Book Title: Vaidik Vakya Rachnama Sarvanamo Ane Vyakaranni Visangati
Author(s): Bansidhar Bhatt
Publisher: Bansidhar Bhatt
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249692/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati tattvamasi (chA. upa. 6.8-16)nuM vivecana. bhA. pro.DaoN. baMsIdhara bhaTTa (jarmanI) ha1 : prAstAvika : bhAratIya saMskRtimAM saMskRta bhASA-kSetranuM sAhitya ane prAkRta-bhASA-kSetranuM sAhitya, baMne paraspara saMkaLAyelAM (interdisciplinary) rahyAM che. A kSetronAM sAhitya sarvalakSI (Arya/ApeMtara) sAmagrI dharAve che. temAM dharma, darzana, samAja, arthavyavasthA, rAjanIti, itihAsa, sAhitya (kAvya, nATaka, alaMkAra), chaMda, vyAkaraNa, purAtattva, ityAdi prakAranA graMtho ke viSayo maLI Ave che; ane te badhA graMthomAM/viSayomAM paNa paraspara vicAra vinimaya thato rahyo che; eTale ke saMskRta ke prAkRta bhASAnA graMthomAM uparyukta viSayo kyAMkane kyAMka maLI ja Ave che. paraMtu, saMskRta graMthomAM adhyayana-saMzodhana karanArA ApaNA bhAratIya vidvAno prAkRta graMthonI akSamya upekSA kare che, te rIte prAkRta graMthomAM adhyayana-saMzodhana karanArA vidvAno paNa saMskRta-graMthonI akSamya upekSA kare che. vaLI, A rIte adhyayana-saMzodhana karanArA vidvAno potapotAnI rucinA viSayanA "khAbociyAmAM" ja rAcyA rahe che. jema ke, aupaniSada ke darzanazAstranA vidvAno vyAkaraNa pratye ke dArzanika vicAronI utkrAMti mATe jAtaka kathAo ane prAkRta-pAli sAhitya pratye paNa durlakSya seve che. tema vyAkaraNa zAstranA vidvAno pANini-aSTAdhyAyInA "kuMDALAmAMthI" bahAra nIkaLIne prAtizAkhyo, nirukta, - upaniSado, rAmAyaNa-mahAbhArata ke purANo, ane jAtaka kathAo ke pAli-prAkRta sAhitya jevA viSaya-graMthomAM prApta bhASA-lokabhASA mATe DokiyuM paNa karatA nathI; te rIte alaMkArazAsanA "kUpamaMDUko" prAkRta-saMskRta-bhASA, chaMdavikAsa, vaidika vAya, vagerenuM anuzIlana karatA ja nathI. A vidvAnone koNa samajAve ke dArzanika vicAradhArAnA ke nATyazAstranA ke vyAkaraNazAstranA tathA lokabhASAnA saMketo ke vikAsa mATe samAMtara jatA saMskRta-prAkRta graMthonuM ke temAM maLI rahetA viSayonuM adhyayana paNa atyaMta Avazyaka che. ane vaLI vaidikagraMthonA vidvAna/paMDito to potAnI eka AgavI purANI duniyAmAM ja saMtuSTa rahe che. ane vaidika sAhitya mATe khAsa jarUrI muddA (vAkyaracanA, bhASAkIya kliSTatA, bhASAvyutpattizAstra, vagere) viSe ajJAna dharAve che. uparyukta prakAranA vidvAno evo dAvo to kare che ke, teoe temanA mukhya kSetranA/viSayanA adhyayana-saMzodhana mATe Itara kSetranuM/viSayonuM paNa adhyayana karyuM che. paraMtu temano Avo dAvo yogya lAgato nathI. jemake, alaMkArazAstranA vidvAne vaidika vAmanuM ke anya bhASAkIya sAhityanuM adhyayana karyuM hoya, paNa vaidika ke anya bhASAkIya sAhityanA adhyayana-saMzodhananI pakaDa to tene hotI ja nathI, AthI te te viSayonAM ke kSetronAM pAzcAtya ane bhAratIya saMzodhanomAMthI mukhya mukhya Adhunika saMzodhanono AdhAra levo ja joIe. Avo AdhAra A vidvAno letA nathI. vaLI, graMtha-vizleSaNaprakriyAnuM paNa temane pUratuM jJAna hotuM nathI. saMskRta vyAkaraNa-zAstra kilaSTa rahyuM che. AthI uparyukta amAruM vidhAna vAMcI koI vyAkaraNazAstrano vidvAna tarata evI Takora karaze ke : pANini-aSTAdhyAyInA ""kuMDALAmAM" tame to jarA pagapesAro karI juo ! A bAbate ahIM jaNAvavuM paDe ke : bhASA pANini-aSTAdhyAyImAM niyamothI baMdhAI cUkI te pahelAMnI vaidika graMthomAM, zilAlekhomAM, jAtakakathAomAM, pAli-prAkRta graMthomAM maLI AvatI bhASA/lokabhASAnAM vizleSaNa karI, ane te saMbaMdhI bhASA-vyutpatti-zAstranA vidvAnonAM saMzodhanomAM rahelI A vyAkaraNazAstra karatAM ya vadhAre kilaSTa prakriyA samajavA/samajAvavA te potAnI buddhi kasI jue ane "kuMDALAne" ja liSTa, viSaya-sarvasva mAnI levAno bhrama nA rAkhe ! upara je te tarI AvatAM, saMzodhananAM Avazyaka lakSaNone AvarI leto - tenA Adarza udAharaNarUpe - eka saMzodhana lekha ahIM prasiddha karIe chIe. temAM vaidika - aupaniSadU sAhityamAM jANItA amerikAnA vidvAna joyala pI. 46] [sAmIpya : oNkaTobara, 200-mArca, 2001 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bereTananA (juo, bereTana) 1986 mAM prasiddha thayelA saMzodhana-lekhanA AdhAre chAMdogya (= chatra) upaniSada (=upa.)nA chaThThA adhyAyanA AThamA khaMDathI soLamA khaMDa sudhI (6.8-16) dhruvapaMkti tarIke punarAvartana pAmatA vAkyamAM saMkalita "tattvamasi" vAkyanuM ahIM vivecana karavAmAM Ave che. prastuta saMzodhana-lekhamAM chAM.upa. (6.8-16)nA viSayavastunuM vivecana taddana vastulakSI rIte (objective) thatuM rahe te upara satata lakSya ApyuM che te vAcako noMdhe ! uparAMta, bhAratIya vidvAnanA ke anya vyaktinA hRdayamAM vasI rahelA ane darekanA mukhe eka "mahAvAkya" tarIke sahaja bolAI jatA, tathA arthanI dRSTie ke samajavAmAM taddana saraLa bhAsatA A aupaniSada vAkya : "tattvamasi"no yogya ane abhipreta artha kayo ghaTI zake e bAbate ahIM (kadAca bhAratamAM) sau prathamavAra vizada varNana karavAmAM Ave che. 72 : dhruvapaMkti ane zAMkarabhASya : ", chAM.upa. 6.8-16 mAM nIce mujaba dhruvapaMkti Ave che :sa ya eSo'NimaitadAtmyamidaM sarvaM, tatsatyaM, sa AtmA tattvamasi, zvetaketo iti....1 te je A aNimA (sUkSmatama) che, e svarUpamaya A badhuM (jaga) che, te satya che, te AtmA che, he zvetaketu, tata" tuM che..." A dhruvapaMktimAM AvatAM te- ane ta- jevAM sarvanAmo kyAM, kayI saMjJA mATe yojayAM che. ane temano vyAkaraNanI dRSTie zo saMbaMdha che tevA muddA mATe ahIM vivecana karavAnuM Avazyaka thaI paDe che. - chAM. upa. uparanA tenA bhASyamAM zaMkara A dhruvapaMkti nIce mujaba samajAve che : sa ya sadAkhyaH, eSa uktaH aNimA aNubhAvo jagato mUlam / etAdAtmyaM-etadAtmA yasya sarvasya tad-etadAtma, tasya bhAvaH, aitadAtmyam / etena sadAkhyenAtmanAtmavatsarvamidaM jgt|..... yena cAtmanAtmavatsarvamidaM jagat-tad-eva sadAravyaM kAraNaM, satyaM paramArthasat / ataH sa eva AtmA jagataH pratyaksvarUpaM satattvaM yAthAtmyam / Atmazabdasya nirupapadasya pratyagAtmani gavAdizabdavan-nirUDhatvAt / ataH, tad sat tvamasIti he zvetaketo / .... (pUnA. 665 sarakhAvo brahmasUtra-zAMkarabhASya 1.1.6 pAnuM 109). "te je "satu" saMjJaka (astitva dharAvatuM tattva) che. (pahelA) jaNAveluM A, aNimA - aNuno bhAva - jagatanuM mULa (kAraNo che. e AtmA sarvano che te "etadAtma", teno bhAva = aitadAbhya". e "satu" saMjJaka AtmAthI Atmamaya A sarvajagata che..... ane je AtmAthI Atmamaya A jagata che te ja "sa" saMjJaka kAraNa satya che. (ta) paramArtha (daSTie) sat che. AthI te ja AtmA jagatanuM pratyaka (AMtarika) svarUpa che, sAcesAca svabhAva che ane mAthAbhya (AtmA) che, upapada rahita Atmazabda pratyakSa (AMtarika) AtmAnA arthamAM jANIto (jagatamAM rUDha) che; jema ke gAya vagere zabdo. tethI te sat tuM che; he zvetaketu !..." A dhruvapaMkti uparanuM zAMkarabhASya jotAM jaNAze ke zaMkare ahIM ta- ane ta- sarvanAmo koIpaNa rIte saMta (astittva dharAvatuM koI tattva; Existent/Being) nA saMdarbhamAM lIdhAM che, jema ke, *, , . 