારે પરિણામે વિરસ થઇ જાય છે. જ્યારે દૂધ ફાટીને લાચાવળે છે ત્યારે એને નાશ થતા નજરે જોઇએ છીએ ચરાચર કાઈ પણ વસ્તુને લઇને આમ થાય છે. છતાં આપણું મન સંસારમાં ચેટયા કરે જ છે.
ચેતન ઉપર પ્રેત (Devil)ની અસર ભારે જામેલી દેખાય છે, એ નજરે આખે ખેલ જુએ છે. પણ કાંઇ અસર થતી નથી. પીજાને ગમે તે થયું, મને કંઈ જ નહિ થાય આવી ખેાટી તુચ્છ ભ્રમણામાં પડી જાણી જોઇને સંસારમાં અટવાયા કરે છે. આંખ ઉઘાડીને સ`સારની ચીજો જે સ્વરૂપે છે તે સ્વરૂપે જોતે નથી માટે તું આત્મા એધ પામ... સૌંસારથી વિરક્ત બની જા,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
અન્નત્ય સુઆ અન્નત્થ, ગેહિણી પરિઅણુવિ અન્નત્થ ભૂઅખલિવ કુટુંબ’, પકિખત' હય ય તેણુ પ્રજા
હે, ભવ્યાત્મા, આ સંસારમાં તુ વિચારે છે કે સઘળું કુટુંબ મારી સાથે સદાકાલ એક સ્થિતિમાં રહે, વિયાગ કુટુંબીજનાના ન પડે તે વિચારમાં તું પુરુષાથી અન્યા છે. પણ જે સ્વભાવે જ અસ્થિર વસ્તુ છે. તુ સેકડો, કરાડી ઉપાયે કરીશ તે પણ તે સ્થિર થનાર નથી. સવે કર્માનુસારે જુદા જુદા સ્થાને જનાર છે. જેમ કોઇ ભૂત દેવતાને અલિબાકળાં ફેકે છે. તે ખલિમાકળાં પરાધીનપણે જુદા જુદા સ્થાને પડે તેમ આ પુત્રાદિક કર્માધીનપણાથી અનેક પ્રકારની ગતિએમાં જઈ પડે છે. તારૂં' મમત્વ કે ઈ ચાલી શકે તેમ નથી.
અરે ભાઈ, તું તારા સંબંધીઓની ચિંતા કર્યા કરે છે. તેમનું શું થયું. તેના વિચારથી મનમાં મૂઞયા કરે છે, જેલમાં પડયે પડયા પણ છોકરા, ભાઇએ વિ. શુ કરતા હશે....પણ તે. તારી ચિંતા કયારે પણ કરી ? માટે મમત્વને ત્યજી ધર્મ આરાધન ૩ર... વેણુ ભવેલવે, મિલિયાય દેહાઈ જાઇ સંસારે, તાણું ન સાગરે હિ', કીરઇ સ`ખા અણુ તેહિ છા
હે, પરમાત્મા સ્વરૂપી જીવ . સંસાર ચક્ર વિષે ભવા ભવને વિષે જે દેહેા કર્યાં છે, તેની સખ્યા અનંતા સાગ. રાપમ કાળેથી પણ ગણી શકાય તેમ નથી.
ચેારાશી લખ ચાનિ વિષે, નથી કોઈ ચેાનિ વિશ્વમાં, નથી જાતિ કે કાઈ કુળ એવું, જીવ ન ગયેા જેમાં.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ વળી સ્થાન પણ એવું નથી, આકાશ કે પાતાળમાં.
જ્યાં જન્મ મરણે નવ કર્યા બહુ વાર શ્વાસોશ્વાસમાં. આ માટે તું વિચાર યાને વિનિવર્તની બન યાને આડે અવળે ગયેલે ઠેકાણે આવે તેમ તું મોક્ષની અભિલાષામાં સ્થિર થઈ જા..૫, ૫. ઉપાધ્યાયજી વિનય વિજયજી મહારાજા તેમ જણાવે છે કે તારા ભની સંખ્યા કેમ વધે છે..
અત્યારે તારે પાંચે ઈન્દ્રિયોના વિષય સાથે મિત્રી છે. તેને સારુ ખાવા મળે, સારી સુંદર સ્ત્રી મળે. તે લહેર ભોગવે છે. ભ્રમરાની જેમ ફુલ ઉપર બેસીને મધ ચાટવામાં આનંદ માને છે.
તને દૂધપાક રસપૂરી મળે તે સબડકાં લેતાં અમૃત માને છે. રૂપ જોવામાં તારી આંખોને; વાજિંત્રોના સુર સાંભળવામાં તારા કાનને આનંદ માને છે. ઈન્દ્રિયનાં સુખની સાથે, સેવામાં વાસ્તવિક જરા પણ સુખ નથી. જે તે સુખ માન્યું છે. જેના માટે ધમાધમ મહેનત, પુરુષાર્થ કરે છે. તે સુખ બહુ જ થોડા વખતનું છે. હાથતાળી આપીને નાશ પામનારૂં છે. જીભને દૂધપાક અડાડ, ગળે લાગ્યું, ગળે ઉતરી પેટમાં ગયે. ખેલ ખલાસ...હવે કંઈ ધપાકના સબડકામાં મજા ખરી.
ઘોર અંધારી રાત્રી છે. વાદળાં ચડ્યાં છે. વીજળીના ચમકારા થઈ રહ્યા છે. એ વીજળીના ચમકારાને જેટલે. વખત લાગે એટલે વખત તારું માનેલું સુખ ચાલે છે?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫ સુખ આવ્યું ને લબઝબક થઈ પર્યત પામે છે. નટડી નાચે ને ચાળા ચસકા કરે તેમ વીજળીના વિલાસના બરા. અર અનુકરણ જેવું તે છે. તેમાં તારે નિવાસ હોય... - તુછ ઈન્દ્રિયસુખની સાથે મૈત્રી કરનાર મૂઢ કહે. વાય. માટે તું વિચાર. ભાઈસાહેબને જુવાનીને તેર છે. વાંકે ચુકે, વક ચાલી અનેક અત્યાચાર કરે છે. એની જુવાનીને ચાળાનું વર્ણન કરીએ તો હસવું આવશે... એ સમાજમાં અભિનવ કપડાં પરિધાન કરી બેઠો હોય. ડાહી વાતો કરતા હોય ત્યારે જુદો પણ એની જુવાનીનાં રંગ, તે ઘરમાં રાતે રખડીને આવે ત્યારે ખબર પડે !
મેહરાજાના સામ્રાજ્યમાં જે આવી ભરાણા તેની દશા પાછળથી આપત્તિઓ ભરેલી છે. એ જુવાનીના જેરમાં વિવેક, મર્યાદા કે વિચાર રહેતા નછી. પિતાની જાતને અમરમાની મોજશેખ અને તોફાન કરે છે. જુવાનીના મદમાં દુષ્કૃત્ય, પાપ, સટ્ટા, દારૂ, પરસ્ત્રીરમણ; તેમ ખાવાપીવાનું પણ અસ્ત વ્યસ્ત હોય છે, તું માની બેઠે છે કે આ જુવાની કાયમી રહેવાની છે. ના ના એ જેબનને ચટકે લટકે ચાર દડાને; એ જોતજોતામાં ચાલી જનારી છે...આંખે ચશ્મા, વાળ-સફેદ, દાંત હાલવા માંડે. વિગેયે ઘણું જે જોવા મળે છે. એ જુવાનીના જુસ્સામાં કરેલા અત્યાચારોનાં ફળ ભોગવવા પડે છે.
થોડા દિવસ રહેનારી દિવાની જુવાનીને વશ થઈ આવી રીતે વતન કરનાર કડવા ફળ શું ન પામે ? પર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
ભવની વાત પછી આ ભવમાં શુ ફળ ન મળે જુવાનીના શેખ ઘડપણમાં કેવાં નાચ નચાવે છે. માટે જ કહે છે કે, જે વિવિધ વિષયે ભાગળ્યાં, મહુવાર ને જે જે વસ્યાં, પકડાઈને, તે તે અરે પાછા
પરભાવમાં
ગ્રહયાં. પણ વિષય સુખની લાલસા, હજી તારી હજીએ નવમટી શું સીંચતા ધૃતથી કદીએ, અગ્નિની જવાલા ઘટી ”
કાઇક જ પ્રાણી જુવાનીમાં ભાજન કે સ્રીના પાસમાં પડતા નથી. સ્વત્વ જાળવી રાખે છે તેની પણ અંતે જુવાની જાય છે. જુવાની કેવા કચવાટ મૂકી જાય છે. તે વૃદ્ધાવસ્થાના કારમાં દુઃખેાથી ખ્યાલ આવે છે. લટકા મટકાવાળી અને વાળ સફેદ થાય, ગુપ્તવ્યાધિઓ થાય ત્યારે મનના તાપ અસહ્ય થઈ જાય...
રૂપના આડંબરમાં સ્રી પ્રત્યે ધ્યાન ખેમાય છે. પદ્મ પાવડરના લેપ અંતે ખલાસ થાય છે. જોતજોતામાં ચાલ્યા જનારા એમન ઉપર આધાર રાખે તેને ઉપાધ્યાયજી શ્રી વિનય વિજયજી મ. મૂઢ (ગમાર)કહે છે. નયણોદય પિતાસિં, સાગર સલિલાઉ બહુયર હાઇ ગલિઅ રૂઅમાણીય, માણુ અન્નામનાણું ૪૮૮
હે આત્મા, ભાગ્યવતા જીવા વૈરાગી મની દીક્ષાથી થયા ાય ત્યારે માતા પિતા શેક કરે, રડે છે, તેથી જ્ઞાની આત્માને જણાવે છે કે માતા-પિતાને રડતાં જોઈ દિલગિર કેમ થાય છે. કવશે અન તભાવમાં ઘણા માત-પિતાએ રડતાં મૂકીને આવ્યેા છે. તેની સખ્યા ગણીએ તે સમુદ્ર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
ના પાણીથી અધિક થાય. તું કયા માતાપિતાને સંતેષ આપીશ. માટે વિચાર.. આત્માની માતા કેણુ ? પિતા કાણુ ? તેથી વૈરાગી અનેલા વેરાગીભાવ પૂર્ણ કરશે! જનરએ નેઈયા, દુહાઇ પાવત્તિ ઘાર, ણુતાઇ। તત્તો અણુ તગુણિય, નિગેાઅસજઝે દુહ. હાઇ૪૯હે જીવ, દુઃખ લેાગવતા જીવ ચારે ગતિમાં ફરી રહ્યો છે. તે દુ:ખની ચરમસીમાનું સ્થાન નરક કરતાં નિગેાદમાં મન તગણું જણાવે ને નરકમાં પરમાધામી કેવું કારમુ દુઃખ આપે છે...કે નારકીના જીવાનુ માથુ’ ફેડે, આંખ, નાક, કાન, જીમ કાપી લે છે. હાથમૂળમાંથી કાપી નાંખે છે, ભયકર પાપેા કરી કરીને નરકમાં તેના કારમાં અનુભવ કરે છે.
..
પ્રતિ સમય આહારાદિ પુદ્ગલોની સાથે જે મધન થાય છે. તે પ્રપ્તિ અગ્નિ કરતાં પણ અતિભયંકર હાય છે, ગધેડાની ચાલ કરતાં નારકોની ચાલ અતિ અશુભ છે. તપેલા લેાખડ જેવી ધરતી ઉપર પગ મૂકવાથી જે વેદના થાય તેના કરતાં નારકીને નરકની ધરતી ઉપર ચાલતાં અત્યંત વેદના થાય, પાંખ છેદાયેલ પક્ષી જેવું શરીર રાના હાય છે. ભયંકર અંધકારસય, મલિન, જણાય છે. પગના તળીયાના ભાગ શ્લેષ્મ, વિષ્ટા, મૂત્ર અનેક વિગેરે બિભત્સ પદ્યાર્થીથી લેપાયેલો હાય છે.
માંસ, કેશ, નખ, હાડકાં, દાંત અને ચામડાથી આચ્છાદિત થયેલી સ્મશાનભૂમિ જેવા હાય છે, સડી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ગયેલા બિલાડા વિ.ના મૃત કલેવની ગંધથી પણ અતિ ભયંકર દુર્ગધ હોય છે. અગ્નિ, વીંછીના સ્પર્શ કરતાં તીવ્ર દુઃખ દાયક સ્પર્શ છે. ત્યાં શબ્દ તે સતત પીડાએથી રિબાતા ના કરૂણ કલ્પાંત જેવો કે સાંભળવા માત્રથી પણ દુઃખદાયી હોય છે.
નરકની વેદના દર્શાવતાં કહે પોષ માસ હાય, રાત્રીમાં હીમ પડતે હેય, વાયુ સુસવાટ બંધ વાતે હોય તે સમયે હિમાલય પર્વત ઉપર રહેલા વસ્ત્ર વિનાના મનુષ્યને જે દુઃખ થાય તે કરતાં અનંતગણું દુઃખ નારકને હોય છે.
ભર ઉનાળાને મધ્યાન્હકાળ હોય, સૂર્ય માથા ઉપર તપતે હોય, ચારે દિશામાં અગ્નિની જવાળાઓ સળગતી હોય અને કઈ પિત્તરોગી મનુષ્ય જે વેદના ભગવે તે કરતાં અનંત ગણી વેદના નારકી ભગવે તે કરતાં અનંત ગણી વેદના નિગદીઆ ભેગવે છે. અઢી દ્વીપનાં સમગ્ર ધાન્ય ખાય છતાં ભૂમે ન ભાંગે, સમુદ્રોને સમુદ્ર પાણી પીએ તે તરસ ન છીપે તેવી તીવ્રવેદના ત્યાં છે.
સદૈવ પરવશ જ હોય. ૧૦૮ડીગ્રી તાવ માનવીને આવે, જે તાપ સહે તેના કરતાં અનંતગણ તાપ સહ્યા જ કરે. આપણું કર્યું આપણે જ ભેગવવું પડે !
અવધિજ્ઞાન-કે વિલંગ જ્ઞાનથી તે આગામી દુઃખને જાણે, તેથી સતત ભયાકુલ રહે જેમ એક કુતરે બીજા કુતરાને જોઈને તુટી પડે છે. તેમ એક નારકી બીજા નારકીને જેઈ ધમધમતે તૂટી પડે છે. યુદ્ધ કરે છે. વક્રિયરૂપ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
કરીને, ક્ષેત્રભાવથી પ્રાપ્ત થતાં શસ્ત્રો લઈને એકબીજાને ટૂકડા કરી નાંખે છે. જાણે કતલખાનું ન હોય, કોધના. આવેશમાં ભયંકર વેદના તથા કર્મો બાંધે છે.
પરમાધામી દેવે ધખધખતી લોખંડની પુતળી સાથે ભેટાવે, ખૂબ તપાવેલા સીસાના રસા પીવડાવે, શાથી ઘા કરી ખાર નાંખે, ગરમ ગરમ તેલથી નવરાવે, ભાલાની અણીએ પરેવે, ઘાણીમાં પલે, કરવતથી વેરે, અગ્નિ, જેવી રેતીપર ચલાવે, ઘુવડ, વાઘ, સિંહ જેવા રૂપ વિકુવી ડરાવે છે. પરમાધામીઓ જ્યારે નારકીઓને કુંભમાં નાંખી પકવે છે. ત્યારે અતિ દારૂણ યાતનાથી તે નારકીઓ ૫૦૦ યોજના સુધી ઊંચે ઉછાળે છે. ક્યારે નીચે પડતાં જ કાપી નાંખે, વાઘ વિ. જીવો વિકુવી તે જીવોને હણી નંખે છતાં નારકીને જીવે મરે નહિં.
નારકીના દુખો કરતાં ભયંકર વધારે નિગોદમાં દુઃખ છે. પદગતિક વાસનાને આધીન બનેલા ભારે કમી નિગોદમાં જાય છે. અનાદિ કાળથી સૂકમ નિગોદમાં રહેલા છે અને પરિભ્રમણ કરીને પાછા સૂકમ નિગદમાં ગયેલા જીના દુઃખમાં કંઈ ફેરફાર નથી. ભવભ્રમણ કરીને ઠેઠ સૂમ નિગોદમાં ગયા તે વ્યવહારિક જીવે અને કઈ દિવસ નિગોદમાંથી બહાર નીકળ્યા નથી, નીકળશે નહિં તે અવ્યવહારીયા કહેવાય ?
નિદ જે ચૌદ રાજલોકમાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલી છે. તે નિગેદના અસંખ્યાતા ગેળા છે. એકએક ગેળામાં
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
નિંગાદના જીવાના અસંખ્યાતા શરીર છે. એક એક શરીરમાં અનંતા જીવા છે. જે કેવળી ભગવંતની સાન દૃષ્ટિ સિવાય બીજા કોઇથી દેખી શકાય તેમ નથી.
નારકીના દુ:ખ કરતાં અનંત ગણું દુઃખ નિગાદીઆ એક સમયમાં ભાગવે છે, તે જીવા એક મુર્હુતમાં ૬૫૫૩૬, ભવ કરે, એક શ્વાસેાવાસમાં સત્તરથી અધિક ભવ કરે. એ રીતે અનંતા-પુદ્ગલ પરાવર્ત્તન સુધી આ જીવ રહ્યો છે. આવી ઘાર વેદના ભાગવી, ત્યાં ફરી ફરી ન જવુ હાય તે! અઘાર પાપ પ્રવૃત્તિ, પાપ વૃત્તિથી મુક્ત થવું અને નરક–નિગેાદના સ્થાનને તિલાંજલી આપવી. તે માટે આત્માએ જે કંઈ કરવું પડે તે કરવું જ જોઇએ !
કેવળજ્ઞાની જિનેશ્વર દેવે, સલાકના ભાવ કહાય, સ સત્ય સદ્દ હતા. પણ તું શાને સંસારે મૂંઝાયે, દીવો હાથ છતાં પણ અમૃત ! શાને ડે ૫ પડાય એ દુઃખ નરકતણાં હું ચેતન ! કહે ને તુજથી કેમ ખમાય
તને ભગવાનના વચન પર વિશ્વાસ છે ને ? તને ખાત્રી છેને કે સર્વજ્ઞ અસત્ય ન કહે, તને શ્રદ્ધા છે. ને કે રાગ દ્વોષ વિનાના પરમાત્માને બનાવટી વાત કરવાને કઇ કારણ નથી. એ પ્રભુએ આ નરકનાં દુઃખા મતાવ્યા છે. જણાવ્યા છે. એ જ વીતરાગના આગમમાં જે વધુ ન છે, તેને શ્રદ્ધાપૂર્વક સમજતાં છતાં સંસારમાં કેમ મ્ય છે, હું સ્તન, હાથનાં દીવા છે. છતાં ઉંડા કુવામાં કેમ ઉતરે છે; છતી આંખે. આંધળાની માફક શા માટે અથડાય
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧ છે. ઘણે ઉંધે ફ હવે તને માર્ગ દર્શક મળ્યા, માર્ગે આવી જા, તને પ્રભુ મળ્યા. ભક્તિ મળી, ધર્મ-ધર્મ ગુરૂ મળ્યા, તન મન, ધનથી સેવા કર, કૂડ કપટ, પંચ, માયા, ઈષને ફગાવી દે, અસંતોષમાંથી સંતોષમાં આવી જા, ઝાંઝવાના જળ-ચાર દિનની ચાંદનીમાં મૂઝાયે-તે તારા પાર જ નહિં આવે, નરક નિગદમાં ચાલ્યા જઈશ ગમે તેટલી ચીસ પાડીશ કેઈ છેડાવવા, રક્ષણ કરવા નહિં આવે માટે હજી ચેતી જા, કંઈ ગયું , ગુરૂ ચરણે શિશ નમાવી સંસાર સુખ-તેને રાગ ભૂલી જઈ સંયમી બની જા, ધર્મ કરવામાં ઉત્તમ, પરાક્રમ ફેરવવું એ જ તારા જીવનનું સર્વસવ સારભૂત તત્વ છે. તમિવિ નિચે અમજ
- વસિયે રે જીવવિવિહકચ્યવસા વિસહં તો તિક અહં, આશુત પુગલ પરવાપા
હે, જીવ અનેક પ્રકારના કર્મના પરાધીનપણે નિગેદિની મધ્યે અનંત પુદગલ પરાવર્ત કાળ સુધી એટલે કે અનંતા સૂક્ષમ ક્ષેત્ર પુગળ પરાવર્ણ કાળ પર્વત તીક્ષણ દુઃખ સહન કર તું રહ્યો છે... આવા ભયંકર દુખે અનંતકાલ સુધી ભગવ્યા હે આત્મા હવે તારે સમજણ પૂર્વક, સમતાથી કર્મ ભેળવી લેવાના છે. જે મળે તેનાથી ચલાવી લે, નિર્ણય કરી લે. હાલશે, ચાલશે, ભાવશે, ગમશે. ભૂતકાલમાં ઘણું ભેગવ્યું તે પણ છીને આ છું તે આ મળેલા સુખ-દુઃખ ટકવાના નથી. તને
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ મળેલ શ્રી જિન પ્રણીત ધર્મને મૈત્રી-પ્રમોદ કરુણ, માધ્યસ્થભાવ કેળવીને ધર્મને આરાધી લે. સુખી થવા માટે નિર્ણય કર કે.
હું કોણ..ભગવાન મહાવીરને અનુયાયી ભગવાન મહાવીરને સેવક....
ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર ભગવાનને તથા ભગવાનના સિદ્ધાંતને સદૈવ હૈયામાં રાખીને જ જીવન જીવવાવાળે, ભગવાનને સેવક અન્ય માટે નરક, તિર્યંચે નહિ જ જવાને, યાને તે સ્થાને જવાય તેવી ક્રિયા-પ્રક્રિયા નહિં જ કરવાને ભગવાનને ભક્ત બને માટે હું પણ ભગવાન બનવાને! શ્રેણક મહારાજા ભગવાનના પરમભક્ત, પરમ અનુયાયી બન્યા...જેની. ઉપર ઉપકાર કર્યો છે. મરતાં બચાવ્યો છે. કેવાઈ ગયેલી આગળીને મુખમાં રાખીને ચૂસીને શાતા અપ છે. તે દીકરે કણકે ઉપકારી પિતાજીને રાજ્ય ભેગવવા માટે જેલમાં પૂર્યા.તે પિતાને કંઈ દુઃખ નહિં, કેણીક પ્રત્યે રોષ નહિં...
કણક સેવક મારફતે મીઠાના પાણીમાં પલાળેલા દેરડાથી ૧૦૦ ચાબુક મહારાજાને ઉઘાડા શરીરે મરાવતે.
ઘણા દિવસ થવા છતાં ઉદ્વેગ નહિં, રેષ નહિં, મારે છેક રે મારે દુશ્મન કે અપકારી છે એ ભાવ નહિં. કારણ કે શ્રેણીક હતા. ભગવાન મહાવીરના પરમ ઉપાસક, અનન્ય કોટિના ભક્ત...
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩ કેપ્સીકન સેવક..શ્રેણીક મહારાજાને પુછે છે તમને કારમી વેદના થતી નથી, માર ખાતાં થાકતાં નથી, મારને હસતા મુખે સહી લે છે .. શ્રેણકે જણાવ્યું. હું કેણ ...? અને તું કોણ...?
તું એટલે નાનકડા મગધની પૃથ્વીના માલિક કેક ને સેવક..એટલે તું માર મારતાં થાકે ત્યારે હું ? ત્રણ જગતના નાયક, ત્રિભુવનપતિ, સમગ્ર જગતના અધિપતિ કરુણાના ભંડાર ભગવાન મહાવીર મહારાજાને હું સેવક, જેથી માર ખાતાં પણ ન થાકું !
જ્યારે શ્રેણક મહારાજાને દેહાંત થાય છે અને અંતિમવિધિ કરતાં તેમનાં હાકકામાંથી વીર વીર દેવની નિકળે. બસ આપણે સૌ શ્રેણક મહારાજાની જેમ ભગવાન મહાવીરના પરમ સેવક બનીશું. તે નરક નિગે. દના દુખે સમભાવે ભેગવી શકીશું. જ્યાં સુધી તેવા પરમ ભક્ત ન બનીએ ત્યાં સુધી નરકાદિમાં જવાય તે પ્રયત્ન ઉદ્યમ પરાક્રમ કરવું નહિં. નિહરીએ કહવિતો, પત્તો મણુઅત્તર્ણપિ રે જવા તથવિ જિણવર ધમો, પત્તો ચિંતામણિ સારિષ્ઠ
૫૧ હે જીવ ..ઘણી ઘણી જબરજસ્ત અકામ નિજ રાપૂર્વક દુઃખને ભગવતે એકેન્દ્રિયાદિભવે કરતો પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય બન્યું હવે તને ચિંતામણીથી અધિકતર જિણવર શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
મનુષ્યક્ષેત્ર પૈકી ક્ષેત્રભૂમિમાંથી એક જીવ એક ક બનીને સિદ્ધ અવસ્થાને પામે છે. ત્યારે એક જીવનિગેાક્રમાંથી અવ્યવહારમાંથી વ્યવહારરાશિમાં આવે છે. તે સિદ્ધ પરમાત્મા જગતના તમામ જીવાને જુએ છે, કારમી ભયંકર વેદના દુઃખ જાણે છે. તેથી જ્ઞાનથી વિચારે છે કે આ જીવો દુઃખથી મુક્ત થાય...પણ તે દુઃખી ત્યારે જ મુક્ત થાય કે પાપથી મુક્તિ મેળવે તે, પાપની સાથે ચૈત્રી ન હાય તે, પાપની ક્રિયામાં ઉંદર બિલાડી જેવુ વર હાયતા. સ‘સાર પ્રિય ન લાગે !
જિણવરના ધર્મ પામી કઠોરમાંથી કમળ અનવું જોઇએ . તે માટે હૈયામાંથી ઈર્ષા, નિદા રામાદિ કાઢવા જ પ્રયત્ન કરવા. ધ વિના સાચુ' સુખ પ્રાપ્ત થવું એ અશ્વત્રંગ જેવી કલ્પના છે. ધ વિના સુખ મળતુ હાય તાસાનાની ખાણમાં કામ કરતાં ખાણીયાએ કુડપતિ જ થાય, પણ તેમ બનતું નથી. વળી કરાડપતિ અશુભયાગે રોડપતિ થતા જોઇએ છીએ. ધને ઉત્થાપીને અધ્યાત્મજ્ઞાન કે ધમ`મય સમગ્ર જીવન જીવવું એ અશકય છે. વાસ્તવમાં ધર્માંથી સાંસારમુક્તિ થાય છે. એ ધર્માંની મૂળપેદાશ છે. માટે ધર્માં એ સાચું શરણ છે, કર્માનું મારણ છે. ભવસાગરમાં કારણભૂત છે. પત્તવિ ત`મિ રે જીવ, કુણુસિપમાય' તુમ' તય ચેવ જેણ' ભવ ધ વે, પુણાવિ પડિએ દૂહ· સહસિ ાપરાં હે. આત્મા, જિનવર ધર્મ પામી મહામૂલા ધ ભૂલી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
ફરીથી પરિભ્રમણ માટે પ્રમાદિ કેમ બને છે. ચિંતામણી રત્નની જેમ માનવભવ, શ્રી જિનધર્મીની પ્રાપ્તિ શ્રદ્ધા સંવેગ, આદિ મહાદુલ ભ છે.
ધમે જય તથા પુણ્યથી પાપ ક્ષય, પાપથી સુખ ક્ષય માટે વિચાર કરી ધમ ના આરાધનથી કામળતા સરળતા ભદ્રિક્તા પ્રાપ્ત થવી જરૂરી છે.
તમે પથ્થરને જોચે છે. તપેલીમાં એક પથ્થરને સૂકા પછી બીજા પથ્થરને તપેલીમાં મૂકવા જાઓ ..પહે. લેથી જ તપેલીમાં હેલા પથ્થર ખીજા પથ્થરને પેાતાનામાં પ્રવેશવા નહિ' દે...પથ્થર શુ' પથ્થરને સાથ આપે ? ના ! જ્યારે પથ્થરની જગ્યાએ તપેલીમાં થીજેલું ઘી મૂકે પછી તેમાં પથ્થર મૂકો...થીજેલુ' ધી પથ્થરને ધીમે ધીમે પેાતાનામાં પ્રવેશવા દેશે. થીજેલા ઘીની જગ્યાએ તપેલીમાં પાણી વધુ ઝડપથી પત્થરને પેાતાનામાં સમાવી લેશે. કોમળ જ પત્થરને સમાવી લે...
ભગવાન કોમળ અનેલા છે. તેથી આપણા જેવા પત્થરને જરૂર સમાવશે માટે ભગવાન તથા ભગવાનના સિદ્ધાંતને હૈયામાં સામાવી લેશે...
આ બતાવે છે કે કઠારચીજ પેાતાનામાં કઠોરને સમાવી શક્તી નથી. કઠોરને સમાવી લેવા કામળ બનવું અનિવાર્ય છે. જગતના જીવા ગમે તેવા કઠોર હાય પણ ધમ પામેલા મૈત્રી પ્રમેઢ કરુણા માધ્યસ્થ ભાવવાળા હાવાથી તેને સમાવી લે છે...ધમ પામ્યા તે, ધમ પામવે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
છે, પરિણતિ પ્રાપ્ત કરવી છે. તે પાણી જેવા બની જશે. તેમાં પથ્થર મૂક્તા જ તે સમાવી લેશે. એ ન બની શકે તે ઘી જેવા તેલ જેવા બનજે. જેથી જગતના જેને ધીમેધીમે તમે તમારામાં સમાવી શકશે પણ પથ્થર જેવા તે ક્યારેય બનશો નહિ કારણ કે એ કઠોર
જીવનમાં તમે બીજાને તમારામાં નહિં સમાવી શકે જેથી મિથ્યાદિ ગુણે પ્રગટશે નહિં તે વિના ધર્મની સાચી પ્રાપ્તિ, સાચી સમજણ મેળવવી મુશ્કેલી છે. માટે ચિંતામણી સાચવવામાં મેળવવામાં જે પરિશ્રમ છે. તે કરતાં વધુ પરિશ્રમ ધર્મની પ્રાપ્તિ માટે કરે.... ઉવલદ્ધો જિણધર્મો, નય અણુચિને પમાય દેસણું હો જીવ અપરિઅ, સુબહુ પર વિસૂરિ હિસિ
- હે ભવ્યાત્મા... દૈવેગે ધર્મની પ્રાપ્તિ થવા છતાં દોષયુક્ત જીવનમાં સમય વ્યતિત કર્યો. તું તારે વરી બની પરકમાં શું કરીશ...
એક વેધક વાત એક ભિખારીના ઝૂંપડામાં મહાન સાહિત્યકાર ટોલ્સટોયે પ્રવેશ કર્યો. ભાંગેલા ખાટલા ઉપર થીંગડા મારેલી ગોદડી હતી. એક બાજુ ભંગાર વાસણે પડયા હતા. તે ભિખારીના ઘરમાં ૧૮ વર્ષની ઉંમરને છોકરો હતે. આગતુંક ટેલસ્ટોયને ઓળખી ગયે... ટોસ્ટેયે પૂછયું કે આ ઘર શ્રીમંતનું કે ગરીબનું ? | મારું ઘર. શ્રીમંતનું ? છોકરાએ જવાબ આપે ...
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
અરે મગજ ઠેકાણે છે ? ગરીબાઈની ચાડી ખાય તેવી સામગ્રી હોવા છતાં શું એમ કેમ કહે છે કે આ ઘર શ્રીમંતનું ? તારે અભિપ્રાય મને સમજાવ ?
હે વડીલ સાંભળો, આ ભાંગેલી, તુટેલી સામગ્રી ભલે ગરીબાઈને જણાવતી, પરંતુ એ સામગ્રીઓ વચ્ચે અત્યારે આપ ઉભા છે એ ભૂલશે નહિં ટોલસ્ટોય જે મહાન સાહિત્યકાર જેના ઘરમાં ઉભે હેય પછી તેનું ગરીબ કેમ કહેવાય, તે ગરીબ કેમ હોઈ શકે. એની હાજરીથી જ એ ઘર શ્રીમંતનું બની જાય છે...બોલે, મારી આ વાત સમજાઈ.
છોકરાના જવાબથી ખૂબ ખુશ થઈ ગયેલા ટેસ્ટ છેકરાનું દ્રારિદ્રય તોડી નાંખ્યું ભેદી દીધું; આ દુનિયાને મેટો માણસ જેના ઘરમાં ઉભે રહે. તેનું દ્રારિદ્રય જે ટળી જતું હોય તે પછી દેવાધિ દેવ ભગવાન શ્રી જિનેશ્વર જેના મન મંદિરમાં બિરાજમાન થઈ જાય તેનું ભાવ દ્રારિદ્રય ટળી જાય. તેમાં કંઈ જ આશ્ચર્ય નથી. ભાગ્યશાળી તપાસી જે આપણા જીવનમાં ભાવ દારિદ્રય ટળ્યું હોય, ઓછું થયું હોય તેવું દેખાય છે. ખરું ! જે સંતોષકારક જવાબ નહિં મળે તે સમજી લેજો કે મન મંદિરમાં જે રીતે તારક અરિહંત પરમાત્મા બિરાજમાન થવા જોઈએ તે થયા નથી. તેથી દોષ યુક્ત જીવનથી મુક્ત થવા દોષરહિત જીવન જીવી જાણવા પ્રયત્ન કર...
