Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aho! zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra 221 nyAyagraMtha 'vAdArtha saMgraha bhAga-3 : dravya sahAyaka : suvizALa gacchAdhipati pU. A. zrI vijaya rAmacaMdra-bhaTUMkara kuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna vardhamAnataponidhi pU. gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI preraNAthI zrI zve. mU. pU. jaina saMgha, ArAdhanA bhavana, virAra, muMbaI jJAnakhAtAnI upajamAMthI : saMyojaka : zAha bAbulAla saremala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-5 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2072 I. 2016
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2065 (I. 2009) seTa naM.-1 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustakanuM nAma kramAMka pRSTha kartA-TIkAkAra-saMpAdaka pU. vikramasUrijI ma.sA. pU. jinadAsagaNi cUrNIkAra pU. meghavijayajI gaNi ma. sA. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014 015 016 017 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 05. 018 019 020 021 022 023 024 025 026 027 028 029 zrI naMdIsUtra avacUrI zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI zrI arhadgItA bhagavadgItA | zrI arhaccUDAmaNi sArasaTIkaH zrI yUkti prakAzasUtraM zrI mAnatuGgazAstram aparAjitapRcchA zilpa smRti vAstu vidyAyAm zilparatnam bhAga - 1 zilparatnam bhAga - 2 prAsAdatilaka kAzyazilpam prAsAdamaJjarI rAjavallabha yAne zilpazAstra zilpadIpaka vAstusAra dIpArNava uttarArdha jinaprAsAda mArtaNDa jaina graMthAvalI hIrakalaza jaina jyotiSa | nyAyapravezaH bhAga-1 dIpArNava pUrvArdha | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga - 1 | anekAnta jayapatAkAkhyaM bhAga-2 prAkRta vyAkaraNa bhASAMtara saha tattpopaplavasiMhaH zaktivAdAdarzaH kSIrArNava vedhavAstu prabhA pU. bhadrabAhusvAmI ma.sA. pU. padmasAgarajI gaNi ma.sA. pU. mAnatuMgavijayajI ma.sA. zrI bI. bhaTTAcArya | zrI naMdalAla cunilAla somapurA zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrIkumAra ke. sabhAtsava zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI vinAyaka gaNeza ApaTe zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI nArAyaNa bhAratI goMsAI zrI gaMgAdharajI praNIta zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI naMdalAla cunIlAla somapurA zrI jaina zvetAmbara konphransa zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI zrI AnaMdazaMkara bI. dhruva zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI pU. municaMdrasUrijI ma. sA. zrI eca. Ara. kApaDIA zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI jayarAzI bhaTTa, bI. bhaTTAcArya zrI sudarzanAcArya zAstrI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 238 286 84 18 48 54 810 850 322 280 162 302 156 352 120 88 110 498 502 454 226 640 452 500 454 188 214 414 192
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 824 288 520 034 (). 324 302 196 190 202 480 30 | zinjaratnAkara zrI narmadAzaMkara zAstrI prAsAda maMDana | paM. bhagavAnadAsa jaina zrI siddhahema bRhadavRtti bRhannyAsa adhyAya-1 pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. | zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya-2 pU. bhaviSyasUrinI ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 pU. bhAvasUri ma.sA. zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-3 (2) pU. bhAvasUrinI ma.sA. 036. | zrI siddhahema bRhavRtti bRhannyAsa adhyAya-5 pU. bhAvasUrina ma.sA. 037 vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA 038 tilakamaznarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 tilakamagnarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI sakhasandhAna mahAkAvyam pU. vijayaamRtasUrizvarajI saptabhaphImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra | satiSacaMdra vidyAbhUSaNa 044 vyutpattivAda guDhArthatattvaloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 sAmAnya niryukti guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 046 saptabhInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI. vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI nayopadeza bhAga-1 taraSiNIkaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI 054 | jyotirmahodaya sa. pU. akSayavijayajI 228 60 218 190 138 296 (04) 210 274 286 216 532 113 112
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - bAbulAla saremala zAha zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAna sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, mahAvAha - 04. (mo.) 9425585804 (kha) 22132543 (4-bhela) ahoshrut.bs@gmail.com aho zrutajJAnam graMtha bharNoddhAra saMvata 2055 (6. 2010) - seTa naM-2 prAyaH jIrNa aprApya pustakone skena karAvIne DI.vI.DI. banAvI tenI yAdI. yA pustaDI www.ahoshrut.org vevasAiTa parathI pe| DAunaloDa jharI zaDAze. pustakanuM nAma bhASA rttA-TIDADAra - saMpA pU. lAvaNyasUrijI ma.sA. pU. jinavijayajI ma.sA. krama 055 | zrI siddhama bRhadvRtti bRhadnyAsa adhyAya-6 056 | vividha tIrtha kalpa 057 bhAratIya jaina zramaNa saMskRti ane lekhanakaLA | 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA jaina saMgIta rAgamALA 060 061 caturviMzatIprabandha ( prabaMdha koza) 062 | vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya 063 | candraprabhA hemakaumudI 064 | viveka vilAsa 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha 066 | sanmatitattvasopAnam upadezamAlA doghaTTI TIkA gurjarAnuvAda 067 068 moharAjAparAjayam 069 | kriyAkoza - 070 kAlikAcAryakathAsaMgraha 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA 072 | janmasamudrajAtaka 073 meghamahodaya varSaprabodha 074 jaina sAmudrikanAM pAMca graMtho saM .: saM pU. pUNyavijayajI ma.sA. | zrI dharma zrI dharmadattasUra zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI zrI rasikalAla eca. kApaDIA zrI sudarzanAcArya pU. meghavijayajI gaNi saM/gu. zrI dAmodara goviMdAcArya saM saM gu. saM saM F saM saM saM zubha. saM saM/hiM saM. saM. saM/hiM saM/hiM zubha. pU. mRgendravijayajI ma.sA. pU. labdhisUrijI ma.sA. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. pU. caturavijayajI ma.sA. zrI mohanalAla bAMThiyA zrI aMbAlAla premacaMda zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya zrI bhagavAnadAsa jaina zrI bhagavAnadAsa jaina zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI pRSTha 296 160 164 202 48 306 322 668 516 268 456 420 638 192 428 406 308 128 532 376
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 075 076 saMgIta nATya rUpAvalI 077 1 bhAratano jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya 079 zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 1 081 bRha6 zilpa zAstra bhAga - 2 082 ha zilpazAstra bhAga - 3 O83 AyurvedhanA anubhUta prayogo bhAga-1 jaina citra kalpavrUma bhAga-1 jaina citra kalpavrUma bhAga-2 084 lyAe 125 ORS vizvalocana koza 086 | SthA ratna choza bhAga-1 0875thA ratna choza bhAga-2 hastasagrIvanam 088 089 090 endracaturvizanikA sammati tarka mahArNavAvatArikA zubha. zubha. gubha. gubha. zubha zrI sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba saM. zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI gu4. zubha. guTha zubha, gu4. saM.hiM zrI naMdalAla zarmA gubha. gubha. saM saM. zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pU.yazovijayajI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 374 238 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra krama 272 saM. 240 254 282 466 342 362 134 70 316 224 612 307 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| | pustaka nAma kartA / TIkAkAra bhASA | saMpAdaka/prakAzaka 91 | syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI saM. motIlAla lAghAjI punA 92 | syAdvAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 93 | syAdvAda ratnAkara bhAga-3 bAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 94 | | syAdvAda ratnAkara bhAga-4 bAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA | syAdvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI | motIlAla lAghAjI punA 96 | pavitra kalpasUtra puNyavijayajI sArAbhAI navAba 97 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 98 | samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva | TI. gaNapati zAstrI 99 | bhuvanadIpaka padmaprabhasUrijI | veMkaTeza presa 100 | gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. | sukhalAlajI 101 | bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI | munzIrAma manohararAma 102 | zabdaratnAkara sAdhusundarajI saM. haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu | hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 | laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara saM. orIenTa insTITyuTa baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI saM, AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 107 | sanmati tarka prakaraNa bhAga-4.5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 109 | jaina lekha saMgraha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara | puraNacaMdra nAhara 110 | jaina lekha saMgraha bhAga-2 puraNacaMdra nAhara saM./hi | puraNacaMdra nAhara 111 | jaina lekha saMgraha bhAga-3 puraNacaMdra nAhara saM./hi / puraNacaMdra nAhara 112 | | jaina dhAtu pratimA lekha bhAga-1 kAMtivijayajI saM./hi | jinadattasUri jJAnabhaMDAra 113 | jaina pratimA lekha saMgraha daulatasiMha loDhA saM./hi | aravinda dhAmaNiyA 114 | rAdhanapura pratimA lekha saMdoha vizAlavijayajI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 115 | prAcina lekha saMgraha-1 vijayadharmasUrijI saM./gu | yazovijayajI graMthamALA 116 | bIkAnera jaina lekha saMgraha agaracaMda nAhaTA saM./hi nAhaTA bradharsa 117 | prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga-1 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 118 | prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 jinavijayajI saM./hi | jaina AtmAnaMda sabhA 119 | gujarAtanA aitihAsika lekho-1 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 120 | gujarAtanA aitihAsika lekho-2 girajAzaMkara zAstrI saM./gu | phArbasa gujarAtI sabhA 121 | gujarAtanA aitihAsika lekho-3 girajAzaMkara zAstrI phArbasa gujarAtI sabhA 122 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-1 | pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 123|| | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-4 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 124 | oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. ina muMbaI sarkala-5 pI. pITarasana raoNyala eziyATIka jarnala 125 | kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa pI. pITarasana | bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipA. 126 | vijayadeva mAhAtmyam | jinavijayajI |saM. jaina satya saMzodhaka saM./hi 514 454 354 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 saM./gu 414 400