8: 8: = salAvya, A rIte patAvya{ nA prathamapadamAM AvatAM tat sarvanAmane paNa sata tarIke lIdhuM che.; jema ke, tena=savAbena- mAtmA.. ane chellA vidhAna tattvamasi mAM AvatA tat sarvanAmane paNa satu nA saMdarbhamAM samajAvyuM che, jema ke tasatuM. jo ke tAttvika (dArzanika) vicAradhArAnI dRSTie zaMkaranuM A rItanuM arthaghaTana vyAjabI gaNI zakAya, ane tattvajJAnamAM sane - astittva dharAvatA koI tattvane - niman (sUkSmatama koI tattva)nA arthamAM paNa ghaTAvI zakAya. paraMtu, A dhruvapaMkti jevI viziSTa vAkyaracanAmAM to sat ane maNimana, baMne judA prakAranI saMjJAo che, ane A vAkyaracanAmAM AvatAM (paNa chellA tattvaka vidhAnamAM AvatA tat sarvanAma sivAyanA) badhAM sarvanAmo satanA saMdarbhamAM nahIM, paraMtu AgamananA saMdarbhamAM yojAyAM che. A muddo tathA chellA tatvamasi vidhAnamAM AvatA tata sarvanAmano yogya saMdarbha, e muddo paNa ahIM viziSTa vivecana mAgI le che. A muddhanI carcAnI pahelAM ahIM detAbhya vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tatvasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana] [47 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha viSe vivecana karavAmAM Ave che. harU : tilAvya" ke tilAvyam ? zaMkara A dhruvapaMktinA ... maitAvyama... nA be zabdasamUhane (saMdhine) chUTA pADatAM uttara padamAM khetalAvya pATha svIkAre che (62). vyohataliMke ane tene anusarIne senAe taddAne badale patarAtman pATha sudhAryo che; ejaIne (pA. 175) to retadvAnyam pATha laI aMgrejI anuvAda karyo che. A bhASyakAro bhAvavAcaka nAmonA prayoga karavAnuM vizeSa valaNa dAkhave che. ahIM paNa kAlpanika talAza pATha bhASyakAronI bhASAmAM kAMIka sarvasaMmata hovA chatAM A pATha prAcIna aupaniSada bhASA-prayogone anurUpa nathI. uparAMta hetALa" pATha yathArtha vivaraNa ke anuvAda karavAmAM ahIM muzkelI sarje che. AthI ahIM detavyama ke patAtmima jevA pAThane badale tivyam pATha ja yogya che evuM spAyare (1886 : huM 27.1. pA.18; 1896H huM 95 6 pA. 30) tathA debUke (7 279: pA. pa65), raNue (1961H 369, pA. 500) ane Iklare (pAnAM 4....) jaNAvyuM che, ane vaidika vAkayamAM paNa maLI AvatA AvA pATha noMdhyA che. AvA pATho chAM. u5. nA uparyukta pATha (utAvyama) sAthe sarakhAvI zakAya, jema ke - (1) maitrAyaNIya saMhitA 1.4.6 (pA. 54) : "ete vai devA ahutAdo yad brAhmaNAM etaddevatya eSa ya: purAnIjAnaH..... / te devo homeluM nahIM khAnArA brAhmaNo che. jeNe pahelAM yajJa nathI karyo ane A devatya (devatA) che." tatya: =te (brahmA:) revatyA pUrva paNa sa: = (2) taittirIya brAhmaNa 3.9.17.3 (pAnuM 1297) = raudraM caruM nirvapet, yadi mahatI devatAbhimanyeta, etaddevatyo vA azvaH / svayaivaina devatayA bhiSajyati, agado haiva bhavati / "jo moTo devatA (A pazune) ijA kare (trAsa Ape) (to) teNe adrane yajJamAM caru Apavo joIe (DhoLavo joIe). ghoDAne e devatya che, (tethI) potAnA devatA dvArA teno vaidya bane che. te nIrogI bane che." tadvatya: =ASa=(==) revatva purva thI sa: uparyukta ullekhomAMthI udAharaNa (1)nA patidevatva: padamAM yojAyeluM patana sarvanAma tenA purovarsI brAha: padano saMdarbha sUcave che; tathA udAharaNa (2)nA taddatya: padamAM yojAyeluM tat sarvanAma tenA purovarsI dra-zabdano saMdarbha sUcave che. te pramANe prastuta dhruvapaMktinA patarAncam padamAM yojAyeluM hata- sarvanAma paNa tenA purovartI gaNitapadano ja saMdarbha jaNAve che. etadAtmyam eSaH (=aNimA) AtmyaH yasya tad (chAM. u5. 6.8-16 mAM patalAm pATha sAco che, tenI maniara-viliyamsanA saMskRta aMgrejI zabdakoSamAM (AvRtti 1899, pAnuM 231 6 ) e mujaba sudhAro karavAnI jarUra che !] . . 64: "jAti-vacana svIkArano niyama" prastuta dhruvapaMktinA tat satyam zabda-samUhamAM vaparAyeluM tat sarvanAma paNa tenA purovarsI (pulliga) padanA saMdarbhamAM ja yojAyuM che; chatAM te 7- sarvanAme gamana nAM jAti (pu), vacana (ekavacana) svIkAravAne badale satya nAM jAti (napu) ane vacana (ekavacana) svIkAryA che; ane vaidika gadyavAbhayanI vAkyaracanAnuM anusaraNa karyuM che. vaidika gadyanI vAkyaracanAnA niyama mujaba darzaka (deictic) sarvanAmanAM jAti ane vacana taTastha rahe che; te game te jAti-vacanamAM vaparAya che. A sarvanAma, prathama vibhaktimAM paraMtu vidheya (vA) tarIke yojAyelA padanAM (predicate 48] [sAmIpya : okaTobara, 200mArca, ra001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nominative), athavA prathamA vibhaktimAM kartA (pANini 2,3.46 pA. 512) tarIke yojAyelA padanAM (subject nominative), athavA saMgati darzAvatA padanAM (appositive) je "vacana" ane "jAti" hoya che te ja vacanano ane jAtino svIkAra karI le che. TUMkamAM, darzaka sarvanAma je zabdanI sAthe hoya te zabdanAM jAti ane vacana svIkArI le che. Ane "jAti-vacana-svIkArano niyama' kahe che. (sarakhAvo =spAyara 1886; $. 27.1 pA. 18; 1896: SS 95 b pA. 30; delyUka $279 =pA. 565; raN 1961 : 369, pA. 500; Iklera =pAnAM 4.....) A jAti vacana-svIkArano niyama tattvamasi nA vivaraNa mATe paNa Avazyaka thaI paDe che. sAmAnya rIte A niyama ane tenA anusaMdhAnamAM tattvamasi nuM vivaraNa karavA pratye anuvAda karanArA lokonuM dhyAna kheMcAtuM nathI. A jAti-vacana-svIkAranA niyamanuM udAharaNo sAthe vizada vivaraNa karatAM pahelAM ahIM sarvanAma mATe kAMIka sAmAnya vivaraNa karavAnuM yathArtha lAge che. (pANini ke pataMjalie vidheya prathamA vibhakti viSe koI vivecana ke saMjJA ApyAM nathI !) saMskRtamAM ane khAsa to vaidika graMthomAM sarvanAma ane nAmano eka sAthe thato prayoga grIka bhASAnA nizcayAtmaka ArTikalanA (article = padano arthanirNaya karanAro avyaya-zabda; jema ke, aMgrejImAM the, vagere) jevo hoya che. jema ke te revA: (=the gods) Avo prayoga RgvedamAM nathI. A prayoga kuru-paMcAla kendramAM pracalita maitrAyaNIya-saMhitA, kAThaka saMhitA, taittirIya-saMhitA vageremAMthI badhe (vaidikagraMthomAM) phelAyo. prAcIna vaidika kathAnako sAdhAraNa rIte revA hai thI zarU thAya che, paMratu aitareya - brAhmaNamAM tevAM kathAnako te revA:=thI zarU thAya che. A rIte vaidika soma, sa tvama vagere pAlibhASAmAM saM. som > pAli soham ane saM. (vaidika) taM tvam > pAli. te taeN thayAM. Ama sAmAnya rIte vaidika zarUAta atha thI thatI tyAM uttarakAlIna vaidika graMthomAM vAkyanI zarUAta sa thI thavA mADI (sarakhAvo =vila SS 9.2 pA. 213 ane SS 9-10 pA. 221). AthI, ta- sarvanAma sAdhAraNa rIte vizeSaNAtmaka (abjectival) nathI hotuM, paraMtu ta- sarvanAma vizeSaNAtmaka hoI zake (juo Iklera pA. 10....) A uparAMta tat sarvanAma (napuM.) kriyAvizeSaNa tarIke aneka arthamAM vaparAya che. (juo SS 12). have vaidika gadyasAhityanI vAkyaracanAmAM sarvanAmanA jAti-vacana-svIkAranA niyamo nIcenAM udAharaNo uparathI samajI zakAze. (1) jaiminIya brAhmaNa 3.326 (pA. 487) tarUM.....akSare - 3posarpatAM saivaiSAnuSuvamavat / "temAMthI ( vAc mAMthI). be akSaro udbhavyA; te be (akSaro : sA =akSare) A anuSTul chaMda banyA' ahIM sA sarvanAma akSare no (napuM., dvivacana) saMbaMdha darzAve che, paNa te sarvanAme vidheya-prathamAvibhakti-pada ahunAM jAtivacana (srI. ekavacana) svIkAryAM che. ahIM sA.....anuSuvamavat thI evo artha nathI nIkaLato ke "te....anuSTum chaMda banyo," paNa avazya A ja artha thaI zake ke; vANImAMthI udbhavelA be akSaro anuSTum banyA. ahIM ta- sarvanAma vizeSaNAtmaka nathI; paNa aa sarvanAma anuSum nA vizeSaNa tarIke che. (2) ahIM saMbaMdhaka vAkyaracanAmAM ta- sarvanAma viSe jaNAvavAmAM Ave che. saMbaMdhaka vAkyaracanAmAM mukhya vAkya sAthe gauNa saMbaMdhaka vAkya (Relative clause) saMkaLAyeluM hoya che. A gauNa saMbaMdhaka vAkyamAM jo kartA spaSTa hoya, tyAre paNa jAti-vacana-svIkArano niyama lAgu paDe che. ahIM ta- sarvanAma gauNa saMbaMdhaka vAkyamAM kartAnA saMdarbhamAM; paraMtu mukhya vAkyamAM te vidheya prathamAvibhaktinAM jAti-vacana svIkAre che, chatAM A ta- sarvanAma saMdarbha to mULa kartAno ja sUcave che ! jema ke aitareya brAhmaNa 3.34.2 (pA. 379. opha.pA.82) : yAni parikSANAnyAsa~ste kRSNAH pazavo'bhavan / vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana] [49 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " je baLI gayA pachI zeSabhUko (khAkha) hatAM te (rikSAna) kALAM pazu thayAM." ahIM ni parikSAcAlana gauNa vAkya samUha che; ane temAM rikSAni (napuM. bahuvacana) kartA tarIke spaSTa che. tenA saMdarbhamAM vaparAyelA te sarvanAme parikSAnA kartAnA saMdarbhamAM rahevA chatAM, parikSAnanAM napuM. jAti ane bahuvacana svIkAryo nathI.; paNa vidheya prathamAvibhaktimAM AvelA pazava:nAM jAti (pu.) ane vacana (bahuvacana) svIkAryo (3) jaimanIya brAhmaNa 3.126 (pA. 407) : tad yat tad yajJasya ziro'chidyateti so'sAvAdityaH / ' "ema kahevAya che ke yajJanuM te zira kapAyuM te(=":) e sUrya hito." upara jaNAvelI saMbaMdhaka