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
સાઅત તે વરાયા, પચ્છાસમુવઠિયમિ મરણ'મિ પાવ પમાય વસેણુ, ન સ`ચિયા જેહિ જિણધમ્મ
૫ ૫૪ તા
હે ભવ્યાત્મા ! ધર્મ આરાધવાની સાધન સામગ્રી મળી છતાં જિનાજ્ઞા રહિત કષ્ટ ભાગવી પરલેાકમાં ઘણા જ પશ્ચાતાપ થશે... જિનાજ્ઞા મુજબ ધર્મ આરાધવા પ્રમાદ (મદ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, વિથા) રહિત થઇ ધમ સાધનને મોક્ષની સિદ્ધિ માટે “ સફળ કર ! પારકાની ચિંતાની જેમ તારા વૈભવની તું ચિંતા કરે છે. જેથી શરીરે પાતળા થાય છે. જાણે વૈભવ ચાલ્યા જશે, લૂટાઇ જશે, એવા તને ભય રહેલા છે. માટર હવેલી વેપારમાં નુકશાન વિ. થી તું ચિંતિત છે.
વૈભવના માટે એવુ છે કે રાજાને રાજ્યને વૈભવ મીઠા લાગે તેટલે વેપારીને વેપારને, અમલદારને અમલદારીના, મુનિમને મુનિમગીરીને, તેમ જરા પણ અતિ શાક્તિ વિના કહીએ તે `ભીખારીને તેના માંગવાના ઠીકરાને લાગે છે. આ વાત ખારીક નિરીક્ષણથી બેસે તેવી છે. અપને અપને તાનમે ગદ્ધાબી મસ્તાને’
ભાઇ ! આ પરિવાર અને ધન માટે તું ફેાગઢ, મ્ય છે. તારૂં વન જોઈને તને જ્ઞાની મૂઢ કહે છે. તું સને તારૂ પેાતાનું માનીને તેને મારૂં મારૂ માનીને છાતી કૂટયા કરે છે. બીજાની વાત ન વિચારતાં તારી જ તું વાત વિચાર...કે તારૂ શરીર કેટલુ તારૂ ́ છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
દા.ત. એક વનમાં વનરાજી ફાલીફૂલી છે. એમાં દ નું ઘાસ ઉગેલું છે. ઝાકળ પડવાથી ઝાકળનું એક ખુદ એ દની છેડે વળગેલું છે. પવન ફૂંકાતા તે ખુદને ગિરતાં કેટલીવાર ! ક્ષણમાત્રમાં પડી જવાનુ છે. એ ટીપાં જેવું જીવન છે. પડું પડુ થઈ રહેલ ટીપુ ક્ષણમાં પડી જ જશે.... માટે તુ પ્રમાદને છોડી મળેલા મેઘેરા જીવનના લ્હાવા આત્મા માટે અનુભવ કરજે.... ધીધીથી સસાર', દેવા મરિણૢ જ તિરિ હાઈ । મરિણ રાયરાયા, પરિપચ્ચઇ નિય જાલાએ પા
દેવતાએ પૃથ્વીકાયના વિમાનેામાં, વાવડીઓમાં, વનસ્પતિના બગીચામાં તલ્લીન બનેલા...અ ંતે તેઓની તેમાં મતિ હેાવાથી દેવપણ તિય "ચમાં જાય છે. રાજા મહારાજા, ચક્રવર્તિ એ મરીને નરકમાં જાય છે...તેથી જે કારણે ક્રુતિ મળે છે તેવા કારણ સ્વરૂપ સોંસારને ધીક્કાર છે... આત્ત યાન. રૌદ્રધ્યાનના કારણે જીવોની દુગતિ થાય છે......
શાસ્ત્રકાર ભગવંતે કહે છે કે જે નિશ્ચયથી મેાક્ષ ગામી છે. એવા ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષો પૈકી ચક્રવત્તિ એ જો ચક્રીની ગાદી ઉપર બેસી જ રહે પણ છેડે નહિ
તેમાં મૃત્યુ થાય છે. સાતમી નરકે પહેાંચાડી દે છે. પણ જો ચક્રવતીની ગાદીને તિલાંજલી આપી સંયમમાગે પ્રયાણ કરે તે દૈવલેાક અથવા મેાક્ષ જ મળે...
સમજ આવ્યા માદ, સત્યને સ્વીકાર કર્યાં ખાદ્ય
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
સયમ પથે જાય છે. ત્યારે તેમનુ શ્રી રત્ન પાછળ પાછળ
કલ્પાંત કરવા છતાં
છ માસ સુધી ફર્યાં જ કરે. રડે, ચકી પાછું વાળીને ન જ જોવે...
રાગદશાને આધીન બનેલી સ્ત્રી છઠ્ઠી નરકે તથા રામાંધ મીને રાગને વળગી રહેનારા ગાદી ન છેડે તે નરકે જાય. માટે રાગાદિને યારે આધીન ન જ ખનવુ. રાગદશાને વિખેરવા માટે વિરાગદશાને પ્રાપ્ત કરવી...
આ સંસારમાં ચાર ચીજના પનેા રાગ દુ`તિએ પહેાંચાડનાર છે. અર્થાત્ તેના પર રાગાંધ થઈ ને ફરનારા માટે દુગ`તિ રાહ જોઈને બેડી છે, પ્રથમ માહુક સ્ત્રી છે... એ સ્ત્રી નથી પણ તારા માટે તેા શસ્ત્ર છે. આત્માહ સ (રાગાંધ) સ્વરૂપી છે, સરચારિત્રએ મેાતીના ચાશ છે તે છેડીને અજ્ઞાની આત્મા કાગતુલ્ય બની હાડગ્રામમાં મેહી રહ્યો છે ભેગ ભાગવવાથી કદાપિ તૃપ્તિ થતી નથી. સૂયગડાંગ સૂત્રમાં ચેાથા અધ્યયનમાં લખે છે કે...સ્ત્રીએ મનમાં કાંઇ ચિંતવે અને બાલે કઈ, માથે ઓઢણાં મળ્યાં છે તે મિથ્યાત્વના ઘરની માયાના બળે માયા વિશેષ હાવાના કારણે સ્ત્રીના ચિરત્રને કાઈ પામી શકતું નથી. અધી નારી માટે આવું નથી. ઉત્તમ પણ હાય છે.
ભરથરી અને પિગલાની વાત તે સૌ ભાગ્યશાળી છે...અજ્ઞાનતા, મેાહ દશાના કારણે ભર્તૃહરી શ્રૃંગાર તરફે ગયા...જ્યારે તેમને રાગ પિંગલા તરફ છે. પણ પિંગલાને તે। અન્ય પુરુષ પ્રત્યે છે એમ જાણ્યુ... ત્યારે રાગી
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
વિરાગી બનવા માંડયા...વૈરાગી બન્યા...માટે પ્રમાદ ન કરતાં સમજે. (૨) બીજે બધુ પરિવાર..એને મેહ મહા બંધન છે. (૩) વિષય સુખ..એ પણ હલાહલ કાતિલ ગેર છે. કિંપાકના ફળની જેમ મીઠા લાગશે પણ તને મારી નાંખશે. (૪) ધનસંપત્તિ પર રાગ . એ દેલત આવે છે ત્યારે છાતિમાં લાત મારે છે. તું એવો તે અકકડ થઈને છાતી કાઢીને ફરે છે. અને જાય છે ત્યારે વાંસામાં લાત મારે છે. તું એ વાંકે વળી જાય છે. કે તારાથી ઉંચુ પણ જોઈ શકાતું નથી. માટે હે બંધુ.. હે ભાગ્યવાન આત્મા આ અસાર સંસારને છોડી દે, પ્રમાદવશ ન થતાં સંયમમાર્ગમાં અપ્રમત્ત બની આત્માનું આરાધી લે ... ... જાઈઅણું હે છે, દુમન્સ પર્ફ વ કમવાય હએ ફિશુધના હરણુઈ, ઘર સયણ કુટુંબ મિલેવિ પેદા
' હે જીવાત્મા ! પવનથી હણાયેલું વૃક્ષ પરનું ફૂલ જેમ પડે છે તેમ નાથ વગરને, સ્વામીભાવને નહીં પામેલે અરહે પરહે અથડાતે કૂટાતે દુર્ગતિમાં જાય છે. ભૌતિક પદાર્થો વિષે રાગાદિના કારણે કર્મબંધનમાં વધુને વધુ ઝડપાતે જાય છે.
જે વસ્તુ જેવી છે તેવી છે. તેને સારી યા ખરાબ કહેવાથી રાગાદિ વધે છે...
રાગઢોષ એ વિકારભાવ છે. તે જ આત્માને નાશ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
કરનાર છે. અરિસામાં અગ્નિનું પ્રતિબિંબ પડે તે અર. સામાં દેખાય છે તેથી અરીસે સળગી જતો નથી બરફની શીલા અરીસામાં દેખાય તેથી અરીસે ઠંડો થઈ જતે. નથી. અગ્નિ અરીસે ન થાય, અરીસો અગ્નિ ન થાય એમ જડનું જડમાં અને મારું મારામાં. જડ એ ભૌતિક પદાર્થ મારા થઈ શકે જ નહિં. જડનું પરિણમન શૈતન્ય. કરી શકે નહિ, ચેતનનું પરિણમન જડ કરી શકે નહિં ..માટે ચેતન તું તારી સંભાળ રાખ..ઉપાસનાને ઉપાસક બનેલ તું વાસનાને સન્માન તે નહિં. વૈરાગીને સંસાર સંસારની ક્રિયામાં દોષ જણાય અને ધર્મ-ધર્મની ક્રિયામાં આત્મામાં, આત્મગત સ્વભાવમાં ગુણ દેખાય ..માટે જ જ્ઞાનીઓએ ગુણપ્રાપ્તિ માટે જીવન નિર્મળ બનાવવાનું જણાવ્યું. સ્વદોષ દર્શન, પર ગુરુ દર્શન એજ સારું જીવન જીવી જાણે, સાર્થક કરી શકે ..દોષ પિતાના ન દેખી શકવાથી તે મહા અંધ છે તે સ્વજીવનમાં ગુણ પ્રગટાવી શકતું નથી. તે આત્મા કર્મના પ્રચંડ વાયુથી પછડાતે દુર્ગતિમાં ધકેલાય છે. વસિય ગિરિમું વસિયં, દરીસુવાસિયં સમુદ્રમજ¥મિ. રૂકખગેસુ ય વસિય, સંસારે સંસરંતાણું Lપણા
હે આત્મા ! સરકી જતા આ વિષમ સંસારમાં ભમતાં ભમતાં તે પર્વતમાં. ગુફાઓમાં, સમુદ્રની મધ્યમાં અને વૃક્ષના અગ્રભાગમાં પણ નિવાસ કર્યો છે જે રાગ દ્વેષ ધાદિનાં કારણે પરભવમાં ભયે, ર, ત તું
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
સમજે તો પરિભ્રમણ અનેક પ્રકારના નિવાસે જે કયાં છે. તેથી મુક્ત બની શકે... - જ્ઞાની કહે છે કે જે ક્રોધ કરે છે તેને જ નુકશાન થાય છે. ક્રોધ નુકશાન કર્તા છે. એ સમજાય તે જ્ઞાન પામી જવાય.. હું ક્રોધ ન કરૂં તે ન થાય. આ જ પુરુષાર્થ કરવાને છે. ક્રોધના નિમિત્તે મળે તે પણ સમતામાં સ્થિર થવું. અજ્ઞાની આત્માઓને ચેડામાં ઘણું માઠું લાગી જાય છે. જ્યારે સમજુને કંઈ લાગતું નથી. પામી ગયેલાને ૧૦૫ ડીગ્રી તાવ હોય તો તે કહે ઠીક છે. એ એનું કામ કરે. હું મારું કામ કરું છું ત્યારે અણસમજુ ને ૯૯ તાવ હાય ધમધમાટ કરી મુકે કારણ કે સહનશીલતાને અભાવ ને....
તારક પરમાત્માને માર્ગ સર્વથી અનુત્તર પ્રધાન માર્ગ છે. જેની સાથે કોઈ ન આવી શકે. ગજસુકુમાર જેવા ધનાઢય. શારીરીક સંપત્તિને વરેલા, ભૌતિક સુખને પામેલા છતાં દુઃખમાં ધર્મને વિષે સ્થિર થયા. દેવે નેર ઇત્તિય, કીડ પયંગુત્તિ માણસે એસે રૂવન્સી વિરૂ, સુહભાગી દુકખભાગીય ૫૮
હે આત્મન ! તું અનેકવાર દેવ, નારકી, કીડા, પતંગીઆ, મનુષ્ય થયો...અરે રૂપવંતે, કુરૂપ તેમ સુખ દુઃખ ભેગવનારે થયું છે. પુણ્યાનું બંધી પુણ્ય ઉપાર્જન કરવામાં પ્રમાદ કરવાથી ચારે ગતિનું પરિભ્રમણ છે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ - સે વર્ષના આયુષ્યવાળે જે પુરૂષ પાપ કર્મ કરવાથી નરકંગતિમાં અને પુણ્યકર્મ કરવાથી દેવગતિમાં એક સાગરોપમનું આયુષ્ય બાંધે છે. તે પુરુષ એક દિવસે સો વર્ષમાંના દરેક દિવસે દુઃખ સુખ (નરક વર્ગ સંબંધી) પલ્યોપના કરેડો હજારે જેટલું આયુષ્ય બાંધે છે. અર્થાત્ સે વર્ષના દિવસોને એક સાગરોપમના દસ કેડીકેડી પલ્યોપમ સાથે ભાગાકાર કરતાં તેટલા આયુષ્ય બાંધવાવાળું પાપ અને પુણ્ય એક દિવસમાં ઉપાર્જન કરે છે. માટે પ્રમાદને ત્યાગ કરી. ધર્મ કરવામાં ઉઘમ કરો .
જે સો વર્ષના આયુષ્યવાળે નરભવમાં રહેલે પુરૂષ પુણ્યના આચરણ વડે દેવ જાતિના સમુહમાં પપમના સંખ્યાતમા ભાગને (તેટલા અલ્પ આયુષ્યને) બાંધે છે. (તે દેવગતિમાં પલ્યોપમના સંખ્યામાં ભાગ પરિમાણ આયુષ્યને બાંધનાર સે વર્ષના આયુષ્યવાળે) પુરૂષ દિવસે દિવસે અસંખ્યાતા કરડે વર્ષનું આયુષ્ય બાંધે છે. પપમના સંખ્યામાં ભાગના વર્ષોના વિભાગ કરીને સે વર્ષના દરેક દિવસમાં વહેંચીએ તે તે દરેક દિવસે અસંખ્યાતા કરોડ વર્ષ આવે. આ જ પ્રમાણે નરક વિષે સમજવું. માટે પંડિત પુરુષે ક્ષાજ્યાદિક દશ પ્રકારના ધર્મના આરાધનમાં શિથિલતા ન કરવી જોઈએ ધર્મદાસ ગણીએ ઉપદેશમાળામાં જણાવ્યું છે કે દેવાણ દેવલેએ, જે સુરકં રે સુભણિઓ વિ, ન ભણઈવાસ સએણ વિ. જસવિ છવાસયં હજજા
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
દેવલાકમાં દેવાને જે સુખ છે તેનુ વણુંન સેા વ ના સમયમાં સે। જીભવાળા-વાચાળ હોવા છતાં પૂર્ણ વન કરી શકતા નથી તેા સામાન્ય માણસ તે સુખનુ શુ' વર્ણન કરી શકે. તેવી જ રીતે નરકાને વિષે અતિ. કર્કશ અને વિપાકની વૈદ્યનાએ કરીને પરમતીક્ષ્ણ ક્ષુધા આદિ દુઃખાનું વર્ણન પણ થઈ શકે તેમ નથી. તે દુઃખા સતત કરાડ વર્ષાં સુધી કહેવા છતાં વર્ણન પૂર્ણ થાય તેમ નથી. નારકીના દુઃખેા તથા તિય ચ ભવમાં જે અંકુશ, માર, ખંધન, મારણા છેદન વિગેરે સે કડાં દુઃખે, જે જણાય છે તે ધર્મ વિરુદ્ધ કરેલાં કૃત્યનુ ફળ સમજવું...
મનુષ્યગતિમાં પણ દુઃખ સમજાવે છે કે જાવજજીવ સકલેશ, અસાર અ૯પ કાળ રહેવાવાળું વિષયાદિક સુખ, અગ્નિ, ચાર આદિથી થતાં ઉપદ્રવેા, પરના આક્રોશ વચન સહન કરવાં. અપરાધના કારણે કારાવાસ, દંડાર્દિ ના માર, ધન, વાત, પિત્ત હકથી ઉત્પન્ન થતાં રોગા ધનનું હરણ, મનને સંતાપ, ચિત્તના ઉદ્દેગ, અપકીતિ, વિગેરે દુઃખા છે માટે પુણ્યના બળે મળેલા મનુષ્ય જન્મ ને સફળ કરવા ધમ કાને વિષે ઉદ્યમ કરવેટ જરૂરી છે.
દેવતાઓને પણ સુખ નથી. તે દર્શાવે છે કે હું દેદીપ્યમાન આભુષણા પરિધાન કરવા છતાં અશુચિથી ભરેલા ગર્ભાવાસમાં આવવાનું થાય છે. દેવàાકમાંથી ચ્યવન થવાનુ છે એમ છ માસ પહેલેથી જાણે તેથી આપ્તધ્યાનમાં છ માસ પસાર કરતાં ડાય છે. વલવા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
સાધને છોડવા પડશે એનું ભારોભાર દુઃખ થાય છે. દેવેને પરસ્પર ઈર્ષા, અદેખાઈ, પરાભવથી પ્રાપ્ત થયેલા ખેદ, વિગેરે કારણેથી તેમને પણ દુઃખ મિશ્રત સુખ હોય છે. માટે જિનેશ્વરની આજ્ઞા મુજબ ધર્મનું આરાધન વિશિષ્ઠ ભાવથી કરવું જ જોઈએ.
ખૂબ જ સમજવાની આ વાત છે. ધ્યાનથી યાદ રાખ, દુઃખી માણસને માત્ર ઉપદેશ દેવાથી ધર્માભિમુખ બનાવી શકાતે નથી, પહેલાં તો તમે તેની સાથે મૈત્રી કરે, તેને ભય મુકત કરે, તેના મનમાંથી તેષને દૂર કરે. તેને આરાધના માટે ઉત્સાહિત કરે પછી એ દુઃખી જીવાત્માને ધર્મને ઉપદેશ આપે તે દર્શાવેલી વાત તેના હૈયામાં ઉતરશે અને ધર્મ કરવા
શક્તિમાન થશે. રાઉત્તિય દભગુત્તિય, એસ સવાગુતિ એસ વિયાવી સામી દાસે પુજજે, ખત્તિ અ ઘણે ધણુવઇત્તિાપલ નવિ ઇન્થ કેઈ નિયમો, સકકમ્પ
વિણિવિટ્ટ સરિસ કય ચિટ્ટો અનુન રુવ વેસ, નડવ પરિંઅતએ જીવ પેદના
હે આત્મા, તું કેટલી કેટલી વખત રાજા, ભીખારી ચંડાળ, અને બ્રાહ્મણ થયે, વળી તે જ તું સ્વામી, દાસ,
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
પૂજ્ય, બળ નિર્ધન અને ધનવાન પણ થયું. એમાં કઈ પ્રકારને નિયમ નથી જ. કારણ કે પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ પ્રદેશરૂપ રચનાની સરખી ચેષ્ટાથી અથવા દેવાદિક પર્યાયરૂપના આશ્રયરૂપે નટની જેમ અન્ય અન્ય રૂપ અને વિષવાળો થઈ પર્યટણ કરે છે.
તે પર્યટનથી મુક્ત બનવા માટે ધર્માનુરાગી જીવન જીવવાની જરૂર છે. સત્સંગ અને સત્યસંગજ આત્મભાવને ટકાવી રાખે તેવા સાધન છે. ઈછાઓને અભાવ તે મેક્ષ માર્ગની ગુરૂ ચાવી છે. તેમાંથી જન્મમરણને અભાવ થઈ પૂર્ણ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય તે.
ગુણવંતા મનુષ્યો સુખ મેળવે જગતના ભૌતિક સુખે મળે યા ન મળે પણ ધર્મ કે જેમાં સરળતા, ઉદારતા, ભદ્રિક્તા, સમાનતા, નિરક્ષિતા, નિઃસ્વાર્થતા, નિરહંકારિતા ગુણો જેમાં સમાયેલા છે. તે જ ધર્મ માટે દેહ ત્યાગ કરી શકે છે. પણ ધર્મને છેડતા નથી. આવું સાહસ કરનારા જી પૂર્વ સંસ્કારના બળે વર્તમાનમાં ધર્મને આરાધી અર્થ અને કામને ગૌણ કરી મોક્ષને સાધવા પ્રેરાય છે.
ધર્મને અનુસરનારા જ કામને કેઈપણ પ્રકારની ઈચ્છાઓને સર્વ પ્રકારે આધીન હોતા નથી. સ્ત્રી, પુત્ર, પરિવાર, અનુચર કે સમાજ સાથે તેમને સંબંધ કેવળ આશા, તૃષ્ણા, અપેક્ષા, સ્વાર્થ, કે મેહવશ હેત નથી. ઈચ્છા કે વાસનાને આધીન થતું નથી. તે સંસ્કારી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આત્માઓ ધર્મને પ્રધાન કરી અર્થ અને કામની આડ. પિરાશને ગૌણ કરી મેક્ષ સુખ તરફ વતે છે.
વિવેક પૂર્ણ માનવદેહ પામી મનુષ્યમાત્રે ધર્મ અને કમને પરિચય કરવા જેવો છે. કર્મ શું છે. તે જાણ્યા સિવાય કમ મુક્તિ અને ધર્મ યુક્તિ સંભવ. નથી. જેથી, જન્મ મરણના ફેરાથી ટળવાપણું પણ નથી. જે માનવ કર્મને કે ધર્મને જાણતા નથી તેની દશા તિર્યંચ જેવી છે. ધર્મ વિના સાચું સુખ પ્રાપ્ત થવું તે અશ્વ શૃંગ જેવી કલ્પના છે. જે સંસારિક સુખના સાધને. વર્તમાન કાળમાં કોઈને ધર્મના પ્રયજન વગર મળતા દેખાય છે. તેથી માનવ ભૂલ થાપ ખાઈ જાય છે. કે. ધર્મ વિના પણ સુખ મળે છે.
આ હકીકત સમજાયા પછી હવે જીવને નિર્ણય થાય કે મારે ધર્મ પામે છે. ધર્મનું આવું નિર્દોષ સાધન ત્યજી સદોષ જીવન જીવવાની મૂઢતા કરવી નથી. આવી નિઃશંકતા અને નિર્ણય પછી માનવના સાચા જીવનને પ્રારંભ થાય છે. તે જીવનમાં ચેતનાની અચિંત્ય શક્તિ પ્રગટ થાય છે. તે ચેતના સિદ્ધોની મહાસત્તાને અનુસરે છે. તે ચેતનાની અનુભૂતિ પછી ભકતના ઉદ્દગાર કેવા અદભૂત હોય છે. આત્મા આત્માને આત્મા વડે આત્મામાં રહેલી શકિત જોશે તે સિદ્ધ અવસ્થા પ્રગટ યા પ્રાપ્ત થશે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
નરએસુ અણુઓ, અવમાઓ અસાય બહલાઓ રે જીવતએ પત્તા, અણુત ખુત્તો બહુવિહાએ ૬૧
રે જીવ, તે રત્નપ્રભાદિક સાતે નરકમાં ઉપમા રહિત ખે કરીને બહુ પ્રકારે વેદનાઓ ભેગવેલી છે.
જે માણસ મરીને જે ગતિમાં જવાનું હોય તે ગતિને યોગ્ય લેશ્યા મૃત્યુ સમયે તેને વતે છે. બ્રહ્મદત્ત ચકવતિ મરીને નરકમાં જવાના હોવાથી મરતી વખતે તેઓ પિતાની પટ્ટરાણ કુરૂમતિનું સમરણ કરતા કરતા નરકગતિમાં ગયા. જેવી ગતિ તેવી મતિ...
જરાકુમારના હાથે કૃષ્ણનું મૃત્યુ થવાનું છે. એવું ભવિષ્ય કથન સાંભળી જરકુમાર જંગલમાં ચાલ્યા જાય છે. જેથી પોતે મૃત્યુનું નિમિત્ત ન બને પણ ભાવિભાવ મિથ્યા થાય ખરો ? જૈન દર્શન (ઇતિહાસ)
મુજબ દ્વારિકા નગરીને વંસ થયા બાદ કૃષ્ણ અને બળભદ્ર પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં જ્યાં જરાકુમાર રહેલે છે. ત્યાં આવે છે. પાણીની તરસથી તૃષાતુર બનેલા કૃષ્ણજી માટે બળભદ્રજી નજીકના સરોવરમાંથી જળ લેવા જાય છે. ત્યાં દૂરથી શ્રી કૃષ્ણના પગમાં રહેલા પદ્મના તેજને કેઈ જાનવર સમજી શ્રીકૃષ્ણના આગમનથી અજાણ એવા જરાકુમારે છેડેલા બાણથી જ શ્રીકૃષ્ણનું મરણ થાય છે. જરાકુમારે મનુષ્યની ચીસ સાંભળી તુરત જ દોડી આવતાં શ્રી કૃષ્ણજીને નિહાળી કપાત કરે છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
પણ હવે શું થાય ? ભાવિ મિથ્યા થતું નથી. જરાકુમારની આંખમાંથી અશ્રુધારા વહે છે. તે સમયે કૃષ્ણ મહારાજાએ જરાકુમારને કહ્યું કે ભાઈ, કલ્પાંત કરે વ્યર્થ છે. ભવિ મિથ્યા કયાંથી થાય ! જે કાળે જે બનવાનું હતું તે બની ગયું. પરંતુ હવે તું અહીંથી ચાલ્યો જા, હમણાં જ બળભદ્ર આવશે તે તને મારી નાંખશે, જરાકુમાર ચાલ્યા જાય છે. બળભદ્ર તેટલામાં આવે છે, શ્રી કૃષ્ણજીની મરણાંત સ્થિતિ કરનાર કે દુષ્ટ છે? મને અતાવે તે અત્યારે જ હું તેને ખતમ કરી નાખુ.... ત્યાં તે કૃષ્ણજીને પણ જરાકુમારને ખતમ કરવાનો વિચાર આવી ગયે બળભદ્રજીને ખ્યાલ આવી ગયે કે જરાકુમારના હાથે જ મૃત્યુ થયેલ છે. ભગવાન નેમિનાથ તીર્થકર નાવીને પ્રમાણે બન્યું છે. ભાવિ ભાવને કેઈ અટકાવી શકતું નથી. યદ્ ભવિતદભવતુ .
અહીં ૬૧ની ગાથાને અનુરૂપ નરકને ઉત્કૃષ્ટ વિરહ કાળ જણાવાય છે. પહેલી નરકમાં ચોવીસ મુહુર્ત, બીજીમાં સાત અહેરાત્રી. ત્રીજીમાં પંદર અહોરાત્રી, ચોથીમાં એક મહિને, પાંચમીમાં બે મહિના, છઠીમાં ચારમહિના, અને સાતમીમાં છ મહિના જઘન્યથી અંતર પડે તે એક સમયને, એક સમયમાં અસંખ્યાત છે નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ અસંખ્યાતા દુખે. ભેળવે છે.
નરકની વેદના અંગે શાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે કે પ્રતિ સમય આહારાદિ પુગલેની સાથે જે બંધન થાય છે. તે
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
પ્રદિપ્ત અગ્નિ કરતાં પણ અતિ ભયંકર હેાય છે. ગધેડાની ચાલ કરતાં પણ નારકાની ચાલ અતિ અશુભ હાય છે. તપેલા લાખડ જેવી ધરતી પર પગ મૂકવાથી જે વેદના થાય તેના કરતાં નારકીને નરકની ધરતી ઉપર ચાલતા અત્યંત ગણી વેદના થાય, પાંખ ઢાયેલ પક્ષીના જેવુ અત્યંત ખરાબ હુડકસંસ્થાન હેાય છે, નરકાવાસ અધકાર મય, ભયંકર તથા અતિમલિન હાય છે. ત્યાંના તળિયાના ભાગ શ્લેષ્મ, વિષ્ટા, મૂત્ર, અને કફ્ વિગેરે બિભત્સ પદાર્થોથી લેપાયેલા જેવા હાય છે, માંસ, કેશ, નખ, હાડકાં, અને ચામડાથી આચ્છાદિત થયેલી સ્મશાન ભૂમિ જેવે હાય છે. સડી ગયેલા બિલાડા, કુતરા વિ. મૃત કલેવરોની ગંધથી પણ અતિ અશુભ હાય છે. ત્યાં રસ તેા લીમડા વિગેરેના રસ કરતાં પણ ખૂબ કડવા હાય હાય છે. અગ્નિ અને વીંછીના સ્પર્શ કરતાં ત્રીવતર ત્યાં સ્પર્શ હાય છે. સાંભળવા માત્રથી દુ:ખ થાય તેવા શબ્દોને કલ્પાંત હાય છે. આવી અનેક પ્રકારે વેદનાએ નરકીમાં છે. સાતમી નરકનાં અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં પાંચક્રોડ અડસઠ લાખ. નવાણું હજાર પાંચસેા ચારસી વ્યાધિએ છે. તેથી પ્રમાદને આધીન નરક ગતિમાં ન જવાય તે હેતુથી ધમ મય જીવન પસાર કર... માટે ભાવથી વિશુદ્ધવાળે તુ' અનીશ જેથી જ્ઞાનીના વચનાને ઔષધની જેમ સુખને આપનારા ગ્રહણ કરીશ. જેમ ઔષધ પીતાં કડવું લાગે છતાં પરિણામે ઘણા સુખને આપનારૂ થાય છે. તેમ જ્ઞાનીના ગુરૂના વચન અંગીકાર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર
કરતાં કષ્ટ લાગે છતાં પરિણામે આ ભવ પરભવમાં હિત કારક જ છે. માટે જ્ઞાનીના શબ્દોને આદરી દુર્ગતિથી પડતા વિરમ પામે ! તે માટે ત્રણ તત્વ ને પામે, જે છે દેવગુરૂ ધર્મ, જેને તેની સાથે મેળ તેનું કલ્યાણ થાય જ. દેવત્તે અણુઅતે, પરાજિઓગણું ઉવગણું ભીસણ કુહ બહુવિંહ, અણુતબુતે સમણભૂઅં
હે, જીવ દેવભવમાં મનુષ્યભવમાં પરતંત્રપણાથી ભયાનક દુઃખને અનુભવ તે કર્યો છે.
સ્નેહી, સગાંસંબંધી, સાધન સંપત્તિ વિ. પરને મેહ વિષ્ટાની ગળી જેવો છે. તે આત્મ સુખરૂપી કમળની સુગધ લેવા દેતું નથી. જ્યારે એ ગાળીને દૂર કરીશું ત્યારે જ આત્મસુખ રૂપી કમળની સુગંધી બરાબર આવશે નલી સુખનાં ધ્યાનમાંને ધ્યાનમાં આપણને સાચાં સુખ સામે જોવાની મીંટ માંડવાની ફુરસદ નથી પરંતુ આ નકલી સુખનું પરિણામ દુઃખ છે. જે દુન્યવી નકલી સુખ વર્તમાન કાળમાં જે દુઃખ આપતું હોય તે ભવિધ્યમાં તે શું શું દુઃખ ન કરે ! આ માણસ સ્વાદથી ઉત્પન્ન થતાં સુખને કારણે પેટ ભરીને ખાય છે. પછી અજીર્ણ થવાથી ઘણા દિવસ સુધી ખાવાનું છોડવું પડે છે. અનેક દર્દથી પીડાવું પડે છે, તે દર્દ થી મુકત થવા માટે દેડા ડી કરવી પડે છે પૈસાને વ્યય પણ અનિવાર્ય બને છે. તેવી જ રીતે વસ્ત્રાભૂષણનું સુખ જોગવવા જતાં ગુંડાઓથી લૂંટાવાને
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
પ્રસંગ આવે છે. શાના ઘાથી કારમી પીડાને અનુભવ કરે પડે છે. શાતાનું સુખ ભોગવવા જતાં પણ આવા જ કડવા અનુભવ થયા વિના રહેતા નથી. આવા આત્માઓને સવામણ રૂની રેશમી ઉત્તમ તળાઈએ આનંદ આપી શકતી નથી. ઘણી વખત તો પડખાં જ ફેરવવા પડતા હોય છે.
અનંત જ્ઞાનીઓ કહે છે કે આ દુન્યવી સુખ આ વિષય ભેગનું સુખ મધુલિપ્ત અસિ ધારા જેવું છે. મધ ચાટતી વખતે તો જીભને સ્વાદ આવે છે પણ બીજી જ ક્ષણે જીભ તલવારની તીક્ષણ ધાર વડે કપાઈ જાય છે.