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 05. saMvata 2068 (I. 2012) seTa naM.-4 - - - aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma prakAzaka karttA / saMpAdaka sArAbhAI navAba mahAprabhAvika navasmaraNa sArAbhAI navAba sArAbhAI navAba sArAbhAI navAba hIrAlAla haMsarAja hIrAlAla haMsarAja pI. pITarasana eziyATIka sosAyaTI kuMvarajI AnaMdajI jaina dharma prasAraka sabhA zIla khaMDa 133 karaNa prakAzaH brahmadeva 134 | nyAyavizArada maho. yazovijayajI svahastalikhita kRti saMgraha yazodevasUrijI 135 bhaugolika koza- 1 136 bhaugolika koza-2 DAhyAbhAI pItAMbaradAsa DAhyAbhAI pItAMbaradAsa jinavijayajI 137 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 1 aMka - 1, 2 krama 127 128 jaina citra kalpalatA 129 jaina dharmano prAcIna itihAsa bhAga - 2 130 oparezana ina sarca opha saM. menyu. bhAga-6 131 jaina gaNita vicAra 132 | daivajJa kAmadhenu ( prAcina jyotiSa graMtha) 138 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 1 aMka 3, 4 139 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 2 aMka - 1, 2 140 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 2 aMka-3, 4 141 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 3 aMka-1, 142 jaina sAhitya saMzodhaka varSa 3 aMka-3, 143 navapadonI AnupUrvI bhAga-1 144 navapadonI AnupUrvI bhAga-2 4 145 navapadonI AnupUrvI bhAga-3 146 bhASavati 147 jaina siddhAMta kaumudI (ardhamAgadhI vyAkaraNa) 148 maMtrarAja guNakalpa mahodadhi 149 phakkIkA ratnamaMjUSA- 1, 2 150 | anubhUta siddha vizAyaMtra (cha kalpa saMgraha) sArAvali 151 152 jyotiSa siddhAMta saMgraha 153 1 2 jJAna pradIpikA tathA sAmudrika zAstram nUtana saMkalana A. caMdrasAgarasUrijI jJAnabhaMDAra - ujjaina zrI gujarAtI zve. mU. jaina saMgha hastaprata bhaMDAra kalakattA jinavijayajI jinavijayajI jinavijayajI jinavijayajI jinavijayajI somavijayajI somavijayajI somavijayajI zatAnaMda mArachatA ranacaMdra svAmI jayadayAla zarmA kanakalAla ThAkUra meghavijayajI kalyANa vardhana vizvezvaraprasAda dvivedI rAmavyAsa pAnDeya hastaprata sUcIpatra hastaprata sUcIpatra bhASA guja. guja. guja. aMgrejI guja. saM. saM./aM. guja. guja. guja. hindI hindI hindI hindI hindI hindI guja. guja. guja. saM./hi prA./saM. hindI saM. saM./ guja saM. saM. saM. hindI hindI vraja. bI. dAsa banArasa sudhAkara dvivedi yazobhAratI prakAzana gujarAta varnAkyulara sosAyaTI gujarAta varnAkyulara sosAyaTI jaina sAhitya saMzodhaka punA jaina sAhitya saMzodhaka punA jaina sAhitya saMzodhaka punA jaina sAhitya saMzodhaka punA jaina sAhitya saMzodhaka punA jaina sAhitya saMzodhaka punA zAha bAbulAla savacaMda zAha bAbulAla savacaMda zAha bAbulAla savacaMda eca. bI. guptA enDa sansa banArasa bhairodAna seThIyA jayadayAla zarmA harikRSNa nibaMdha mahAvIra graMthamALA pAMDuraMga jIvAjI bIjabhUSaNadAsa jaina siddhAMta bhavana banArasa zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zrI AzApuraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 754 84 194 171 90 310 276 69 100 136 266 244 274 168 282 182 384 376 387 174 320 286 272 142 260 232 160