vAkyaracanA jevI ahIM para vAkyaracanA thaI che. temAM gauNa vAkyasamUhamAM zi=kartA spaSTa che. ahIM : sarvanAma, mukhya vAkyamAM vidheya prathamA-vibhaktimAM rahelA badritya: (pu. ekavacana) mujaba rahyuM che; ane gauNa vAkyanA zi=kartAnA saMdarbhamAM te hovA chatAM teNe zirInAM napuM. ekavacana svIkAryA nathI. (4) aitareya brAhmaNa 4.17.6 (pA.484,; opha. pA. 110) prAyaNIyo'tirAtrazcaturviza ukthyaH sarve'bhiplavA: SaLahA AkSyantyanyAnyahAni, tadAdityAnAmayanam / prAyaNIya (prAstAvika)-atirAtra, caturviza - ukathya, sarve abhiplava paDaha ane bIjA keTalAka) Akyanta divaso-te (tat = badhA nirdezelA yajJa) Adityono mArga che." ' AvA prakAranI (Proleptic) vAkyaracanAmAM tat sarvanAma pUrvanirdiSTa zabdonA saMdarbhamAM yojAya che. ahIM tat sarvanAma vityAnAmayanam vAkyasamUhamAM yojAyuM chatAM teno saMdarbha pUrvanidiSTa yajJavidhio sAthe rahe che. chatAM A sarvanAme nayanam nAM jAti-vacana svIkAryA che, paraMtu pUrvanirdiSTa vividha yajJavidhionAM jAti-vacana (pu.napuM: ekavacana, bahuvacana) nathI svIkAryA. ahIM ayana pariNAma che ane teno hetu, pUrvanidiSTa yajJavidhi kriyAo che. (5) zatapatha brAhmaNa (2.5.1.18) (mAdhyadina-zAkhA) (pA. 179) : prasva upasaMnaddhA bhavanti, taM prastaraM gRhNAti prajananamu hIdaM, prajananamu hi prasvastasmAt prasUH prastaraM gRhNAti / - "khIlatI kaLIo,kuMpaLo (bahinA samUha sAthe) bAMdhI che. temane (tuM.=prasva:) prastara (tarIke) grahaNa kare che. kharekhara A prajanana che, ane khIlatI kaLIo/kuMpaLo prajanana che, tethI khIlatI kaLIo/kuMpaLo prastara (tarIke) prahaNa .kare che." A vAkyamAM prakUTa ane pratarama, baMnenI yogyatA - yathArthatA ke saMgati- darzAvI che (Apposition). A vAkyanA aMte AvatuM vidhAna prasUTa prasta gRhati spaSTa kare che ke ahIM A AkhA vAkyamAM tam sarvanAma prastaram padanA vizeSaNa tarIke ke darzaka sarvanAma tarIke (deiotic) nathI, paraMtu te kaLIonA (54:) saMdarbhamAM yojAyuM che. chatAM A ta-sarvanAme prad: nA.paM. bahuvacanane badale prastaranuM napuM. ekavacana svIkAryuM che. egelIMga (pA. 389) paNa e mujaba ja A vAkyanuM bhASAMtara karyuM che. paH vaidika vADmayanI ane chA.upa.nI vAkyaracanAmAM samAnatA : upara ( 4 mAM darzAvelI vaidika gadyanI vAkyaracanA jevI ja vAkyaracanA chA. upa.mAM paNa maLI Ave che te nIce jaNAvelAM (1-11) udAharaNo uparathI spaSTa thaze. (1) chAM. upa. pa.10-1 (pA. 342) - tA. [na:] samudrat samudramevANIntiA H samudra parva bhavati | tA yathA tatra 1 vivuM..... siAmIpya : oNkaTobara, 2000-mArca, 201 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "A nadIo samudramAMthI (vahe che.) ane samudrane maLe che. teo (sa:=tA:/gha:) samudra thAya che. jema teo tyAM jANatI nathI....' A vAkyamAM tAH =sarvanAmo nadIo mATe - nadIonA saMdarbhamAM yojAyAM che. uparAMta, A ja vAkyanA sa samudra parva mata vidhAnamAM : =sarvanAma paNa nadIo mATe yojAyuM che. chatAM, A sa: sarvanAme samudranA (vidheya prathama vibhaktinAM) 5. ane ekavacana svIkAryA che (sarakhAvo : Ikvera pA. 4); nadInAM (strI. bahuvacana) jAti-vacana nathI svIkAryA. (2) chA. upa. 6.3.8 te vA ete paJcAnye paJcAnye daza santastat kRtam / "te e pAMca anya (ane vaLI) bIjA pAMca maLI daza thatAM teo (tat =pAMca + pAMca) "kRta' che." ahIM tata sarvanAmano saMbaMdha paDyuM, paDjha sAthe spaSTa che; paNa teNe vRtam (vidheya prathama vibhakti)nAM nAnya. ane ekavacana svIkAryA che; paNa teNe paOM- pazcanAM paM. bahu nathI svIkAryA. (3) chA. upa. 2.21.1 (pA. 98) traya ime lokAH, sa prastAva: agni rvAyurAdityaH, sa udgItho nakSatrANi vayAMsi marIcayaH, sa pratihAraH / sarpA gandharvAH fpatarauMnidhana.... | "(ahIMnA) A traNa loka, teo (sa: =navA:) prastAva (sAmanuM, prAstAvika stuti) che. agni, vAyu ane sUrya, teo (1 : =niH + vAyu: + Atyi:) =ugItha (sAmavedagAyana) che. nakSatro, pakSIo ane marIcio (prakAza-kiraNa), teo (sa:=nakSatrANa + vayasi + marI vaya: =) pratihAra (sAmannA akSaro) che. sarpo, gaMdharvo ane pitRo, teo (sa: =sa: + 'bdhi: + fpatara:) nidhana (sAmanuM aMte AvatuM pada,vAkyo che." A udAharaNa, upara jaNAvelA udAharaNa (2) nI samAna jAya che. A rIte sarakhAvo; chA. upa. 2.3 ane 2.4. (pA. 78-79) A udAharaNo (2)-(3) mAM te- sarvanAmano saMdarbha tenI pAse ja AvelA zabda sAthe ke evA aneka zabdonA samUha sAthe spaSTa thAya che. (4) chA.upa. 7.4 1-2 (pA. 370-373) ahIM maMtpano marma samajAvavAmAM Avyo che. te jaNAve che ke, mana, vANI, nAma, maMtra, karma, e sarvano AdhAra paMpa che. (chA.-upa.7-4-1). A rIte ghAvApRthivI (svarga ane pRthvI), vAyu, AkAza, topa, teja; e badhAM saMtRpta che, temAMthI varSA, anna, prANo, matro, karmo ane jagatuM, e sarva uddabhave che. ahIM upasaMhAra karatAM jaNAvyuM che ke Sa: saM 5: =.... (chA. upa. 7.4.2, pA. 373) A 8: =sarvanAmano saMdarbha upara jaNAvelAM saMnsa ane saMskRtanAM badhAM varNanomAM je darzAvyuM che te samagra phakarA sAthe rahe che. jo A : =sarvanAmano ahIM Avo. saMdarbha nA hota to tevI paristhitimAM ahIM sa: sarvanAmane badale sAmAnya rIte tata sarvanAma (napuM. ekavacana) yojAyuM hota (5) chA. upa. 3.1.1-2 (pA.119-121) mAM vA sAhitya Tevamadhu.... I (3.1.1) tatha ye prI rameyastA vArtha prALo madhunA : madhuta: | traveH iva pun tA amRtA mApa:... | (3.1.2) "devonuM madhu Aditya che.... tenAM (=AdityanAM) je pUrvanAM kiraNo che teo AnA (kaW =madhunA) pUrva taraphI koSo che, RcAo madhamAkhIo che, Rgvada puSpa che. te (tA: = madhu) zAzvata Apa (pravAhI-tattva) che." A pachI A mApa: kevI rIte udbhave che ane te zA mATe badhu che tenuM varNana Ave che. vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana] [51 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahIM marau vA... puSpama sudhInuM varNana tenI aMte AvatA tA amRtA mApa:nI apekSA rAkhe che evuM sUcana karatuM hyumanuM bhASAMtara =The drops of the nectar fluid [arose as follows] (pA.203) yathArtha nathI. ahIM tesarvanAma tenA purovartI zabda sAthe nahIM ke tenA koI uttaravartI zabda sAthe-saMdarbhamAM rahyuM che. sAmAnya rIte, ta- sarvanAma vAkyanI zarUAtamAM koI zabdanuM punarAvartana kare che, athavA to vAkyaracanAno pUrvApara saMdarbha darzAve che. AvI vAkyaracanA anvAdezIya (Anaphoric sarakhAvo =nirukta 4.25 pA. 69 ane pANini 2.4.32-34 pAnAM 546-549) hoya che. AvAM vAkyomAM te - sarvanAma koI navo ja muddo sUcavatuM nathI, ke te koI evA mudAnI apekSA paNa rAkhatuM nathI. ahIM amRtA mApa: pravAhIo che ane chA. upa. bhinna bhinna prakAranAM pravAhIo bhinna bhinna upamAthI darzAve che; jemake teo yajJanI pravAhI AhUtio che, dA.ta. soma, ghI, dUdha vagere (sarakhAvo A uparanuM zAMkarabhASya pA. 119-122), te madhumAkhIoe sarjelo rasa che. (chA. upa. 3.1.3), te devonA sUrya pratye vahe che. (chA.upa.3.1-4.) te amRtanA lIdhe devo nirbhara che. (chA upa.3.6.1). teo sAcesAca devamadhu che, ane ahIM Ama tesarvanAma svAbhAvika rIte ja A badhu nA saMdarbhamAM rahe che. () upara 44. (2-3)mAM jaNAvyA pramANe chA.pi.mAM paNa saMbaMdhaka vAkyaracanAmAM gauNa-vAkyanA viziSTa kirtAnA saMdarbhamAM te- sarvanAmano prayoga mukhya vAkyamAM thAya che. A mATe udAharaNa 6-8 ApavAmAM Ave che; jema chA.upa. 7.23.1 (pA. 397) : jo vai pUmA, tat sudyam "je paripUrNatA (pUnA) che, te (tat =dhUmA) sukha che." (7) chA.upa. 1.3.3. (pA. 30) - yo naH, sA vaid ! je thAna (vyApta thayelo vAyu) che, te (aa =Ana:) vANI che." (8) cho. upa. 3.19.2 (pA. 177) tad yad rajataM, seyaM pRthivI / te je (ardhabhAga) rajata che, te (sAkarenatama) A pRthvI che." uparAMta juo, chA.upa.2.7.2 ane 3.16.1. (9) A uparAMta keTalIkavAra gauNa saMbaMdhaka vAkyanA samagra viSaya vastunA saMdarbhamAM paNa ta- sarvanAma yojAya che. A mATe nIce udAharaNo 9-10 darzAvavAmAM Ave che. chA. upa.7.24.1 (pA.398-399) yatra nAnyat pazyati, nAnyacchRNoti, nAnyad vijAnAti, sa bhUmA / 'jayAM koI anya kAMI