પિોતે માનેલી અનુકુળતા પ્રાપ્ત કરવા તેમ પ્રતિકુળતા દૂર કરવા અનેક પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરે છે. તેમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે અઢારે પાપ લાગ્યા વગર રહે ખરા ? સંસાર જન્ય ભેગે તેટલે જ રોગે, છતાં ભેગે પ્રત્યેની આશક્તિ ઓછી થતી નથી. દુન્યવી સુખનો લેભી જીવડે એવાં ચીકણાં કર્મ બાંધે છે. કે તેના ફળ ભોગવવા માટે તેને નરકાદિમાં ઉત્પન્ન થવું પડે છે.
તેમ મનુષ્ય ભવમાં ઘણાં કારમાં દુઃખે ભેગવવા પડે છે. ભલેને ગઈ પુત ઔર બે આઈ ખસમ જેવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેને તમે લોકે સુખી સંસાર બતાવો છે પણ તેની ભીતરમાં કેવી આગ ભભૂકે છે. તે જણાવતું દૃષ્ટાંત મહાન ગીતથ પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રીના મુખે સાંભળેલું અહીં જણાવાય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
એક શેઠ ઘણે વિશાળ વેપાર ખેડતા અને તેમાં રચ્યા પચ્યા રહેતા. ઘડીની પણ ફુરસદ ન મળે. બીજી તરફ શેઠાણીને અ૫ જ કામ રહેતું. બાકી નેકર કામ કરી લેતે. લોકોમાં કહેવત છે કે “નવરે બેઠે નાદ વાળે” એ કહેતી મુજબ જે માણસ નવ પડે છે ત્યારે તેના મનમાં અનેક પ્રકારનાં વિચારો આવે છે. તે પ્રમાણે બીજાનું બગાડનાર પિતાનું જ બગાડતું હોય છે.
કામકાજ વિનાના શેઠાણ તે સમય પસાર કરવા ભટકવા લાગ્યા, શેઠ દસ વાગે આવે ત્યારે મધરાતે બાર વાગે શેઠાણી ઘરમાં પ્રવેશ કરે.શેઠાણીના ગરમ સ્વભાવના કારણે શેઠ કંઈ જ ના કહે. કદાચ ઝઘડે કરતાં ઘરની આબરૂ જવાને માટે ડર હોવાથી વાતને ન સાંભળ્યા જેવી કરે. શેઠાણ કંઈ સમજી શકે તેવી પરિસ્થિતિમાં ન હેવાથી. વારંવાર ઝઘડાના કારણે બનવાથી પૂરેપૂરી હિંમત રાખી શેઠે બારણાંને સાંકળ અંદરથી લગાવી દીધી. દરજનો સમય થતાં શેઠાણીની પધરામણી થઈ. બારણાંને ખખડાવ્યું. આજે આમ કેમ થયું? મારા ધણની હિંમત ચાલે નહિં. પણ મને ચિંતા હોય જ શેની?
શેઠાણીએ જોરથી બૂમ પાડી. બારણું ખેલે! શેઠે જવાબ આપે નહિં ખૂલે તે. નહિં. જ ખૂલે, બહુ બહુ કહેવાથી શેઠે કહ્યું કે તું કાગળ ઉપર લખીને આપ કે હવેથી રખડીશ નહિં. ભટકીશ નહિં. તે બારણું ખેલું, માથે ભારી શેઠાણી આ માને તેમ ન હતા. બંને જણાં હઠવાડે ચઢયા હતા. છેવટે શેઠાણીએ જણાવ્યું કે બારણું
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫ ખેલે. નહિં તે હું કુવે પડીશ. પણ લખી આપીશ તે નહિ જ....
શેઠાણીએ તો સંસારનું પ્રદર્શન કરવા માંડયું. નજીકમાં કૂ હતું ત્યાં જાય છે. શેઠે તિરાડમાંથી જોયું તે શેઠાણી કુવા તરફ જાય છે. શેઠ સહજ ઢીલા પડયા તેટલામાં શેઠાણીએ એક વજનદાર પત્થર ઉંચકીને કુવામાં નાંખે. અવાજ કાને પડતાં જ શેઠ સમજયા કે નક્કી આ કુવામાં પડયા એટલે બારણું ખોલીને કુવા તરફ દોડયા. આ તરફ શેઠાણી છૂપી રીતે ઘરની પાસે આવી પહોચ્યા હતા. છૂપાઈને રહેલા શેઠાણી બારણાં ખૂલેલાં જોઈ અંદર પ્રવેશી ગયા. બારણાં બરાબર બંધ કરી દીધા. શેઠે કુવામાં ઘણું જેવા માંડયું પણ શેઠાણી હોય તો દેખાય. શેઠાણી તો ઘરમાં તેમાં બારણું બંધ કરવાને અવાજ સાંભળતાં શેઠ તુરત પાછા આવ્યા. બારણું ખખડાવે છે. હવે શેઠાણી બારણું ખેલે જ નહિં. શેઠાણીને હાથ ઉપર હતે. આખી રાત રખડો છે, ઉજાગરા કરાવો છે. તે શરમ આવતી નથી. હવે તે લખી આપે કે આ રીતે કોઈ દિવસ બહાર રખડીશ નહિં. તે જ બારણાં ઉઘડશે કયાં સુધી રખડુની રાહ જોવી ?
ચારી અને વળી શિર જોરી...તે આનું નામ ગુનેગાર પોતે છે. છતાં શેઠને દબડાવે છે. શેઠે ઘણી વિનંતિ કરી પણ શેઠાણું માનતા નથી શેઠ ધીમે બેલે છે. ત્યારે શેઠાણી જોર જોરથી બેલે છે, શેઠાણી બેલે કે રાત આખી રખડે છે. ને ઉજાગરા કરાવે છે. તે શરમ આવતી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬ નથી? હવે તે લખી આપે કે કોઈ દિવસ રખડીશ નહિં. શેઠાણી ગુનેગાર હોવા છતાં શેડને દબડાવે છે. શેઠ ધીમે બોલે ત્યારે શેઠાણું તાડૂકી તાડૂકીને બોલે છે. તે કૂવામાં પડવાને દેખાવ કરી મને છેતર્યો. પણ હું તો સંસારથી તારાથી કટા–હું તે કૂવામાં પડીશ જ...
શેઠાણી શેઠને નમાવવા માંગતા પણ વિધવા થવાની તૈયારી ન હતી. તેથી શેઠને કૂવા તરફ જતાં અટકાવ્યાં. પગે લાગીને ઘરમાં શેઠને બોલાવ્યા. શેઠને ક્રોધ કજીયે કર ન હતું તેથી શાંત રહ્યા, સંસારીઓની ભીતરની
અવસ્થા ઘણી જ ખરાબ હોય છે... તિરિયગઈ મણુપતે, ભીસણમહાવે અણુઅણગવિહા જન્મમરણ રહદે, અણુતબુત પરિભામિએ દવા
હે આત્મન્ તું મનુષ્યની જેમ તિર્યંચ ગતિ પામી અનેક વેદનાઓ સહન કરતાં જન્મ મરણને રહેંટમાં અનંતીવાર પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે.
તિર્યંચ અવસ્થામાં તે નજરે જણાય છે કે દેડકાને જીવ જતું હોય ત્યાં કાગડાને આનંદ આવતો હોય છે. કેટલાંકના શીગડા સડી ગયા હોય છે. અંદર જીવાત પડી ગઈ હોય છે. તેમ કૂતરાઓ પેટથી કમરથી વળી ગયાં હોય છે બળદ-ઉટ-ગધેડા ઉપર ભયંકર ભાર પડતે સહન કરે પડે છે. એકેન્દ્રિયાદિથી સંસી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયમાં અનંતા જીવોને સમાવેશ થાય છે. તેમાં અનંતીવાર અનંત પ્રકારે દુઃખોને સહન કર્યા માટે તિર્યંચાદિ ગતિમાં ન જવાય તે રીતે ધર્મમાં પરિશ્રમ કર...
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
-જાવંત કે વિદુકખા, સારીરા માણસા ૧ સંસારે પતા અતભુતા, જીવા સંસાર કતારે ૬ા
હે આત્મન્ ! આ સંસારમાં શારીરીક-માનસિક જેટલાં પ્રકારે દુઃખા છે તે દુઃખેાને અન તીવાર મેળવી ચૂકયા છે. જે દુઃખાના અનુભવ થાય છે. તે કરેલા કર્મના વિપાક જ છે, તે તું જ ભેળવે છે.
જેમ દારૂ પીધા પછી અમુક સમય બાદ નશે। ચડે ત્યારે ભાન ગુમાવે છે. તેમ ક ના હુલ્લે સારી અને ખરાખ અને પ્રકારની ફેરફારી થઈ શકે છે, ભીખારી લાખાને માલિક બની જાય છે. અશુભના ઉદય હાય તે ધનવત પણ ભીખારી બની જાય છે, અશુભના ઉયવાળા ને સારી શિખામણ પણ કામ આપતી નથી. બધું જ ચેાતરફથી ઉંધુ થતાં વાર લાગતી નથી, શું કેઈ કોપાયમાન દૈવ ભાગ્ય આવીને તમાચેા મારે છે? ના, મારતું નથી. એવીં દુબુદ્ધિ થાય છે કે જેનાથી મુંજ રાજા જેમ ભીખારીની જેમ ચપણીયું લઇને ભીખ માંગતા તેમ ભીખ માંઘવી પડે છે. એકવાર ચિલને સાંભળવા લાખા લેાકે આતુર હતા. આજે તેમાંનું કોઈ નથી.
એક જ માતાની કુક્ષિએ જમેલા ભાઇએ મિલ્કત માટે લડે છે. દેવાંધ બનીને કોર્ટોમાં જાય છે. હુમલા કરે છે, ન કરવાનું કરે છે. નિયમિત ધંધા કરનાર સટાડીએ મનીને પાયમાલ બની જાય છે. આમરૂ ખચા વવા માટે ઝેર પીએ છે આ અશુભના ઉત્ક્રય સિવાય કંઇ
જ નથી..
...
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
રાજરાણીની કુક્ષિએ જન્મેલા મૃગાપુત્ર રાજકુંવર હાવા છતાં હાથ, પગ, નહિં, આંખ કાનની જગ્યાએ માત્ર કાણાં-ચિન્હા...તે હાલી ન શકે. એટલી ન શકે. માટીના પિડ મેટો જાણે ન હેાય તેવુ શરીર, પણ માતાને દયા હાય જ...એવા પ્રકારના પ્રવાહી પદાર્થ તયાર કરે. તે પીંડ ઉપર રેડી શકાતા, આહાર પ્રાપ્ત કર્યાં તેમ મનને થાય પણ તે પ્રવાહી પદાર્થ પરૂ અને રસી રૂપે બહાર આવતા. મૃગાપુત્ર શરીર દ્વારા એ પરૂ અને રસી ને ચૂસી લેતે. શરીરમાંથી એની ભયંકર દુ"ધ નીકળે કે નાકે કપડુ આંધ્યા સિવાય તેની પાસે જઈ ન શકાય. આ સર્વે અશુભ કર્મોના ઉદયે જ થાય છે. ઉડ્ડયનુ પરિણામ ભાગવ્યું છે. અને જે અશુભ કર્મો કરશે તેને અશુભ પરિણામ જોવા પડશે. પાપન! ઉદય વખતે અનેક પ્રકારના દુઃખા, અણધારી મુશ્કેલીઓ કે મૂ ંઝવણા આવી પડે છે. જીવનમાં હાય હાય કરે છે, ત્યારે બીજાને દોષ આપીએ છીએ. પણ હાથના કર્યાં હૈયે વાગ્યાં એ જાતું નથી.
સમ
જાણતાં કે અજાણતાં થયેલાં પાપ ઉદયમાં આવે છે તેને સમતાથી ભોગવી લેવા એજ ખો જૈન શાસન પામ્યાને સાર છે. પણ જો દુઃખ વખતે ગભરાયા, હાય. વાયમાં ડૂખ્યા, આત્ત ધ્યાને પહોંચ્યા તેા ઢગલાબંધ ક બધાશે તેમ ભાવિની સલામતી પણ જોખમાશે. તેથી આત્માએ આત્મગત ભાવમાં આવવા માટે સુખમાં રાજી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯ ન થવું. દુઃખમાં ગભરાવું નહિ. સમભાવથી ભાવિત બનાવી દેવાથી આત્મા ઉજજવળ બનશે. તમહા અણુતખુરો, સંસારે તારિસી તુમ આસી, જ પસમેઉ સવો-દહીણું, મુદયન તીરિજઝા દિપા
હે જીવ...તે નરકમી વેદના પૈકી અનંતીવાર ભયંકર તૃષા ભેળવી છે. તે તૃષાથી મુકત થવા સમુદ્રોના પાણી પણ સમર્થ ન થઈ શકયા.. તું ગત જન્મમાં તથા આ જન્મમાં ભેગવેલ દુને યાદ કરે તો વર્તમાનમાં તને જે દુઃખ જણાય છે તે તે કંઈ જ નથી.. ભેગવી નાંખેલા દુઃખોને યાદ કરવાની જરૂર તેટલા પૂરતી છે કે ફરી ફરી તે દુઃખે ઉભા ન થાય તે રીતે જીવન વ્યવહાર કરીએ તથા વર્તમાન દુખ ભાગવતાં શેક, આત્તધ્યાન રૌદ્રધ્યાન ન થાય તે માટે
પ્રથમ ત્રણ નરકમાં પરમાધામીઓ ભયંકર દુખોને અનુભવ કરાવે છે. તે દુઃખો આગળ આત્માએ આત્મગત ગુણ મેળવવા પડતા, દેખાતાં દુઃખો કંઈ જ હિસાબ માં નથી . અઠ્ઠાઈને તપ કરનાર ૧૯૨ કલાક સુધાને સહન કરી શકે છે તો તે આત્મા ૧૨ કલાક જરૂર સહન કરી શકે છે. અર્થાત રાત્રિભેજન બંધ કરી શકે છે. નારકીની વેદના યાદ હોય તેને વર્તમાન દુઃખ સહન કરવાં તદ્દન સહેલી વાત છે...અાઈ આદિ તપ કરીને રાત્રિ ભેજનને ત્યાગ ન કરી શકે તે તે અડ્રાઈને તપ વ્યવહારથી, દેખાવમાત્રથી કર્યો એમ સમજવું ઝડશે... આત્માના કલ્યાણાથે નહિં... કેઈ કેઈના કેઈ દુઃખ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ લઈ શકતું નથી. બારમા દેવલેકમાં બિરાજતા સીતેન્દ્ર (સીતાજીનો જીવ)ને થયું કે જેણે મારા માટે ઘણા ઘણા દુઃખ ભોગવ્યા, વનવગડા જોયા. તેવા મારા દિયરજી શ્રી લક્ષ્મણજીને નરકમાંથી મારી પાસે દેવલોકમાં લાવું અને સુખી કરૂં. નરકની ગાઢ વેદનાને ભેગવતા શ્રી લક્ષ્મણજીના આત્માએ કહ્યું કે મારે મારા પાપ કર્મ ભગવ્યા વિના છૂટકો નથીપારે જેમ છૂટો પડી જાય તેમ તેમના આત્મ પ્રદેશ વિખરાવા માંડયા. અંતે
ત્યાં જ કર્મને આધીન બનીને રહેવાનું થયું. આસી અણુતખુતે, સંસારે તે છુહાવિ તારિસિયા જપ સમેઉ સબ્ધો, પુગ્ગલકાઓવિ ન તિરિજજા દુદા
હે ભાવિક...તને નરકરૂપ સંસારમાં અનંતીવાર સુધા ઉત્પન્ન થઈ હતી. કે તે સુધાને શમાવવા માટે જગતના પદાર્થો પૂર્ણ થાય તેમ ન હતા. સંસારમાં ન કરવાના કૃત્ય કરીને ભયંકર પાપ બાંધ્યા, પૈસા માટે થઈને ભાઈભાઈનું, ભાગીદારનું ખૂન કરાવી નાંખે. મીક્ત પચાવી લે. વળી સમજે કે હું મોટો ધનવાનસુખી પણ તેના પરિણામોને કોઈ દિવસ વિચાર કર્યો !
કંઇક લોકેની હાય લઈ પૈસા ભેગા કર્યો. તે હાથ દુગતિમાં લઈ જવાની સગવડ કરી આપે છે. આરંભ પરિગ્રહને ભગવાને નિષેધ કર્યો છતાં તેમાં ઝંપલાવે છે. તિયાને મારી મારીને તેની ચામડી, લેહી વિગેરેથી પાવડર ને, ચંપલો-પસ વિ. વાપરતાં આનંદ થાય છે. સૂટ તેવા બૂટ, વાઈફને હાર તેવી બંગડી, સાડી,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
બ્લાઉઝ, એરીંગ ચંપલની પટ્ટી પણ એક જ રંગની, પણ એક દિવસ મેચિંગ નીકળી જશે તેની ખખર છે ? કમના ફણગા ફૂટશે ત્યારે દુઃખે, લાગવવાં પડશે, ત્યારે મેચિંગ મદદરૂપ નહિ' મને, માંસ પ્રિય અજ્ઞાની આત્માએને નરકમાં પરમાધામીએ તેનુ' જ માંસ કાઢી અગ્નિ સરખું લાલચેાળ અનાવી ખવરાવે છે, મેાજશેાખના પ્રિય લેાકો દારૂ શરાબ પીવે છે. શરદીમાં પીવે છે તે કર્મીના ઉદયે નારકીના જીવની જ ચરખી, લેાહી કાઢી ઉકાળી ઉકાળીને પીવડાવે છે.
ભગવ તે જણાવ્યુ છે કે સા હણો ! મા હણો જો હુણીશ તે તારે હણાવુ જ પડશે! ઇંદીશ તેા છેદાવુ પડશે. અહીં માનવ લેાકમાં ઘાર વેદના ભાગવતા હાય, ખાવા પીવાનું સાધન ન હેાય, બહુ દુ:ખી હાય, પગમાં ભાઠા શરીરમાં જલંધર આદિ રોગ થયા હાય, એક જ શરીરમાં ઘણાં રોગ ભેગા થયા હાય, તેની જે વેદના તેથી અનંત ગણી વેદના નારકીના ભવામાં હાય છે....
જ્યારે કષાયા મહુ ત્રીવ હાય અને આત્મા ચંદ્ર પરિણામી હાય ત્યારે આત્મા આયુષ્ય બાંધે તેા નારકીનુ બાંધે અને પરિગ્રહમાં મહારાગી હાય ત્યારે પણ આયુષ્ય ખાંધે તે નારકીનું મધે. આ નારકી એક નથી પણ સાત છે. આછામાં ઓછુ આયુષ્ય દસ હજાર વર્ષીનુ' છે તેમાં પણ એક દિવસ, એક કલાક; એક સેકન્ડ પણ ઓછુ નહિં જ, અહીંના દુ:ખ સહન કરી શકાતા નથી તેા ત્યાં તેટલી લાંખી મુદત સુધી દુ:ખ કયાં સુધી ભાગવાશે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ત્યાં એક રેગ ઘટે તેમ નથી, તેમ રોગની કઈ દવા નથી. આ બધા ભયંકર દુઃખે ભેગવવાનું કારણ એકજ કે પૂર્વભવમાં પાપ કસ્તાં પાછું વાળીને જોયું નહિં. અનેક પ્રકારની હિંસા કરી, કષાયે ધારણ કર્યા. તેથી નરકના ભંગ ના બનવું હોય તે ભોગની આસક્તિ છોડવી, પાપ કર્મોથી દૂર રહેવું.....
પહેલી નરક રતનપ્રભા નામે-યાને ધર્મા. બીજી નરક શર્કરા પ્રભાનામે યાને વંશા, ત્રીજી નરક વાલુકાપ્રભા નામે યાને શૈલા, ચેથી નરક પંકપ્રભા નામે યાને અંજના, પાંચમી નરક ધૂમપ્રભા નામે યાને રિા, છઠ્ઠી નરક તમ પ્રભા નામે ચાને મઘા, સાતમી નરક તમસ્તમપ્રભા નામે યાને માધવતી
સંભૂતેલા પૃથ્વીથી નવસો જન પછી નરક શરૂ થાય છે. તે નરક ભૂમિમાં નારકીઓ રહે છે.
પ્રથમ નરક રન પ્રભા નામની છે. તેને પૃથ્વી પિંડ એક લાખ એંસી હજાર જેજન છે. એના ત્રણ કાંડ વિભાગ છે. પ્રથમ કાંડ રત્ન ભરપૂર છે. તેથી તેનું નામ રત્નપ્રભા પાડેલ છે. જોકે તેની જાડાઈ ૧૬ હજાર એજનની છે. બીજા કાંડમાં કાદવ છે. તેની જાડાઈ ૮૪૦૦૦ યેજના છે. ત્રીજો ભાગ પાણીથી ભરેલું છે. તેની જાડાઈ ૮૦ હજાર જન છે. એની નીચે ઘોદધિ, તેની નીચે ઘન. વાત, તેની પછી તનુવાત પછી આકાશ ત્યાર પછી બીજી નરકભૂમિ આવે છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
બીજી નરક ભૂમિનું નામ શર્કરામભા છે. એમાં કાંકરા વિશેષ છે. ત્રીજી વાલુકા પ્રભા–તેમાં રેતી વિશેષ, પાંચમી ધૂમ પ્રભા તેમાં ધૂમાડે વિશેષ, છઠ્ઠી તમઃ પ્રભામાં અંધકાર તેમ સાતમી તામસ્તમ પ્રભ –એ ઘોર અંધકાર મય છે. પ્રથમ નરકથી તે સાતમી નરક સુધી ઉત્તરોતર લંબાઈ-પહોળાઈ વધતી આવે છે. અને છેવટે લેક પુરુષના પગ આગળ ખૂબ લાંબી પહેળી થાય છે. સાતમી નારકની નીચે પણ ઘોદધિ, ઘનવાન અને તનવાત આવે છે. છેવટે આકાશ આવે છે. ત્યાં લેકને છેડો આવે છે.
એ નારકી છત્રાધરે છે. એક ઉંધા છત્ર ઉપર બીજુ નાનું છત્ર મૂકયું હોય એ રીતે છે. એમાં મેટામાં મોટું છત્ર નીચે છે. ઉપર નાનું નાનું થતું આવે છે. અથવા રામપાત્ર-શરાવલાને ઉંધુ મૂકયું હોય તેવો આ અર્થે લેડનો આકાર છે.
આ અઘેલેકમાં પ્રથમ નારકીને પૃથ્વી પિંડ ૧૮૦૦૦૦ જેજન છે. તેમાં ઉપર નીચે એક એક હજાર જેજન મૂક્તા બાકીના ૧૭૮૦૦૦ એજનમાં તેર પ્રતર છે. અને ૧૨ આંતરાં છે. એમાંથી વચ્ચેના દશ આંતરમાં ભુવ. નપતિ દેવનાં સ્થાન છે. એના વીસ ઈન્દ્રો છે. આ દેના સ્થાન અલાકમાં છે. ઉપર જે એક હજાર જેજન મૂક્યાં તેમાંથી ઉપર નીચે સે મેં જે જન મૂક્તા વચ્ચેના ૮૦૦ જેજનમાં વ્યંતર દેવના નિવાસ સ્થાન છે. તેમાં ઉપર જે સે જે જન મૂકયા-તેમાં ઉપર નીચે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
દસ દસ જન મૂકી દેતાં ૮૦ જનમાં વાણુવ્યંતર દેના નિવાસ સ્થાન છે. કાઉણ-મણેગાઈ, જમ્મણ મરણ પરિયણ સયાઈ દુખેણુ માણસત્ત, જઈ લહઈ જહિછિયં જીવે દા
જન્મ મરણના સેંકડો પરાવર્તનના દુઃખો ભેગવીને મનુષ્યભવ જીવ પામે છે. ત્યારે પુણ્યના પ્રભાવે ઈચછા પ્રમાણે કુશળતાને પામે છે. દસ દષ્ટાંતથી દુર્લભ એવા માનવ ભવને પામીને જીવન ગુમાવીશ નહિં. તે તહ દુલહ લભ, વિજજુલયા ચંચલ
ચ મણુઅત્ત છે ધર્મામિ વિસીય, સે કાઉરિસે ન સપુરિસ
છે ૬૮ છે દુર્લભ એવા મનુષ્ય ભવને પામીને ધર્મમાં પ્રમાદ કરે છે. ખેદ કરે છે, તે કાયર પુરૂષ સમજાવો. ધર્મ મંગળ છે–મંગળ શબ્દની વ્યાખ્યા પર શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની ટીકામાં તથા શ્રી વિશેષા વશ્યકભાષ્યમાં અને સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્ર સૂરિમહારાજા ઘણું વર્ણન કરેલ છે. - ધર્મ મંગળ લક્ષ્મીનું કીડા સ્થાન છે. જ્યાં ધર્મ હોય ત્યાં સદા લીલા લહેર થાય છે. સદા આનંદ વતે છે. ધર્મને વાવટે કરૂણુનો છે સકલ ઓ પ્રત્યે દયા ભાવ, અભય ભાવના એ ધર્મ છે. ધર્મના મંદિરમાં જે આવે તે નિભય થઈ જાય, સર્વેને સર્વ તરફથી અભયદાન મળતું થઈ જાય ! ધર્મ ધીર વીર હોવાથી પોપકાર કરવામાં પરાયણ હોય છે. માટે કહે છે કે હે વીર ધમ ! મારૂં રક્ષણ કર, રક્ષણ કર.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫ મેક્ષરૂપ મહા આનંદ આપવામાં સમર્થ ધર્મ સાયે હોય તે તે પરંપરાએ મોક્ષનું સાધન બને જ છે. સંસારમાં ચારે ગતિમાં અથડાવું પછડાવવું, હેરાન, પરેશાન થવું, જન્મ મરણની જંજાળમાં પડવું સંગ વિયોગ સહન કરવા આ સર્વને અટકાવનાર ધર્મ છે. ધર્મ એ જગદાધાર છે. ત્રણ ભુવનના જે પ્રાણી એ તારે આશ્રય લે છે. તેને તું ટેકે આપનાર છે. આશ્રયે આવનારને ધર્મ કદાપિ લાત માર્ત નથી. માતા-પિતાની જેમ પ્રેમથી આશ્રય આપે છે. જ્યારે સર્વ દિશાએ શૂન્ય દેખાય ત્યારે ધર્મ કાળી રાતનો હોંકારે છે, ધર્મ સમુદ્ર જેવો વિશાળ સર્વન રક્ષક, પાલન પોષક છે.
આ મહાન વિશાળ, વ્યાપક ધમ સર્વ પ્રાણીને સર્વથા જાગૃત રહી સહાય કરે છે, તેનાથી સદા મંગળ માળાઓ પ્રાપ્ત થાય છે. જે ધર્મ સર્વ મંગલામાં પ્રથમ મંગલ છે. સદામંગલમાળા વિસ્તરે છે, જે ધર્મના પ્રણેતા રાગ દ્વેષથી મુક્ત હોય, જેને ઈહિ લોકની પ્રશંસા ઈટ ન હોય, જે ધર્મના સ્વરૂપ લેખનમાં પરસ્પર વિરેાધ ન હોય એ ધર્મને આશ્રય કર... એ ધર્મને તારણહાર સમજ તે ધર્મને સમર્પિત થવું. હે ધમ ! તું મારે ઉદ્ધાર કર, ભવજંજાળમાંથી મને મુક્ત કર.
ધર્મને હુકમ, આદેશ દેવતાઓ પણ માને છે. છે. આપત્તિવિપત્તિને તોડનાર ધર્મ છે. જેને કેઈન આશરે ન હોય તેને એ આશરે આપે છે. જ્યારે સર્વ દિશામાં
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ શૂન્ય જણાય ત્યારે ભયંકર વાદળની અંદરના ભાગમાં એક રૂપેરી પાતળી આશાના કિરણવાળી રેશની દેખાય છે. તે ધર્મ છે, એના આશ્વાસનથી જીવતે નર કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરે છે. જે એને ત્યાગ કરે છે. તે આ ભયંકર અટવીમાં રખડે છે. ત્યારે ધર્મના પ્રતાપે સર્વ ઈચ્છિત સિદ્ધિઓ મળે છે. માટે અલંકાર અતિશયોક્તિ વિના સમજાય છે કે ધમ નાના ગામડામાં જાય છે ત્યાં તેને પણ અનેક સ્થળેથી ઈષ્ટ પદાર્થ મળી આવે છે. કલ્પેલી અગવડતા દૂર થાય છે. વધુ કહીએ તે ઘમીને કુદરત અનુકુળ થતી જણાય છે. જ્યાં “રામ ત્યાં અયોધ્યા' એ ન્યાયે સુખ મળે જ જાય.
એક પ્રચલિત વાક્ય છે. પદે પદે નિધાનાનિ, જને રસકુંપિકા, ભાગ્યહીન ન પશ્યન્તિ, બહુ રત્ન વસુંધરા ! પગલે પગલે નિધાન ભરેલાં છે. જેને જેને રસ કુંપિ કાઓ છે. પણ ભાગ્યહીન અને એને ન જોઈ શકે. બાકી પૃથ્વી તે બહુ રત્નથી ભરપુર છે.
પદાર્થ માત્રમાં ધર્મ (ગુણ) રહેલું છે. છે. આ દષ્ટિએ દરેક વસ્તુને ધર્મ વિચારવામાં આવે એટલે અંતે આત્માને ધમ વિચારવાને રહ્યો. આત્માના ધર્મની વિચારણાથી હિત થાય જ છે. આત્મ ધમ સિવાય પરધર્મની વિચારણા એ ભયની પૂર્ણ નિશાની છે. આ આમિક ધર્મ સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરાવે, પરભાવ છોડાવી મેક્ષની તાલાવેલી જગાવે.
મહાન ગીરાજ શ્રી આનંદધનજી મહારાજા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
ધર્મનાથ પ્રભુના સ્તવનમાં કહે છે કે ધરમ ધરમાં કરતા જગ સહુ ફીરે, ધરમ ન જાણે હૈ મ, આખી દુનિયા ધ કરે પણ ધમ ને મમ ન જાણે એ કેમ ચાલે ? ધર્મી એ આત્મ ધમ છે, ધમ અંતરથી જગાડવાના છે. તેના માઁ પામવા સદ્ગુરૂના ચેાગ સાંપડવા જોઇએ... માણુસ્સ જમ્મુતડિ લન્દ્રિય'મિ,
જિણિંદ ધમ્મ ન કએયજેણું ।
તુટòગુણ જહધાણુએણુ,
હત્યા મલેવાય અવસતેણુ ॥૬॥
મનુષ્ય જન્મ પામવા છતાં જિનેશ્વર કથિત ધમ જેણે કર્યાં નથી. તેને પણછ તૂટી ગયેલા ધનુર્ધારી પુરુષની જેમ પાછળથી પસ્તાવુ પડે છે...ધની ક્રિયાઓ ત્રીપ્રમેાદ, કરૂણા, માધ્યસ્થ ભાવ પ્રાપ્ત થાય તેના માટે હાવી જરૂરી છે. મંત્રી આદિ ૪ ભાવના ન હેાય તે ધ ક્રિયા દુ:ખમાંથી બચાવી શકતી નથી. આભિનેરીક્ષણથી વિચારજો. અમુક ભાઈ કે બહેન ધર્માંતે! ઘણા કરે છે પણ તેને ક્રાધ ઘણા છે. પરસ્પર ભેગા થયેલા એક બીજાની નિંદા કરે....તે તેની ધમ ક્રિયાના શું અર્થ ? કઈ વીતરાગ નથી. દરેકમાં રાગ દ્વેષ તેા રહેલા છે. ગુણ જોવાની ષ્ટિ નથી માટે ગુણ જોઈ શકતા નથી. ખીજાના દોષ જોવાનું છેડી તમે તમારામાં દૃષ્ટિ નાંખે... બીજા જીવાનુ અહિત કરવાનું મન થતું નથીને ? બીજાના ગુણ જોઈને ઇર્ષા આવતી નથી ને ? પાપ કરનાર જીવ પ્રત્યે તિરસ્કાર કે ઘૃણા તા થતી નથીને ? મનુષ્ય ભવ કેવળજ્ઞાન
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮ અપાવી શકે છતાં મંત્રી વિ. ચાર ભાવના સિવાયનું જીવન જીવવાથી જન્મતારી જવાય છે. (૧) દુઃખી છે પ્રત્યે અસીમ દયા, (૨) ગુણવાન ને પ્રત્યે અષ અને સદ્ બુદ્ધિપૂર્વક સર્વત્ર ઉચિત પાલન.. તે જીવન સફળ થાય. દુબુદ્ધિપૂર્વક કરાતા ધર્મમાં સ્વાર્થ સમાયેલું હશે. તે પરિણામે રખડાવશે, સદ્દબુદ્ધિપૂર્વક કરાતાં ધર્મમાં
સ્વાર્થ નહિં તેમ પરલોક સુધરે જ માટે દુર્બુદ્ધિને તિલાંજલી આપી સદ્દબુદ્ધિ મેળવવી. રે જીવ નિયુણિચંચલ સહાય, .