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra saMvata 2069 (I. 2013) seTa naM. 5 krama viSaya saMpAdaka/prakAzaka prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustake www.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| pustaka nAma 154 uNAdi sUtro opha hemacaMdrAcArya 155 | uNAdi gaNa vivRtti karttA / saMpAdaka pU. hemacaMdrAcArya pU. hemacaMdrAcArya 156 prAkRta prakAza saTIka 157 dravya parikSA aura dhAtu utpatti 158 Arambhasidhdhi saTIka 159 khaMDaharo kA vaibhava 160 bAlabhArata 161 giranAra mAhAtmya 162 giranAra galpa 163 praznottara sArdha zataka 164 bhAratiya saMpAdana zAstra 165 vibhaktyartha nirNaya 166 vyoma vatI - 1 167 vyoma vatI - 2 168 jaina nyAyakhaMDa khAdyam 169 haritakAvyAdi nighaMTU 170 yoga ciMtAmaNi- saTIka 171 vasaMtarAja zakunam 172 mahAvidyA viDaMbanA 173 jyotirnibandha 174 meghamAlA vicAra 175 muhUrta ciMtAmaNi- saTIka 176 | mAnasollAsa saTIka - 1 177 mAnasollAsa saTIka - 2 178 jyotiSa sAra prAkRta 179 muhUrta saMgraha 180 hindu esTrolojI bhAmAha Thakkara pherU pU. udayaprabhadevasUrijI pU. kAntIsAgarajI pU. amaracaMdrasUrijI daulatacaMda paraSottamadAsa pU. lalitavijayajI pU. kSamAkalyANavijayajI mUlarAja jaina giridhara jhA zivAcArya zivAcArya - - yazovijayajI vyAkaraNa vyAkaraNa vyAkaraNa dhAtu jyotISa zIlpa prakaraNa sAhitya nyAya nyAya nyAya upA. nyAya bhAva mizra Ayurveda pU. harSakIrtisUrijI Ayurveda jyotiSa pU. bhAnucandra gaNi TIkA jyotiSa pU. bhuvanasundarasUri TIkA zivarAja jyotiSa jyotiSa pU. vijayaprabhasUrI rAmakRta pramitAkSaya TIkA jyotiSa bhulAkamalla somezvara jyotiSa bhulAkamalla somezvara jyotiSa bhagavAnadAsa jaina jyotiSa aMbAlAla zarmA jyotiSa pitAmbaradAsa trIbhovanadAsa jyotiSa kAvya tIrtha tIrtha bhASA saMskRta saMskRta prAkRta saMskRta/hindI saMskRta hindI saMskRta saMskRta / gujarAtI saMskRta/gujarAtI hindI hindI saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta/hindI saMskRta/hindI saMskRta / hindI saMskRta saMskRta saMskRta saMskRta/ gujarAtI saMskRta saMskRta saMskRta prAkRta / hindI gujarAtI gujarAtI johana kriSTe pU. manoharavijayajI jaya kRSNadAsa guptA bhaMvaralAla nAhaTA pU. jitendravijayajI bhAratIya jJAnapITha paM. zIvadatta jaina patra haMsakavijaya phrI lAyabrerI sAdhvIjI vicakSaNAzrIjI jaina vidyAbhavana, lAhora caukhambA prakAzana saMpUrNAnaMda saMskRta yunivarsiTI saMpUrNAnaMda saMskRta vidyAlaya badrInAtha zukla zIva zarmA lakSmI veMkaTeza presa khemarAja kRSNadAsa senTrala lAyabrerI AnaMda Azrama meghajI hIrajI anUpa mizra orienTa insTITyUTa orienTa insTITyUTa bhagavAnadAsa jaina zAstrI jagannAtha parazurAma dvivedI pitAmbaradAsa TI. mahetA pRSTha 304 122 208 70 310 462 512 264 144 256 75 488 226 365 190 480 352 596 250 391 114 238 166 368 88 356 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2071 (I. 2015) seTa naM.-6 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI suucii| yaha pustakewww.ahoshrut.org vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama viSaya | bhASA pRSTha pustaka nAma kAvyaprakAza bhAga-1 | saMpAdaka / prakAzaka pUjya jinavijayajI 181 | saMskRta 364 182 kAvyaprakAza bhAga-2 222 183 kAvyaprakAza ullAsa-2 ane 3 330 184 | nRtyaratna koza bhAga-1 156 185 | nRtyaratra koza bhAga-2 ___ kartA / TikAkAra pUjya mammaTAcArya kRta pUjya mammaTAcArya kRta upA. yazovijayajI zrI kumbhakarNa nRpati zrI kumbhakarNa nRpati zrI azokamalajI | zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva zrI sAraMgadeva 248 504 saMskRta pUjya jinavijayajI saMskRta yazobhArati jaina prakAzana samiti saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta zrI rasIkalAla choTAlAla saMskRta /hindI | zrI vAcaspati gairobhA saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta/aMgrejI | zrI subramaNyama zAstrI saMskRta zrI maMgeza rAmakRSNa telaMga gujarAtI mukti-kamala-jaina mohana graMthamAlA 448 188 444 616 190 632 | nArada 84 | 244 zrI caMdrazekhara zAstrI 220 186 | nRtyAdhyAya 187 | saMgIratnAkara bhAga-1 saTIka | saMgIratnAkara bhAga-2 saTIka 189 | saMgIratnAkara bhAga-3 saTIka saMgIranAkara bhAga-4 saTIka 191 saMgIta makaranda saMgIta nRtya ane nATya saMbaMdhI 192 jaina graMtho 193 | nyAyabiMdu saTIka 194 | zIghrabodha bhAga-1 thI 5 195 | zIghrabodha bhAga-6 thI 10 196| zIghrabodha bhAga-11 thI 15 197 | zIghrabodha bhAga-16 thI 20 198 | zIghrabodha bhAga-21 thI 25 199 | adhyAtmasAra saTIka 200 | chandonuzAsana 201 | maggAnusAriyA saMskRta hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 422 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA 304 zrI hIrAlAla kApaDIyA pUjya dharmotarAcArya pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya jJAnasundarajI pUjya gaMbhIravijayajI eca. DI. belanakara 446 |414 hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA hindI sukhasAgara jJAna prasAraka sabhA saMskRta/gujarAtI | narottamadAsa bhAnajI 409 476 siMghI jaina zAstra zikSApITha 444 saMskRta saMskRta/gujarAtI zrI DI. esa zAha | jJAtaputra bhagavAna mahAvIra TrasTa 146
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama pustaka nAma 202 | AcArAMga sUtra bhAga - 1 niyukti + TIkA 203 | AcArAMga sUtra bhAga - 2 niryukti+ TIkA 204 | AcArAMga sUtra bhAga - 3 niryukti+TIkA 205 | AcArAMga sUtra bhAga-4 niyukti+TIkA 206 | AcArAMga sUtra bhAga - 5 niryukti+ TIkA 207 suyagaDAMga sUtra bhAga - 1 saTIka 208 | suyagaDAMga sUtra bhAga - 2 saTIka 209 suyagaDAMga sUtra bhAga - 3 saTIka 210 suyagaDAMga sUtra bhAga-4 saTIka 211 suyagaDAMga sUtra bhAga - 5 saTIka 212 rAyapaseNiya sUtra 213 prAcIna tIrthamALA bhAga 1 214 dhAtu pArAyaNam 215 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga - 1 216 | siddhahema zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-2 217 | siddhama zabdAnuzAsana laghuvRtti bhAga-3 218 tArkika rakSA sAra saMgraha 219 zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra saMyojaka - zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543. E-mail : ahoshrut.bs@gmail.com zAha vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 380005. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra - saMvata 2072 (I. 2016) seTa naM.-7 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI DijiTAijhezana dvArA DIvIDI banAI usakI sUcI / 220 221 vAdArtha saMgraha bhAga - 1 (sphoTa tattva nirUpaNa, sphoTa candrikA, pratipAdika saMjJAvAda, vAkyavAda, vAkyadIpikA) | vAdArtha saMgraha bhAga - 2 ( SaTkAraka vivecana, kAraka vAdArtha, samAsavAdArtha, vakAravAdArtha) vAdArtha saMgraha bhAga-3 (vAdasudhAkara, laghuvibhaktyartha nirNaya, zAbdabodhaprakAzikA) 222 | vAdArtha saMgraha bhAga-4 (AkhyAta zaktivAda chaH TIkA) karttA / TikAkAra bhASA zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI zIlaMkAcArya gujarAtI zrI malayagiri gujarAtI zrI becaradAsa dozI A. zrI dharmasUri saM./ gujarAtI zrI yazovijayajI graMthamALA saMskRta zrI hemacaMdrAcArya A. zrI municaMdrasUri zrI hemacaMdrAcArya saM./ gujarAtI zrI becaradAsa dozI zrI hemacaMdrAcArya saM./ gujarAtI zrI hemacaMdrAcArya saM./ gujarAtI A. zrI varadarAja saMskRta vividha kartA saMskRta vividha kartA saMskRta vividha kartA saMskRta raghunAtha ziromaNi saMskRta saMpAdaka / prakAzaka zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI mANeka muni zrI becaradAsa dozI zrI becaradAsa dozI rAjakIya saMskRta pustakAlaya mahAdeva zarmA mahAdeva zarmA mahAdeva zarmA mahAdeva zarmA pRSTha 285 280 315 307 361 301 263 395 386 351 260 272 530 648 510 560 427 88 78 112 228