jotuM nathI, anya koI sAMbhaLatuM nathI, anya kAMI (nizcita) jANatuM nathI, te (:) paripUrNatA che." ahIM : sarvanAma yatra nAca....vijJAnati sudhInA gauNa saMbaMdhaka vAkyanA samagra viSayavastunA saMdarbha mATe yojAyuM che, chatAM A sarvanAme svIkAryA che jAti(pu.) ane vacana (ekavacana) to pUnAnAM ! (10) chA. upa. 3.17.1 (pA. 168). sa yad aziziSati yat pipAsati yanna ramate tA asya dIkSA / pa2]. [sAmIpya : oNkaTobara, 2000-mArca, 2001 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te jyAre bhUkhyo thAya che (khAvA icche che), jyAre tarasyo thAya che (pIvA icche che), jyAre potAne saMtoSato (pote AnaMda mANato) nathI, e (tA:) enI dIkSA(vidhi) che. ahIM tA: sarvanAma samagra vAkyamAM ziziSata, pipAti, maLe padothI darzAvelI dIkSAvidhinA saMdarbhamAM yojAyuM che. (11) chA. upa. 7.25.1 (pA. 401). sa evAdhastAt sa uparistAt sa pazcAt sa purastAt sa dakSiNata: sa uttarataH sa evedaM sarvamiti / "te nIce, te upara, te pazcime, te pUrve, te dakSiNe, te uttare, te ja A sarva (jagatu) che." hyuma (pA. 261) A vAkyane upara darzAvelAM chA. upa.nAM udAharaNomAM apavAda tarIke gaNe che; ane A vAkyanA aMtima vidhAna .... veTuM sarvamiti mAM AvatuM : sarvanAma pUnAnA saMdarbhamAM yojAyuM che; ane AnI zarUAtamAM cAlI AvatA pUnAnA varNanane lIdhe, ahIM : sarvanAme mUma nA saMdarbhamAM jUnI nAM jAti (pu.) ane vacana (ekavacana) svIkAryA che; paraMtu te sarvanAme vidheya-prathamA vibhakti dvam padanAM napuM. ekavacana nathI svIkAryA, ema jaNAve che. paraMtu hyumanuM A vivaraNa yathArtha nathI. kAraNa ke A AkhuM vAkya AnuSaMgika che, ane tenAM adhatata, 3paritata, vagere kriyAvizeSaNo uparathI ahIM koI gatyAtmaka kriyApada (dA.ta. "vistare che'') adhyAhArya (ellipsis) che. A rIte uparyukta vAkyano artha e thAya che ke : "te nIce-upara-pazcime-pUrve-dakSiNe-uttare (vistare che); te ja A sarva (jagatamAM vistare) che." sarakhAvo muMDaka upaniSad 2-2-11 (pA. 33) brahmaivedamamRtaM, parastAd brahma, pazcAd brahma, dakSiNatazcottareNa- adhazcordhvaM ca prasRtaM, brahmaivedaM vizvamidaM variSTham / brahma A amRta che, brahma pUrvamAM, brahma pazcimamAM, dakSiNamAM ane uttare, nIce ane upara, prasareluM (che) brahma ja A badhe (vizva) ane atyaMta bahoLA vistAramAM (prasare che.)" ahIM kriyAvizeSaNo (52tAta, pachAta, vagere) sAthe spaSTa rIte gatyAtmaka kriyApada pra+Gga yojAyuM che. A badhAM udAharaNo (1-11) uparathI spaSTa thAya che ke chA. upa.nI vAkyaracanA vaidikavAmayanI gadya vAkyaracanAnI samAna jAya che. (juo : "sarvanAmonI tAravaNI" pariziSTa 1). ha6 : dhruvapaMktimAM tatsatyam ane te mAtmA: uparyukta ( 4) vaidika gadyamAM AvatI vAkyaracanAnA niyamo tathA udAharaNo uparathI nizcita thAya che ke, prastuta chA, u5. 6.8-16nI dhruvapaMktimAM saMkaLAyelA tat satyamAM tat sarvanAma pUrvavartI khamA (puM. ekavacana) nA saMdarbhamAM yojAyuM che, chatAM ahIM A sarvanAme tenA vidheya-prathamA-vibhakti pada satya nAM jAti (napu) ane vacana (ekavacana) svIkAryA che, paraMtu maNimA nAM jAti-vacana (pu. ekavacana) nathI svIkAryA. A rIte, prastuta dhruvapaMktimAM saMkaLAyelA sa mAtmA mAM : sarvanAma uirmAnA saMdarbhamAM che te svAbhAvika spaSTa thAya che, kAraNa ke, sa: sarvanAmanA saMdarbhamAM rahelo pUrvavartI mA zabda ane vidheya prathamavibhakti tarIke rahelo AtmA zabda, A baMne zabdo chuM. ekavacanamAM che, chatAM ema kahI zakAya ke : sarvanAme ahIM jamAnA saMdarbhamAM rahIne vidheya prathamAvibhakti pada AtmAnAM jAti (pu.) ane vacana (ekavacana) svIkAryA che. ' vaLI, A dhruvapaMktimAM umina pada sivAya bIjuM evuM koI pada nathI ke jeno saMdarbha : sarvanAma sUcavatuM hoya. uparAMta, A dhruvapaMktithI anyatra-bIje sthaLe -kyAMya : sarvanAma mATe anya koI saMdarbha zodhavo paDe evo koI agatyano prazna paNa upasthita thato nathI. vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.upa. 6.8-12)nuM vivecana] [53 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SS7 : dhruvapaMktimAM tat tvamasi : chA. upa. 6.8-16 mAM AvatI prastuta dhruvapaMkti, ane khAsa to temAM vaNAyeluM A tattvamasi vAkya ane te uparanAM vividha bhASyo ke aMgrejI, hiMdI, gujarAtI, vagere bhASAomAM thayelAM tenAM bhASAMtaro sarvatra eTalAM to jANItAM thaI gayAM che ke tenI vAkyaracanA ke vyAkaraNanI dRSTie upasthita thatI tenAM vivaraNanI AMTIghUMTI tarapha koInuM paNa dhyAna kheMcAyuM nathI. UlaTuM, A dhruvapaMktinI pracalitatA ane te paranAM AvAM bhASyo-bhASAMtaronA pravAhamAM taNAI jatA AjanA ghaNA vidvAno paNa A dhruvapaMkti jema che tema ane te paranAM bhASyo-bhASAMtaro je kAMI jaNAve che te svIkArI le che. Aje paNa ApaNA ghaNA vidvAnone A dhruvapaMktinA vivaraNamAM upasthita thatA vikaTa AMTIghUMTIvALA prazno ja jyAM udabhavyA na hoya - tevA praznonI kalpanA paNa na udbhavI hoya - tyAM temanI pAsethI tevA praznonA yogya ukelanI AzA to kyAMthI rakhAya ? (1) zaMkare A dhruvapaMktinA bhASyanI zabdaracanAnA pravAhamAM anya sarvanAmonI sAthe sAthe yuktipUrvaka tattvamasi vidhAnamAM AvatA tam (napuM. ekavacana) sarvanAmane paNa sat (napuM. ekavacana)nA saMdarbhamAM vaNI lIdhuM (juo upara 62). eka rIte AvuM arthaghaTana saMbhavI zake. chA-upa.6.8-10 nI A dhruvapaMktimAM puruSa/nAnAM vividha pAsAMnuM, temanA kAraNabhUta mAM paryavasana thatuM hoya evuM varNana Ave che. ahIM vizeSa to 6.9.3 (pA. 340-341) ane 10.2 (pA. 342-343) mAM prastuta dhruvapaMktinI rajUAta thayA pahelAM ja yojavAmAM AvatuM tat sarvanAma sat nA saMdarbhamAM hoI zake. ahIM ema jaNAvavAmAM Ave che ke, chA. u5. 6.9.3 =6.10.2 (pA. 340-343) taiha vyAghro vA siMho vA vRko vA varAho vA kITo vA pataGgo vA daMzo vA mazako vA yad yad bhavanti tadAbhavanti / ''te [pazuo] ahIM : vAgha ke siMha ke varU ke varAha ke kIDo ke (cArapAMkhavALuM) pataMgiyuM ke daMza (be pAMkhavALuM, DaMkhavALuM jaMtu) ke macchara ke je je (teo) thAya che, (teo) temAM (tat =sat) laya pAme che/ te (tat =sat) tarapha prayANa kare che." ahIM sarva ThekANe tanuM varNana che (juo chA.upa.6 sA...sampannaH chA.upa. 8.1 mabhUtA... prajJA: 8.4.6; sati saMpadya 9.2, sata Agamya/AASThAmahe 10.3 vegere) ane tenA ja saMdarbhamAM u52 (6.9.3. =6.10.2mAM) tAntimAM tat sarvanAma nuM sUcana kare che. (2) AnA anusaMdhAnamAM Iklere (pA. 17....) A vAkyanI racanA viSe vivecana karyuM che. hilebrAMTe (pA.173, noMdha 93) A prastuta vAkyamAM tane badale t pAThanI saMbhAvanA paNa svIkArI che. paraMtu je dhruvapaMktinI aMtargata vAkyaracanAnI ane tenA anusaMdhAnamAM vyAkaraNanI carcA ahIM prastuta che, te dhruvapaMkti to chA.upa.mAM upara nirdezelAM vidhAno (chA.upa.6.8-10) pachI ja Ave che. A rIte dhruvapaMktinA kSetranI bahAra rahelAM uparyukta vidhAnomAM AvatA t sarvanAmanA saMdarbhamAM sattnuM grahaNa yogya ke tarkasaMgata gaNI zakAya. ahIM dhruvapaMktinA AMtarika vizleSaNa sAthe A Akho muddo vaNAyelo che; tethI A muddo AgaLa ($12) spaSTa karavAmAM Avaze. (3) hyume (pA. 246) tenA aMgrejI bhASAMtaramAM ahIM badhAM; ta- ane te - sarvanAmo abhimannA saMdarbhamAM lIdhAM che. paraMtu, A dhruvapaMktinA chellA - tatvamasi - vidhAnamAM ta-sarvanAma napuM. che, jyAre aLimA ane tvam baMne napuM.mAM nathI. jo A chelluM vidhAna (tatvamasi) evo bhAva sUcavatuM hoya ke " te (sUkSmatama tatva/aNimA) tuM che" to tattvamasi vidhAnane badale ahIM "maiM tvamasi' vidhAna hota--eTale ke, ahIM ta- sarvanAme tvam viSaya vibhakti (pu.ekavacana)nAM jAti-vacana svIkAryAM hota ane ta- sarvanAma napuM.mAM na hota ! 