મિહેવિણુ સયલવિ બજઝભાવ નવભેય પરિગ્ગત વિવિહજાલ,
સંસારિ અસ્થિસહુ ઈદયાલ હે જીવ, સાંભળ કે તું ચંચળ સ્વભાવવાળા સર્વ શારીરીક બાહ્યભાવ તથા ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, ઘર, સોનું, રૂપુ, ત્રાંબુ પિત્તળ, દ્વિપદ, ચતુષદ, આ નવ ભેટવાળા પરિગ્રહને પરિવાર અહીં મૂકીને જઈશ. સંસારની સર્વે ચીજે ઈન્દ્ર જાળ જેવી છે. તેમાં મૂઢ બનીશ નહિં.
. જે તારી આસપાસ પરભાવ રમણતાનો કાળે પડદે ફરી વળે છે. એ પડદાએ તને ઘેરી લીધું છે. અને તું ખરેખર તેને વશ પડે છે. આ પડદાને ચીરી નાંખ. આ પરભાવ રૂપ ઝબાને દૂર કર. અત્યારે તું જે પરભાવમાં રમણતામાં મગ્ન છે. તેનાથી આત્મ સુંગધી મળશે નહિં. સદ્દબુદ્ધિના બળે વર્તમાનમાં કમસંગે તમે અનુકુળ સંયોગેમાં છે. જેથી થોડા સમય માટે પરભાવ રમણતાને
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯ દૂર કરી મનુષ્યભવ રૂપી ચંદનના વૃક્ષમાંથી શીતળ પવનને અનુભવ કર... સમતા વિનાની એકતા તે તને મૂંઝવી નાંખશે. તને ગભરાવશે...
સમતા વિણ જે અનુસરે. પ્રાણ પુણ્યના કામ.. છાર ઉપર તે લીંપણું. ઝાંખર ચિત્રામ...
ધન ધન તે દિન માહરે છે બાવાં–કચરાવાળી કાબર ચીતરી ભીતને સાફ કર્યા વિના ભીંત ઉપર ચિત્રામણ વ્યર્થ જાય તેમ સમતા વિનાની શાંતિ આરાધન વિગેરે વ્યર્થ જાય છે...
અઢળક લક્ષ્મીને સ્વામી, સેંકડે ગામને રાજા નમિ હેરાન થઈ ગયું છે જ્યારે શરીરમાં ભયંકર દાહવર થયે. શરીરના અંગે અંગે દાહ ઉત્પન્ન થશે. જાણે મહાભયંકર અગ્નિની વચ્ચે બેઠો હોય તેમ આખું શરીર બળું બધું થઈ રહ્યું છે. પથારીમાં, ચેન પડતું નથી. પડખા ફેરવવા છતાં શાંતિ નથી.....
તે રાજાને પાંચસો સ્ત્રીએ સતત સેવામાં હોવા છતાં દાહજવર શાંત ન જ થયે. સુખડના ટુકડાઓ ઘસી ઘસીને
પડે છે. બાવન ચંદનના વિલેપનથી પણ શાંત થવાના બદલે દાહ વધતે જ ગ...જરાપણ શબ્દને અવાજપગને અવાજ પણ સહન કરી શકાતું નથી. અરે ? બાવના ચંદન જે ઘસે છે. તે વખતે પત્નિઓના હાથની બંગડીઓને અવાજ પણ સહન કરી શકાતો નથી. દાહની બળતરામાં નામિરાજાએ જણાવ્યું કે અવાજ બંધ કર, મારું માથું ફરી જાય છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ સ્ત્રીઓએ પતિદેવના સુખની ખાતર ચૂડા ઉતારી સૌભાગ્યનું એક કંકણ રાખ્યું. ફરી ચંદન ઘસવા લાગે છે....અવાજ બંધ થતાં નમિરાજ બોલ્યા કે અવાજ કેમ બંધ થયે?... વિદ્યરાજે જણાવ્યું કે હે રાજન, તમારી પત્નિઓ જે બાવનાચંદન ઘસતી હતી તે વખતે અવાજ ઘણ કંકણાને આવતા હતા. તેથી કંકણે કાઢીને ફક્ત એક જ કંકણ રાખ્યું છે. તેથી અવાજ આવતા નથી.
નમિરાજા... કહે, અનેકનો જ અવાજ છે. એકમાં જ જ ખરી શાંતિ છે. મારા ઉપરથી ઘણે બેજે ઉતરી જાય છે. ખરી મજા કે આનંદ ફક્ત એકમાં છે. આમ એકતાનું સ્પષ્ટીકરણ થતાં એ ઉભા થયા...એકલે આ છું. એકલે જવાનો છું. એ વિચારે છે કે આ દાહ અનેકને લઈને છે રાજેશ્વરી ઉઠયા. અને મુનિ પદ ધારણ કરી એકતાને અનુભવ કરતાં પરમાનદ સંપત્તિ પામ્યા. રાજર્ષિ બની આમ કલ્યાણ સાધ્યું. માટે સંસારની ઇન્દ્રજાળમાં ન ફસાવવું એ મહત્ત્વ છે. પિયપુત્તમિત્ત ઘર ઘરણિ જાય;
ઇહલોઈએ સવ્ય નિયમુહ સુહાય ! નવિ અસ્થિ કેઈ તુહ સરણિ મુકખ, - ઇક્કલ સહસિ તિરિ નિરય દુઃખ ૭૧
હે ભાગ્યશાળી ! આલેક સબંધી પિતા, પુત્ર, મિત્ર ઘર અને સ્ત્રીને સમુહ પિતપોતાની જાતને સુખી કરવાના સ્વભાવવાળે છે. નારકીઆદિના દુઃખો એકલે જ સહન કરે છે. તે વખતે તને તે કોઈ શરણ આપતા નથી. મારૂં
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧ કર્યું મારે જ ભેગવવાનું છે. વાલીયાને નારદજીને વેગ થતાં વાલ્મિકી બન્યા. કાર્ય સાધી ગયા. તેમ હે ભવ્યજને! દેવ-ગુરૂ ધર્મને વેગ મળે છે. જે તે સાથે સુમેળ થઈ જાય તો આપણે પણ પરમાત્માના માર્ગે પહોંચીએ. અને પરમપદને પામી જવાય...માટે સદ્દબુદ્ધિપૂર્વક આપણે સુયોગ સાધવે જોઈએ.. કુસગ્યે જહ ઉસબિંદુએ, શેવં ચિટઠઈ લંબમાણુએ એવં ભણુઅણુ જીવિએ,
સમય ગોયમ મા પમાયએ ૭૨ હે ગોયમ ! ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ બિંદુ પવન અથડાતાની સાથે સરી પડે છે. એવી જ રીતે મનુવ્યનું જીવન ચંચળ છે એ ભગવાન મહાવીર સ્વામી કહે છે....સમયને સુધારી જાતને સુધારવી એ જ ખરી કમાણી છે. જાતને નિરખવી એમાં શ્રેયઃ છે. સબુજઝહકિ ન બુજઝહસબેહી ખલુપિચ્ચદુલહા ને હૂકવણુમંતિરાઈએ, ને સુલતું પુણરવિજીવિયં ૭૩
ભગવાન આદિનાથે અટઠા પુત્રોને સમજાવતાં કહ્યું કે બધપામો, બાયપામો. વ્યતિત થયેલા રાત દિવસોની જેમ જીવન પણ ફરી ફરીને સુલભ બનતું નથી. ડહરાવુય પાસઈ, ગર્ભસ્થાવિ ચયંતિ માણવા, એણે જહ વટટટ્યૂહરે, એવં માઉનયમિ તુટટઈ૭૪
હે આત્મન ! ગર્ભમાં રહેલા બાળક, યુવાન યા વૃદ્ધ પુરૂષે સમય થયે મૃત્યુને પામે છે. આયુષ્ય ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામી રહ્યું છે. તેથી જે સમય મળ્યો છે તેને આત્મિક
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
ધર્માંથી આરાધી લે... મત્રી આદિ ચાર ભાવના વિનાનું જીવન તદ્ન નિરસ વ્યથ થાય છે....
।
મૈત્રી કે દુશ્મનાવટ બે માંથી એક હેાય છે. સ`સારમાં એવી વ્યક્તિએ પણ છે કે જેમને શત્રુતા કરવામાં, શત્રુતા ટકાવી રાખવામાં અને શત્રુતા વધારવામાં મઝા આવે છે! શરાબ પીનારાને કતલ કરનારાને પેાતાના કાર્યમાં આનંદ આવે છે. અજ્ઞાનીને જે જે ક્રામમાં મજા આવે છે તે તે કામમાં જ્ઞાનીને જરા પણ મજા આવતી નથી. રાગીને જેમાં આનંદ તેમાં વિરાગીને આનંદ હોતા નથી, પણ જો ત્રીજું નેત્ર જ્ઞાનદૃષ્ટિ ખુલ્લી થાય તેા શત્રુતાના બદલે મૈત્રીને પ્રસંદ કરશે.
મૈત્રી=જ્ઞાની વિચારે કે હે આત્મન્ તુ સવ જીવે પ્રત્યે મત્રી રાખ, આ જગતમાં તારા કોઇ જ શત્રુ નથી. બધા જ તારા મિત્ર છે. કેટલી તારી જીં દૂંગી ? પચાસ સેા વર્ષીની જિંદગીમાં તું કેટલાની સાથે શત્રુતા ખાંધીશ ? શત્રુતા રાખવાથી તને શાંતિના મલે અશાંતિ મળશે. નિરોગીના બદલે રાગી થઈ જવાય, જેને તું દુશ્મન માને છે તે એક વખત તારા પિતા, માતા, પુત્ર, પત્નિ વિગેરે સંબંધેાથી સ ંબ ંધીત હતા. એ શત્રુતા પણ શું કાયમ ટકવાની ? પૂર્વ ભવમાં શત્રુ આ ભવમાં સ્નેહી, આ ભવના સ્નેહી પરભવમાં શત્રુ, બધા જ સબધા પરિવ`નશીલ છે. શત્રુતાથી તારૂ સુકૃત્યનાશ પામશે. શત્રુતાના ભાવ શુભ કર્મના નાશ કરે છે. સવ જીવા ક`વશ છે. શત્રુ અનનારનું પણ અશુભ અમગળ ન કરતા, ચૈત્રી-સમતાથી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩ સજજનતા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે શત્રુતાથી દુર્જન બની જવાય છે. ભવભવના વરના એંધાણ બને.
પ્રમોદ : ગુણષ પ્રમોદ ગુણવંતા પ્રત્યે પ્રદ ભાવ એટલે અંતરનો પ્રેમ ગુણપ્રત્યે પ્રેમ હોય તે જ ગુણીજને પ્રત્યે પ્રેમ કરી શકશે દુર્યોધન ન બનતાં યુધિષ્ઠિર બનીને જગતને નિહાળશે તે પ્રમોદ ભાવ તરી આવશે. હે ભાગ્યશાળી ! તમને કોઈ ગુણવાન દેખાય છે? સર્વગુણ સંપન્ન પરમાત્મા તે આજે સદેહ નથી. જે ભવ્યાત્માએ આજે નિહાળીએ છીએ તે ગુણદોષથી યુક્ત છે. આ સંસારમાં એક પણ જીવાત્મા એ નથી કે જે ષોથી જ માત્ર ભરેલો હોય અને તેનામાં એક પણ ગુણ ન જ હાય ! દરેક આત્મામાં એકાદ ગુણ તે હેય જ છે. એ ગુણ દષ્ટિ હશે તો પરગુણ દર્શન કરી શકશે, તે વ્યક્તિ તથા તેના ગુણ સાથે પ્રેમ કરી શકશે. પરંતુ જે દોષ દષ્ટિવાળા છે તેમને કેઈનામાં ગુણ નહિં દેખાય. તેઓ કદી ગુણો સાથે પ્રેમ કરી શકશે નહિં શાલે પૂર્ણ પુરૂષ પરમાત્મા મહાવીરમાં એક પણ ગુણ જોઈ શક ન હતો. ગુણવંત પ્રત્યે પ્રેમ ન કર્યો પણ દ્વેષ ક્ય. | સર્વ ગુણ સંપન્ન અરિહંતાદિ ભગવંત પ્રત્યે દ્વેષ રાખનારા હતા, ગુણ પ્રત્યે રાગ નહિં પણ દોષ સાથે જ જેને મેળ છે એ જીવોને કરૂણું સાથે નહિં પણ ક્રોધ સાથે પ્રેમ હોય છે. પણ ગુણીજનોને નમ્રતા નિર્લોભન, લાભ, અસત્ય, અપ્રમાણિક્તા, નીતિ સાથે મેળ હોય છે.
ઢંઢરે તમારા અંતરને, ભીતર બરાબર આંખ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
માંડીને જુઓ, તમને ગુણે સાથે પ્રેમ છે કે દો સાથે. પ્રભેદ ભાવના પાત્ર તપાસવા બે પાંચ મિનિટ નહિં પણ વર્ષો જોઈશે.
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, સાચા, શ્રાવક, શ્રાવિકા એ ખરેખર પ્રમાદને પાત્ર છે. મેક્ષમાર્ગને જાણે, સમજે, આદર, અનુસરે તે બધા અમેદને પાત્ર છે.
મહાન આચાર્ય ભગવંતેએ ગૃહસ્થ શ્રાવકના ગુણોની પ્રશંસા કરી છે કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ.ના ઉપદેશ પ્રેરણાથી પ્રતિબોધીત થયેલા કુમારપાલે રાજા જેના ગુણો પરાકાષ્ઠાએ હતાગુણોની પ્રશંસા સૂરિભગવંતે કરી છે, જરૂર સાથે જે દેષ જણાયે તે પણ જણાવ્યું. એ દેષ નિંદા કરવા માટે નહિં પણ દોષ દૂર કરવાથી પ્રેરણા આપી છે. અનેક કાર્ય કરનાર તે ભાવિ મુક્તાત્માનું સાધર્મિક બંધુ પ્રત્યે લક્ષ્ય ન ગયું. પૂ. ગુરૂ ભગવંતે સરળતાથી લક્ષ્ય ચીધ્યું.
નગર પ્રવેશ સમયે જાડી માદરપાટની ફાટેલી ચાદર જોઈ ત્યારે રાજન વંદન કરીને વિનંતિ કરે છે કે પાટણમાં શું શ્રાવકે ઘણું દુઃખી છે કે જેથી આપશ્રીને ફાટેલી ચાદર પહેરવી પડે છે .. ગુરૂદેવે અવસરેચિત જણાવ્યું કે હે ભાગ્યશાળી, નરેશ સાધમિકેનું ધયાન તમે કયારે રાખ્યું ? આટલી અ૫ ટકોર સાંભળતાં ભૂલ સમજાઈ ગઈ, ભૂલ સુધારી લીધી. તે માટે કાર્ય શરૂ કરી દીધા
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
દર પ્રતિવષે કરોડો રૂપિયાના સદ્વ્યય કર્યાં, ભૂલ ખતાવનાર ગુરૂના ઉપકાર માન્યા ગુરૂમહારાજને શ્રાવકોની પણ ભાવચંતા હોય છે. જેથી ભૂલ જણાવે છે.
કરુણા : કોમળતા, સરળતામાંથી ગુણે પ્રગટે છે. બધા જ ગુણામાં કરૂણાસ શ્રેષ્ઠ ગુણ છે. ખીજા જીવાના દુઃખ જાણીને કે જોઈ ને એ દુઃખેને દૂર કરવાની પ્રમળ ચ્છિા થવી તે કરુણા છે. આપણે આપણા દુઃખેા દૂર કરવાની ચ્છિાવાળા કે પારકાં ? આપણે આપણાં દુ:ખાને રીશું અને બીજાનાં દુઃખને વિચારીશું નહિ તેા આત્માને ધમ તત્વના સ્પર્ધા થવાનેા સંભવ નથી. દુ:ખી જીવા પ્રત્યે અતિકરુણા કર્યાં વિના ધમ આરાધના કરવાની ચેાગ્યતા જન્મતી નથી. ધર્મ આરાધના કરવાની ચાગ્યતા વિના આરાધના સફળ થતી નથી.
જે માનવના હૈયામાં કરૂણાના વાસ નથી ત્યાં કુરતા હાય છે. તે ક્રુર હ્રદયમાં ધર્માંને પ્રવેશ સંભવ નથી. તેવા હૃદયવાળા શ્રી સિદ્ધચક્રના માંડલમાં પણ વાસ્તવિક પ્રવેશી શક્તો નથી. ટાઇ હિંસા કરે, કલ્લે આમ કરે; તે જ ક્રૂર છે એવું ન માનતાં, પણ સમજી લેજો કે ખીજા જીવેાના દુઃખને જોઇ જાણીને તમારા હૈયે કોઈ દુઃખ થતુ નથી. તમારૂ હૈયુ સામાના દુઃખથી લેાવાતું નથી. તે તમે પણ ક્રુર છે, તુર માણસેને ધ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ ન આપવેશ. જે પ્રવેશ થઇ ચૂકયેા છે તે અધિકારથી તે નહિ પણ અનધિકારથી, યા અને કરૂણા વિના આયત્વ, જૈનત્વ પમાય નહિ આ જૈન તે! ખીજાના દુઃખે દુ:ખી થાય
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
બીજાના દુઃખને દૂર કરવાના તમામ પ્રયત્ન કરી દે ! સંસારમાં એ પ્રકારના દુઃખી જીવ હાય છે. દ્રવ્ય દુઃખી અને ભાવ દુઃખી, જેની પાસે પુણ્યાય નથી તે દ્રવ્ય દુઃખી છે, જેની પાસે મેહનીય કર્મના ક્ષાપશમ નથી તે ભાવ દુઃખી, છે, તમેા ઉંચ કક્ષાના ભવમાં આવ્યા. શરીર નિરોગી, ઈન્દ્રિયા સ’પૂર્ણ, રૂપવંતા. મધુર સ્વરવાળા, હામ-દામ ડામવાળા છે. એ બધું પુણ્યેયના મળે... જેની પાસે પુણ્યાય નથી તે દ્રવ્ય દુઃખી કહેવાય છે... અને જેને મેાહનીય કર્મોના ક્ષચેપશમ થયેા નથી, તે ભાવ દુઃખી છે. આ પાપ કર્મોના ઉદયથી મતિ પણ કલુ. ષિત અને છે. આજ પાપ કર્માંના ઉદયથી ક્રોધી, અભિ માની, માયાવી, લોભી બને છે. અનેક પ્રકારના વિકા પણ ઉત્પન્ન થાય છે. વિષય વાસના પણ આ કર્મીના ઉડ્ડયનું ફળ છે. રડવું, હસવુ, રાજી થવુ, નારાજ થવુ, રાગ કરવા અને ઈર્ષા કરવી એ આ માહનીય કર્મીની પ્રેરણા અને પેદાશ છે એવા મેહી, મૂઢ જીવા ભાવ દુઃખી છે. આ બન્ને પ્રકારના જીવે પ્રત્યે હૈયે આપણને કરૂણા હાવી જોઇએ એક જીવ દુઃખ ભોગવી રહ્યો છે. બીજો દુઃખમય ભવિષ્ય ઘડી રહ્યો છે. પાપચરણ કરનાર સ્વયં પેાતાના જ ભવિષ્યને દુઃખ પૂણ અનાવે છે. દુઃખી હાય કે પાપી અને પ્રત્યે કરુણાભાવ રાખવાના છે, ઘણા જીવાને દુઃખી પ્રત્યે કરુણા આવે પણ પાપી પ્રત્યે કરૂણા આવવી કઠીન છે. પાપ કરનાર પ્રત્યે કરુણા આવે તેા કરૂણા કરનાર નિષ્પાપી બની જાય.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭ હૈયે હાથ મૂકીને આત્માને પૂછે ! તારા જીવનમાં શું કઈ જ પાપ થયું નથી ? કોઈ નાના, મેટાં, બાદર, સૂક્ષ્મ પાપ તારાથી થયાં નથી ! પાપથી આ હૈયું શું ગંધાતું નથી ! જે ગંધાય છે તે બીજાના પાપ અને બીજી વ્યક્તિ પ્રત્યે તિરસ્કાર કરવાને કેઈ અધિકાર ખરો ? એક ભિખારી બીજા ભિખારીને કહે તને ભીખ માંગતા શરમ આવતી નથી ! મહેનત કર, ભીખ માંગવી બરાબર નથી ? આ શું બરાબર છે ? પાપ કરતાં હૈયે ડંખ લાગે છે ! પાપ કરીને જીવવું પડે છે એમ હૈયે બળતરા થાય છે ! કદાચ માને કે તમને પાપ કરતાં મજા પડે છે પાપ થઈ ગયા પછી પાપની જાણ થયા પછી પાપનો પસ્તાવે થાય છે ખરે? બીજો પાપ કરે તે ખટકે, તમે જે પાપ કરે તે તમને ખટકે નહિં આ કેવો ન્યાય ? બીજા પાપ કરે તેની ધૃણા કરે.... તેના પાપની તેને સજા મળવી જોઈએ.
જે-જે.કયારે પણ પાપી પ્રત્યે ક્રર બનશે નહિ મહંત-સંતોએ તેમજ પરમાત્મા ભગવાન મહાવીર મહા. રાજાએ પાપ કરનાર છેપ્રત્યે કરુણાને ધોધ વહેવડાબે હવે આપણે જે મહાન બનવું છે. તે હૃદયને ઉદાર બનાવતાં શીખે, હૈયે શત્રુતા-તિરસ્કાર અને કરતા રાખી તે દુર્ગતિ તૈયાર જ છે...
માધ્યસ્થ ઃ રાગ કે દ્વેષની પ્રબળતા ન હોય તે માધ્યસ્થ કહેવાય તેની પ્રબળતામાં મન અશાંત બને છે, બનેની અશાંતિમાં ભેદ છે. રાગજન્ય અશાંતિને તત્કાલ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
અનુભવ થતા નહિ. દ્વેષ જન્ય અશાંતિના પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે; રાગની પ્રબળતામાં માણસ સુખને અનુભવ કરે છે. રાગ સુખના અનુભવની ભીતરમાં અશાંતિની આગ સળગતી હાય છે...જે સુખના પિરણામમાં સરવાળે દુઃખ હાય તેને સુખ કેમ કહેવાય ? ઉપેક્ષા ભાવના માણસને તટસ્થ યાને મધ્યસ્થ બનાવે છે આ ભાવના કેટલી જરૂરી છે. જે અવિનિત છે. ઉદ્ધત છે, મનસ્વી થઈ કરનારા જેને પનારે પડયા છે. તેના માટે આ ભાવના ઘણી સારી છે. અવિનિત વિગેરે દોષવાળી વ્યક્તિના `સંહવાસથી સંતાપ, અશાંતિ થાય પણ આ ભાવનાથી શાંતિ થાય છે.
ગૃહસ્થ હોય કે સંત સાધુ હોય...ઘરમાં કે બહાર અધા જ સભ્ય! આપણા વિનય કરે એ નક્કી નહિ. તમે છો-વડીલ છો, તમારૂં કોઈ અપમાન કરે, અવિનય કરે. તમારી સાથે ઉદ્ધતાઈથી વતે ત્યારે આ ભાવનામાં લય અની જશે. જેથી અશાંતિ દૂર થશે, સાધુ સંત પણ જો આ ભાવના ન ભાવે તે અશાંતિને અનુભવ થાય. વિદ્વાન સંતસાધુને પણ આ ભાવના જરૂરી છે. ભાવના શૂન્ય વિદ્વતા આંતર પ્રસન્નતા મેળવી આપતી નથી વિદ્વતાને સંબંધ મગજ સાથે ત્યારે ભાવનાના સંબંધ હૃદય સાથે છે. ચારે ભાવનાએથી અંતર છલકાતું રહે એટલે અનુપમ પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થવાની જ છે. આ ભાવનાએ સિવાય શાંતિ મેળવવાના ખીજો કોઈ જ ઉપાય નથી. દરરોજ આ ભાવનાને યાદ કરે જેથી ૧૨ ભાવનાને વિચારવાની તક મળશે. આત્મા આત્માનુ શ્રેય કરી રાકેશે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૫૯ તિહયણ જણું મરંત, દટણનયંતિજે ન અપાછું, વિરમંતિ ન પાવાઓ, ધી ધી ધિરણું તાણું છે
ત્રણે ભુવનના માનવીને મરણ પામતા જોઈને આત્માને આત્મગત ધર્મમાં જોડતા નથી અને પાપથી વિરામ પામતા નથી તે ધિક્કારને પાત્ર છે. અનેક પ્રકારના તથા ભાવે કર્મના ક્ષપશમે મનુષ્ય ભવ મળે છે. તું આમાં આમ ચિંતવન કર, પુત્ર, પરિવાર, ધનાદિની પ્રવૃત્તિમાંથી મનને હઠાવી લે. તે મનજીભાઈને આત્મામાં સ્થિર કર,
વ્યધિઓનો પાર નથી, રાજરેગે, ક્ષય, પક્ષઘાત, સંગ્રહણી વિ. થઈ જાય એટલે તું પરાધીન વ્યાધિ પ્રવેશે એટલે તેના નિકાલના જ વિચારે પણ આત્મગત વિચારણા નથી. ત્રણ નંબરને ટી.બી કે ન્યુમનીઆ જેવી વ્યાધિ થોડા કલાકોમાં અસાધ્ય દિશામાં મૂકે છે. ઘડપણમાં શું થાય છે. તે પણ જાણીએ છીએ. વ્યાધિથી શરીર ગ્રસ્ત થયું નથી ઘડપણ આવ્યું નથી, ઈન્દ્રિય કાર્ય કરે છે. આયુષ્ય તૂટયું નથી ત્યાં સુધીમાં તારું હિત થાય તેવું કર....
જ્યારે સરોવરની પાર તૂટશે પાણી ચાલવા માંડશે ત્યારે તું શું કરીશ. તે વખતે માટી નાંખવા જઈશ તે માટી પણ છેવાઈ જશે. આગ લાગે ત્યારે કુ દવાને કઈ અર્થ નથી. અરે ભાઈ તું સમજ કે અત્યારે સેનાને અવસર છે. પાછળથી પસ્તાવું પડે એ ઈચછનીય નથી. અંતે મુખમાં ગંગાજળ મૂકવું કે ગૌદાન કરવાનું ધમદાની રકમ જાહેર કરવાને વ્યવહાર સાચવવામાં આવશે તેથી કંઈ પાળ બંધાવાની નથી. આત્મહિત થવાનું નથી
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
આળસ પ્રમાદથી મુક્ત બની દેવ-ગુરૂ ધર્માંની પ્રવૃત્તિમાં મનને જોડી સંયુક્તકર...જેથી તું તારૂં હિત કરી શકીશ. મા મા જ પહ બહુય જે બદ્ ચિકણેહિ કમ્મેહિ સવ્વેસિ તેસિ` જાયઇ, હિંચેાવએસા મહાદાસે ૫૭૬
ગુરુમાતા-ગુરૂદેવે તે દીપક સમાન ખની શિષ્યાના મિથ્યાત્વાદિ અ ંધકાર દૂર કરવા મગ્ન અનેલા હેાય છે. ત્યારે શિષ્યા કહે છે કે ચીકણાં કર્મો બાંધીને આવેલા અમેને અધકારમાં જ રહેવુ ગમે છે. પાપ કરવું જ ગમે છે, અમારા જેવા અયાગ્યને હિતેાપદેશ શું કરશે. મૂખજનને બેધ આપવામાં તકલીફ પ્રાયઃ થઈ શકે તેમ અમારા જેવા અચેાગ્યને ઉપદેશ આપવામાં દ્વેષ પણ થઇ શકે...
સિમમાં ધણુ સયણ, વિહવ પસુહેસુડણુંત દુખેસુ, સિદ્ધિલેસિ આયર "પુણ અણુત સુકખમિ મુખમિ
[છગા
હે આત્મા ! અનંત દુઃખના કારણ ભૂત ધનાદિ, સ્વજનાઢિ પ્રત્યે મમતા કરે છે. અનંત સુખના સ્થાન સ્વરૂપ મેાક્ષને વિષે શિથિલતા પ્રમાદ કરે છે...વૈભવાદિ મમતા વિગેરે કેવા કેવા કર્યાં બંધાવે છે. કમ તણી ગતિને વિચાર કર...કર્માધીન આત્મા શુભ કર્માંના અભાવે અશુભ પ્રવૃત્તિ વધુ કરે, જેથી તું અશુભથી દૂર થઈ જા...
આત્મા સ્વભાવે અનંતજ્ઞાની હોવા છતાં જ્ઞાનાવરણીય કમ તેના જ્ઞાનને દબાવે છે. કે તેના અન તમે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
ભાગજ ખુલે રહે છે. આત્માને જડ જેવું બનાવતાં તે જ્ઞાનાવરણીયની પાંચે પ્રકૃતિને શરમ નથી. આત્મામાં આખી દુનિયા-લેક-અલેક, રૂપ અરૂપી બધું જોવાની તાકાત છે. તેને રોકનાર દર્શનાવરણીય કર્મ છે. તે પણ નવ પ્રકૃતિ છે. તે દર્શનને અનંતમે ભાગ ખુલ્લે રહેવા દે છે. મેહનીય કમ આત્માના વીતરાગ સ્વભાવને કે છે. વીતરાગ દશાના ગુણથી મુકત બનાવનાર મેહનીયની અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિ ને આધીન બનીએ છીએ. અંતરાય કર્મ આત્માની શક્તિને રોકનારૂં છે. અનુક્રમે દાન લાભ ભોગ ઉપગ અને વીર્યને રોકે છે. તેથી તે અશુભ છે. દાનાતરાંય પરિણામે ઘણું ઘણું હોવા છતાં દાન આપી ન શકો, દાનાંતરાયના ક્ષપશમે દાન જે દેવામાં આવે તે લાભારાય તૂટે ! વિગેરે કર્મગ્રંથથી સમજવું. - જે પુણ્ય કરે છે તે શુભ પ્રકૃતિ બાંધે છે. જેઓ પાપ કરે છે. તેઓ અશુભ પ્રકૃતિ બાંધે છે. સુખ, શાંતિ તથા આબાદીની ઈચ્છા રાખતા હોય તેમણે પાપને પરિ. હાર કરે. કર્મ પોતાની જાતે આત્માને ચુંટતા નથી. પણ આત્મા પિતાની ક્રિયાવડે તેને પોતાના ભણી ખેંચે છે. તેના પુલો પિતાના પ્રદેશમાં મેળવી દે છે. કર્મ તે આત્માના કટ્ટર શત્રુ છે. એ જાણવા છતાં અજ્ઞાનાદિ દોમાં સબડી રહેલ આત્મા એ વાત સમજ નથી, માટે જ્ઞાનતંતે બની મેક્ષ માગની સાધનામાં સંયુક્ત બન ! ૧૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
સ'સારા દુહહેઉ, દુઃખ લા દુસહ દુઃખ વેાય, ન ચયંતિ ત`પિજીવા, અઅલ્ટ્રા નેહનિ અલેહિ ।૭૮ા
હું ભાગ્યશાળી ! આ સંસાર દુ:ખનું કારણ તથા— દુઃખરૂપી ફુલવાળા છે. સ્નેહની મેડીથી બંધાયેલા આત્મા માહ દશાને ગાઢ અનાવતે દુ:ખ દાયક સંસારને છેડી શકતા નથી... સંસારની પ્રવૃત્તિ-તે પ્રવૃત્તિ ઉપર રાગ તે પાપ જ બંધાવે. પાપથી દુઃખ મળે એ સનાતન નિયમ છે. સુખ મેળવવા માટે જે પુરુષાથ થાય તે પાપ કરાવ્યા વિના ન રહે, માટે સુખ ગમવું ન જોઇએ. સુખ ગમી ગયું તેના પ્રત્યે રાગ વધી ગયા તે સમજી લેવું કે દુઃખ તેમ દુઃખની પરંપરા વધવાની છે. માટે સુખ તેમ સુખના સાધન ઉપર રાગ ન જ કરવા એ નિય આત્મા માટે અનિવાય છે. નિયકમ્પવણ ચલિએ, જીવા સ`સાર કાણેધારે, કાકા વિડ‘બણાએ, ન પાવએ દુસહ દુકખાઓ છા હું આત્મા ! કના બંધનથી બંધાયેલે, સંચિત કરેલા કર્મના ઉદય અવસરે જીવ ભયંકર ધાર ભયાનક સ'સારમાં અથડાતે કઈ કઈવિડ બણા પામતા નથી અર્થાત સર્વ વિટંબણાઓને પામે છે. જન્મ નામે પાપના ઉમે થાય. માહ મરે તે! જન્મ બંધ થાય. મેહ હોય એટલે જન્મ, જન્મ રહિત ભાવ થાય એ મોક્ષ... માટે મનુષ્યે જાતે જ જાતને રાગ ટાળવાને છે, દેવ-ગુરૂ ધના રાગ કેળવવાના છે. સુખ અને સુખના સાધન ઉપરના રાગ છોડવાના છે. દુ:ખ અને દુઃખથી મળતા જે નિમિત્તો હાય
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩ તેના પર દ્વેષ કરવાના નથી, પણ પાપ અને પાપ ક્રિયા પ્રત્યે દ્વેષ કરવાના છે. માનવી આવું કરે, તે પામેલા જન્મ સફળ થઈ જાય તેને અરિતાદિઓળખાતા વાર ન લાગે. અરિહૅતાદિની સાથે મેળ તેને સંસાર સાથે મેળ ન હાય–તેને સંસાર ખરાઅ લાગે, દુ:ખ સારૂ લાગે, મેાક્ષની ઈચ્છાથી જ ધર્મીનું આરાધન કરતા હોય તે વિશિષ્ટ કહેવાય...પણ મેાક્ષ સિવાયની ઈચ્છાથી ધમ કરે તે વિશિષ્ટ કેડિટના અધક કહેવાય...સંસાર પર ઉદ્વેગ આવે તેને મોક્ષ અટકે જ નહિ.