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ VADARTHA SAMGRAHA (VAD-SUDHAKAR, LAGHU-VIBHAKTI-ARTHA NIRNAYA, AND SHABDA-BODHA PRAKASHIKA) (Third Part) EDITED BY MAHADEVA GANGADHAR BAKRE Registered under the Copyright Act Printed and Published by Manilal Itcharam Desai at THE GUJARATI PRINTING PRESS, No. 8, SASSOON BUILDINGS, CIRCLE, FORT, BOMBAY v. s. 1971. A. D. 1915 PRICE RE 0-8-0
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH vAdasudhAkaraH, laghuvibhaktyarthanirNayaH, zAbdabodhaprakAzikA ca (tRtIyo bhAgaH) bAkeityupAhagaGgAdharabhahasutamahAdevazamaNA sNshodhitH| mumbayyAM phorTa sarkalAkhye pravibhAge'STamasaMkhyAke sAsUnabhavane / 'maNilAla icchArAma desAI' ityanena svIye 'gujarAtI' . mudraNayantrAlaye mudrayitvA tatraiva prakAzitaH / vikramasaMvat 1971. khristAbdaH 1915. muulymssttaavaannkaaH|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaadaarthsNgrhH| (tRtIyo bhAgaH) zrIkRSNAcAryaviracitaH vAdasudhAkaraH 10 -4-90czAbde brahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati // iti vAtsalyavAn bibhrattadrUpaM pAtu mAdhavaH // 1 // kolAhalo'tra kudhiyAM na pratyUho vivekinAm / / kalidoSo ramAnAthadAsamISTe na vIkSitum // 2 // - aakhyaataarthdhaatvrthnirnnyH| AkhyAtasya kRtau zaktirna tu kartari kRtyAzrayatvameva hi kartRtvaM, taba kRtirUpamityanantakRtInAM zakyatAvacchedakatve gauravAditi tArkikAH / nacaivaM ratho gacchatItyAdAvacetane rathe kRterbAdhAdAzrayatvAdI lakSaNAyAM lakSyatAvacchedakagauraveNa sAmyamiti vAcyam / atiriktazaktikalpanApekSayA klaptAyAM zakyasaMbandharUpalakSaNAyAM gauravAbhAvAt / nanu lakSaNAzrayaNe kathaM vartamAnatvAdInAmanvayaH yugapadvRttidvayA'nabhyupagamAditicenna / zaktatAvacchedakalakSakatAvachedakayo dAt / laTtvena hi vartamAnatve zaktiH / lakAratvena lakSaNeti / ata eva sakRduccarita iti nyAyAtkathaM kRtivartamAnatvayoryugapadbodha ityapi nAzaGkatham / lakAratvalaTtvarUpazaktatAvacchedakabhedAt / nanu tathApi lakSaNAjJAnajanyAzrayatvAdyupasthiteH pRthak hetutvakalpane gauravamiti cenna, tadviSayakazAbdabodhaM prati tadviSayakavRttijJAnajanyopasthititvenaiva hetutayA lakSaNAjJAnasya pRthagghetutvA'bhAvAt / ghaTapadAtsamavAyenAkAzasmaraNe tacchAbdabodhavAraNAya vRttijJAneti vizeSaNam / / ___ athaivamanukUlatvAdInAM saMsargANAM zAbdabodhaviSayatvaM durlabhamiti cenna, ghaTapadAdupasthitasya ghaTatvasya vizeSyatayA'nvayavAraNAya taddharmaprakArakatadvizeSyakazAbdabodhaM prati taddharmaprakArakatadvizeSyakavRttijJAnajanyopa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH sthitehetutvAvazyakatayA saMsargasya tatraprakAratvAbhAvenAdoSAt / syAdetat, vRttyanupasthitasyApi saMsargasya zAbdabodhaviSayatve rAjapuruSa ityAdau yAvatsaMbandhabhAnApattiH janyajanakabhAvAderapi saMbhavAditi cenna, tAtparyasya niyAmakatvAt / atredamavadheyam-AkhyAtasya kartRvAcakatvAbhAve pacyate taNDulenetyAdI 'karmavatkarmaNA tulyakriyaH' ityatidezAkarmaNi dvitIyApattiH / vaiyAkaraNAnAM tu liGayAziSyaGiti dvilakArakAlla ityanuvRtterlakAravAcyaH kartA karmavadityAnnAtiprasaGgaH / bhAve lakAre ca lakAreNa karturanupasthiteH / evaM bhettavyaM kusUlenetyatrApi karmavatkarmaNeti karmavadbhAve (bhAve) prtyyaanaapttiH| asmanmate ca lakAravAcyasyaiva kartuH karmavadbhAvAtkRti kartuH