54] IF (4) minArDanA mate tattvamasi mAM tat sarvanAma guhyatama vrajJa nA guhyatama nAmanuM sUcana kare che; eTale ke, [sAmIpTa : oNkaTobara, 2000-mArca, 2001 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahma' evA spaSTa pada zabdane badale brahma mATe ahIM phakta tat sarvanAma yojyuM che. temAM brahma no saMdarbha rahe che. potAnA AvA vidhAnanA samarthanamAM minA bR.upa.no AdhAra lIdho che, jema ke, bu.upa.3.9.9. (pA. pa36) sa brahma tyad ityAcakSate / / "te brahma "tya" ema loko kahe che." ahIM AvelA tyat "sarvanAme" brahma nAM jAti (napuM.) ane vacana (ekavacana) svIkAryA che. uparAMta, chA.upa.nA prastuta khaMDomAM brahma nuM varNana AvatuM nathI, ahIM to mukhya viSaya sat che. ane te sat nuM varNana to tenA "sa" evA nAma sAthe ja karavAmAM AvyuM che. ! sat adrazya/gaSTa che, paNa te jJAnagamya che, ane tenuM koI rahasyamaya guhyatama nAma ApavA jevA prasaMgo A chA.upa.nA AgaLanA khaMDomAM paNa jovA maLatA nathI. TUMkamAM, minAnI uparyukta kalpanA AdhAra vagaranI che (juo minArDa, 1956 6453, pA. 182), vaLI vaidika vADumayamAM te- sarvanAma A tyanI jema drA mATe yojAyuM hoya evo uparyukta ullekha sivAya bIje kyAMya ullekha maLato nathI. (5) anya prakAre spaSTatA karI to jo tatvamasimAM tat sarvanAmano saMdarbha maNimA (pu.) sAthe hota to tat sarvanAme potAnAM jAti-vacana tenA vidheya-prathamAMvibhakti tvam - padanAM jAti (pu.) ane vacana (ekavacana) svIkAryA hota; eTale ke ahIM "sa vamasi" jevuM koI nidhAna hota. to pachI ahIM tatvamasi mAM tat-sarvanAma napuM.mAM kema ? tattvamasi vidhAnamAM Ama vaidika vAkyaracanAnA jAtivacana-svIkAranA niyamanuM ullaMghana thayuM che, e pratye spAyaranuM (1886 pA. 18, noMdha 1) dhyAna paNa dorAyuM che. teNe A praznano ukela zodhavA tattvanuM yathArtha vivaraNa karavA - tattvajJAnano Azaro lIdho che; ane kalpanA karI che ke "te (tat =mAtmA) paNa tArAmAM (tvama) che." ! paraMtu spAyaranuM A vivaraNa yogya nathI. vaidika kALanAM vAkya-racanA ane vidhAno mATe tattvajJAnano Azaro na laI zakAya, uparAMta tatvajJAna mATe paNa vyAkaraNanA, vAkyaracanAnA ane zabda-yojanAnI kramabaddhatAnA - zabdavinyAsanA - sAmAnya niyamone anusaravuM ja paDe. jo ke spAyare pAchaLathI enuM potAnuM uparyukta prakAranuM kAlpanika vivaraNa tyajI dIdhuM (spAyara 1896, 6956. pA. 30); ane noMdhyuM ke, tattvamasi mAM tat sarvanAma rahevA chatAM tattva-vicAraNA kilaSTa nathI banI. (6) tattvamasi mAM tata (napuM.) sarvanAmanI agAu dhAro ke koI zabda napuM. (ekavacana)mAM hota to paNa ahIM * tat sarvanAmanuM vivaraNa kilaSTa ja rahe che. kAraNa ke, tata sarvanAma tenA purovarsI koI napuM (ekavacana)-zabdanA saMdarbhamAM hovA chatAM jAti-vacana-svIkAranA (vAkyaracanAnA) niyama pramANe to ahIM na tvamasi jevA vidhAnanI ja apekSA rakhAya. ahIM te- sarvanAme tenA vidheya-prathamAvibhakti tvam padanI ja jAti (pu.) ane vacana (ekavacana) svIkAryA hota ! Ama, tattvamasi nA vivaraNa mATe chA. upa. 6.8-10 mAM to koI saMketa maLatA nathI. 68: chA.upa. 6.12 ane dhruvapaMkti . hAnephelDa (pA. 116....) ahIM jaNAve che ke kALakrame koI eka ke ekathI vadhAre "graMtha saMkalana kartAe (? Redactors) chA. upa.nA A chaThThA adhyAyamAM aneka svataMtra khaMDo umeryA/prakSipta karyA che. A adhyAyano uttarArdha ane pUrvArdha, baMne bhAgo racanAnI dRSTie ane tattvamasi vidhAnanI upayuktatAnI -saMgatinI-daSTie ekabIjAthI judA tarI Ave che. A uttarArdha (chA-upa.6.8-16) pAMca bhinna bhinna prakAranA khaMDomAM vibhakta thayo che; paraMtu temAM khaMDa 1113 ja nIvananIya siddhAMtanI vicAradhArA rajU karatAM, tattvamasi vidhAna sAthe yogya rIte saMkaLAyelA rahyA che. (sarakhAvo hAnephelDa pA. 162.163). ahIM chA.upa.nA prastuta prakaraNamAM samagra rIte carcAyelAM viSayavastunI ekabaddhatAno nirNaya levAmAM honephelve vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.u5. 6.8-16)nuM vivecana [55 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrato nyAya Apyo nathI. e sAcuM ke, khaMDa 11-13 nAM viSayavastu sAthe tatvamasi vidhAnano svAbhAvika saMbaMdha rahe che. temAM paNa te vidhAna chA.upa.6.12 samagrano koI Avazyaka bhAga hoya e rIte te svAbhAvika saMbaMdhathI joDAyeluM rahyuM che. - chA. upa. 6.12 mAM uddAlaka AruNie tenA putra zvetaketune vaDanA (nyodha- Ficus Indica) phaLanA dRSTAMta dvArA AtmatattvanuM vivaraNa karyuM che. udAlake zvetaketune vaDanuM phaLa lAvI tene toDI temAM jovA jaNAvatAM zvetaketue temAM jhINA bIjanA dANA (dhAna) joyA. te dANAne paNa chedI, tenI aMdara jotAM zvetaketune kazuM na dekhAyuM; A uparathI uddAlake "adaSTa | sUkSmatama"nI spaSTatA karI ke, chA. upa. 6.12.2 (pA. 346), yaM vai somya, etamaNimAnaM na nimAlayasa etasya vai somya, eSo'Nimna evaM mahAnyagrodhastiSThati / zraddhatsva somya iti / 'he priya, je A sUkSmatama aNimAne tuM nathI joto (joI zakato), A ja sUkSmatama tattvamAMthI, he priya, A AvuM moTuM vaDavRkSa UbhuM thAya che. he priya, (huM kahuM chuM temAM) vizvAsa kara." (noMdha :- parva mahAna pAThAMtara mATe sarakhAvo ikvera pA. 73. te mATenI anya saMbhAvanAo mATe juo, hAma pA. 157, noMdha 65,66.) - A pachI, tarata ja tatvamasi vidhAna ane A mana tattva uparanI carcA zarU thaI che. jema vaDavRkSanuM astitva gamanane - adezya tattvane - AbhArI che, te rIte ja A adazya tattva A jagatanuM ane zvetaketunuM paNa satyasvarUpa che, temano AtmA che. ahIM prastuta dhruvapaMktinI mauliktA spaSTa thAya che. S9 : dhruvapaMktino anya khaMDomAM prakSepa : * chA.15.6.12.mAM udbhaveluM ane otaprota thayeluM mULa tattvamasi vidhAna 6.12mAMthI pahelAM chA. upa. nA chaThThA adhyAyanA khaMDa 11 mAM ane pachI khaMDa 13 mAM prakSipta thayuM. Ama chatAM paNa A vidhAna phakta khaMDa 16nA eka svAbhAvika bhAga tarIke jaNAya che. paraMtu, hakIkta, prastuta vidhAna chA.upa. 6.12 mAM astitvamAM AvyuM tyAra pachI ja khaMDa 16nI racanA thaI hatI. khaMDa 16mAM tapAvelI kuhADInA (parazunA) daSTAMta dvArA satya ane AtmA no saMbaMdha sUcavyo che. jo koIe sAcesAca corI karI hoya chatAM 'teNe corI nathI karI' evuM te asatya jAhera kare to tapAvelI kuhADI pakaDatAM te dAjhe; paraMtu jo koIe sAcesAca corI na karI hoya ane pote corI nathI karI evuM satya jAhera kare to Ama te nirdoSa hovAthI te tapAvelI kuhADI pakaDe to paNa dAjhato nathI. tenuM satyavacana te dAjhe nahIM te mATe tene AvarI le che ane tenuM rakSaNa kare che. A khaMDamAM satya ane mAtmA eka hoI zake evA gUDha Azaya sAthe tatvamasi vidhAna baMdha bese evuM lAgatAM te vidhAnane prastuta dhruvapaMkti khaMDa 16 mAM aMte joDI dIdhuM che.; jema ke: chA. upa.6-16.3 (pA.357-358). sa yathA tatra nAdA taitadAtmyamidaM sarvaM tat satyaM sa AtmA tattvamasi shvetketo....| jema tyAM (e daSTAMtamAM) te na dajhAve-dAjhavAne koI sthAna na Ape ke dAjhavA na de - (tema) A sarva (jagata) e svarUpanuM che, te satya che, te mAtmA che, he zvetaketu, te tuM che...." A kahADInA dRSTAMtamAM satye mAtmAne AvarI laI tenI surakSA karI tevI samagra paristhitinA saMdarbhamAM ahIM hata sarvanAma baMdha bese che. A kAraNe, sAmAnya ra8 kriyApadane badale ahIM mA-dvAdiya- eTale ke, mAtra (bALavAnuM sthAna) uparathI nAmadhAtunuM rUpAMtara thayuM che. (sarakhAvo. jemisana. pA. 89..). chA.upa.nA A chaThThA adhyAyanA mULabhUta viSayavastunuM yathAtathya -spaSTa- vivaraNa A dhruvapaMkti dvArA zakya siAmIpya : oNkaTobara, 200-mArca, 2001 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banyuM. vAraMvAra uddAlaka A dhruvapaMktinA punarAvartanathI teno vicAra spaSTa vyakta karI zakyo. A adRSTa-tattvamAM sarva laya pAme che, temAMthI ja sarva uddabhave che, te ja sarvanuM adhyAtma che, vagere jevA vicAronA bhArapUrvaka suMdara saMkSepa rajU karatI A dhruvapaMkti sarva graMthasaMkalana-kartAnuM (? Redactors) AkarSaNa banI. A dhruvapaMktine tenA mULa khaMDa (chA.upa. 6.12) mAMthI laIne bIjA khaMDomAM paNa tenA vAraMvAra punarAvartanathI A adhyAyanAM viSayavastu zrotAnA hRdayamAM daDhasthira-jaDAI jAya che. AvI punarAvRtti phakta A cho.upa.nI ja zailI ke lakSaNa nathI. bRhadAraNyaka upaniSadamAM (bu. upa.) paNa neti neti vALuM vidhAna cAra vAra rajU thayuM che. (juo khU.upa. 3.9.26, 4.2.4;4.4.22; ane 4.5.15). uparAMta te