માનવ જન્મ હિત્માને અંતરાત્મા બનાવે છે. પછી મહાત્મા, સાધુ, ઋષિ, પરષિ ત્યારબાદ પરમાત્મા અનાવે છે. ઉચ્ચપદા મેળવવા હોય તેને માનવ જીવનની મહત્તા સમજાય. ભૌતિક સુખના વિલાસીને મેાક્ષ માટે મનુષ્ય જન્મની જરૂર પડે જ છે. ભાગ-ભાગ માટે ધન આ બન્નેની મારે જરૂર નથી તે માનવી માનવમાંથી નારાયણુ ખની શકે છે. જેનું મન સંસારમાં નથી પણ મેાક્ષમાં જ છે. એના માટે માનવ ધમ શ્રેષ્ઠ બની રહે ! ઉંચાપદની પ્રાપ્તિ માટે માનવ સિવાય ખીજા કોઇ ભવની જરૂર નથી. માટે પૂર્વના પુણ્યદયે મળેલા માનવ ભવને સાક કરો સિરિર્મિસીયલા નિલ,
લહહિસ્સેહિ ભિન્ન ઘણુ ઢડા. તિયિત્તણુ મિડરને, અણુ તમે નિહણમણપત્તો
હું જીવાત્મા,
icon તિય ઇંચના ભવમાં અરણ્યમાં શીયાળાના
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
શીતળ વાયુથી તે અનંતવાર શીત વેદના ભેગવી છે. ગિહાયવ સંત, રને છુહિઓ પિવાસિઓ બહુસે સંપત્તે તિરિયભવે, મરણ દૂહ બહુ વિસૂરત ૮૧
હે ભવિક, તિર્યંચના ભવમાં અરણ્યના વિષે ગરમીની તુમાં તાપથી ભારે તપેલ બની સુધા–તૃષાને તે ઘણી ઘણી સહન કી દુઃખ પામ્યું છે. વાસાસુરજમજઝ, ગિરિનિજકરણે દગેહિં વિજચંતે સીઆલિડજઝવિઓ, માઓ સિ તિરિઅત્તણે બહુ
૮રા હે જીવાત્મા, તિર્યંચના ભવમાં અરણ્યમાં રહી ચેમાસાના સમયમાં નદીઓના, પર્વતના ઝરણાના પાણીથી તણાતે તણાતે શીતળ પવનના વેગથી ઘણી વિટંબણાઓ ભોગવીને ઘણીવાર મૃત્યુ પામે છે. " એવં તિરિય ભવેસુ, કીસતે હુકમ સયસહસ્તેહિ વસિઓ અણુતખુરો, જી ભીસણુ ભવારને ૮૩
' હે ભવ્યાત્મા, તિર્યંચના ભવમાં લાખો પ્રકારે દુખોને સહન કરી કલેશાદિ ભાવ પામી સંસાર રુપી
અટવીમાં અસંતીવાર ભમ્યા જ કરે છે. દુઠઠઠકશ્મ પલયા, નિલપેરિઉ ભીસણું મિં ભવરને, હિંડતે નરસુવિ, અણુત છવપતસિ૮૪
હે ભાવિક, દુષ્ટ કર્મ જે આઠના પ્રાદુર્ભાવે પ્રલથ કાલના વાયુથી ભમાવેલે તેમ સંસારમાં અથડાતે તું નરકમાં પણ અનંતીવાર પામ્યો છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
સત્તસુ નયમહીસુ, વજજાનલ દાહસી અયવિઅણાસુ વર્સિઓ અણુ તપુત્તો, વિલવતા કરૂણ સદેહિં પ્રપા
હે જીવ, તે વગ્નિના દાહવાળી અને ઘણી જ ચીતવેદનાવાળી સાતે નરક પૃથ્વીએમાં કરુણુ શબ્દાના વિલાપ કરતા અન તીવાર ભમ્યા છે. પિયમાયસયણ રહિઓ,
દુરતવાહિહિ. પીડિઓ બહુસે
અણુઅલવે નિસારે,
વિલાવિ આ કનત' સરિસ ૮૬ા
હે જીવ, માતા, પિતા, સ્વજન રહિત તથા જે વ્યાધિઓને દુ:ખે કરીને અંત થાય છે. તે વ્યાધિ વગેરે પીડા પામેલે તે અસાર મનુષ્ય ભવ ને કેમ સંભાળ તા નથી. માનવી-ભૂતકાળને તથા ભૂતકાળના મહાન પુરુષોને સભાળે તે પણ તેના જીવનમાં પ્રગતિ થયા વિના રહેતી નથી....
પવણુવ ગયણુસગ્ગ,અલક્િષ્મ ઓ ભમઇ ભવવણે જીવા, ટાટઠાણુમિ સમુજિઅણુ, ધણસયણુ સંઘાએ ૮ા
હું ભાવિક–આકાશમાર્ગે જેમ વાયુ ફરે છે તેમ આ જીવપણ ભવાટવીમાં અદૃશ્ય -દશ્યપણે ભમ્યા જ કરે છે. તેમાં અનેક ભવનાં મેળવેલાં, સાચવેલા, દાટેલા ધનાદિ, સ્વજનાદિનો ત્યાગ કરી પરાધીન પણે ભમે છે. સચરાચરમાં એવા એક પણ જીવ નથી કે જેના જીવનમાં કોઈ પાપ કર્મીના ઉદય ન હેાય, અને તમામ પ્રકારના પુણ્યકર્મોના જ ખસ ઉદય હાય ! જીવ પાપ કર્માંના અને પુણ્ય કમ ના
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬ ઉદય લઈને જ જુવે છે... ધનાદિ પરિગ્રહ-તેના ઉપરની મૂછએ મહાપાપ છે. અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખાની અને સંજવલનના ક્રોધાદિ જ તથા હાસ્યાદિનવ ને કષાય તથા મિથ્યાત્વ એ અત્યંતર પરિગ્રહ છે.
તરફથી ઘેરાઈ જવું એ પરિગ્રહ કહેવાય. તેને પાપનું મૂળ, દુર્ગતિને દાતાર, કષાયનું કારણ, વધ, બંધ, કલેશનું નિમિત્ત, ફૂડ કપટની વેલડીને વધારનારે છે. પરિગ્રહ છોડવા જેવો ને. જે છ પરિગ્રહમાં વૃદ્ધમૂછિત બન્યા. એ આત્માઓ અધોગતિમાં ગયા, તે આત્માઓએ પોતાની જાતે જ પગ ઉપર કુહાડો મા એમ કહેવાય. ભેગી ભોગ ત્યાગે તો યેગી બને. માટે પરમ ચગીના માર્ગને પામવા માટે પરિગ્રહથી મુક્ત થવું અનિવાર્ય છે.
મહાવીર પ્રભુ તેને જ વખાણે છે. જે પરિગ્રહથી બંધાયેલાને મુક્ત કરે છે. જેઓ પરિગ્રહથી ચેતી ગયા છે. તે જ ત્યાગી છે. તેજ પિતાની જાતને અને અન્યની જાતને સુધારી શકે છે. એટલે પરિગ્રહ વધારે તેટલી ઉપાધિ વધારે મહા આરંભ અને મહાપરિગ્રહને જ્ઞાની પુરૂષોએ નરકમાં જવાનું લક્ષણ બતાવ્યું છે...પરિગ્રહ માટે આરંભ-સમારંભ કરે. જિન, મિલ, પ્રેસ, દુકાનાદિ, ફેકટરી કેટલા બધા જીવની ઘોર હિંસા...પૈસા માટે મત્સ્ય ઉદ્યોગ, દારૂ વિને વેપાર. વિગેરે પંદર પ્રકારે કર્માદાન આદરે. કેટલાકને ઘણી આશા હેવા છતાં પરિગ્રહ મળે નથી એનું એને દુઃખ હેાય છે. હું જ્યારે ગાડી
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭ બંગલાવાળે થાઉં, અન્ય વ્યક્તિને ઘણું ઘણું પણ મને કંઈ જ નથી... મને તેના જેવી કયારે પ્રાપ્તિ થાય એ ઈચ્છા કરવી એ પણ મહાપરિગ્રહ છે. આશા-તૃષ્ણ-વધે જ જાય. ઘટાડે તો ઘટે બાકી તે વધવાની જ છે...કવિએ કહ્યું છે કે... હતી દીનતાઈ ત્યારે તાકી છે પટલાઈને,
મળી પટલાઈ, ત્યારે તાકી છે શેઠાઈને, સાંપડી શેઠાઈ ત્યારે તાકી છે મંત્રીતાઈને,
મળી મંત્રીતાઈ, ત્યારે તાકી છે દેવતાઈને
દીઠી દેવતાઈ, ત્યારે તાકી છે ઈન્દ્રતાઈને ભલે દેવતાઈ મલે, ભલે શકતાઈ મલે.
વધે તૃણાઈ તેય જાય ન મરાઈને, ચાર ગતિમાં ન ભમવું હોય તે બાહ્ય-અત્યંતર પરિગ્રહને નિલાંજલી આપતા શીખે. વિદિતા અસય, જન્મજરામરણુ તિકૂખ કુતેહિં, દુહમણુડવંતિ ઘેરં, સંસારે સંસરંજિઆ ૮૮ તહવિખણપિ કયાવિહુ, અન્નાણુભુયંગ ડમ્રિાજવા સંસાર ચાર ગાઓ, નય ઉજિજતિ મૂઠમણું તેલ
હે ભાવિક, તે અનુભવેલા, જાણેલા, ચેલા સાંભ ળેલા કે ચારગતિ સંસારમાં ભ્રમણ કરતાં જી જન્મજ રા મરણના દુખેથી વારંવાર વીંધાતા દુઃખને અનુભવ કરે છે. તે પણ મુઢ મનના અને અજ્ઞાનતાથી સંસારની કેદમાં ક્ષણમાત્ર ઉદ્યોગ પામતા નથી યાને વૈરાગ્ય પામતા નથી.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
કીલસિકિયતવેલ, શરીર વાવીઇ જત્થ પઈ સમય... કાલરહટ ઘડીહિ', સાસિજ્જઈ જીવિયમાહ· uા
હે ભાગ્યવાન, આ શરીરરૂપી વાવડીમાં કેટલા કાળ સુધી રમીશ? તે સમયે સમયે કાળરૂપી રહેટની ઘડીએ વડે જીવન રૂપી જળના પ્રવાહ સૂકાઈને ઘટતા જાય છે માટે શીરમાં મેહ ન પામ.
હૈ જીવ મુજઝમા મુજઝ, મા પમાય કૅરેસિ રે પાવ, કિપàાએ ગુરૂકુકુખ, ભાયણ ડાિિસ અયાર-૯૧
હે ભવ્ય જીવા, તુ મેધ પામ, મૂ ંઝાતા નહિ', રાગ-દ્વેષ માહના કારણે પાપમાં લેપાઈશ નહિં, ત્રણેથી યુક્ત તે પાપ કર્યા વિના ન રહે, ત્રણેથી મુક્ત થાય તે પાપથી મુકત થાય. તે વ્યક્તિ સર્વ પાપથી ર્જિત અની શકે, માટે પાપથી મુક્તિથવામાં પ્રમાદ, આળસ કરતા નહિ, પાપથી મુક્ત થાય તે ઉત્તમ જ બને છે. ઉત્તમ નથી બન્યા માટે જ્ઞાની કહે છે કે મૂઢ દશામાં અધમ બનીને ઘણા કર્માં ખાંધ્યા, હવે જૈમ ધમાં મેળવી. અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં આવી ઉત્તમ બની જા, જેથી પરલેાક દુઃખથી રહિત બની જાય. જો ઉત્તમ ન બન્યા., ઉત્તમ મનવા માટે પાપને તિલાંજલી ન આપી તે સમજી લેજે કે દુઃખની પરંપરા આવે જ જશે. માટે સમજ, ધર્માંથી સ્થિર થા. અજઝસુરે જીવતુમ, મા સુજઝસિ જિણમય`મિનાણ જમ્હાપુરવિ એસા, સામગ્રી દુલ્લહા જીવ ા૨ા હે ભાવિક, તુ જિન શાસનમાં રહેલા ધને પામી
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારમાં મહીત ન બન પણ જૈન ધર્મ અંગીકાર કર, કારણ કે દુર્લભ આ ધમસામગ્રી મળવી ગહન છે.
અનંત ઉપકારી શ્રી હેમચન્દ્ર સૂરિ મહારાજા વિતરાગને કહે છે. હે નાથ, આ સંસારમાં હું શરણુ રહિત છું. જેને પોતાની પરિસ્થિતિ શરણ વિનાની ભાસતી હોય તેને શરણે આવવું છે તે બરાબર, જે સંસારથી ભયભીત બનેલું હોય તેને શરણની જરૂર પડે. સંસાર હાનિસ્વરૂપ દેખાય, ભયંકર સમજાય ત્યારે તે સંસારથી ઉદ્વિગ્ન બનેલે અરિહંતાદિના શરણે જાય....
આપણે ભાગ્યશાળી છીએ. આર્યદેશ, આર્યનીતિ, જૈનકુલ, જન્મથી શ્રી નવકારમંત્ર મળે. બિમારને પથારીમાં પડયા રહેવું ન પાલવે તેમ સંસારથી ભયભીત બનેલાને સંસારમાં પડયા રહેવું ન પાલવે. તે ભયભીત બનવા નમે અરિહંતાણું આદિ ભણીએ છીએ. ભગવાન એમ કહે છે. કે જેને સંસારમાં ન ફાવે તેને ભગવાનના સંઘમાં નંબર મળે. અરિહંતને ઓળખે અરિહંતને ઓળખાવે, અરિહંતનું જ શાસન જ ધર્મ પમાડશે એથી આત્મ કલ્યાણ થશે. એ ભાવ વિના સંસારનું પરિભ્રમણ અટકવું મુશ્કેલ છે...
શ્રાવકે સાધુ મહારાજ કે આચાર્ય મહારાજને ઢેલ નગારાં વગડાવીને સંઘના ઉપાશ્રયે બિરાજમાન કરે. તે ઉપાશ્રય ખુલ્લા રાખવાં નહિં. પણ અરિહંતે પ્રરૂપેથેલે ધર્મ આદરવા, ધર્મ સમજાવવા, ધર્મા પ્રભાવના માટે લાવે. અરિહંતાદિની આજ્ઞાની પ્રધાનતા છડી જમાનાવાદ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ના કારણે આચારને લાત મારનાર કે લાત્ત મરાવનારનું કયારે પણ કલ્યાણ થયું નથી તેમ કલ્યાણ થવાનું નથી !
શ્રાવકને કેવા ગુરૂદેવની જરૂર ?...સંઘમાં પૈસા અપાવે, નામના કરાવે, શ્રાવકની હા એ હા કરે તે ગુરૂ સવ-પરનું ક્યારે પણ કલ્યાણ સાધતા નથી. તે પ્રમાણે કરવાથી આચાર સંહિતાને કચડી નાંખતા વાર લાગતી નથી. ત્યારે શ્રી જિન શાસનમાં આચાર પ્રથમ ધર્મ, એ ન્યાયે પ્રથમ આચાર અમલમાં મૂકી જઈએ. ગુરૂ ભગવંતે સંસાર તારક જિનવાણું સમજે, સમજાવે, મેક્ષ માર્ગની જ પ્રરૂપણ હોય પણ સંસાર વર્ધક પ્રરૂપણ ન જ હોય, તારકની આજ્ઞાને શિરોમાન્ય કરી આરાધના કરતા. કરાવતા હેય. તે ગુરૂ ભગવંત કહેવાય ! ગુરૂએ પરમદિ છે. દિપકને અંધારૂં ન ગમે, અંધારામાં રહેલાને પ્રકાશ આપ્યા વિના ન રહે.
શ્રાવકોએ શ્રાવક ધર્મમાં સ્થિર થવું એ અનિવાર્ય છે. જેથી તમે શાસ્ત્રની વાત સમજી શકશે તેણ સંસાર થી ઉદ્વેગ પામી ભવભીત બની. સાધવાચાર પામી શકશે..
શ્રાવક ધર્મની વાત સાંભળતાં ખુશ થશે પણ સંસારની તડિટ-પુષ્ટિની વાત સાંભળશે નહિં. તે માટે ગુરૂ ભગવંત પાસે જાય નહિં, ધર્મને પામ્યા બાદ સંસારની ભૌતિક સાધન સામગ્રી પ્રત્યે મન લલચાય નહિ, દેવ ગુરૂ ધર્મ સાથે જે સૌને મેળ થાય તથા સુમેળ થાય તે ધર્મ આરાધે ઘણે લેખે લાગે છે. ત્રણેમાંથી એક પદ ન ગમે તે સમજવું કે ધર્મથી વિમુખ છીએ.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧ ત્રણેમાંથી એક ગમે તે સમજવું કે ત્રણ ત્રણ ગમ્યા છે. અને જેથી ધર્મ આત્મસાત્ છે. શ્રીપાલ મયણાંએ ધર્મ આરાધી માખણ મેળવ્યું. હવે તે ફક્ત અલ્પ મહેનતથી ઘી (કેવળજ્ઞાન) પ્રાપ્ત થવાનું જ છે. હજી આપણી એ પરિસ્થિતિ છે કે હજી આપણને છાશ લે વતાં આવડતું નથી અથવા તે તેવા પ્રકારની મહેનત પણ નથી. પદયથી મળેલી સાધન સામગ્રી ભેગવતાં ન આવડે તે દુર્ગતિમાં જ વાય. માટે જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે પારે પચાવે હજી સહેલ છે. પણ પુણ્ય પચાવવું કઠીન છે. દેવ-ગુરૂ ધર્મને વફાદાર રહી. તેની આજ્ઞામાં જીવન સમર્પિત કરે તે પુણ્યને ભેગવે છતાં સદ્દગતિપૂર્વક મોક્ષપદને પ્રાપ્ત કરે...આ અપૂર્વ સિદ્ધાંત શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે પ્રરૂપેલા ધર્મમાં જણાશે. માટે ઉત્તમ દુર્લભ સામગ્રી મેળવી ત્રણે તતવને આરાધી લે... દુલહોપણ જિણધર્મો, તુમ પમાયાય સુદેસી ય, સીંચનરયદુકખં, કહ હહિસિ તં ન યાણ ૯૩ - હે ભાગ્યવાન જગતની તમામ રિદ્ધિ-સિદ્ધિ પામવા છતાં જિનેશ્વર કથિત ધર્મને તું પામે નહિ. તે તે સર્વ ઋદ્ધિ અનર્થકારી છે. અને જિન ધર્મ પામે છતાં ભૌતિક સુખ ન મળે તે પણ તું મહાન છે, મહાન બનીશ. તેમ નારાયણ થઈશ. માટે પ્રાપ્ત થયેલા ધર્મનું આરાધન કરવામાં પ્રમાદ કરીશ નહિં. પ્રમાદના કારણે, સુખની લાલસાના નિમિત્તે નરકાદિના દુઃખે ભેગવતાં. તારી શું પરિસ્થિતિ થશે. તેને તે વિચાર કર્યો નથી.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
કર્મીને ધર્મો ગમે નહિ અને ધને કમ ગમે નહિ કારણ કે બન્નેની દિશા ભિન્ન છે. ખારેક સ્વાદમાં ઘણી સારી હાવા છતાં ઘેાડા આગળ મૂકીએ તેા ? સાકર મીઠી હાવા છતાં ગધેડા આગળ મૂકે તે ? તેની સામે પણ નહિ જુએ, કારણ કે સ્વભાવની વિરુદ્ધતા છે. ખાટકીને ચાની વાત કરી કે વેશ્યાને શીલ પાળવાનુ જણાવે તા કયાં ગમે? કમ સ્વભાવે કૌરવ જેવા છે. તે આત્માને જપીને બેસવા ન દે, પણ કમ સત્તા કરતાં ધર્મ સત્તા વધુ બળવાન છે. કમની દોસ્તી કરવાથી આત્માને સંપૂર્ણ આઝાદી મળી નથી. પણ ધમ સાથે સંબંધ રાખવાથી સમ્યગ દનાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેનાથી અશુભ કર્મોને ભાગવાના સમય આવે છે. અંતે આત્મા પરમ સ્વરુપ પ્રાપ્ત કરે છે. અંતર લક્ષ્મીના ભાક્તા અને છે.
ધર્મ આરાધનના અભાવે અનેક પ્રકારની વાસનાએથી ઘેરાઇને મરણ પામે છે. તેથી ભૌતિકવાદના ઝેરી જમાનાવાદથી જીવન સુધારવા માટે ધર્મની દાસ્તી કરવી જ જોઇએ. કહ્યું છે કે,
વ્યાકુલેનાપિ મનસા, ધર્માં કાર્યાં નિરન્તરમ મેઢી અક્રોપિ હિ ભ્રામ્યન. ઘાસગ્રાસ કરાતિ ગૌ મન અનેક પ્રકારની આધિ, વ્યાધિ ઉપાધિથી વ્યાકુલ હાય તે પણ ધમ નિર ંતર કરવા કારણ કે ઘાંચીની ઘાણીએ બાંધેલા બળદ હરતા ફરતા રહેવા છતાં ઘાસચારો ચરતા રહે છે... ધર્મ વિના એક ક્ષણ ન ચાલે તે વિચાર અને તે માટેની પ્રવૃત્તિ હેાય તે આત્મા ધર્માત્મા બની આત્મ કલ્યાણ સાધે છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩ અશિરેણુ થિરસમલેણ, નિમ્નલો પરવસે સાહણ દેહેણ જઈ વિ૮૫ઇ, ધ તાકિં ન પજત ૯૪
હે જીવ, જે અસ્થિર, મળ સહિત અને પરાધીન દેહથી રિથર, નિર્મળ ધર્મ ઉપાર્જન થઈ શકે છે. અર્થાત સર્વસ્વ પ્રાપ્ત થાય છે. તે દેહને ધર્મનું સાધન બનાવવું. જહ ચિંતામણી રયણું, સુલહન હુ હેઈ તુચ્છ
વિહવાણું ગુણ વિહવ વજિયાણું, જિયાણ તહધમ્મરણું પિ ૯૫
હે ભવ્યાત્મા ! તુચ્છ વૈભવવાળને ચિંતામણી રતન કયાંથી મળી શકે તેમ ગુણના વૈભવથી હીન આત્માને ધર્મ રત્ન પ્રાપ્ત થાય કયાંથી? ગુણ વિના અવગુણ જાય નહિં અવગુણ દૂર કરવા ગુણ મેળવવા, જેવા, જાણવા, સાંભળવા એ જ ધર્મ રત્ન મેળવવાની ખરી ક્રિયા છે.. ગુણ વિના ત્યાગ આવ અસંભવ છે. જયાં સુધી ગુણ કે ગુણી માટે અમાપ પ્રેમ ન જાગે ત્યાં સુધી ત્યાગ આવે જ કયાંથી? ગુણીને નમવાનું મન ન થયું માટે જ બાહુ બલીના ત્યાગે કેવળજ્ઞાન ન આપ્યું જ્યાં ગુણીને નમન કરવાનું મન થયું. ભાન થયું. આત્મજાગ્રત બન્યું.
ગુણને પ્રેમ જાગ્યે, ત્યાગીઓના ચરણમાં મૂકવા પગ ઉપાડ્યા ત્યાં જ અટકી રહેલું આત્મજ્ઞાન કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું ! ગુણના શરણની અનન્ય પિપાસા એજ ખરે ત્યાગ ! નવકારશી જેટલા નાનામાં નાના તપની શુદ્ધ અનુદના, અનન્ય ઉપાસનાએ જ ત્યાગગુણમાં તેમ ગુણીમાં લીન થવું એજ ત્યાગ...ગુણાનુરાગી ત્યાગી બને જ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ત્યાગી એ ન હોય તેવું બને નહિં. ધમ મેળવી આરાધીને કેવળજ્ઞાનની જે ખરેખર જરૂર હોય તે ગુણના અનન્ય રાગી થવું જ જોઈએ અને ધર્મ કરવા છતાં ગુણને ન જોતાં દોષના જ રાગી બન્યા દોષ જોવા માટે ક્ષણે વિતાવી તે યાદ રાખવું કે કેવળજ્ઞાન નજીકમાં પ્રાપ્ત થવાનું હશે તે પણ દૂર જશે અર્થાત પરિભ્રમણ ચાલુ રહેશે.
કેવળજ્ઞાનને ઝંખના ગુણને રાગી બન્યા વિના રહેતું નથી, તપસ્વી, સહનશીલ, હસતા મુખે કેશ ઉપાડનાર મળશે. પણ ગુણાનુરાગી મેળવવું મુશ્કેલ છે. જે આત્મામાં ગુણની વાત સાંભળતાં, ગુણની ગંધ આવતા અંગે અંગમાં ઝણઝણાટી પેદા થાય છે. ત્યારે આ આત્મા આત્મ ગુણને ખજાને પ્રગટ કરી શકે છે. જહદિટિઠ સંજોગ, ન હોઇ જચંઘયાણ જીવાણું તહ જિણમય સંજોગે, ન હાઈ મિચ્છધ જીવાણું ૯૬
હે ભાવિક..દષ્ટિ વાળો કંઇક જે તે સમજે. દષ્ટિ વિનાને ચિંતામણું રત્ન સન્મુખ હેવા છતાં જોઈ ન શકે તેમ મિથ્યાત્વ દષ્ટિવાળો આત્મા અનંત ગુણના ખજાનાને પ્રાપ્ત કરાવનાર શ્રી જિનેશ્વર મતને ઓળખી ન શકે જેથી તે આત્મલક્ષી જીવન પ્રાપ્ત ન કરી શકે.શ્રી ગૌતમ સ્વામી વિદ્વાન મહાન પંડિત શિરોમણી હેવા છતાં જ્યારે પ્રભુ મહાવીર પરમાત્માને સહયોગ સાંપડે. મિત્વ એમળી જતાં સાચી દષ્ટિ, સમ્યની પ્રાપ્તિ થતાં આત્માને ઓળખે, ઓળખ થવાથી ભગવાનને ઓળખ્યા જેથી આત્મ કલ્યાણ સાધી શકયા.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫ ભગવાન એળખવા એટલે આત્માને ઓળખ બરાઅર છે, તે ત્યારે જ બની શકે કે અનાદિ કાળથી જેણે કાળો કેર વર્તાવી આત્માને આત્મ સન્મુખ બનવા દો નથી તે મિથ્યાત્વ હડી જાય તે... પચ્ચકખ મણુતગુણ, જિણિંદ ધમ્મ ન દેસલેસેવિ તહવિહુ અન્નાણુંધા ન રમતિ કયાવિ સંમિજિયા ૯૭
હે ભાવિક, પ્રત્યક્ષથી અણુતગુણાત્મક જિનેશ્વર ભગવંતના પ્રરૂપેલા ધર્મમાં અંશ માત્ર દોષ નથી પણ અજ્ઞાનતાના કારણે મિથ્યાત્વી છે તે તારકે જણાવેલ ધર્મમાં જાતા નથી અર્થાત, ધર્મ વિમુખ બને છે. તેવા જી પ્રત્યે ઈર્ષા, નિંદા, તિરસ્કાર ન કરતાં ભાવ દયા ચિંતવવી. સાચી દષ્ટિ પ્રાપ્ત તેઓને થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવી.. અર્થાત્ ભાવયા ચિંતવવી.
૧૪૪૪ ગ્રંથના પ્રણેતા હરિભદ્રસૂરિ શ્રી મહારાજા– ચિતેડની રાજ સભામાં રાજપુરોહિત હતા. ચાર વેદ, ચૌદ વિદ્યાઓના પારગામી હોવા છતાં અભિમાની હતા. તેમને એક અફળ નિર્ણય હતો કે જે પાઠ-શેક, કોઈ અર્થ ન સમજાય તે કોઈ સમજાવે તેને મારે ગુરૂ માફવા. કઈ વખત તેઓ જૈન ઉપાશ્રય પાસે થઈને જતા હતા. જૈન સાધ્વીજીએ બુદ્ધ સદો પૂર્વક અધ્યયન કરી રહ્યા હતા. તે પૈકી ક યાદ કરે છે. તે શ્લેક હભિદ્ર પુરોહિત સાંભળે છે. ચકી દુગહરિપણુએ, પણ ચક્કાજુ કેસ ચક્કી કેશા ચકી કેસ લુચકી, કેસી એ ચકી એ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
બ્લેક સાંભળી અથ વિચારતાં સમજાતુ નથી. તેઓ એ લીધેલી પ્રતિજ્ઞાનું ધ્યાન હતું. તે પ્રતિજ્ઞા જાહેરમાં નહિં પણ મનથી લીધેલી હાવા છતાં પૂર્ણ પ્રતિપાલન કરવાની ગાઢ તયારી ! મહાન પુરુષા ધર્મ માટે પ્રાણને ત્યાગ કરે છે. પરંતુ પ્રાણ માટે ધન કે પ્રતિજ્ઞાને ત્યાગ કરતાં નથી. અર્થ ન સમજાયા તેથી પુરોહિત ઉપાશ્રયમાં જઇ અથ સમજવે એ નિર્ણય કરતાંની સાથે ઉપાશ્ર યમાં ગયા. ઘણા જૈન સાધ્વીજીઓના પરિવારથી પરિવરેલા મોટા મહારાજ જણાઈ આવ્યા . તેમની પાસે વિનય પૂર્વક નમસ્કાર કરીને ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશવાની ધર્મલાભ શબ્દથી સંમતિ મેળવી...સંતાના અને સાધ્વીજીઓના દર્શનથી પ્રસન્નતા મેળવી.
વિનયવત બનેલા પુરાદ્ધિતે પૂછ્યું કે થાડી જ ક્ષણેા પૂર્વ ચક્કી દુગના શ્લાક એલાતે હતેા. તેના અથ મને સમજાવે. મારી જિજ્ઞાસા પૂર્ણ કરવા આપને પ્રાથના કરું છું.વિનયથી જ્ઞાન મળે છે.
સાવીજી ચાકિની મહત્તરા પામી ગયાં કે આ મહાનુભાવ હરિભદ્ર પુરોહિત હોવા જોઈએ તેમ સાધ્વીજી વિચક્ષણ હતા. અમારા શ્રી જિન શાસનમાં સૂત્રને અથ જણાવવાના અધિકાર સાધુ પુરુષાને છે. માટે આપને જો અજ્ઞાનની પિપાસા હોય તે અમારા ગુરૂદેવ પાસે જવું જરૂરી છે. વિચક્ષણ સાઘ્વીજીએ àાકના અથ ન ખતાન્યેા. કારણ કે તેઓ જાણે છે કે આ વ્યક્તિ મામુલી નથી... કયારે પણ જિનમંદિર કે જૈન ઉપાશ્રયમાં આવે પણ નહિં,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭ આ વ્યકિત સહજ આવી ગયા છે. તે પૂ. આચાર્ય મહાજને ભેટો કરાવવો જોઈએ. પૂજ્ય શ્રી દ્રવ્યાદિભાવના જ્ઞાતા છે. હું અર્થ બતાવીશ તે પુરોહિત અહીંથી પાછા વળશે ગુરૂદેવ પાસે તે નહિં જાય...આવી ગયા છે એક
કનો ભાવાર્થ સમજવા પણ તત્વજ્ઞાનની સુવાસ આપીને કલ્યાણકારી માર્ગ પમાડીને મેકલવા છે.
પુરોહિતે તીવ્ર જિજ્ઞાસાથી પૂછયું આપના ગુરુદેવનું નિવાસ સ્થાન કયાં છે. સાધ્વીજીએ કહ્યું કે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતની મંદિર નજીક જૈન ઉપાશ્રયમાં બિરાજમાન છે.
સાધ્વીજી જાણે છે કે આ હરિભદ્ર એક વખત જિનમંદિરમાં જઈ તારક પરમાત્માની ભયંકર આશાતના મજાક કરી હતી. છતાં તે વ્યક્તિ પ્રત્યે રોષ નથી. અપરાધી પ્રત્યે રેષ-તિરસ્કાર તે સંસારમાં પણ સંતની દષ્ટિ જ્ઞાન દષ્ટિવાળી હોય છે. સાધ્વીજીના ઉપાશ્રયના શાંત અને પવિત્ર વાતાવરણથી તથા તેમના શિસ્તબદ્ધ અનુશાસનથી પુરોહિત પ્રભાવતિ થયા. વિનયપૂર્વક નમન કરી વિદાય લીધી પુરેહિતના હૈયામાં સાધ્વીજી પ્રત્યે પ્રમોદ ભાવ પ્રાપ્ત થયે. તેઓની વાતે હૈિયું પુલકિત બનાવી દીધું. તેઓ તરત જ જિનમંદિરમાં ગયા. તેની સાથે જ ઉપાશ્રય છે. જિન ધર્મની આચાર મર્યાદા પ્રત્યે હૈયે સદભાવ. જાગે. વિશિષ્ટમાન પ્રાપ્ત થયું. જિનમંદિરમાં જઈને તેમણે જિનેશ્વર દેવની ખૂબ જ સુંદર ગુણ સ્તવના કરી...