bR. upa. 2.3.6 mAM paNa pharIthI dRSTigocara thAya che. ha10H bR. upa.mAM neti netinI punarAvRtti : bra.pi.mAM neti neti vidhAnanI mULa racanA thayA pachI te vidhAna e upaniSadamAM TheraThera prakSipta thatuM gayuM. A neti neti bR upa. nA kAva-zAkhAnA 4.5.15 mAM ja rajU thayuM che; paNa kAva-zAkhAnI samAtaMra jatA mAdhyadina-zAkhAnA bra.upa. 4.5.24-25 (=kAvazAkhA 4.5.15)mAM neti neti nathI maLatuM! uparAMta, bR. upa. 2.4 e .upa.4.5.nuM "punarAvartana" hovA chatAM A ta ti vidhAna bR.15 nI koIpaNa (kAva ke mAdhyadina) zAkhAnA 2.4. mAM paNa nathI maLatuM. A badhuM lakSyamAM letAM ema spaSTa thAya che ke bu.upa.nI kula cAra "anukRtio" ? (versions) mAMthI phakta ekamAM ja neti neti vidhAna maLI Ave che; jema ke - (1) ba. upa. 4.5.15 (kAvazAkhA) neti neti sAthe, = (2) bra.upa.4.5.24-25 (mAdhyadinazAkhA) neti neti vagara, = (3) buM. u5.2.4(kAvazAkhA) neti neti vagara, = (4) bR.1pa..2.4, (mAdhyadinazAkhA) ti neti vagara. A paristhitimAM A neti neti vidhAna ba. upa. 4.5.15 (kAzvazAkhA) mAM prakSipta thayuM hoya evI zaMkA svAbhAvika thAya che. A zaMkA chaM. upa.nuM vizleSaNa karatAM yathArtha lAge che, tenuM vivecana nIce saMkSepamAM karavAmAM Ave che. (1) bra.upa. (kAvazAkhA) 4-5-15, sarva jJAnanuM kAraNa ane AdhArabhUta Atmatattva aviSeya che., evA viSayavastunuM vivaraNa kare che. kALakrame A saMdarbhamAM koI anya "AvRtti-kAre" aviSeya Atmatattvane anurUpa ti neti vidhAna paNa kyAMkathI ahIM joDI dIdhuM. kAraNa ke A ti neti vidhAnamAM paNa AtmatattvanA avarNanIya svarUpa para bhAra mUkavAmAM Avyo che. paraMtu A neti neti vidhAna bu.u5.4.5.15 mAM saLaMga cAlyA AvatA viSayavastunA saraLa pravAhane rokI de che. - .upa. (kAvazAkhA) 4-5-15 nA viSayavastumAM prathama yAjJavakya pUchayuM ke jene sarva AtmasvarUpa thayuM hoya te kAMIka Itara kevI rIte jove-suMdhe-rasa mANe - saMbodhe - vicAre - sparze ane te konAthI zuM jANe ? ane AvA prakAranA viSayanI paraMparA nIce mujaba paryavasana pAmI. bR.1pa. [kAvazAkhA]4.5.15. (pA. 782) (i) jeTuM sarva vinAnAti te vena vinAnIyA (koI vyakti) jenA lIdhe A saMrva (jagatu) "jANe" che, tene (ta vyakti) kevI rIte jANe ?" A vidhAna pachI (kAvazAkhAmAM) ahIM tarata ja neti neti vidhAna rajU thayuM ke (ii) sa eSa neti netyaatmaa| agRhmo na hi gRhmate, azIryo na hi zIrthate, asaMgo na hi sajyate, asito na vyathate na rissyte| "te AtmA A : "e nahIM; e nahIM" che. te agRhya (kAraNa ke) prahaNa karAto nathI; te zIrNa thaI zake evo vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana] [57 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI kAraNake) zIrNa karAto nathI. te asaMga che (kAraNa ke, sakta thato nathI, te avinAzI che, te vyathA pAmato tethI (ka) ghavAto nathI" A vidhAna pachI upasaMhAramAM evo ja prazna (juo upara (i) ) pharIthI AvIne Ubho ke (iii) vijJAtAram are, vena vinAnayAt ? "are, (koI vyakti) vijJAtAne konAthI jANe (jANI zake ) ?" , [ahIM bR.1pa. (kAvazAkhA) 4.5.15 nA saLaMga vidhAnane vizadatA khAtara (i) (ii) (iii) evA traNa bhAgamAM jaNAvyuM che.] upara jaNAvelA ullekhamAM svAbhAvika krama e rIte saMbhave ke sau prathama prazna (i), pachI tarata ja tevA praznanI parAkASThA rajU karatAM prazna (iii) Ave; paNa A baMne prazno vacce prakSipta thayeluM ta ta vidhAna (ii) samagra viSayavastune anurUpa chatAM prazna (i) ane prazna (iii)nI svAbhAvika saLaMgasUtratAmAM avarodha kare che. tema chatAM, bR. upa. 4.5.15 (kArvazAkhA)mAM neti neti vidhAnanuM punarAvartana bu. upa.nA mULabhUta, madhyavartI viSaya-nirUpaNa-samajhane AvarI le che. Ama, . upa.mAM neti neti nI jema, paNa kAMIka vadhu paddhatisara, chA.upa. nA chaThThA adhyAyamAM prastuta dhruvapaMkti paNa AgaLa paDato bhAga bhajave che te nIce jaNAvavAmAM Ave che. ha11 : dhruvapaMktinI vizeSatA : upara (8) darzAvelA kAraNa uparAMta, chA.upa.nA chaThThA adhyAyanA khaMDomAM prastuta dhruvapaMkti prakSipta thavAnuM bIjuM paNa kAraNa che. sAmAnya rIte, prAcIna upaniSadU-graMthomAM kyAMka kyAMka viSayavastuno upasaMhAra darzAvavA varNanamAM aMte AvatA koI zabdonI punarAvRttino niyama hoya che. chA.upa.nA chaThThA adhyAyanA khaMDa 8-11; 13-16nAM varNanonA aMte dhruvapaMkti prakSipta thatAM-joDAtAM - te te khaMDono upasaMhAra paNa sarasa rIte vyakta thaI zakyo . (chA.1pa.6.12mAM to dhruvapaMktinI maulika racanA thaI gaI hatI.) . - jema ba. upa. (kAvazAkhA) 4.5.15 mAM neti neti vidhAnanA prakSepathI tenI mULa saLaMgasUtratAno avarodha thayo, te rIte chA.upa. 6-14 ane 6.15mAM A dhruvapaMkti joDAvAthI A baMne khaMDonAM mULa varNanamAM jaLavAI rahelI saLaMgasUtratA TakI zakI nathI. (sarakhAvo raN 1955 pAnAM. 91...) (1) ahIM, khaMDa 14 mAM AMkhe pATA baMdhAyelA puruSanuM daSTAMta (allegory) Ave che. temAM, te puruSane core AMkhe pATA bAMdhI gaMdhAradezamAMthI janazUnya dezamAM ekalo mUkI detAM, te pharI pharIne, pUchatAM pUchatAM pAcho potAnA gaMdhAradezamAM AvI pahoMcyo. khaMDa 15 mAM mRtyuzaraNa koI mAMdI vyaktinuM varNana Ave che. ahIM, mRtyuzaraNa vyaktinI mAnasika zaktio temanA kAraNamAM lIna na thAya tyAM sudhI teo kAMIka kriyAzIla rahI zake che evuM varNana Ave che. mULa AdhAra kAraNa tarapha prayANa ane te ja kAraNamAM aMte laya, evI A baMne khaMDonAM mULa viSayavastunI samAnatA che. uparAta, baMnenA viSayavastunirUpaNanI paribhASAmAM paNa samAnatA che. jema ke, (i) chA. upa. 6.14.4. (pA.3pa3-354). ___ tasya tAvadeva ciraM yAvana vimokSye'tha sampatsya iti / "jyAM sudhI- "huM mokSa (baMdhanamAMthI chuTakAro) nathI pAmato" (evI paristhiti rahe) teTalI ja tene (mukta, thavAmAM) vAra thAya che. pachI to "huM (svadeza/svajanane) maLIza (te svajanone maLe che)" (ahIM vAkyanI kilaSTa racanA anuvAda karavAmAM muzkelI sarje che ! paraMtu, teno bhAvArtha spaSTa che. jayAM sudhI AMkhe pATA bAMdhelA che tyAM sudhI puruSane gaMdhAradeza tarapha prayANamAM (svajanone maLavAmAM vilaMba che; paNa AMkhe baMdhana chUTatAM ja te svadeza ane svajanone pAme che. A rIte AcArya dvArA puruSa paNa mokSa pAmatAMnI sAthe ja mULa kAraNamAM 58] [sAmIpya : okaTobara, 2000-mArca, 2001 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laya pAme che.) (ii) chA. upa. 6.15.1 (pA. 354) tasya yAvanna vAG manasi sampadyate, manaH prANe prANastejasi, tejaH parasyAM devatAthAM, tAvaMjjAnAti / jyAM sudhI tenI vANI manamAM, mana prANamAM, prANa tejamAM ane teja parama devatAmAM prApta na thAya, tyAM lagI (te tenA svajanone) jANe/oLakhe che." eTale ke, vANI va. temanAM kAraNomAM laya pAmatAMnI sAthe ja te mAMdo mANasa dehamukta thAya che. - "mukti" pAme che. upara, (i) ane (ii) mAM sAmya spaSTa che; jemake, "vatra tAvatuM...." vAkya racanA ane san + t kriyApada, uparAMta baMnemAM AvatA samAna vicAro, khaMDa 15 mAM AvatuM udAharaNa khaMDa 14mAM AvatA daSTAMtarUpakane samajAve che ane mULa muddAne jIvaMta rAkhe che. paraMtu khaMDa 14 ane khaMDa 15 vacce AvatI (khaMDa 14 nA aMte chA.upa.6.14.3) prastuta dhruvapaMkti tattvamasi vidhAna juduM paDI jAya che. dhruvapaMktimAM sUkSmatama tattva ane tenI vyApaktAno mULa muddo che; jyAre A baMne khaMDomAM sarva IMdriyonuM AtmAmAM laya pAmavuM evo mULa muddo che; Ama dhruvapaMktinA ane A baMne khaMDonA mULabhUta muddA judA judA tarI Ave che. ahIM, baMne khaMDomAM dhruvapaMktino sumeLa thayo nathI. ! ha12: tattvazimAM tata sarvanAmanuM vivecana : upara 68 mAM jaNAvyA mujaba tattvamasi vidhAna chA.upa. 12 mAMthI ja udbhavyuM che, tethI chA.u5. 6.12 ne anulakSIne ja tenuM yathArtha vivaraNa karavuM joIe. ahIM bimanuM varNana Ave che, paNa sat nuM nahIM. sAdhAraNa rIte gAmanA varNanane nA arthamAM ghaTAvI zakAya, paraMtu A AkhA khaMDamAM sat sAthe sAMkaLI levAya evo koI nirdeza maLato nathI. Ama, saMbaMdha ane vAkyaracanAnI dRSTie paNa tattvamasimAM AvatA tat sarvanAmanuM sat nA saMdarbhamAM vivaraNa karavuM te yathArtha lAgatuM nathI. jo ke A bAbate vistRta vivecana upara 67 mAM karavAmAM AvyuM che. te (1) tattvamaNinuM tata sarvanAma purovartI min ke dUravartI sat nA saMdarbhamAM nathI yojAyuM; AthI A tata sarvanAma mATe enA anusaMdhAnamAM napuM.mAM yojAtAM darzaka (deictic) sarvanAmanA viziSTa prayogonuM parIkSaNa karavuM rahyuM. puta, adra, ane m napuM. darzaka sarvanAmonI jema ta- (napuM.) sarvanAma paNa vaidika gadyamAM kriyAvizeSaNanA anekavidha arthamAM prayojAya che. (juo spAyara 1896: 147, pA. 43 ane spAyara: 1886 270-4, pA. 209); dA.ta. AvAM sarvanAmo "AthI/teTalA mATe", "pariNAme" "tethI" evA arthamAM koI tarkasaMbaddha kAryanuM pariNAma sUcave che. (juo spAyara 1886 : ha444; pA. 344 ane debUka 7141 pAnAM 216.....; tathA minArDa 1936, 6294, pA. 93); uparAMta, "pachI" (then); "e pachI" temaja "AnA lIdhe, A kAraNe" evA artho paNa veraporTane (pA. 297) darzAvyA che. A sarvanAmo "tyAM ahIM" evA arthamAM koI sthaLanuM sUcana athavA koI prasaMgano nirdeza paNa kare che. (juo boDevilba pA. 159; raN 1961; 6119 8, pA. 156); jema ke, (i) zatapathabrAhmaNa (mAdhyadina-zAkhA) 2.5.2.5 (pA, 180) tadvai dve vedI dvAvagnI bhavataH / "ahIM- A yajJamAM - (=tata) be vedi ane be agni hoya che." athavA to, "e prasaMge", evA arthamAM paNa tata sarvanAma koIvAra koI paristhitino nirdeza kare che; jema ke, (ii) zatapathabrAhmaNa (kAvazAkhA) 2.2.1.16 (pA. 85) sa yatra vizvarUpaM tvASTramindro jaghAna tasya ha vadhyasya vidAM cakruH zazvaddhanaM trita eva jadyAna tadatya'ha tadindro'mucyata devo vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tatvamasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana [59 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsa: | " jyAre tvaSTranA putra vizvarUpane haNyo/mAryo; temaNe (ekta, dvita,ane trita; traNee) jANyuM ke te vadha karavA yogya hato. kadAca (=Azvat + daI ene trite ja haNyo. te prasaMge (ta) IMdra (haNavAnA doSathI) saMpUrNa rIte mukta thayo, (kAraNa ke te deva che." ahIM minArDa (1949, 4 589 : pA. 202) jaNAve che ke eka tat sarvanAma kriyApada sAthe saMbaMdhita che; ane bIjuM kriyAvizeSaNa che. AvA artho uparAMta, tat sarvanAma "AnA anusaMdhAnamAM" - evo artha paNa vAkyamAM darzAve cheH jema ke | (iii) zatapatha brAhmaNa (mAdhyadina-zAkhA): 10-5-2-4 (pA. 792); 10-5-4-16 (pA. 87), sarakhAvo : zatapatha brAhmaNa (mAdhyadina-zAkhA); 11-5.5.12 (pA. 865); 12.3.2.7 (pA. 912). | (iv) bR. upa. 2-2-3, 4-4-6 vagere; sarakhAvo : bR.1pa : 4-3-11, 4-4-. (v) chA.upa. 2.21.3, 3.1.11, 5-2-9, 5-10-9, 5-24-5, 7-26-2 ane 8.6 6 vageremAM TreSa rasto: "AnA anusaMdhAnamAM (=ta6) A zloka che". TUMkamAM, A badhAM udAharaNomAM tat sarvanAma koI purovartI hetu ke prasaMganA saMdarbhamAM yojAyuM hoya che; ane e purovarsI hetu/prasaMga ane tat sarvanAmathI yukta uttaravartI vidhAna; e baMneno tat sarvanAma saMbaMdha darzAve che. vaLI, tatvamasinuM tatva darzaka sarvanAma paNa koIka AvA kriyAvizeSaNanA arthamAM rahyuM hoya. AvA arthanI samAMtara jatuM nIce darzAveluM udAharaNa A bAbata vadhu spaSTa karaze; jema ke (vi) taittirIya saMhita 1-5.7.6 (pA. 619-620) : saM tvamagne sUryasya varcasAgathA, ityAhetattvamasIdama'haM bhUyAsamiti vAvaitadAha, tvamagne sUryavarcA asItyAhAziSa mevaitaamaashaaste| tuM, he agni, sUryanA prakAza (varca) sAthe ahIM Avyo che. te kahe che : te rIte (tata) tuM che, te rIte (5) huM houM . te Ama kahe che : tuM, he agni, sUryano prakAza (varcasa) dharAve che; ema te kahe che te A AziSa che, je te jaNAve che." sarakhAvo : tattvamasi vidhAna; ane ahIM tattvamasi tathA TvamAM mUyAnam. ahIM tat ane dvama baMne sarvanAmo ni e prApta karelI sthiti nA (sUryavarvasa) saMdarbhamAM yojAya che. A rIte tatvamasi vidhAnamAM tata sarvanAma paNa agAu jaNAvelI sthitinA -vaDavRkSa (cudhI ane sarvajagatanA (chA.upa. 6-12)- saMdarbhamAM yojAyuM che. jagatu ane vaDavRkSa, baMne AMkhamAthI sUkSmatama tattvathI vyApta che, ane A mA satya che; temano AtmA che; te rIte, zvetaketu paNa manamAMthI vyApta che. Ama, prastuta dhruvapaMktino anuvAda A rIte saMbhavI zake : "te ke je A sUkSmatama tattva che; e (sUkSmatama tattva) kAvya (vALuM) (AtmasvarUpa) A AkhuM jagata che. e (sUkSmatama tava) satya che; e (sUkSmatama tattva) AtmA che, he zvetaketu, A rIte (ta) tuM che." chA.upa.6.12 no yathArtha upasaMhAra-aMta-A dhruvapaMktithI thayo che. ahIM A dhruvapaMktinuM astitva mULa, yogya ane svAbhAvika che; ane te ahIM upadezanI parAkASThA darzAve che. A 12 mA khaMDanI samagra vicAradhArA tarkasaMgata rahI che; jema ke , prathama, vaDavRkSa adazya tattvamAMthI uddabhave che ema spaSTa karI dhruvapaMkti dvArA vyakta karyuM ke A sarvajagata e adaSTa tattvathI astitva dharAve che. A tattva satya che, kAraNa ke te zAzvata che, vAstavika che. A tattva vaLI AtmA che; kAraNake tenA AdhAre dareka jIvI rahyuM che; ane aMte udAlaka potAnI AvI vicAradhArA -upadeza- vyaktigata rIte sameTe che ke zvetaketue potAnI jAtane A rIte (tata) vicAravI joIe. vaDavRkSa, AkhuM jagata, vagerenI jema zvetaketu paNa sUkSmatattvathI vyApta che, te tenuM satya che, teno AtmA che. jne na 60] [sAmIpya : oNkaTobara, 2000-mArca, 2001 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha13 : sAMpradAyika vivAda ane upasaMhAra : chA. u5. 6.8-16 nI A dhruvapaMktinA saMbaMdhamAM tatvamasi vidhAnanA uparyukta vivecana uparathI eTaluM nizcita thAya che ke, A vidhAnamAM AvatuM tat sarvanAma brahma nA, ke mAtmA, sat ke maHI mAMthI koInA paNa saMdarbhamAM yojAyuM nathI. AnA anusaMdhAnamAM jo ke A yuvapaMkti upara maLI AvatAM bhASyomAM zAMkarabhASya sauthI prAcIna hovAthI ame zAMkarabhASyanI samIkSA karI che (juo ha62-3). kA. upa. nA chaThThA adhyAyanI paraspara viSaya-saMgati, dhruvapaMktinI vAkyaracanA ane vyAkaraNa, vagere muddAne dhyAnamAM letAM tattvamasinuM vivaraNa zAMkarabhASyamAM yathArtha thayuM nathI e spaSTa thAya che. A rIte zaMkara pachInA advaitavedAMtanA ke zaMkaranA anuyAyIo ke sAMpradAyika pakSakAro tattvamasi mAM AvatA tat sarvanAmano saMbaMdha konI sAthe ane kevI rIte yoje che, tenI samIkSA ahIM yogya nathI. A uparAMta, zaMkaranA ke advaita vedAMtanA keTalAye pratipakSI vedAMtamatAvalaMbIo paNa tattvamasi nA tat sarvanAmano brahma sAthe saMbaMdha Icche che; paraMtu uparyukta tattvamasi nA vistRta vivecana uparathI e paNa spaSTa thAya che ke tattvamaNinA tat sarvanAmano saMbaMdha brahma sAthe che ja nahIM (juo 6 7) ahIM e paNa noMdhavuM Avazyaka che ke advaitavedAMtanA pratipakSI vedAMtIo tattvasimAM AvatA tana ane tvama; baMnenA tAdAtma saMbaMdhathI judA koI viziSTa saMbaMdha mATe dalIla kare che. mAdhva saMpradAyanA viSNudAsAcArye tenA vAdaratnAvali nAme graMthanA eka vibhAgamAM pANininI aSTAdhyAyIno AdhAra laI vIsa prakAre evuM puravAra karavA prayAsa karyo che ke tattvamasi vidhAnamAM tat ane tvano tAdAtma saMbaMdha saMbhave ja nahIM; jemake, (1) "tuM. tenA jevo (ta) che" evo saMbaMdha zakya nathI. (prakAra 3) (2) UMce dorIthI bAMdhelA pakSInI jema "tuM tene (ta) baMdhAyelo nathI" evo saMbaMdha paNa nathI. (prakAra 4) (3) "tuM teno (tata) Azrita che" evo saMbaMdha paNa nathI. (prakAra 9) (4) "tuM te (tata) svarUpe che." evo saMbaMdha paNa nathI. (prakAra 10) vagere vagere ! aMte- upasaMhAra rUpe- viSNudAsacArye madhvAcAryanA chA.upa. 6.8.7. uparanA bhASyanA AdhAre dhruvapaMktinuM eka pAThAMtara sUcavyuM che ke sa ca So........ na mAtmA + mRta tvamasi...... ahIM tane badale mAt pAThAMtara dhyAnamAM levA jevuM AkarSaka lAge, paNa A pAThAMtara azakya che. (brereTana.. pA. 109 ane noMdha. 33 mAMthI) ! vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tatvamasi (chA.u5. 