આ એ જ જિનમંદિર છે કે જે પ્રતિમાની ઠેકડી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
ઉડાવી હતી. તેમના હૈયે તે વખતે દ્વેષ હતા. આજે તેના ખલે સદ્ભાવ છે. પ્રેમભાવ જાગી ગયેા છે. પ્રમાદ ના બદલે ઇર્ષા–તિરસ્કાર ભાવ આવે તેા વ્યવહાર બગડી જાય. ધમના બદલે અધમ પામી જાય માટે વારંવાર જ્ઞાનીઓ ફરમાવે છે કે ગુણીજના અને પુણ્યશાળીઓ પ્રત્યે પ્રમાદભાવથી ઉલ્લસિત મને. ગુણુ દર્શનથી પ્રેમ જાગશે ત્યારે દોષ દશ નથી દ્વેષ-તિરસ્કાર થશે. તેથી મનને સંતાપ થાય છે.. સાધ્વીજી પ્રત્યે પ્રમેાદભાવ પ્રાપ્ત થયા. આ જ હરિભદ્ર પુરાહિતને પરમાત્માની પ્રતિમામાં વીતરાગતાના અનુભવ થયા. ખૂબ જ સુ ંદર સ્તુતિ કરી.... સાથેના ભાગમાં રહેલ ઉપાશ્રયમાં બિરાજમાન પૂ. આચાય મહારાજે સ્તુતિ સાંભળી નિર્ણય કર્યા કે. આ હરિભદ્રના જ છે... આચાર્ય ભગવંતની જમણી આંખ ફકતી હતી... નવા નવા સંકેત થવા લાગ્યા. ત્યારે આ આજુ હરિભદ્ર ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરી વદન નમસ્કાર કરી સંમતિ મેળવી પૂ. આચાય ભગવંત પાસે આવી ભાવ વિભાર મની વંદન કર્યું. આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થયા. ક્ષેમ કુશળ વાત થતાં આચાય ભગવંતે પૂછ્યું કે ભાગ્યશાળી આગમન કારણ જણાવે ?
અવાજ
હરિભદ્ર પુરોહિત જવાબ આપતાં હતાં. તેમાં સ્પષ્ટ તરી આવતું હતું કે સાધ્વીજી મ. ના ગુણે પ્રત્યે પ્રમેદ ભાવ ખીલ્યે છે, તેમ પરમાત્મા પ્રત્યે સાચી દૃષ્ટિ પણ ખુલ્લી ગઈ છે.
હું હરિભદ્ર પુરાહિત ..તમે ભાગ્યશાળી છે....દેવ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧૭૯
ગુરૂના દર્શન થયાં... તમારે જે અર્થ સમજાવે છે. તે જન દર્શનનું રહસ્યમય જ્ઞાન સાધુ જીવનમાં પામી શકશે. અનેકાંતવાદ-સપ્તનય ભંગીની વાત જાણવી સમજવી હોય એમને સતત ગુરૂકુળવાસ આરાધ જરૂરી છે. તમારા જેવા બુદ્ધિશાળી, વિચક્ષણ, પ્રજ્ઞાવંત પુરુષે તે મહાન શ્રતધર બની અનેક આત્માને અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં લાવી શકે ! આચાર્ય ભગવંતની ધીરગંભીર પ્રદ ભાવપૂર્ણ, સાકરથી વધુ મીઠી વાણીથી પુરોહિતના હિયાનું પરાવર્તન થયું. મનથી લીધેલી સ્વપ્રતિજ્ઞાનું લક્ષ્ય હતું. ગુરૂદેવની વાણી તે તરફ લઈ જતી હતી.
ધર્મ પમાડવા માટે, ધર્મની જાગૃતિ માટે સૌએ વિચારવું જોઈએ. કેઈની પણ ઈર્ષા ન કરો અદેખાઈ ન કરે, કોઈની નિંદા ન કરે. સાધુ સાથ્વીની, શ્રાવક શ્રાવિકાની નિંદા, ઈર્ષા ન કરો. સૉ કેઈને ગુણ દષ્ટિથી જુઓ. ગુણ ગાતાં જ રહે, દેષ દર્શન એ ફુરતા છે.
ગુણદર્શન વિના પ્રમેદ ભાવ પ્રાપ્ત થ અશકય છે. હરિભદ્ર પુરહિતમાં ગુણદર્શનને ગુણ હવે પૂ. આચાર્ય દેવની વાત સ્પશી ગઈ. ગુરૂ મહારાજ પણ તેમની પ્રતિજ્ઞાથી વાકેફ હતા. જ્ઞાની હંમેશાં ગંભીર જ હોય. ગંભીર ન હોય તે જ્ઞાની કયાંથી ? પુરોહિતની જુની વાત યાદ ન કરતાં તે આત્માને માર્ગ પમાડવાની જિજ્ઞાસા ! એ આ જ પુરોહિત છે. જેણે મારા ભગવાનને ઉપહાસ કર્યો હતો, લાવ, અત્યારે મારી પાસે છે. બે ચાર સંભળાવી દઉ–
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ પણ તેમ ના કર્યું ! ભૂતકાળની ખરાબ વાત યાદ અપાવીને કેઈ સુધારી શકતું નથી. ટીકા-કટાક્ષ કરવાથી કેઈને અસર થતી નથી. જે આચાર્ય ભગવંતે પુરોહિતને સાફ જણાવી દિીધું હોત કે તમારું ઘમંડ ઉતારી નાંખીશ. તમારે કડવા પરિણામ ભોગવવા જ પડશે. તિરસ્કાર કર્યો હેત તે આપણને આ મહાન શ્રતધર ૧૪૪૪ ગ્રંથના પ્રણેતા શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા મળ્યા હેત ખરા ? પણ આચાર્ય મહારાજે તિરસ્કાર ન કરતાં પુરોહિત હરિ ભદ્રનું ઉત્તમ કોટિનું ઉજવળ ભાવિ જોયું ?
હરિભદ્ર પુરહિતને વિશિષ્ટ કોટિના જૈનાચાર્યને સહગ થયે હતે પુરહિતની જ્ઞાન પ્રાપ્તિની ઝંખના અપૂર્વ કક્ષાની હતી તે માટે વિષયિક સુખેને ત્યાગ કરવા પણ તૈયાર હતા. એ જાણે શક્તા હતા કે જ્ઞાન પ્રાપ્તિની તક ગુમાવવી એ આત્મ હત્યા જેટલું પાપ લાગે. અંતે હરિભદ્ર પુરોહિત મટીને જૈન મુનિ શ્રી હરિભદ્ર વિજય બની મહાન જૈનાચાર્ય શ્રતધર અનેક આત્માઓના મહાન ઉપકારી બન્યા.. અજ્ઞાનમાંથી જ્ઞાન દશામાં લાવનાર, અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં આવી શકાય એ શ્રી જિન ધર્મ મળે છે. તેમાં શંકા રાખવી નહિં એ ધર્મને આત્મ સાત કરવા જે કરવું પડે તે કરવા તૈયાર થવું એજ સમયજ્ઞ કહેવાશે. મિ અણુતદેસા પયડા દિસંતિ નવિય ગુણલેસે તહવિ યત ચેવ જિયા, હિ મેહંધા નિસેવંતિ ૯૮ - હે આત્મા મિથ્યાત્વમાં પ્રગટ અનંત દેષ દેખાય
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
છે. પરંતુ તેમાં ગુણ તે જણાતું નથી. ગુણ આવશે કે કેમ એ શંકા છે. તેમ છતાં મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મના કારણે મોહાંધ છે મિથ્યાત્વને આદરે છે. તે ખરેખર શોચનીય છે. મેહનીયને આધીન બનેલા સત્ય ધર્મને સ્વીકારી શક્તા નથી. ધિક્રી તાણુનરાણું વનાણે તહ ગુણેમુ કુસલત્ત, સુહસચ્ચ ધમ્મરણે સુપરિખ જે ન જાણુતિ
હે ભાવિક, જે પુરુષની વિજ્ઞાન કળા તથા અન્ય ઘણું ઘણી કળાઓ હોવા છતાં સુખકારી અને સત્ય એવા ધર્મરૂપ રનની સારી રીતે પરીક્ષા કરી જાણતા નથી તે ધિકારને પાત્ર છે. તેમની કળાની કઈ કિંમત નથી. વસ્તુને જેમ સદુપયોગ કરીએ તેમ માનવ જીવન ગૃહસ્થ ધર્મ, પાંચે ઈન્દ્રિયે આદિ જે મળ્યું છે. તે મોક્ષ સાધનાની સિદ્ધિમાં ઉપયેગી બનાવવા એજ સાચી બુદ્ધિ કહેવાય.
એ અપૂર્વ અવસર ક્યારે આવશે કે જિનેશ્વર ભગવંતને સમવસરણમાં દેશના આપતાં સાક્ષાત ઈશું. તેમના દર્શન કરીને નેત્રને નિર્મળ બનાવીશું અને પવિત્ર કરીશું. જગદ ઉદ્ધારીકી, કલ્યાણ કારીણી, મનેહારીણી વાણી સાંભળી કાન પાવન કરીશું એ હિતકારક ઉપદેશ સાંભળી મનને વિશુદ્ધ બનાવીશું શ્રેણીક મહારાજાની જેમ શ્રદ્ધાથી કયારે પણ ચલાયમાન થઈશું નહિ. દેશવિરતિ ધર્મની આરાધના કયારે કરીશું. કેમે ધર્મ આરાધના કરતાં સર્વ વિરતિ કયારે પામીશું. સંસાર અમને વિષમય કયારે લાગશે. છતાં સંસારમાં રહેવું પડે
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨.
તેટલો ટાઈમ તે કર્મને (ઈચ્છાવિના) સંસારનું કાર્ય કરીશું. અવસર મળે તો સંસાર છોડવા પણ તૈયાર થઈશું. સાધુ પદ મેળવવાની તીવ્ર ઝંખના પ્રાપ્ત કરીશું. આવી ભાવના અને મળેલી બુદ્ધિના બળે ભાવીશું..એ બુદ્ધિ, મેળવી પણ સાર્થક કહેવાય. જિણધો ય જીવાણું, અપુ ક૫પાય છે સગાપવગ મુફખાણું, ફલાણું દાયગો છો ૧૦૦
આ જૈન ધર્મ ભવ્યાત્માઓ માટે અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ સમાન છે, કારણ કે જૈન ધર્મ રૂપી કલ્પવૃક્ષ દેવક અને મોક્ષના સુખરૂપ ફળને આપનારો છે. જૈન ધર્મના અનુયાયી જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતને સમજે, જાણે આદરે, પાળે પળાવે તે સમજાયું કે દુર્ગતિથી મુકત બનીને સદ્ગતિ મેળવવા પૂર્વક એક્ષપદના અધિકારી થશે.
મયનું સુંદરીએ પોતાના પતિ ઉંબરરાણાને શ્રી સિદ્ધચકજીની આરાધના ગુરૂ મહારાજે જે વિધિએ બતાવી હતી તે તે કી. કરાવી હતી. મયણાસુંદરીને ગુરૂદેવે અભય બનાવી હતી. તેમ મયણાએ ઉંબરરાણાને ભય રહિત બનાવ્યા હતા. તેથી તેઓ દ્વેષરહિત બની શાંત ચિત્ત એકાગ્ર મનથી આરાધના કરી અને આરાધનાનું ફળ પામ્યા...શુદ્ધ હૃદય, નિષ્કપટી ભાવ, અપકારીનું પણ ભલું કરવાની તમન્નાવાળા, કર્મની ગતિને સમજનારા, સરળ, ભદ્રિક એવા શ્રી શ્રીપાલ મયણને જે વિનય. વિવેક, ભક્તિ, મિથ્યાદિ ભાવ પૂર્વકનું જીવન હતું તે પૂર્વક આરાધેલી આરાધનાના પ્રભાવે કયારે નરક કે તિર્ય
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
જવાના નથી. દેવલેાક, મનુષ્ય ભવ કરતાં નવમા ભવે શિવપદને પામશે, ધર્માંના પ્રભાવ ધમ કલ્પવૃક્ષ કરતાં પણ અધિક ફળ આપનારા છે.. અરે આજ ભવમાં શ્રીપાલજી ને રાજ્યાના રાજ્યે, અઢળક ધન વૈભવ, સંપતિ વણ્ માંગ્યા મળ્યા...ધમી ને દોડતુ આવે.
જે જીવા ધર્માનુષ્ઠાન સત્ર ભય, દ્વેષ, અને ખેદથી કરે છે તેથી ધર્મને પ્રભાવ જેવા અનુભવવા મળતે નથી. નિર્ભય મનીને, દ્વેષરહિત થઇને, ઉમંગ, ઉત્સાહ આન ગ્રંથી આરાધના કરવાથી ધર્મ અચિંત્ય ફળ આપનારો જ છે, દરરોજ ૧૦૮ થવકારને મત્ર યથાવિધિ પૂર્વક કરવામાં આવે તે કોઈ દુષ્ટ દેવાદિના ઉપદ્રવ થતેા નથી. કોઇ ભૂત પિશાચ આદિ ઉપદ્રવ કરી શકતુ નથી. ‘જસમણે નવકારા તસ્સ કિ કૃષ્ણ’
જૈન હોય યા અજૈન શ્રદ્ધા સ`પૂર્ણ` હાવી જોઇએ. મહામત્રના ૬૮ અક્ષર છે તે વ્યિ શક્તિનો ભંડાર છે, અક્ષરે અક્ષરમાં નરકની ભયંકર યાતનાઓ તેાડી શકાય તેમ છે તે મામુલી દુઃખ દૂર થાય જ એમાં કાઇ શકા નથી. શ્રદ્ધાથી અને વિશ્વાસથી માણસ નિ ય બને છે. શકા અને અવિશ્વાસથી માણસ ભયભીત અને વિચલિત થતા જાય છે. પરમાત્માની પરમ-અગમ-અગ્નેચર વિશિષ્ટ તત્વાની આરાધનામાં અખૂટ શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ અતિ જરૂરી છે. કદાચ કઇ શકા જાગી તે સમજવું કે કાર્ય સફળ ન જ થાય...‘મહાન આત્માને પ્રેરક પ્રસંગ.’
માંડવગઢના મહામંત્રીરાજ પેથડકુમાર તેમના પત્નિ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ પથમિણી શુદ્ધ આરાધના કરતા હતા. ૩૨ વર્ષની ભર યુવાન અવસ્થામાં શુદ્ધ સુંદર બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરતા. હતા. તેમના આરાધેલા ધર્મના પ્રભાવે તરફ જૈન ધર્મની પ્રભાવના થઈ હતી. માલવનરેશે આનંદથી તેમને સવા લાખ રૂપિયાનું વસ્ત્ર પરિધાન કરવા આપ્યું હતું. તે વસ્ત્રને ઉપયોગ પેથડકુમાર પરમાત્માની પૂજા કરવામાં જ કરતા હતા. એ વસ્ત્રમાં એવી પ્રભાવિકતા હતી કે કોઈને તાવ આવ્યો હોય તે એ વસને ઓઢાડે તે તેને તાવ ઉતરી જાય. આ પ્રભાવ તારક અરિહંતે બતાવેલ બ્રહ્મચર્ય વતને હતું. સાથે પ્રભુની નિર્મલ ભકિતથી શુદ્ધ પરમા. શુઓને જ વધતો હતે...ધમીના કપડામાં પણ ધર્મ વસી જાય એ ધર્મ કે અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે. - રાજ કુટુંબ સાથે મંત્રીશ્વરને સંબંધ હતું. તે માલવ નરેશને લીલાવતી અને કદંબા બે રાણી હતી. રાજાને લીલાવતી ઉપર વધુ પ્રેમ હતું. આથી લીલાવતી તરફ ઈર્ષાથી જોતી અને અદેખાઈ આગમાં બળતી હતી. કદંબાને ઈર્ષાનું પ્રમાણ ઘણું હતું. ઈર્ષા કરવાથી વધુ સુખ મળતું હોય કે દુઃખ દૂર થતું હોય તે ઠીક છે. તમો ઈર્ષાના ગુણને સ્વીકાસે...પણ વિચારે કે મહાસતી સીતાજીના હૈયામાં આગ ચાંપી, શ્રી રામચન્દ્રજીને સીતાજી પ્રત્યે અત્યંત પ્રેમ હતા. બીજી રાણીઓથી સહન ન થયું. ત્રણે રાણીઓએ ભેગી થઈને યંત્ર રચ્યું. તેમાં સરળ-ભદ્રિક સીતાજી કર્મવેગે ફસાયા, કલંક્તિ બેટી રીતે બનાવ્યા. શ્રી રામે સીતાજીને જંગલમાં
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ રવાના કર્યા. સીતાજીની એ ભવિતવ્યતા, તેમના અશુભ કમને ઉદક માનવો રહ્યો, પણ પેલી ત્રણ રાણીઓને સીતાજીના જવાથી વધુ સુખ મળ્યું ખરું? માણસની બ્રમણા છે કે બીજાને દુઃખી કરવાથી પોતાને વધુ સુખ મળશે ! તે જ પરિસ્થિતિ આ કદંબા કરી રહી છે. માલવ નરેશને લીલાવતી પ્રત્યે અભાવ થાય તે જ મારા પ્રત્યે પ્રેમ વધે. તે માટે તે જે કરવું પડે તે કરવા તયાર થઈ. કદંબા વિચારતી હતી કે લીલાવતીને મેટો દોષ યા ગુન્હો ન પકડાય ત્યાં સુધી રાજાને પ્રેમ ઓછો થશે નહિં દોષ દર્શન કરો પણ કયાં અને કોના માટે ?
આ સંસારમાં જયાં સુધી દોષ દર્શન નહિં થાય ત્યાં સુધી સંસાર પરને મેહ છૂટશે નહિ. માટે જ્ઞાની ભગવંતે સંસારને સાર કહેતા નથી. સંસારમાં રહેવું એ જોખમ છે. ડગલે ડગલે ભય છે. એ સમજાય તો ધર્મથી મુતિ જરૂર પામે શકાશે. રાજાનો પ્રેમ મેળવવા અન્ય જીવનમાં આગ લગાડવી એ અધમ કર્તવ્ય છે.
એક સમય એવો આવ્યો કે રાણી લીલાવતી પથારી વશ થયા. બિમારીમાં ઉભા થઈ શકતા નથી એકાંતરીયે, તાવ હઠ લઈને પ્રવેશ્યા છે કે જે નીકળવા માંગતો નથી. રાજા સહિત સમગ્ર પરિવાર ચિંતામાં ડૂબી ગયા. વૈદ્યો હકી, ડોકટર, ભૂવા વિગેરે સઘળા થાકયા.. અંતે લીલાવતીનું શરીર સૂકાવા માંડ્યું આ તરફ સંગે બને છે. કે લીલાવતીની દાસી પેથડશાના ગૃહાંગણે ગઈ. તે પણ રાણીબાની બિમારીના સમાચાર આપવા, ઘણા દિવસથી
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
મહારાણી તાવથી પીડાય છે. કોઈ દવા ઉપચાર કામ લાગતા નથી. રાજા–સપરિવાર પ્રધાના–મત્રીએ ચિ'તામાં પડયા છે. પશ્ચિમણીએ વાત સાંભળીને વિચારીને જણાવ્યું કે મારી કે પાસે એક ઉપાય છે...કહેા, કહો, જલ્દીથી શું ઉપાય ? એમ કહેતાંની સાથે પથમણીને ભેટી પડી,
મહામંત્રી પરમાત્માની પૂજા વખતે જે વસ્ત્ર પરિ ધાન કરે છે. તે વસ્ત્ર મહારાણીને એઢાડવામાં આવે તે તાવ જાય જ, એમાં શંકા નથી... પણ તાવ આવતાં પહેલાં આઢી લે તે વધુ સારૂ.... તમેા જલ્દીથી તે ઉત્તમ વસ્ત્ર આપે. હું રાણીમાને સમજાવી તમારા કથન મુજબ કરાવીશ. પરોપકાર રસિક પથિમણીએ પતિદેવનુ સવા લાખ રૂપિ યાનુ એ વસ્ત્ર આપી દીધુ. વસ્ત્ર પાછુ મળે કે નહિ'. યા દાસી કદાચ લઇ જાય એવી શકાને સ્થાને ન આપતાં હર્ષ થી આપી દીધું.
પવિત્રતર વસ્ર, પવિત્રતમ વ્યકિતના પરમાણુ આથી સ્પર્શે'લુ' એ વસ્રના મહિમા પૂર્ણાંક ભાવથી પરિધાન કહેતાં આયુ .. તાવ આવવાના સમય થઇ ગયેા. પણ તાવને તિલાંજલી લેવી પડી. ઘર કરીને બેઠેલા અંતે પવિત્રતા આગળ નમીને ભાગવું પડયું....દાસી વિગેરે આનદમાં આવ્યા પણ પેલી કદંબાને આનંદના બદલે દુ:ખ થયું. તાવ ન જાય તે ઈચ્છનાર કેવા વિચારેા કરે છે. આ તાવ કેવી રીતે ગયા તેની પૂર્ણ ઈંતેજારી કરી કે મહામંત્રના પ્રભાવશાળી વસથી તાવ ગયા છે. તે મનમાં ભય કર ( વારા કરતી દોડતી મહારાજાના ચરણમાં ગઈ. ગંભીરતા
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ પૂર્વક ગંભીર બની વાત કરતી કહે છે કે સ્વામી, સ્વામી તમે માનો કે ન માને, મારી વાત સત્ય હોવા છતાં ખોટી સમજે તે પણ હું આપને સત્ય વાત મારે જણાવવી જ જોઈએ.
કદંબા વાતને સજાવીને રાજાને જણાવે છે કે મારા ઉપર નારાજ ન થશે. તમને ખબર નહિ હોય કે લીલાવતીને મહામત્રી સાથે આડો સંબંધ હોય તેમ લાગે છે. જરૂર પ્રેમ પાશમાં સપડાયા છેઆ અંતિમ આક્ષેપ સાંભળતાં રાજાને ગુસ્સો આવ્યે.. તું આવી ખાટે ખેતી વાત કેમ કરે છે. જુઠું બેલીને શા માટે વેર ઝેર વધારે છે. શું તારી પાસે કંઈ સાક્ષી, કે કંઈ પુરાવે છે અરે !
કદ બા રડતી રડતી કહે.. તમને તેના માટે ખૂબજ પ્રેમ છે. તેથી મારી વાત છેટી જ માને એવું હું જાણતી હતી. પણ પ્રાણનાથ પ્રમાણ પત્ર વિના કંઈ આવું કહેવાય ખરૂં? આપ જ ખાત્રી કર પધારે, મહામંત્રી ના વિરહ સમયમાં તેમનું વાપરેલું વસ્ત્ર લીલાવતી ઓઢીને સૂતી છે. રાજાને આ વાતની ખબર ન હતી. તેમ લીલાવતી કે દાસીએ કેઈએ પણ રાજાના કાને આ વાત પહોંચતી કરી નથી. રાજા લીલાવતીના વિશાળ ઓરડામાં આવે છે. કદંબા તેફાનનો અંગારો ફેંકી પિતાના સ્થાને ગઈ. શંકાશીલ રાજા જાણે છે કે મહામંત્રી લીલાવતી પવિત્ર છે. છતાં કયારેક કંઈ ભૂલ કરી નાંખે તો કહેવાય નહિં. પરીક્ષાર્થે શંકાને દઢ બનાવતાં લીલાવતી પાસે જલ્દી આવે છે. તે સમયે નિંદમાં પોઢી
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
રહેલા લીલાવતીના દેહ પર રહેતુ. વસ્ત્ર જોયું. એળખી પણ લીધું. આ તા મારી જ ભેટ છે. મહામ ત્રીએ આવુ અમૂલ્ય કિ’મતી વસ્ત્ર રાણીને શા માટે ભેટ આપ્યું. કંઈ કારણ હશે ! કદ્રુોંખાની વાત ઘણી દૃઢ કરી દીધી. રાજાએ મહામંત્રી કે લીલાવતીને શ ંકાનું નિરાકરણ ન પૂછ્યું, શકાશીલ બનેલા રાજાએ કોઇ ને કંઇ ન પૂછ્યું મહામંત્રી કે લીલાવતીને પૂછી લીધું હાત તે। વગર વિચાયુ” ન થાત...
કોઈ પણ કાઇની વાત સાંભળીને કે કોઇપણ પ્રસંગ જોઈ તેના રાગમાં કે દ્વેષમાં ખેંચાતા નહિ. કોઇપણ વાતને વાગેાળા, નિણ ય કરતાં પહેલાં ખૂબ જ ગંભીરતાથી ચેાતરફથી અવલેાકન કરી જેથી પરિણામ ખરાખ આવે...રાજન્ જાણે છે કે પેથડશા તે બ્રહ્મચારી છે. વિશ્વાસપાત્ર વ્યક્તિ છે. જે રાણી પ્રત્યે અનહદ પ્રેમલાગણી હતી તેને દુરાચારીમાની લીધી. બન્નેને ભયંકર આકરી શિક્ષા કરવાની વિચારણા કરી પણ મત્રીશ્વર વિના રાજ્ય ચાલી શકે તેમ નથી. તેથી મત્રીશ્વરને શિક્ષા ન કરતાં લીલાવતીને ખેલાવી સાફ શબ્દોમાં સુણાવી ઢીં કે તુ રાજ્યમાંથી દૂર થઈ જા, તારૂં મુખ જોવામાં પાપ છે. આ આકરી વાત મત્રીશ્વરની ઉપસ્થિતિમાં સભળાવી. મહામત્રી અક્ષર પણ ન મલ્યા...ગમગીન ગભીર બનીને બેઠા.
કદંબાએ પેાતાના ઝેરી મુખેથી આ વાતને ખાટી રીતે આક્ષેપ પૂર્વક ફેલાવી હતી. લીલાવતીની દાસી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯ ચતુરાને સજા તથા આક્ષેપની ખબર પડતાં તે મહામૂલ્ય વસ્ત્ર લઈ પથમિણને પાસે જાય છે. રડતાં રડતાં પથમિણીને બધી વાત કહી સંભળાવી. મંત્રીશ્વર તથા રાણીબા ભયં. કર આપત્તિમાં આવી ગયા...પથમિણીના હૈયામાં પારાવાર દુખ થયું. સાથે થયું કે રાજા-વાજા-વાંદરા...એને કંઈ ભરશે ખરો ! સાચું-ખાટું જોયા વિના જ ઉત્તમ વ્યકિતએને સજા કરે, ધર્મના પ્રભાવે સૌ સારૂં જ થશે.. થોડી જ ક્ષણમાં મંત્રીશ્વર પધાર્યા. તેઓને ખ્યાલ આવી ગયે હતું કે રાજનને મારા પ્રત્યે દુર્ભાવ થયે છે. કલંક ચઢાવી દીધું છે છતાં મન ઉપર અસર થવા દીધી નહિં. દાસી ચતુરાએ સમય સમજીને વિદાય લીધી. પથમિણી પતિદેવના ચરણોમાં નમસ્કાર કરી આંસુ સારતા બેલી..હે મારા પતિદેવ . મારા નિમિતે આપને તથા. રાણીબાને કલંક લાગ્યું...
મંત્રીશ્વર મીઠી વાણીથી જણાવે છે કે તું ચિંતા ન કર, પૂર્વભવના પાપનું ફળ લાગે છે. મેં કઈ પણ ભવમાં નિષ્કલંક વ્યકિતને કલંક આપ્યું હશે. તો ઉદયમાં આવેલું પાપ સમભાવથી ભેગવવું એ ધમી આત્માની ફરજ છે. આપણા હૃદયમાં ધર્મ છે. ધર્મ રક્ષણ કરે જ. ધર્મના શરણે જનારા અભય પામે જ છે. તમે નિશ્ચિત બની ધર્મ કાર્ય માં ઓતપ્રેત થઈ જાઓ રાજનને કઈ જ દેષ મને જણાતું નથી. માટે રાજા પ્રત્યે દુર્ભાવ લાવશે નહિં. મંત્રીશ્વરના શુદ્ધ શબ્દોથી દુખના આંસુ હર્ષમાં પરાવર્તન પામ્યા.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
શુ
પથમિણી–મ ત્રોશ્વરને જણાવે છે કે હે સ્વામી ! હવે એ નિર્દોષ લીલાવતીનુ' શુ' થશે ? તે કયાં જશે ? ખાશે, જીવન કેવી રીતે વ્યતિત કરશે ? ત્યારે મંત્રીશ્વરે પૂછ્યું કે લીલાવતીના રક્ષણ માટે આપણે શું કરીશું? આપણી ફરજ શું ? પથિમણીએ સ્વામીને કહ્યું...હું આપને શું રસ્તા ખતાવું. આપ બુધ્ધિનિધાન-મહાઉપકારી આપ્ત પુરૂષ છો. આપ જ માગ મતાવા. જંગલમાં જંગલી પ્રાણીને આહાર ન મની જાય તેથી આપ જ રક્ષણ કરી શકે તેમ છે. હે સ્વામી...મારી નમ્ર વિનંતિ છે કે એ અબળાને બચાવેા ..
મહામંત્રીનું હૈયું તે વાતથી ઉલસિત હતું. ઈ સચેાગેામાં લીલાવતીને રક્ષણ મળવુ જોઇએ. પણ પથીમિણીની સંમતિ સિવાય ન જ ખની શકે. મંત્રીશ્વરે જણાવ્યુ કે હે દેવી, એ લીલાવતીને તમે જ સંભાળી શકે તેમ છે. તમે તમારી એન તરીકે અમળાને જીવંત રાખવા તમારા જ મહેલના ભેાંયરામાં ગુપ્તપણે રાખીને સભાળજો. ધર્માંના પ્રભાવે કલંક દૂર થશે ત્યારે રાજમહેલમાં તે પધારશે ! તમે આ વાત માટે સંમત થઈ શક્રશે! એમ કહી પથમિણી સામે જોયું. જે રાણી ઉપર રાજન તરફથી મહામંત્રી પ્રેમી અન્યા તેવા આક્ષેપ હાવા છતાં પેાતાના જ પ્રાસાદમાં ઉતારા અપાય ખરા ! કેટલું મોટું' ભયંકર સાહસ ! જીવનમાં સંઘષ` ઘણા આવે પણ આવા સમયે રક્ષણ કરવું' એ ઘણુ કઠીન છે. પથમિણીને પતિદેવ પ્રત્યે પૂર્ણ વિશ્વાસ છે. મારા સ્વામી નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી છે. તેમના જીવનમાં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧ શંકા રાખવી એ મહા પાપ છે એમ એ સમજતી હતી. પતિદેવે કેટલા બધા વિશ્વાસ સપ્રાપ્ત કર્યાં હશે....મારા સિવાય મારા પતિને જગતની બધી સ્રીએ મા–એન સમાન છે. વિષય વિકારની દૃષ્ટિએ કયારે પણ જોવે જ નહિ. આજકાલ વમાનમાં જો આવા પતિ-પત્નિના -દન થાય તે આ ભૂમિ પરમપાવનીય બની જાય. સદાચારી જીવનને જીવંત ખનાવનારા મહાપુરૂષોની આંખ માંથી અમીધારા વહેતી હાય છે. આજે તે! ભાઇ સાહેબ પત્નિને કહે કે તારે મારી વાતમાં ડખલ ન કરવી. હું તારી ખામતમાં ડખલ કરીશ નહિ. કેવા ભયંકર છે.. દિયર-ભાજાઇ,–ભાઈ એન, નાના મોટા કોઈના વિવેક ન રહ્યા. એક બીજાના કેવા સબંધો છે. અને તે કેટલી દે પહાંચે છે. તે સમજાય તેમ નથી.