6.8-16)nuM vivecana] [61 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 : sarvanAmonI tAravaNI - (1) vaidika gadyanI vAkyaracanAmAM sarvanAmano "jAti-vacana-svIkArano niyama" (Gender-NumberAgreement). $$4-5. pUrvIza vAkyamAM : mULa kartAnA saMdarbhamAM yojAyelA tenAne sAmAnya (simple) vAkya : huM ja. 1 spaSTa kartAnA saMdarbhamAM yojAyelA tenAne gauNa saMbaMdhaka vAkya (Relative Clause) : huM 4.2 saMdarbhamAM yojAyelA tenA vividha kriyAonA, viSayavastunA ke pUrva-nirdiSTa zabdonA BULUH U34 (Proleptic Clause) : $ 7.8 saMgati dharAvatA viSaya zabdanA saMdarbhamAM yojAyelA tenA saMgatisUcaka vAkya (Appositive Clause) : huM 4.5 saMdarbhamAM yojAyelA tenAne saLaMga varNanamAM anusUta ke punarAvartita viSaya ke zabdanA avAdezIya vAkya (Anaphoric Clause) : $ 5.5 aparAMza vAkyamAM : tat - sarvanAmanuM jAti-vacana, vidheya prathamAvibhakti ] (Predicate Nominative)nA jAti-vacana pramANe. (2)vaidika gadyamAM tat (napuM), (napuM.) ane m (napuM.) nI jema tat (napuM) kriyAvizeSaNa tarIke ha12. 1. "tethI", "pariNAme" nA arthamAM, 2. "te pachI", "AnA pachI", "AnA lIdhe" nA arthamAM, 3. "tyAM" (sthAnasUcaka) nA arthamAM, "te....mAM temAM" (prasaMgasUcaka)nA arthamAM, 5. "e bAbate", "AnA saMdarbhamAM", "AnA anusaivAnamAM" nA arthamAM. 62] [sAmIpya : oNkaTobara, 20OO-mArca, 2001 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 A saMzodhana-lekhamAM vaidika graMthonAM vivecano AvarI letA saMdarbho. saMhitA graMtho : taittirIya saMhitA 1.5.7.6 =12 vi. maitrAyaNIya saMhitA 1.4.6 =1. brAhmaNa-graMtho : aitareya-brAhmaNa 3.16.1. pa.8 3. 14. 2. =S4.2. " 4. 17.6 =S4.4. jaiminIya brAhmaNa 3.126 =$4.3. 3.326 =S4.1. taitirIya brAhmaNa 3.9-17.3 : $3.2 zatapatha brAhmaNa (kA.) 2.2.1.16 =612.ii (mA.) 2.5.1.18 =$4-5 10-5. 2.4 10.5.4.16 12.iii 11.5.4.12 12.3.2.7 . upaniSado : chA.upa. 1.3.3 =6pa. 7. 2.3-4 =$5. 3. 2.7.2: 65.8. 2.21.1. $1.3 2.21.3. DuM 12.V. 3.1.1-4 : $ 5.5. 3.6.1 = $ 5.5. chA.upa. 3.11.1 6 12.V. 3. 16.1 3.1 3.17.1 =S 5.10. 3.19.2 = 5.8. 4.3.8 =5.2 5.2.9 5 * 5.10.9 SS12.pha. 5.24.5 J 6.8-16. $$ 2.3. 6.8-10 = 7.1 6.8.1 7.1 6.8.4 67.1 6.8.6 67.1 6.8.7. =s (zAM.bhA.) 6.9.2 7.1 " 6.9-3 ha 7.1 6-10.1 6 5.1. 6.10.2=s 7.1 6.11-13. $ 8 6.12 =$$ 8, 9, 12.vi. 6.12.2. = S8 , 6.13 = 8 6.14 =$ 8. 6.14. =$ 11.1 6.14.3 = 11.ii 6.14.4 =11 6.15 : $ 11. 6.15.1611. , 6.16.3. == 9 chA.upa. 7.4.1 = 5.4 7.4.2 =6pa. 2. 7.23.1=pa. 6. 7.24.1 =5.9 7.25.1. =7pa.11. 7.26.2 =12.pha. 8.6.6 4612. pha. bu.upa. 2.2.3. =12 iv. 2.3.6 =69 2.4 (kA.) 1 $10. 2.4 (mA.) 3.9.9 47.4 3.9. 26.69 4.2.4 =69 4.3.111 4.4.6 / 12iv 4.4.8 J. 4.4.22 =$ 9 4.5. 10 4.5.15 (kA.). $$9, 10, 10.1, 11. 4.5.24-25 (mA) : 10 muMDaka upa. 2.2.12 =6pa.11. - nirukta =4.25 =65.5. pANini =2.3.46 =$4 2.4.32-34 =$5.5. vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati : tattvamasi (chA.upa. 6.8-16)nuM vivecana] [63 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Iklera : pariziSTa 3 saMdarbha-graMtha ane saMketa sUcI (akSarAnukrame) Ingeborg Ickler. Untersuchungen zur Wortstellung und Syntax der Chandogyopanisad (chA,upa.nA zabda- vinyAsa tathA vAkyaracanA saMbaMdhI saMzodhano) gyopIMgana 1973. =upaniSad. J.Eggelin, The Satapatha Brahmana Vol. 1 (Trans.) oksapharDa 1881, (Sacred Books of the East Scrics.) Franklin Edgerton. The Beginnings of Indian Philosophy. 36019 (MA) 1664. upa egelIMga xet aitareya brAhmaNaH aitareya brAhmaNa, AnaMdAzrama saMskRta graMthAvali 32, pUnA 1931, opha : Theodor Aufrecht; ed. Aitareya Brahmana. bona 1879. punarmudraNa =Georg Olms. (2). oNlivelle Patrick Ollivcllc. The Early Upanisads. Annotated texts and Trans. South Asia Research, nyUyorka 1998.bu.upa. pA. 36-165. chA.upa. pA. 170-287 ane muMDaka upa. pA. 436-455. . chA, u5. chAndogya upaniSadU juo =pUnA. (ahIM ame A pUnAnI AvRttimAMthI ullekho ApyA che.) samIkSAtmaka AvRtti mATe juo = olivelle pA. 170-287. | chA. upa. (zAMkarabhAlya) : juo pUnA. jemisana =S.W. Jamison. Fucation & Form. in the "aya-Formation of the Bgveda & Atharava veda. gyoTIMgana 1983. jaiminIya brAhmaNa : jaiminIya brAhmaNa, ed. Do. raghuvIra ane Do. lokezacaMdra, sarasvatI vihAra sIrIjha 31. nAgapura ' 1954. taittirIya brAhmaNa : taittirIya brAhmaNa. AnaMdAzrama saMskRta graMthAvali 37, pUnA 1938. taittirIya saMhitA = taittirIya saMhitA. bhAga.2. AnaMdAzrama saMskRta graMthAvali 42, pUnA. 1940. debUka = B.Delbruck. Altindische Synatax (prAcIna bhAratIya vAkyaracanA). hAla, a.d.s. 1881. punarmudraNa. Darmastadt 1968. niruktaH nighaMTu ane nirukta-=sArvajanika ejyukezana sosAyaTI, sUrata 1972 pANini pANininI aSTAdhyAyI ane pataMjalinuM mahAbhASya. bhAga. 1-3. bhArata-sarakAra taraphathI. motIlAla banArasIdAsa. dilhI. (ahIM phakta bhAga 2) 1967. chAndogya upaniSad zAMkarabhASya sAthe. AnaMdAzrama saMskRta graMthAvali 14. pUnA 1934, bRhadAraNyaka upaniSad pro esa. kapUsvAmi zAstrI advaitaAzrama, AlamorA (samIkSAtmaka AvRtti mATe 'juo. olivelle : pA. 36-165). amArA ullekho pUnA-AvRttimAMthI. bR.upa. (kAvazAkhA). juo =olivelle pA. 36-165. khU.upa. (mAdhyadina zAkhA) juo. olivelle pA. 33-35 (phakta samAMtara jatI kAvazAkhA ane mAdhyadinazAkhAnA graMthonuM lIsTa.), boDevitra =II.W. Bodewitz. Jaiminiya. Brahmana. 1.1.65 lAyaDana 1973. pUnA bR.1pa. [sAmIpya : oNkaTobara, 2000nmArca, 2001 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wiledles Otto Bohtlingk = Khandogyopanishad. (ed. and Trans. German). 414 LOL 1889. bahAsatra zAMkarabhASya = bahmasUtra ane zAMkarabhASya ed. M.S.Bakre punarmudraNa vAsudeva lakSmaNa zAraDI paNazIkara. nirNaya sAgara presa. muMbaI 1984. Alzent = Joel P. Brereton 'TatTvam Asi' in Context, in = Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG=Journal of the German Oriental society) 136, vIsabADana 1986, pA. 98-109. minArDa 1936 A. Minard =La Subordination dan la Prose vediques. perisa 1936. minA-1949 A.Minard. Tois Enigmes sur le Cent Chmins 1. perisa 1949. minArDa-1956 A.Minard. Trois Enigmes Sur lc Cent Chemis II. perisa 19pa6. muM. upa. muMDaka upaniSadu AnaMdAzrama saMskRta graMthAvalI. 9 pUnA, zAli 1810 (samIkSAtmaka AvRtti mATe juo. olivelle pA. 439-455.) amArA ullekho pUnA-AvRttimAMthI. maitrAyaNIya saMhitA maitrAyaNIya saMhitA. bhAga.1. ed. L. von schroeder. vIsabADana 1970 raNa-1955 L. Renou. Etudes vedigues et panincenes I perisa 1955. rajU-1961 L. Renou. Grammaire sanscrite. perisa 1961. lapaset M. Witzel, Tracing the Vedic Dialectes in Dialectes dans Les Literatures Indo Aryennes. perisa 1969) pA. 97.-265. azert J.M. Verpoorten. L'Order des Mots dans L'Aitareya- Brahmana. Fa 1699. zatapatha brAhmaNa (kAvazAkhA) zatapathabrAhANa- kAvazAkhA. ed. Caland, paMjAba saMskRta sIrIjha 10, 1926. punarmudraNa : DaoN. raghuvIra. motIlAla banArasIdAsa dilhI 1983. zatapatha brAhmaNa (mAdhyadina zAkhA) zatapatha brAhmaNa. mAdhyadina zAkhA. ed. Albrecht Weber. caukhaMbA saMskRta sIrIjha 96. vArANasI 1964. zaMkara . zAMkarabhASya chA.upa.uparanuM zAMkarabhASya juo =pUnA. senArTa Emil Senart red-Chandogya-Upanisad. URL 9630. spAyara-1886 J.s. Speijer. Sanskrit syntax. laMDana 1886. punarmudraNa =motIlAla banArasIdAsa. dilhI 1973. spAyara-1896 J.s.speijer vedische-und Sanskritsyntax (vaidika ane saMskRta vAkyaracanA) sTrAsabarga 1896. hAnephelDa E. Hanefeld. Philosophische Haupttexte der Alteren Upanisaden (tattvajJAnanAM prAcIna upaniSadonA mukhya graMtho.) vIsabADana 1976. E.R.Hamm. Chandogyopanisad VI. Ein eneuter Versuch. (chA.upa.6. eka navo prayAsa) in Festschrift fur Frauwallner viyenA 1968, pA. 149-159. hilebAMTa A. Hillebrandt. Aus Brahmanas and Upanishaden (brAhmaNagraMtho ane upaniSadomAMthI.) thenA 1921. hyuma R.E.Hume. The Thirteen Principal Upanishads. bIjI AvRtti. oksapharDa 1931. punarmudraNa =madrAsa 1949. hAma vaidika vAkyaracanAmAM sarvanAmo ane vyAkaraNanI visaMgati H tattvamasi (chA.upa. 6.8-12)nuM vivecana] [65