કાળ
આ તરફ લીલાવતીને ગુપ્ત રીતે મહામત્રીએ હિંમતથી પેાતાની હવેલીના ભેાંયરામાં રાખ્યા છે. પથથમણી સમજી શકે તે રીતે લીલાવતીને કહે છે. હે પૂજનીય રાણીજી? તમેાને આવેલી આપત્તિ ધમના પ્રભાવથી દૂર થશે જ, શકા રાખશે નહિ'. પરમાત્માનુ' મંદિર એક પ્રયાગ શાળા તથા અધ્યાત્મિક શક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે શુભ સ્થાન છે. ઉપાશ્રયાદિ આત્મ સ્વરૂપ પામી જવાય તેવું રમણીય શુભ સ્થાન છે. તેમ તમારા માટે આ ભેાંચરૂ મદિર ઉપાશ્રય સમજીને આત્મ સ્વરૂપમાં લીન અને. તમેા શુભ ધ્યાનથી પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યે મૈત્રી, પ્રમેાદ, કરૂણા માધ્યસ્થ ભાવના અપનાવી. શ્રી નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે! લીલાવતી રડતાં રડતાં કહે છે, હે મંત્રીશ્વર! હું તે ભલે દુઃખી છું, તમને મારા નિમિતિ કલંક લાગ્યું તે કયારે વિખરાશે તેમાં તમેએ મારી ઉપર ઉપકાર અથે તમારી જ હવેલીના યરામાં રાખી છે. જે રાજનને જાણ થશે તે શું થશે. તે કલ્પી શકાતું નથી. મહામંત્રી પિતાના કાર્યમાં મગ્ન રહી કાર્ય કરે છે.... હદયમાં એક જ ભાવ છે. ધર્મના પ્રભાવે સૌ સારૂં જ થશે. ધર્મોરક્ષતિ રક્ષિતઃ
આ તરફ લીલાવતી જીવનથી કંટાળી ગયા છે. આત્મહત્યાના વિચારને અમલમાં લાવી દીધું. ગળે ફાંસલગાવી લટકયા સહ જ પડી જવાથી અવાજ થ.. પથમિણીએ એ અવાજ સાંભળતાં નીચે ગયાં..રાણમાને કહે! તમે શા માટે દુઃખી થાઓ છે, એ કાર્ય ન કરે, દુઃખને અંત આ રીતે આવશે નહિં સમતા ભાવથી સમયને પસાર કરે અને નવકારમંત્રમાં લયલીન બને. દુઃખથી દુઃખી બનેલા રાણી રડી રહ્યા છે, પથમિણીનું હૈયું ભરાઈ જવાથી તે રડે છે પરસ્પર એકબીજાને આશ્વાસન આપે છે. છેવટે કમ સત્તાને યાદ કરી ધર્મ સત્તાના શરણે ગયા. પાપ કર્મો જશે એટલે જરૂર પડ્યે ઉદયમાં આવશે એ કાર્ય કરશે જ.
પથમિણી કહે છે કે હે મેટાબેન, રાણમા! તમે તમે ભયમુકત બનીને શ્રી નવકાર મંત્રની આરાધના કરે. હૈષ મુકત બનીને કંટાળે છોડીને મનને પરમાત્મામાં લીન બનાવી જાપ કરે. ધર્મના પ્રભાવે પથમિણી નિર્ભય હોવાથી લીલાવતીને નિર્ભય બનાવી દીધી.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩ લીલાવતીને ૩ ચે શ્રી નવકારમંત્રમાં અપૂર્વ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ. મંત્રીશ્વર તથા પથમિણી પ્રત્યે વિશ્વાસ હતે. તેમના શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને પ્રભાવ જોઈ શકી છે. દરરોજ પથમિણી લીલાવતીને મળે છે. રાજા મહામંત્રી સાથે કેઈ વ્યવહાર કરતાં નથી પણ મંત્રીશ્વર પૂર્ણ દક્ષતાથી કાર્ય કરે છે. મંત્રીશ્વરને પ્રજાની પૂરેપૂરી સહાનુભૂતિ છે. પ્રજાને ઘણું જ પ્રેમ સંપાદન કર્યો છે. પ્રજા તીવ્ર ઝંખના ઝંખી રહી છે. કે મહામંત્રી કયારે અકલંક જાહેર થાય. મહામંત્રીનું જીવન કવચ ઘણું ઉત્તમ હતું. સૌની રૂડી ભાવના હતી...
સજજની ભાવના રૂડી હતી તે ન્યાયે એક દિવસે એવું બન્યું કે રાજનને પ્રિય હાથી થાંભલે તેડીને પાગલ થ, સકળ નગરમાં તેફાને મચવતે ગયે હાહાકાર મચાવી દીધું. અંતે નગર બહાર નીકળી ગયે. હાથીને પકડવા સૈનિકે એ દોડાદોડ કરી. અંતે હાથી એક ઘટાદાર વૃક્ષ પાસે જઈ બે ભાન થઈને પડો. રાજાને આ વાતની જાણ થતાં હાથી પાસે ત્વરિત પહે. હાથી ખૂબ જ પ્રિય હતે. આવી અવસ્થા હાથીની જોઈ રડવા લાગ્યો. પશુપ્રેમે રાજાને રડા. હાથીના શરીરમાં વ્યંતરાદિને ઉપદ્રવ થાય છે. એમ સઘળા લોકેનું કથન સાંભળી રાજા એ ઘણા માંત્રિક, તાંત્રિક વિગેરેને બોલાવ્યા. રાજા તરફથી ઉદ્દઘોષણા થઈ કે મારા પ્રિય હાથીને જે કઈ મટાડશે તેને તેની ઈચ્છા મુજબ ધન આપીશ કદાચ જે ૧૩
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
મારા હાથીને કોઈ સજીવન નહિ કરો તે મારા માટે પણ મૃત્યુ સિવાય કંઈ જ નથી. રાણીએ પ્રજા વિગેરે આક્રંદન કરતી રડે છે. હાથીને શુ કરવાથી સજીવન થાય...અનેક દાસ દાસીથી પરિવરેલા ગાઢ ચિંતામાં રાજા બેઠા છે, તેમાં લીલાવતીની દાસી ચતુરા પણ સામેલ હતી. ચતુરાના મનમાં એક વિચાર ધ્વરિત આન્યા.
મહામંત્રીનું પૂજનનુ વજ્ર જે ઓઢાડવામાં આવે તેા હાથીને લાગેલા ન્યતર ભાગી જાય...લીલાવતી રાણીના તાવ ઉતરી જ ગયા હતા ..પણ રાજનને આ વાત કેવી રીતે પહોંચાડવી. રાજાને મંત્રી પ્રત્યે અભાવ છે. એજ વજ્રના કારણે બન્નેની ઉપર રાજાએ કલ`ક આપ્યુ છે. ઘણી હિંમત દાખવી ચતુરાએ નમ્ર સ્વરે જણાવી દીધું કે હાથી પ્રત્યે આપની જેમ મને પણ મમત્વ છે. આપની ઇચ્છા હાય તે। ઉપાય જણાવુ....રાજાની નયનામાં તે બાબતની જિજ્ઞાસા જોઇ. તરત જ ચતુરાએ કહ્યું કે હાથી ઉપર મંત્રીશ્વરનું પૂજન વસ્ત્ર પરિધાન કરવામાં આવે તે વ્યંતર ભાગી જશે....આપને પૂર્ણ વિશ્વાસથી કહી રહી છું. કારણ કે એ વસ્ત્રના પ્રભાવે રાણી લીલાવતીના તાવ દૂર થયા હતા. હિ ંમતથી જણાવ્યું.
થોડી ક્ષણ તેા રાજા કિ ́કતન્ય મૂઢ અન્ય. પશુ ઈચ્છા જરૂર દર્શાવી. ન નિષિદ્ધ ઇતિ હા એ ન્યાયે ચતુરા પ્રથમણી પાસે તરત જ દોડી...
હું દેવી...મત્રીશ્વર તથા લીલાવતીને નિષ્કલંક રીતે પ્રજાને બતાવવા હોય તે સુંદર અવસર છે. રાજાના હાથી
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫ વ્યંતરના ઉપદ્રવથી ભારે પીડા પામે છે. આપના પતિદેવ મંત્રીશ્વરના એ પુનિત કપડાનાં પ્રભાવે તે હાથી ઊપદ્રવી મુક્ત બનશે. તમામ માંત્રિકા-તાંત્રિકે થાકી ગયા છે... માટે કૃપા કરી એ પુનિત વસ્ત્ર આપે... મને શ્રદ્ધા છે અને રાજા પેાતાની ભૂલ કબુલ કરશે. સૌને આનંદ થશે. ચતુરાના હૈયામાં રાણી તથા મહામત્રી પ્રત્યે ભક્તિ છે. તેઓ નિષ્કલંક જ છે તેમ પ્રજાને ખાસ જણાવવું છે આવા ગુણવંતા પુરુષાને મુશ્કેલીમાં જોઈ તેના અનુરાગીને ભારે દુ:ખ થાય એ સહજ છે. પથમણીને દાસીની વાત ખૂબજ રાચક લાગી. વસ પ્રેમથી આપ્યુ. દાસી હરખભેર લઈને દોડતી ગઈ...તેમ જ મનથી હરખાતાં પથમણી લીલાવતી પાસે દોડી ગયા. હવે થોડા જ સમયમાં ધર્મના પ્રભાવે આવેલી આપત્તિ જશે....બધી વાત વિગતથી કહીં.... લીલાવતી કહે...મંત્રીશ્વર તથા તમારા કથન મુજબ વિશ્વાસ, શ્રદ્ધાપૂર્વક આજ સુધી ૮૦ હજાર નવકાર ગણ્યા. મને મનથી અપૂર્વ શાંતિ છે, મને હવે દુઃખ છે જ નહિ રાતે શાસનદેવીએ મારા કણ પટમાં કહ્યું છે કે હે ! લીલાવતી સાત જ દિવસમાં રાજા હાથીની અંબાડી ઉપર બેસાડી સન્માન પૂર્વક રાજ દરબારે લઈ જશે. નવકાર મંત્રના પ્રભાવે શ્રી પેથડશાહના પવિત્રતર બ્રહ્મચર્ય વ્રતના પ્રભાવે મારું કલંક દૂર થશે. પથમિણી ત્યાંથી પતિદેવ પાસે જઈ ચરણેામાં નમી નમીને હર્ષ થી બધી વાત કરી...
મંત્રીશ્વર દેવીને કહે...પુણ્યથી પાપ ઠેલાય, પૂર્વભવના કરેલા પાપ કમ` ખપી ગયા, પાપ કર્માંના ઉડ્ડય
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ પૂરો થતાં સર્વ સંગ સારાં બને છે. અનુકુળ પ્રતિકુળ બને સંગોમાં મંત્રીનું મન શાંત-સ્થિર છે. ધન્ય છે, આવા ઉત્તમ શ્રાવકેને, પેથડશાહના જીવનમાં તત્વજ્ઞાન ઓત પ્રેત થયેલ હતું. મહામંત્રીના પૂજન વસ્ત્રને સ્પર્શ કરાવતાંની સાથે થોડી જ ક્ષણોમાં શરીર કંપવા લાગ્યું. દરેકની દષ્ટિ હાથી ઉપર સ્થિર થઈ.સૌ વિચારે છે કે શું થશે ?..થાંભલા જેવા પગનું હલન ચલન થયું. શરીર ધીરે ધીરે હાલવા લાગ્યું. રાજા સહસા ઉભે થઈ આનંદમાં આવી ગયે. ધીરે ધીરે હાથી પણ ઉભું થયે.
હાથીમાં ચેતના આવવાથી સૌ પ્રજાજને એ જય જય નાદથી મંત્રીશ્વરની ય બેલાવી, ચતુરાને અત્યંત આનંદ પ્રાપ્ત થયો હતો. આ પ્રસંગથી રાજાને જે અભાવ હતે તે નષ્ટ થઈ ગયો. રાજાએ સપ્રેમ આમંત્રણ પૂર્વ મંત્રીશ્વરને બેલાવ્યા. સમય અવસરને પારખનારા પથમિણીએ મંત્રી શ્વરને વિનયપૂર્વક ઉપસ્થિત નમન કર્યું. રાજા-પ્રજાએ સૌ મંત્રીશ્વરના આરાધેલાં ધર્મની શીયલ વ્રતની ખૂબ ખૂબ પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. રાજા મંત્રીશ્વરને પિતાની સાથે જ હાથી પર બેસવા આગ્રહથી કહે છે ત્યારે મંત્રીશ્વરે સહજ ના કહી. છેવટે રાજાના અંગત અશ્વ ઉપર આરેહિત બન્યા. અંતે રાજ દરબારે સૌ આવ્યા. આનંદ સૌને છે પણ કદંબાને હૈયું આગથી સળગ્યું. અરેરે..મારી જાળ પાણીમાં ગઈ. સફળ ન જ બની... રાજમહેલમાં રાજને મંત્રીશ્વરના સદાચારની ખૂબ જ પ્રશંસા કરી. ભેટ તરીકે એક લાખ સોનામહોર અર્પણ કરી. પદાર્થનું પરાવર્તન
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ થાય તે રૂપનું ફેરફાર થઈ જાય તેમ જીવન પરિવર્તન થાય તે અશુભમાંથી શુભમાં જરૂર આવી જ શકે.. અનુકુળ સંગે ઉપસ્થિત થતાં રાણી લીલાવતીને પણ પાપેદય નષ્ટ થયે...
હવે રાજા લીલાવતીને વિચાર કહે છે...અરેરે મેં કેવી ભૂલ કરી ! ઘેર ભયંકર અન્યાય કરી પાપ કર્યું. રાણી નિર્દોષ છતાં મેં કલંકી દેખી. બન્નેમાંથી એક પણ વ્યક્તિતું વ્યક્તિત્વ ન જ જોયું તેનું આ પરિણામ મારૂં શું થશે. રાજાને કદંબા યાદ આવતાં કદંબાના કાવત્રાને ખ્યાલ આવે. ખાડે છેદનાર ખુદ પોતે જ તે ખાડામાં પડે છે. પોતાના સુખ માટે બીજાને દુઃખી કરનાર કયારે પણ સુખી થતું નથી. સુખ મેળવવા બીજાને દુઃખી કરવાથી દુઃખની કાતિલ ખીણમાં ભેંકાઈ જશે. કદંબાની આ જ દશા થઈ. તેનું રાજમહેલ કે રાજા પ્રત્યે નગરમાં કંઇ જ સ્થાન ન રહ્યું.
પેથડશા બીજા દિવસે સમયસર રાજસભામાં ગયા... મહારાજા ન આવ્યા તેથી મહેલમાં રાજન સમીપે જઈ જુએ છે તો રાજા ચિંતાતુર, ઉદાસીન છે. રાજ-આપ કેમ ઉદાસ જણાઓ છો. કેટલી મોટી ચિંતા ઘેરી ગઈ લાગે છે. આમ વિનયથી પૂછયું ત્યારે રાજનના નેત્રમાં અશ્રુથી ભરેલા ટપ ટપ થવા માંડયા. મંત્રીશ્વરે તે અશ્રુને પ્રેમથી તે સાફ કર્યા. રાજન કહે..અરે ભાગ્યશાળી મંત્રીશ્વર, મને રાણી લીલાવતીની ચિંતા થાય છે. અભાગીયે હું કે જોયા વિના તમે તથા રાણીને આ૫ અપી દીધે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
તમારા દિલને જીતવું તે દૂર રહ્યું પણ દિલને અતિશય દુઃખ આપ્યું. રાણીનું શું થયું હશે. કયાં હશે? મંત્રીશ્વરે આશ્વાસન આપતાં કહ્યું કે આપ ભાગ્યશાળી છો, શાંતિ રાખે, રાણીનું અકુશળ ઈચ્છતા જ નહિં. તેમનું અહિતા કેવી રીતે થાય. કારણ કે તેમનું હૈયું ધર્મથી ઓતપ્રેત રંગાયેલું હતું. ધર્મ તેમની રક્ષા કરે. એમાં કંઈ નવાઈ જ નથી. હું તેમને શેધવા પૂર્ણ પ્રયત્ન કરું છું. રાજન તમે મારી એક વાત સ્વીકારશે.ધર્મથી સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે! તેમાં રાજ્યભરમાં પડહ વગડાવે કે મહિનામાં પર્વતિથિના દિવસોમાં કોઈ પણ વ્યક્તિએ સાત વ્યસન સેવવા નહિં, સાતે વ્યસનને ત્યાગ કરે. ફક્ત સાત દિવસમાં રાણી આપના દર્શન પામી શકશે...
આ તરફ પેથડશાએ ઘેર જઈ પથમિણને સઘળી વાત કરી...હરખાતી લીલાવતી પાસે જઈ વાત જણાવી ત્યારે બન્ને હર્ષ વિભેર બન્યા. પથમિણીએ જણાવ્યું કે આ પ્રભાવ શ્રી નવકારમંત્ર છે. તમે એ શ્રદ્ધાપૂર્વક ગયા છે. તેનું આ ફળ છે તમે મહારાજાના પટ્ટરાણી બનશે. પણ નવકારમંત્ર ભૂલશે નહિં. રાણી કહે છે બેન પથમિણી ! નવકારમંત્ર મારા શ્વાસે શ્વાસે ટાઈ ગયે છે. પરમાત્માની ભકિત અધિકતર ઉત્તમ છે. તેમની સુવર્ણ મય પ્રતિમા બનાવરાવી દરરોજ પૂજા પાઠ કરીશ, શ્રાવિકાના દરેક આચાર વિચાર પાળીશ, રાત્રિ ભેજન ક્યારે પણ કરીશ નહિં. પણ સાથે હૈયાની વાત કહું કે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
બેન તારા ઉપકારને હરગીજ ભૂલીશ નહિ. પશ્ચિમણીને હષઁના આંસુ પૂર્વક ભેટી પડે છે પથમણી ગુણવત છે. ઘણા ઘણા ગુણે જોવા દન થયા. તે પથમિણી તે ભૂલી શકાય જ નહિ ...
વર્ષોના વર્ષો વહી ગયા. ત્યારે સાત દિવસ તે ક્ષણ વારમાં ગયા. મંત્રીશ્વરે રાજનને સમાચાર આપ્યાં કે લીલાવતીની શેાધ કરતાં રાણીમા મળી આવ્યા છે. તેઓ મારા ઘેર હાલ બિરાજમાન છે. આપ આદેશ આપે તે સમયે મહેલમાં લઈ આવુ
આ તરફ કૃતજ્ઞતા ગુણને વરેલા પમિણીએ રાણી. માને નમ્રસ્વરે જણાવે છે કે તમે અમારુ આંગણુ છેાડીને જશે!. રાજમહેલના સુખમાં મને ભૂલી જશેા, મંત્રીશ્વર તથા આ હાટડીને ભૂલશે. તે ચાલશે પણ વિનંતિ પૂર્વક કહું છું કે જિનધને કયારે પણ ભૂલશે નહિ, હૃદયથી ધ ને વિસારશે નહિં, અમે તમારી કંઈ જ ભિકત, સેવા, કરી શક્યા નથી તમારું રક્ષણ ધમે જ કર્યુ છે. પથમિણી કેવી વિશિષ્ટ નિરભિમાની, ગુણીયલ, બ્રહ્મચારિણી નારી–કે જેણે રાણી લીલાવતીના હૃદયમાં ધને સ્થાપ્યા.
રાજા મત્રીશ્વરને કહે ! હું જાતે જ તમારી હવેલીએ આવીશ.મહામ ત્રીને આનદ થયા. પમિણી એ મહારાજાનુ સ્વાગત કરવામાં કંઈ ખામી ન રાખી-રાજાને રાણી પાસે લઈ જઈ ભેટા કરાવ્યેા....રાજાનો આનંદ સમાતા નથી... મૂલ્યવાન વસ્રો, દાગીના, બત્રીસ લાખ રૂપિયા રાજાએ રાણીને ભેટ ધર્યાં...
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
સ્વાગત પૂર્વક રાજમહેલમાં લાવી જિનધમ માં મગ્ન મની આનંદે રહેવા લાગ્યા. લીલાવતી જિનધની આરાધના, પરમાત્માની અપૂવ ભિકત, તથા શ્રાવિકાના આચારને પાળતી ધર્મમય જીવન વહે છે. ધર્માંધી સુખ મળે જ છે. કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક ફળ આપતા પર પરાએ મેાક્ષસુખ આપનાર છે. ધમ્મા બધુ સુમિત્તોય, ધમ્મે ય પણ્મા ગુરુ । મુકખમગ્ર પયટ્ટાણું, ધમ્મા પરમ સદણે।।૧૦૧ા
હે ભાવિક શ્રી જિનેશ્વર કથિત જૈનધમ બંધુ-મિત્ર સમાન તથા પરમ ગુરુ સ્વરૂપે છે. માક્ષમાગે પ્રયાણ કરવાની ઈચ્છાવાળાને આ ધર્મ ઉત્તમ ફ્થ સમાન છે–આત્મિક ખજાના જેને પ્રાપ્ત કરવા છે. તેને આ રથ ઘણા જ ઉપયોગી છે.
ચગણુ ત દુહાનલ, પલિત ભવકાણે મહાભીમે સેવસુ રે જીવતુમ', જિણવયણ' અમિયકુંડ સમ’૧૦૨
હું ભવ્યજીવે ! મહાભય કૅર ચારગતિમાં સમાયેલા અનંત દુઃખ રૂપ મોટા ભારે અગ્નિથી સળગેલા સંસાર રૂપ વનમાં અમૃતના સરીખા શ્રી જિનરાજના વચનને સેવન કર.
વિસહે ભવમરૂદેસે, અણુ ત દુહુ ગમ્તતાવ સતત્તે જિષ્ણુધમ્મ પ્રૂષ્ણ', સરસુતુમ જી વસિવસુહુદ
१०३
હે જીવ, વિષમ અને અન ત દુઃખરૂપ ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપથી ઘણા જ તપેલા સ ંસાર રૂપ મારવાડ દેશમાં મેક્ષ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧ સુખને આપનારા જૈન ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને તું આશ્રય કર.. જૈન ધર્મનું વારતવિક આરાધન સંસાર માટે નહિં પણ મેક્ષ માટે જ છે. કિંબહુણ જિણધર્મ, જયવં જહ ભદહિં ઘેર લહુ તરિય મણુતસુહ, લહઈ જિઓ સાસયેઠાણું
૧૦૪ હે આત્મા, ઘણું ઘણું કથન કરવાથી શું ? જૈન ધર્મના માર્ગમાં એ યત્ન કરે કે જેથી ભયાનક આ સંસાર રૂપી સમુદ્રને જલદીથી તરીને અનંત સુખવાળા શાશ્વતઅવ્યય પદને પમાય.
અનંતપકારી શ્રી જિનેશ્વરદેવેએ આ સંસારને દુઃખરૂપ, દુખફલક અને દુઃખાનુબંધી વર્ણવે છે. પરમતારક શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના પરમતારક વચનથી જે લઘુકમી આત્માઓને આ સંસારની ભયંકરતા સમજાઈ અને એનાથી મુકત થવાની અભિલાષા જન્મી તે લઘુકમી આત્માએ, એવીતરાગપરમાત્માએ સ્વયં સેવેલા અને પ્રરૂ પેલા મોક્ષસાધક ઉપાયને સેવીને શિવસુખ પામ્યા છે. દેવાધિદેવ શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓએ ઉપદેશેલા આ મોક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ જે જે ભવ્યાત્માઓને થઈ છે તે બધા ખરેખર જ લઘુકમી છે. શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓના પરમતારક શાસનને પુણ્યના ભેગે જે પુણ્યાત્માઓને સુંદર સમાગમ થયે છે એ આત્માએ આ વિષમકાળમાં પણ સંસારના પરિભ્રમણને અલપ બનાવવા પ્રયત્નશીલ અને સમર્થ બને છે. પુણ્યના ચગે મળેલાં મનગમતા સુખને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ ત્યાગ કરે અને પાપના વેગે આવી પડેલાં દુખે. સમાધિપૂર્વક વેઠી લેવાં એ આપણને શ્રી જિનેશ્વરદેવેનું પરમતારક શાસન જ શીખવાડે છે. સંસારસુખના જ અથી બનેલા છે તે આ શીખામણને સાંભળવા-સમજવા માટે પણ તૈયાર નથી. આથી જ સૂરિપુરંદર આચાર્ય ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ધમ સાંભળવાના અધિકારી તરીકે પણ અપુનબંધકાદિ જેને ગણાવ્યા છે. “ગશતક અને ગબિંદુ' આદિ ગ્રન્થોમાં અપુનર્બ ધકાદિ નું જે સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે એ જોઈએ તે, આપણે તો વસ્તુતઃ ધર્મ સાંભળવાની યોગ્યતા પણ ગુમાવી છે એવું લાગ્યા વિના નહિ રહે. શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના પરમતારક શાસનની એ વિશેષતા છે કે એ શાસન અપ્રાપ્ત ગુણેને પ્રાપ્ત કરાવનારું અને પ્રાપ્ત ગુણોની રક્ષા કરનારું છે. અપ્રતિમ પુણ્યના ઉદયથી એ શાસન પામ્યા પછી ધર્મ સાંભળવાની લાયકાત મેળવવાના બદલે, સંસારની લાલસાથી એ લાયકાત ગુમાવીને મરજી મુજબ ધર્મનું સ્વરૂપ જ બગાડવાને પ્રયત્ન દુર્ગતિનું કારણ બન્યા વિના નહિ રહે.
શ્રી વીતરાગ પરમાત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ, એ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવાના પુરુષાર્થરૂપે તેઓશ્રીનું કઠોર સાધનામયજીવન અને તેઓએ ઉપદેશેલે પરમતારક મોક્ષમાર્ગ એ. બધાને જે વિચાર કરીએ તે શ્રી વીતરાગપરમાત્માએ. તે નહિ જ. પણ તેઓશ્રીના પરમતારક શાસનના પરમાથને પામેલા પુણ્યાત્માએ પણ કયારેય સંસારના સુખ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩ મેળવવા માટે ધર્મને ઉપદેશ કરે નહિ એ સમજી શકાશે. આજે કેટલાક ઉપદેશકે શાસપાઠના નામે સંસારનાં સુખ માટે પણ ધર્મ કરી શકાય છે...” “ધર્મ મોક્ષ માટે જ કરાય એવું માનવું કદાગ્રહ છે..” ઈત્યાદિ યથેચછા લખી બેસી રહ્યા છે-તે કેટલું બધું અનુચિત છે એ સુજ્ઞ જને સારી રીતે વિચારી શકે એ માટે પ્રયત્ન છે.
શ્રી જયવીયરાય સૂત્રના ઈટાફલસિદ્ધિ આ પદને અર્થ પિતાની ઈચ્છા મુજબ કરવાની ધૂનમાં તે જ સૂત્રનાં “ભવનિઓ...” ઇત્યાદિ પદો જાણી જોઈને ભૂલી જવામાં આવ્યાં છે. ભવને નિર્વેદ માંગ્યા પછી ઈષ્ટ' તરીકે સંસારના સુખની માંગણું, સંસારસુખના અંતરથી અથી અને બહારથી નિસ્પૃહતાને દંભ આચરનારા લાલચુઓ જ કરી શકે, પણ મૂળ સૂત્રકાર શ્રી ગણધર ભગવંત તે કઈ પણ સંગોમાં એ આશયથી ઈષ્ટફલસિદ્ધિ ને પ્રયોગ કરે એ સંભવિત નથી. એ સૂત્રનાં દરેક પદની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી લલિતવિસ્તરામાં અને એની પંજિકામાં ગ્રન્થકાર પરમષિએ તે સ્પષ્ટપણે જ જણાવ્યું છે કે, મોક્ષફલના અવિરોધી એવા ફલની નિપત્તિ એ ઈષ્ટની સિદ્ધિ છે. શ્રી
ગશાસ, શ્રી ધર્મસંગ્રહાદિ ગ્રન્થમાં પણ એ પદની વ્યાખ્યા કરતાં “ઇન્ટ તરીકે આ લોક કે પરલોકમાં ઇષ્ટ અર્થ કે જેનાથી ચિત્તની સ્વસ્થતા થાય છે તે અર્થને વર્ણવ્યા છે. ચિત્તની સ્વસ્થતા એટલે “ચિત્તનું મેક્ષમાં અવસ્થાન-લાગી રહેવું એ વસ્તુને શ્રી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
બિહામાસ થી કરવામાં
પ્રવૃત્તિને
૨૦૪ સમવાયાંગ સૂત્રમાં જણાવી છે. આથી કોઈપણ નિરાગ્રહી સમજી શકે છે કે આવશ્યક્તા મુજબ મેક્ષની સાધનામાં અનુકુળ એવા કોઈપણ આ લેક કે પરલેક સંબંધી ફલની પ્રાર્થના ઈષ્ટફલાસિદ્ધિ પદથી કરવામાં આવી છે.
શ્રી ગબિંદુમાં તે સમકિતી આત્માઓની બધી પ્રવૃત્તિને મોક્ષસાધક જણાવી છે. એવા સમકિતી આત્મા જે જે કરે છે તે બધાએ કરવું યોગ્ય છે? અવિરતસમકિતી આત્માઓ જીવનભર દીક્ષા નથી પણ લઈ શક્તા એ દાખલા લઈને શું કેઈએ દીક્ષા નહિ લેવી ? શ્રી નમિ. વિનમિએ ભગવાન પાસે રાજ્યની યાચના ધર્મ પામ્યા પછી કરી હતી ? એ વખતે તે શ્રી ધર્મતીર્થની સ્થાપના પણ થઈ ન હતી. રાજ્ય પણ તેમને ભગવાને આપ્યું ન હતું પરંતુ શ્રી ધરણેન્દ્ર આપ્યું હતું. તે પણ એમ કહીને કે ભગવાન હવે ન આપે. તમારી ભક્તિથી ખુશ થઈને હું આપું છું.” બાલજી બ્રાહ્મક્રિયાનું પ્રાધાન્ય માનતા હોવાથી એવાઓને લેચ, પૃથ્વી ઉપર શયન, નિર્દોષ ભિક્ષા, ઉઘાડા પગે ચાલવું, પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવા આતાપના લેવી...ઈત્યાદિ સાધુજીવનને કષ્ટમય બાહ્યાચારોનું વર્ણન કરી જૈન સાધુને ધર્મ, ઈતર સંન્યાસી તાપસાદિના ધર્મ કરતાં ઘણે ઉત્તમ છે એમ સમજાવી, તે બાલજીને લોકોત્તર ધર્મની અભિલાષાવાળા કરવાએવું વર્ણન તે “ડશક” ગ્રંથમાં છે. બાલજીને સંસારસુખની ઇચ્છાથી પણ ધર્મ કરાવવાનું ષોડશકમાં જણાવ્યું નથી.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫ શ્રી ઉપદેશમાળા-પુષ્પમાળાને “નવયુ આ લેકને નિર્દેશ કરીને સંસારના સુખ માટે પણ ધર્મ કરવાનું આ નવા ભારે કમીએ જણાવે છે. પરંતુ પુષ્પમાળા’નું એ વિધાન અને એને મળતાં “અહવાકીર્તિ સુવિOડું ભુવેણે ” ઈત્યાદિ વિધાનનું તાત્પર્ય આ લોકના સુખની પ્રાપ્તિ પણ ધર્મથી જ થાય છે એ જણાવવાનું માત્ર છે, એ માટે પણ ધર્મ થાયએ એનો અર્થ જ નથી. ધર્મનું ફળ કેટલીક વખત ધમી આત્માઓ કેવા હોય છે એનું સ્વરૂપ જણાવીને અર્થવાદરૂપે જણાવાયું હોય છે. અને કેટલીક વખત ઇષ્ટસાધન રૂપે જણાવીને વર્ણવ્યું હોય છે. ધર્મથી સંસારનું સુખ પણ મળે અને મોક્ષનું સુખ પણ મળે તથી બંને ઉપાદેય છે એમ કહેવાનું કે શાસ્ત્રકાર ઉચિત ન માને. સંસારને ભય ન હોય, મોક્ષને અભિલાષ ન હોય, તે ધર્મને ધર્મ ન કહેવાય.” ઈત્યાદિ. અર્થને સ્પષ્ટપણે જણાવનારા ગ્રંથ છે.
શ્રાવકની દિનચર્યાના અધિકારમાં જણાવેલી એ. વાતને ઉપયોગ કરતાં પૂર્વે, શ્રાવકને કહેવાય? શ્રાવક કયારે અને કઈ રીતે વ્યાપાર કરે ? ઈત્યાદિ વસ્તુને તે જ ગ્રન્થથી વિચાર કરીએ તે શ્રાવકને અભિમત શું હાય. એ સમજી શકાશે. આજે જે રીતે મોટાભાગના શ્રાવકે લેભને વશ થઈને, મહાઆરંભ-સમારંભથી ધમધમતા વ્યાપારાદિ કરી રહ્યા છે. એને વિચાર કરીએ તે કેઈપણું,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ એમની એ પ્રવૃત્તિમાં શ્રી નમસ્કાર મંત્રાદિને ઉપગ કરવાનું જણાવે નહિ-એ સ્પષ્ટ સમજાય તેવી વાત છે. વ્યાપારાદિમાં અનીતિ, વિશ્વાસઘાત, ચેરી વગેરે ન થઈ જાય એ માટે સતત જાગૃત, અને અનીતિ આદિ થઈ જાય છે તેને જેને ડંખ લાગે, તે શ્રાવક ઓછામાં ઓછા પાપવ્યાપારથી આજીવિકા ચાલે અને ધર્મારાધના વધુમાં વધુ થાય-એવા આશયથી જે શ્રી નમસ્કાર મંત્રાદિનો ઉપયોગ કરે છે એમાં કાંઈ અયોગ્ય નથી. પાપથી અને પાપ કરવાની બુદ્ધિથી બચવા માટે ધર્મને પ્રધાન બનાવવાનો વિરોધ જ નથી. પણ પાપ મજેથી કરવું, એ કરતાં પકડાઈ જવાય નહિ અને પાપ કરવા છતાં લોકોમાં પ્રતિષ્ઠા જળવાઈ રહે, એ માટે ધર્મને ઉપયોગ કરે બરાબર છે? ભાવશ્રાવક માટે કે ભાવશ્રાવક બનવાની ભાવનાવાળા માટે બનાવેલા એ ગ્રન્થ લોભીયાઓનો લાભ પોષવા માટે નથી. આખી દ્વાદશાંગી મોક્ષના અભિલાષીઓ માટે રચાઈ છે, અધિકાર મેળવ્યા વિના ગમે તે વિધાન પકડી લેવાય? આ બધી વાતે બરાબર વિચારવા જેવી છે. દુનિયાના દરેક ક્ષેત્રોમાં-તુચ્છ એવી સામગ્રીઓમાં પણ-ગ્યતાનું પ્રાધાન્ય છે. ત્યારે લેકેત્તર ધર્મ જ એક એવી વસ્તુ છે કે જેને આપતી વખતે ગ્યાયેગ્યત્વની શું અપેક્ષા રાખવાની નથી?
આ બધાનો સાર એક જ છે કે અને તે પકારી શ્રી અરહિંત પરમાત્માઓ મોક્ષમાર્ગને છોડીને અન્ય કોઈપણ માર્ગને ઉપદેશ કરતા નથી. તેઓશ્રીએ પ્રરૂપેલા એ માર્ગની
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ પ્રરૂપણા કરનારા શાસકાર પરમષિઓ પણ મેક્ષમાર્ગના જ પ્રરૂપક હોય છે. એમનાં “વચને” નાં નામે, સંસાર સુખના આશયથી કરાતે ધર્મ પણું ઉપાદેય છે, આદરણીય છે, એકલા મોક્ષના આશયની વાત કરવી એ એકાંતવાદ છે? વગેરે પ્રરૂપણ કરવી –તે, તારક મહાપુરૂષની, એમનાં વચનેની ઘેર આશાતના કરવા જેવું છે. આત્મલક્ષી એવા સરલ
ને બુદ્ધિભેદ ન થાય એ માટે આ ટૂંકે પ્રયાસ છે. મનમાની પ્રરૂપણ કરનારાઓને અટકાવવાનો આ પ્રયાસ નથી. એમને અટકાવવાનું શક્ય નથી. એમની વાતેથી જ સુજ્ઞ કે એમને ઓળખી લેશે. આસક્તિના ગે સંસારસુખના ઈરાદે ધર્મ કરનારા વર્ગમાં પણ “ધર્મ તો મેક્ષ માટે જ થાય. આપણને ભલે સંસાર ગમે, પણ સંસાર માટે તે ધર્મ થાય જ નહિ એવી સાચી સમજ ધરાવનારા આત્માઓ છે. ત્યારે મોક્ષના ઈરાદે ધર્મ કરનારા વર્ગને સંસારનું પ્રલોભન બતાવનારા મિથ્યાદર્શન” નો ભોગ બન્યા છે. એવા ઉપદેશકેને “જિનની વાણી” કે “મહાવીરનું શાસન અચે નહિ –તે સ્વાભાવિક છે.
જે જીવોને મુક્તિ પ્રત્યે, તેના સાધન પ્રત્યે અને તેના સાધક જી પ્રત્યે દ્વેષ નથી તેવા જી જ ગુરૂદેવાદિ પૂજનાદિ સ્વરૂપ અનુષ્ઠાને સુંદર કરે છે અર્વાદ વિધિપૂર્વક કરે છે. પરંતુ જે જીવેને મુકત્યાદિ દ્વેષ છે તેવા જી મુકાત્યાદિ દ્વેષના કારણે ગુરુદેવાદિ પૂજન વગેરે
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ અનુષ્ઠાને સુંદર રીતે કરતા નથી. કારણ કે મુત્યાદિ દ્વેષ સ્વરૂપ મહાનદેષ વાળાનું નાનું સદનુષ્ઠાન એ સદનુષ્ઠાન નથી. એ વસ્તુને સ્પષ્ટ કરતા ગ્રન્થકારશ્રી દષ્ટાન્ત જણાવે છે કે, કોઈ એક ભિલે સાંભળેલું કે સાધુ-સંન્યાસીને પગ લગાડીએ તે મહાન અનર્થ થાય છે. એક દિવસ એને મેરના પીંછાનું કામ પડ્યું. તપાસ કરવા છતાં ન મળ્યાં એટલે કેઈ એક બૌત સાધુ પાસે તે હેવાથી તેની માંગણી કરી પણ સાધુએ તે ન આપ્યાં. એટલે તે સાધુને પગે લાગ્યા વગર તે ભિલ્લે સાધુને મારી નાંખ્યા. અહીં જેમ સાધુને પગે ન લાગવું સ્વરૂપ નાનું અનુષ્ઠાન સારું નથી મનાતું, તેમ મુક્તિ દ્વેષાદિના કારણે થતું અનુષ્ઠાન સારું મનાતુ નથી. અચરમાવર્તાવતી અભવ્યાદિ જીવે મુક્તિ વિગેરેના દ્વેષી ન હોય તો પણ તેમનું સુંદર અનુષ્ઠાન વખાણવા લાયક નથી. અને ચરમાવર્તાવતી છે જે મુકિત વગેરેના દ્વેષી હોય તે તેમનું પણ એ અનુષ્ઠાન વખાણવા લાયક નથી. એ યાદ રાખવું કે શાસકારોએ પૌદગલિક આશયથી કરાતા સદનુષ્ઠાને સુંદર જણાવ્યા નથી. અચરમાવર્તાવતી નું કેઈપણ અનુઠાન સુંદર હતું જ નથી.
આથી જ શાસ્ત્રકાર પરમષિ એને એક માત્ર પ્રયત્ન, ચરમાવર્તવત્તી મેક્ષના રાગી બને એ માટે હોય છે અને એ મોક્ષના રાગના પ્રત્યે બાધક એવી સંસારની આશક્તિ દૂર કરવા માટે શાસકાર પરમષિઓએ શાસ્ત્રની રચના કરી છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
પાંચ અનુષ્ઠાનો પૈકી પ્રથમ એ અનુષ્ઠાનામાં ભવની આસક્તિ હાય છે અને ત્રીજામાં અનાભાગ હાય છે, અર્થાન્ સ મૂòિ મ પ્રવૃત્તિ જેવુ તે હેાય છે. આ લેાકમાં કીતિ વગેરેની જે ઇચ્છા અને પરલેાકમાં દેવતા સ ંબધી ઋદ્ધિ વગેરેની જે ઇચ્છા તેને ભવની આસિત કહેવાય છે અને જે અનુષ્ઠાન કરાઈ રહ્યુ છે એને ચાગ્ય અધ્યવસાયના અભાવ એને અનાભાગ કહેવાય છે. જે ત્રણ અનુષ્ઠાનેાને વિદ્વાનેા સુંદર અનુષ્ઠાન નથી કહેતા, એ ત્રણ અનુષ્ઠાના અચરમાવત્ત કાળમાં ચાક્કસ હાય છે. ચરમાવત્ત કાળમાં સ્વાભાવિક રીતે ક ખ ધની ચેાગ્યતા સ્વરૂપ જે મલ છે તેની અલ્પતા હેાવાથી ચરમાવવત્તી જીવાથી કરાતા અનુષ્ઠાન, અચરમાવત્ત વત્તી જીવાથી કરાતા અનુષ્ઠાનની અપેક્ષાએ જુદા છે. નિરોગી માણસને ભેાજનાદિ, મલની વૃદ્ધિ માટે થાય છે અને રાગી માણસને એ જ લેાજનાદિ રોગની વૃદ્ધિ માટે થાય છે, તેમ ચરમાચરમાવત્ત વત્તી જીવાના એક સરખા દેખાતા ગુજિનાદિ અનુષ્ઠાનામાં પણ ભેદ છે કારણ કે ચરમાવત્ત વત્તી' અનુષ્ઠાન કરનાર અને અચરમાવત્ત વત્તી' અનુષ્ઠાન કરનાર એ એમાં ભેદ છે, અને એનું કારણ એ છે કે એકમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ કખ ધની ચેાગ્યતા તુચ્છ કાટિની છે, જ્યારે ખીજામાં એ અધિક છે. આ રીચે કર્તાના લેથી અનુષ્ઠાન ભિન્ન છે એ સમજી શકાય છે.
મહામહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજા શ્રી
૧૪
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ આધ્યાત્મસારના “સદનુષ્ઠાનના અધિકારમાં વિષાદિ પાંચ અનુષ્ઠાનેનું સ્વરૂપ વર્ણવતા ફરમાવે છે કે આહાર, વસ્ત્રાદિ ઉપધિ, પૂજા-સત્કાર અને ધનાદિની આશંસાથી કરાયેલું અનુષ્ઠાન શુદ્ધ પરિણતિવાળા મનને શીઘપણે નાશ કરતું હેવાથી તેને વિષાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. સેમલ વગેરે સ્થા વર વિષ અને સાદિના વિષ સ્વરૂપ જંગમ વિષ એનું ભક્ષણ કરનારને જેમ તતક્ષણમાં મારે છે તેવી રીતે આ લકના ભેગની અભિલાષાથી કરાતું ગુરુ સેવાદિ અનુષ્ઠાન સચ્ચિત્તને તક્ષણમાં નાશ કરે છે.'
દિવ્ય ભેગાદિની ઈચ્છાથી કરાયેલ તપ વગેરે અનુકાન, સ્વાદિષ્ટ (પિતે નહિ જોયેલા) સ્વર્ગાદિ ફળની પ્રાપ્તિ કરાવીને ભવાન્તરે નરકાદિ ગતિ પમાડે છે તેને ગરાનુષ્ઠાન કહેવાય છે. ખરાબ દ્રવ્યોના સંસર્ગથી પેદા થયેલું ગર નામનું વિષ તેનું ભક્ષણ કરનારને કાલાન્તરે હણે છે. તેવી રીતે આ અનુષ્ઠાન પણ તવથી કાલાન્તરે અનિષ્ટપ્રદ છે. વિષ અને ગરાનુષ્ઠાને વિચિત્ર અનર્થને આપનારા હોવાથી મુમુક્ષુ આત્માઓને એના ત્યાગ માટે, શ્રી જિનેશ્વરદેવોએ નિયાણું નહિ કરવાનું ઉપદેશ્ય છે.
જેમાં મનના પ્રણિધાનાદિને અભાવ છે અને જે સંમૂર્ણિમ જીવોની પ્રવૃત્તિ જેવું છે તે અનાગવાળાનું દેખાદેખીથી કરાતા અનુષ્ઠાનને અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. આ અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિનું કારણ સામાન્યજ્ઞાન સ્વરૂપ એઇસંજ્ઞા અને નિર્દોષ સૂત્રમાં જણાવેલા માર્ગની અપેક્ષાથી શૂન્ય એવી લકસંજ્ઞા છે. અનનુષ્ઠાનને કરનાર ને તે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
લેાકને, ન તા સૂત્રને અને ન તે ગુરૂદેવની વાણીની અપેક્ષા રાખે છે. માત્ર એઘસંજ્ઞાથી પરિણામ શૂન્યપણે કાંઈક કરતાં હાય છે. શુદ્ધ માને શેાધવા જઇએ તેા કાણુ જાણે કયારે મળશે અને ત્યાં સુધીમાં તે તીના ઉચ્છેદ થશે તેથી લાકો જેમ કરે છે તેમ કરવુ.' એ પ્રમાણે મેાલવા-માનવાવાળાની જે લેાકાચાર વિષેની શ્રદ્ધા છે તેને લેકસના કહેવાય છે. શિક્ષા ગ્રહણ, આ સેવન, પદ્માની સ'પદાયુક્ત, વગેરે ગુણાથી સંપૂર્ણ પણ આવશ્યક જે ભાવથી શુન્ય હાય તે દ્રવ્યાવશ્યક કહેવાય છે. તે એઘસ'જ્ઞા કે લેાકસ'જ્ઞાથી કરાતુ એ અશુદ્ધ અનનુષ્ઠાન કરે એની શી વાત કરવી ? તીના ઉચ્છેદના ભયથી ખરેખર અશુદ્ધ અનુષ્ઠાનમાં જ ગતાનુગતિકપણે, આદર કરે, તા તેનાથી સૂત્રોકતક્રિયાના લાપ થશે. ધમ માં પ્રયત્નશીલ થયેલાએ ઘણાએ આચરેલુ આચરવું જોઈ એ.' આવું એ.’ માનીએ તે! કયારે પણ ધર્માંની ઈચ્છાવાળા, મિથ્યાદષ્ટિએના ધર્મોના ત્યાગ જ કરી શકશે નહિ. કારણ કે સદાને માટે મિથ્યાત્વીએની સંખ્યા અધિક જ રહેવાની તેથી માનવું જોઇએ કે ગતાનુગતિકપણે, સૂત્રોકત રીતથી શૂન્ય એઘ અને લેાકસંજ્ઞાથી કરાતું જે અનુષ્ઠાન છે તે અનુનષ્ઠાન જ છે. આ અનુષ્ઠાન કાયલેશ સ્વરૂપ હાવાથી અકામ નિરાનું અંગ છે. સકામ નિરા તે ઉપયાગપૂર્વક કરતા સદનુષ્ઠાનથી થાય છે.
માર્ગાનુસારી જીવાનુ, સદનુષ્ઠાનના અનુરાગથી થતું ઉપયેગપૂર્વકનુ જે અનુષ્કાન છે તેને તદ્ભુતુ અનુષ્ઠાન
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ કહેવાય છે. આ અનુષ્ઠાન ચરમાવર્તાકાળમાં હોય છે. અહીં એ યાદ રાખવું કે-ગ્રન્થકાર પરમષિએ તદહેતુ અનુષ્ઠાન ચરમાવર્તામાં હોય છે. એટલું જ કહ્યું છે. આથી સમજી શકાય છે કે શરમાવર્તામાં તદહેતુ અનુષ્ઠાન જ હોય અને વિષાનુષ્ઠાન કે ગરાનુષ્ઠન ન હોય આવું ગ્રન્થકારે જણાવ્યું નથી. નિયાણાને શ્રી જિનેશ્વરદેએ નિષેધ કર્યો છે. એવું જણાવીને ગ્રન્થકાર પરમર્ષિએ ચરમાવતમાં પણ વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાન માન્યા છે. ગરમાવર્તમાં વિષાદિ અનુષ્ઠાનેને ન માનીએ અને એ અનુષ્ઠાને અચરમાવર્તામાં જ માનીએ તે શ્રી જિનેશ્વર દેવે એ નિયાણને નિષેધ કર્યો ન હોત. કારણ કે એ બે અનુષ્ઠાનોને ચરમાવર્તવત્ત જીવોને સંભવ ન હોય તે તેને નિષેધ કર વ્યર્થ છે. અને અચરમાવર્તવત્ત છે તે ઉપદેશના અધિકારી જ નથી. આથી સુજ્ઞજને સમજી શકે છે કે અચરમાવર્ત વત્તી જેને વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાન એ બે જ અનુષ્ઠાન હોય છે. જ્યારેચરમાવત્ત કાળમાં તે પાંચે અનુષ્કાને સંભવિત છે. માત્ર ચરમાવ
વતી ના વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાન, અચરમાવર્તાવતી જીવેના એ અનુષ્ઠાન કર્મ બંધનની અપેક્ષાએ ભિન્ન છે.
નિયાણુ, વિષાનુષ્ઠાન અને ગરાનુષ્ઠાનનું પ્રયોજક છે. લિષ્ટકર્મબંધનું કારણ, સંસારને અનુબંધી અને મેક્ષાભિલાષથી રહિત એ, મેટી ઋદ્ધિના ભેગની તીવ્ર આસકિતને જે અધ્યવસાય તેને નિયાણું કહેવાય છે. આથી
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
સમજી શકાય છે. કે મોક્ષની અભિલાષાથી કરાતી સેક્ષની પ્રાર્થના તથા તેની સાધના માટે અનુકૂળ લોકોત્તર કે લૌકિક સામગ્રીની યાચના એ નિયાણું નથી. પંચપરમેષ્ઠીમાં પ્રથમપદે બિરાજમાન શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યાદિ લક્ષ્મીને ભેગવવાની ઈચ્છાથી શ્રી તીર્થકરપદની ઈચ્છાને પણ શાસ્ત્રકાર પરમષિઓએ નિયાણું કહી છે. આ વસ્તુને જેને ખ્યાલ છે એવા છે તો પૌગલિક સુખોની યાચના ક્ષબાધક ન નીવડી હોય તે પણ એવા આત્માઓના દાખલા લઈને પૌતિક સુખના આશયથી ધર્મ કરવાનું કઈ પણ મુમુક્ષુ આત્મા ઉચિત ન માને કારણ કે એ આત્માઓ સંસારની ભયંકરતા સમજે છે. સંસારના સુખે કેવા દારુણ અને વિપાકે કડવાં છે. એને એ બરાબર જાણે છે. અગ્નિ બાળનારે છે અને વિષ મારનારું છે અને જેને ખ્યાલ છે એ જી, અગ્નિ વગેરેની જરૂર પડે જેટલી સાવચેતી પૂર્વક એને ઉપગ કરે એટલી સાવચેતી અજ્ઞાન બાલ જીને ન હોય, એ સમજનારા બાલ અને સંસારના સુખ માટે ધર્મ કર વાનું જણાવે છે એ ગ્ય છે? વસ્તુતઃ અગ્નિ અને વિષાદિ જેવા ભયંકર સંસારના સુખેથી તે બાળજીવને અળગા રાખવાને પ્રયત્ન કરવો જોઈએ એના બદલે આજે સંસાર સુખની ખાતર ધર્મ કરવાનું જણાવીને બાળ જીવોના હાથમાં કેટલાક અગ્નિ અને વિષને આપી રહ્યા છે એ ખૂબ જ વિચિત્ર છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
તહેતુ અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિવાળા કાળને ધર્મને યૌવનકાળ મનાય છે. એ પૂર્વેની સંસારની અવસ્થા બાળદશા. હતી. ધર્મના આ યૌવનકાળમાં અનુષ્ઠાનને રાગ હેય. છે અને એ પૂર્વે અસત ક્રિયામાં આદર હોય છે. યૌવનકાળમાં જેમ જ ભેગના રાગી બને છે. અને એ. વખતે બધી બાળકીડાઓ તેને લજજાનું કારણ બને છે. તેમ ધર્મના યૌવનકાળમાં ધર્મના રાગથી અસત ક્રિયાઓ શરમજનક બને છે. તેથી ચરમાવત્તમાં થનારું ચોથું તહેતુ અનુષ્ઠાન ધર્મના રાગથી થાય છે. જે બીજાદિ કમથી સંગત છે. ધર્મના યૌવનકાળમાં શુદ્ધ અનુષ્ઠાનને કરનારા લોકેને જોઈને તેમની ઉપર બહુમાન અને તેમની પ્રશંસા કરવાથી શુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરવાની ઈચ્છા સ્વરૂપ બીજ હોય છે. એ ઇચ્છાને અનુબંધ અર્થાદ એને નાશ ન થાય એ માટે પ્રયત્ન એ અંકુર સમાન છે. સદનુઠાનની અન્વેષણા એ અનેક પ્રકારના સ્કંધ સમાન છે. દેવપૂજાદિ અનેક સદનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિ એ અનેક પ્રકારના પાંદડા જેવી છે. ગુરૂભગવંતના ગાદિ સ્વરૂપ કારણની પ્રાપ્તિ એ પુષ્પસમાન છે અને ગુરૂભગવંતના ગાદિ. સ્વરૂપ કાણુની પ્રાપ્તિ એ પુષ્પસમાન છે અને ગુરૂ ભગ વંતની દેશના વગેરેથી પ્રાપ્ત થનાર ભાવધર્મની પ્રાપ્તિ. એ ફળ સમાન છે જે ચક્કસપણે મેક્ષની સાધક છે.
સ્વાભાવિક જે ભાવધર્મ છે તે તે ખરેખર જ શુદ્ધ ચંદનના ગંધની જેમ અત્યંત સુંદર છે, તે ભાવગતિ .
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
અનુષ્ઠાનને ‘અમૃત' અનુષ્ઠાન કહેવાય છે. પરમતારક શ્રી જિનેશ્વરદેવાની આજ્ઞાની પ્રધાનતાએ ચિત્તશુદ્ધિથી થતુ મેાક્ષાભિલાષથી વ્યાપ્ત જે અનુષ્ઠાન છે, તેને અમૃતાનુષ્ઠાનના જ્ઞાતાએ અમૃતાનુષ્ઠાન' તરીકે જાણે છે. અનુષ્ઠાન કરતી વખતે પૂર્વાપર શાસ્રના અર્થની સાથે વિરોધ ન આવે એ રીતે અથની વિચારણા કરવી.
ઉપર જણાવેલા પાંચ અનુષ્ઠાનામાંથી છેલ્લાં એ અનુષ્ઠાનેા જ સદૃનુષ્ઠાન છે. પહેલાં ત્રણ તા અસફ્ જ છે એ સદનુષ્ઠાનેામાં પણ અમૃતાનુષ્ઠાન માહના ઉગ્ર–ભયંકર વિષને નાશ કરતું હાવાથી શ્રેષ્ઠ છે. શ્રી અધ્યાત્મસાારમાં વણુ વેલા વિષાદિ પાંચ અનુષ્ઠાનના સ્વરૂપનો વિચાર કરવાથી પણ સમજી શકાશે કે ચરમાવત્ત માં પણ વિષાક્રિ અનુષ્ઠાન હાય છે.
આસનૅપકારી આ અવસર્પિણીના ચરમતીથ પતિ શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ આપેલી અતિમદેશનાના સારને ટૂકમાં સારભૂત કલિકાલ સર્વજ્ઞ આ ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ સંગ્રહ કર્યાં છે.
અનાદિ અનંત આ સંસારમાં ધમ, અથ, કામ અને મેાક્ષ આ ચાર પુરુષાર્થ છે. એ ચારમાં કામ અને અથ નામથી અર્થભૂત છે. પરમાથી તેા એ મને અનરૂપ છે. અદ્ભૂત તા મેાક્ષ એક જ છે, અને એ મેાક્ષનુ કારણ ધમ' છે. એ ધમ' સંસાર સમુદ્રથી તારનાર સચ માદિ દશ પ્રકારના ધમ સ્વરૂપ છે. સંસાર અન તદુઃખમય
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
છે. મોક્ષ અનંત સુખ સ્વરૂપ છે. સંસારને ત્યાગ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ એ એનું કારણ ધર્મને છોડીને બીજુ કેઈ નથી. માર્ગમાં રહેલે પાંગળે પણ જેમ ક્રમે કરી દૂર રહેલા વિવક્ષિત સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમ ધર્મમાં રહેલે ભારે કમી પણ ક્રમે કરી મેક્ષને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.” આ અર્થને જણાવનારા એ ઉપકારી ગ્રંથકાર પરમષિએ ખૂબ જ સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું છે કે અનાદિ અનંત આ. સંસારમાં અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષના અથી છે. હોવાથી તેની ઈચ્છાના વિષયભૂત અર્થ, કામ, ધર્મ અને મેક્ષ આ ચાર પુરુષાર્થ છે. અર્થ અને કામના અથી જીવની અપેક્ષાએ ધર્મ અને મોક્ષના અર્થી જીવની સંખ્યા તે ખૂબ જ ઓછી છે. ધર્મની ઈચછાવાળા જેમાં પણ ઘણું છે તે અર્થ અને કામ, ધર્મથી મળે છે એ કારણે ધર્મના અથી બનેલા છે. અનંતપકારી શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના પરમતારક વચનેથી સંસારને સમુદ્ર જે ભયંકર જાણીને તેને તરવા માટે તત્પર બનેલા મુમુક્ષુ આત્માઓ જ મોક્ષના અને એના સાધન તરીકે ધર્મના અથી હોય છે. વસ્તુતઃ અર્થ અને કામના સાધન તરીકે ધર્મના અથી જ ધર્મથી મળનારા અર્થ અને કામના. જ અથી છે. અને મોક્ષના સાધન તરીકે ધર્મના અથ જ ધર્મથી પ્રાપ્ત થનાર મેક્ષના જ અથી છે. આ સંસારમાં મોટા ભાગના અર્થ અને કામના અથી હોવાથી અર્થ અને કામ પુરુષાર્થ છે. પરંતુ એ નામથી જ અર્થભૂત છે. વસ્તુતઃ એ અર્થ અને કામ પરિણામે
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
તે નરકાદિ દુઃખાનું કારણ હાવાથી અનથ ભૂત છે. તેથી ઊપર જણાવેલા એ ચાર પુરુષાથ માં વસ્તુતઃ કોઇ અર્થભૂત હાય તા તે એક જ મેાક્ષ છે. અથ અને કામ અન ભુત હાવાથી વસ્તુતઃ એ પુરૂષાર્થ નથી. અને ધ પણ અદિના સાધનરૂપે જ પુરુષાર્થ હાવાથી વસ્તુતઃ એ પણ પુરુષાથ નથી, તેથી અર્થસ્તુ મેક્ષ વેજ: અહીં ‘વ' કારના પ્રયોગથી અપારમાર્થિક અકામ અને ધર્મના વ્યવચ્છેદ કર્યાં છે. અર્થાર્ અર્થાદિ ત્રણને પુરુષા જણાવ્યા નથી. પારમાર્થિક મેાક્ષને જ અહીં પુરુષાથ જણાવ્યેા છે. તેથી જ ગ્રંથકાર પરમષિ એ માક્ષના જ સાધનરૂપે ધમને જણાવતા ફરમાવ્યું છે કે ધમ તત્ત્વ આ ાળમ......' અથ અને કામ તે। અનથ સ્વરૂપ હોવાથી તેના સાધનને અહીં વિચાર જ કર્યાં નથી. આથી પણ સમજી શકાય છે કે ધમથી અથ અને કામ મળતા હાય છતાં તે અનથ ભૂત હાવાથી ઉપાદેય નથી.
પરમપુરુષાર્થ સ્વરૂપ એક માત્ર મેક્ષ માટે કરાતા ધમ જ આદરણીય છે. એ ધમ, સયમાદ્ધિ દશપ્રકારને છે, અને સંસાર સમુદ્રથી તારનારા છે, સંસારને અનત દુઃખમય અને મેાક્ષને અનંતસુખમય જણાવનારા શાસ્ત્રકાર પરમિષ એ અથ અને કામની ઇચ્છાથી ધમ કરવાનુ જણાવે એ મનના જોગ નથી. અથ અને કામને જેમ પરમાથ થી અન રૂપે જણાવ્યા તેમ ધર્મને અનથ રૂપે જણાવ્યેા નથી. ‘માગ પર રહેલા પાંગળા પણુ ક્રમશઃ દૂર પહોંચી શકે છે, એ રીતે ભારે કમી પણ ધમાં રહ્યો હોય તે મેાક્ષને પામી શકે છે.' આનાથી તેા ઊલટુ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
એ ફલિત થાય છે કે મેક્ષ આશય તત્કાળ ન હોય, અને સંસારની વ્યથા નિવારવાને હેતુ હોય તે પણ ભારે કમી જીવો ધર્મમાર્ગે ચાલે તે પરંપરાએ તેને પણ મેક્ષપ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. કારણ કે ધર્મ એ મેક્ષના માર્ગ રૂપ છે.” એ કેટલું છે સંસારના પરિત્યાગનું અને મોક્ષની પ્રાપ્તિનું કારણ ધર્મ વિના કઈ જ નથી. એ વિચારવું જોઈએ.
ઉપર જણાવ્યા મુજબ અર્થ અને કામ અનર્થ ભૂત હોવાથી અને અર્થ કામ તથા મોક્ષના સાધન રૂપે જ ધર્મ પુરુષાર્થ હોવાથી એ ત્રણે પરમાર્થથી પુરુષાર્થ નથી એ જણાવવાને અહીં આશય હોવા છતાં અહીં અર્થ અને કામને જ વ્યવચ્છેદ ઈષ્ટ છે. નહીં કે ધર્મને કોઈપણ એ કહેવાની હિંમત નહીં કરે કે “ચાર પુરુપાર્થને સામાન્યથી જણાવ્યા બાદ અર્થ તુ મક્ષ એક અહીં એવી કારથી અર્થ અને કામને જ વ્યવચ્છેદ છે નહીં કે ધર્મને પણ.” કારણ કે અહીં અર્થ, કામ અને મેક્ષને સામાન્યથી પુરુષાર્થ જણાવીને પરમાર્થથી જે પુરુ. પાથ છે તેને જ વર્ણવવાને ગ્રંથકાર પરમર્ષિને આશય છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ આ.ભ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ ચગશાસ્ત્રના પ્રથમ પ્રકાશના કલેક નં. ૧૫થી
ગના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતી વખતે ફરમાવ્યું છે કે અર્થ, કામ, ધર્મ અને મોક્ષ સ્વરૂપ ચતુર્વર્ગમાં સર્વશ્રેષ્ઠ મેક્ષ છે, અને એનું કારણ ગ છે. જ્ઞાન, શ્રદ્ધા
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
અને ચારિત્ર આ ત્રણ સ્વરૂપ ચાગ છે. અનાં ઉપાજન-રક્ષણાદિમાં દુઃખનેા અનુભવ થતા હોવાથી અને કામના પરિભાગમાં સુખને લેશ હાવા છતાં અ ંતે તે વિરસ હોવાથી તથા ક્રુતિનુ કારણ હાવાથી અથ અને કામ ચતુર્થાંગ માં શ્રેષ્ઠ નથી. અથ અને કામનું સાધન ધમ હોવાથી, જો કે અથ અને કામની અપેક્ષાએ ધમ શ્રેષ્ઠ છે. પરંતુ સુવર્ણની એડી જેવાં પુણ્યના બંધનુ એ કારણ હાવાથી ધમ' સ'સારપરિભ્રમણનુ કારણ છે. તેથી તે પણ ચતુગ માં અગ્રણી નથી. જ્યારે મેક્ષ તેા કલેશથી સહિત, આપાતરમણીય કે પરિણામે દુઃખદાયી નથી. પરંતુ સર્વ ક્લેશથી રહિત સદાને માટે રમણીય અને અનંતસુખપ્રદ છે તેથી પુણ્ય-પાપના ક્ષયસ્વરૂપ તે મેાક્ષ ચતુર્વાંગ'માં અગ્રણી છે.' આ પ્રમાણે ચોગશાસ્ત્ર પ્રથમપ્રકાશના લેાક ન. ૧૫ ને અથ તેની ટીકામાં જણાવ્યે છે. ગ્ર ́થકાર પરમષિ એ ધર્મને અગ્રણી ન વર્ણવતા મેાક્ષને જ અગ્રણી વર્ણવ્યે છે.
નિલ કલાદિ ગુણાથી સહિત એવા રમણીય મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્ત થયે છતે બહુબુદ્ધિમાન મનુષ્યે મેાક્ષ માટે ખૂબ ખૂબ પ્રયત્ન કરવા જોઇએ.
જે ધમ અથ અને કામ પરિણામે સુંદર નથી તે ધમ અથ અને કામ, કિ’પાકના ફળ, દુષ્ટજનેાના સંગ અને વિષનાં લેાજન સમાન છે.
જેમાં સંસારના ભય નથી. જેમાં મેક્ષને સ્હેજ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
પણ અભિલાષ નથી. તે ધર્મ શી જિનેશ્વરદેવેની આજ્ઞા વિનાને જાણ.
એ ધર્મ, માયાશલ્ય મિથ્યાત્વશલ્ય અને નિદાનશલ્ય આ મેટા શલ્યના દેષથી પાપાનુબંધી પુણ્યબંધનું કારણ છે. જેનાથી સર્ષની જેવા ભયંકર અને સેંકડો સંકટનાં કારણ એવા ભેગે મળે છે.
પરંતુ પુરુષમાં શ્રેષ્ઠ પુંડરીક કમળ સમાન શ્રી જિનેશ્વરદેવેએ પ્રરૂપેલે ક્ષમાપ્રધાન જે ધર્મ છે. તે જ મોક્ષ માટે ઉચિત છે. જેનાથી અક્ષય એવા મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
નિર્મલ કલાદિ એટલે સારાસારને વિવેક વગેરે ગુણોથી સહિત એવા દુર્લભ મનુષ્ય જન્મની પ્રાપ્તિ પછી બુદ્ધિમાન પુરુષોએ એ રમ્ય મનુષ્ય જન્મને મોક્ષ માટે જ ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
શુભ ભવતુ શ્રી સંઘસ્ય
સંપૂર્ણ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXXXXXXXXXXXXXXXX ક મારૂં કયુ” મારે જ ભોગવવાનું છે. * અંતે છ ડીને જ જવાનું છે એ ભૂલાઈ ગયેલી વાતને યાદ કરે. * જન્મ-મૃત્યુ એ પ્રકૃતિ છે જીવન એ વિકૃતિ છે. * હું ભગવાન મહાવીર સ્વામીને અનુયાયી છું, પણ લાડી-વાડી ગાડીને નહિ જ. * સંસાર છોડવા જેવ, મેળવવા જેવું સંયમ, પામવા જે પ્રભુ મહાવીરના પંથ, મેળ કરવા જેવા દેવ-ગુરુને ધમ ક દેવ, ગુરૂ—ધ મ સાથે મેળ-સુમેળ તેને સંસાર- પાપ કર્મ સાથે મેળ હોય નહિ. લિ, મુનિ ચન્દ્રગુપ્ત વિ. :::ERY************ તા.ક. : શ્રી પૃથ્વીચન્દ્ર ગુણસાગર હવે છપાશે. ******************** *