karmavattvAbhAvenoktadoSabhAvaH / naca lakAravAcyakRtyAzrayaH kartA karmavadityarthAnistAraH zaGkayaH lakArasya tatra viklittyAzrayatvavAcakatvena kRtivAcakatvAbhAvAta , tadAzrayatvasyApyasaMbhavAca / naca lakAgarthasaMkhyAzrayaH karmakartA karmavadityartha iti vAcyam, pacyamAnastaNDula ityAdI lakAreNa saMkhyAyA anupasthityA karmavadbhAvAnApatteH / ata eva lakArArthakartRtvAzrayaH kartA karmavadityarthe'pyatra na nirvAhaH vAcanikAtiriktavacanArambhasyaiva gurutvAt / kiMca lakSaNAyAH zakyAnusaMdhAnapUrvakatvAllakSaNAyAM lAghavaM niyuktikameva / ata eva nipAdasthapatiM yAjayedityatra nipAzcAsau sthapatizceti karmadhArayo na tu niSAdAnAM sthapatiriti tatpuruSaH pUrvapade lakSaNAprasaGgAditi sakalasiddhAntaH / ata eva rAjapurohitau svArAjyakAmau yajeyAtAmityatra rAjA ca purohitazceti dvandvo natu rAjJaH purohitAviti tanpurupo lakSaNAprasaGgAditi sarvasiddhAntaH / ata evodbhidA yajeta pazukAma ityatrodbhicchabdaH karmanAmadheyamunicchabdena khanitrAdikaM gRhItvonidvatA yAgenetyarthAzrayaNe tu matvarthalakSaNApattiriti udbhidadhikaraNaM saMgacchate / vastutastu phalavyApArayorubhayordhAtulabhyatvAdakhaNDazaktirUpamAzrayatvamevAkhyAtazakyatAvacchedaka miti na gauravasaMbhAvanA / tArkikaparibhASayA yasnatvasyeva zAbdikaparibhASayA AzrayatvasyApyatiriktatve bAdhakAbhAvAt / kumArIbhArya ityAdau jAtezceti puMvadbhAvapratiSedhasiddhaye kaumArAdInAmapi jAtitvamabhyupagacchatAM bhASyakArAdInAM nityaiva jAtiriti niyamAt / ata eva dIdhitikRtA'pi siddhAntalakSaNe'dhikaraNatvAdInAmatiri
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH ] vAdasudhAkaraH / 3. tvaM svIkRtaM tasya hi adhikaraNasvarUpatve AdheyasvarUpatve vA parasparAsaMyuktaghaTa bhUtalasattve'pIdAnIM bhUtalaM ghaTavaditi pratyayaprasaGga iti vistarastatraiva / kiMcAzrayatvaM nityamevAstu utpAdavinAzavyavahArastu nirUpitatvAdyutpattyAdikamAdAyaivAstu vAyutvarUpayoH samavAyasyaikatve'pi rUpanirUpitatvAbhAvena vAyau rUpavattApratItyabhAvavat / kiMca lakArasya yatnArthatve pacantaM caitraM pazyetyAdAvapi yatnamAtrabodhApattiH / tathAcAnanvayaH / nahi tatra yatnasyAzrayatAsaMbandhenAnvayaH saMbhavati nAmArthayorabheda iti niyamAt / naca tatra zatrAdInAM kartari zakti: zaktyA sthAninAmeva tArkikamate vAcakatvAt sthAnyarthena nirAkA tayA 'kartari kRt' ityasya tatrAnupasthiteH / anyathA pracyamAna ityatrApi tadApatteH / atha pacantamityAdau lakArasya kartari lakSaNeti cetsatyaM, pAkapadAdInAM tadvati lakSaNayA pAko devadatta ityAderapyApatteH / kiMca lAkSaNikaM nAnubhAvakaM lAkSaNikArthasya bodhe padAntarasamabhivyAhAraH kAraNamiti tArkikasiddhAntAtsvAdisamabhivyAhArasya tAhazabodhaM prati hetutvakalpane pacamAnaH pacyamAna ityanayorvailakSaNyAnApattiH yattu kiM karotItyatra kiMviSayako yatna ityevaM yatnArthakakarotinA prazne pacatItyuttaradarzanAdAkhyAtasya yatnArthatvamiti, tatra kRJo yatnArthatve yativadakarmakatvApateH / kiMca yatnamAtrArthatve kriyate ghaTaH svayamevetyAdau karmavadbhAvAnApattau yagAdyanApatteH / karmAvasthAyAM yA kriyA sA kartravasthAyAM cettadaiva ' karmavatkarmaNA tulyakriyaH' ityasya pravRtteH / kRtizca na ghaTAdiniSThA / praznavAkye yatnaviziSTe jijJAsitasaMbandha uttare tvAzrayatvAdiviziSTa iti vaiSamyAt / etena pacati pAkaM karotIti yatnArthakakarotinA vivaraNAdAkhyAtasya yatno'rtha ityapAstam / uktarItyA kRJo yatnArthatvAbhAvAt / kiMcAcetane svarasataH kartRpadaprayogAbhAvAtkRmo yatnArthatvamityeva bhavatAmAgrahaH sa cApArthaH / bIjAdinA'GkuraH kRto ratho gamanaM karotItyacetane'pi kRJaH prayogAt / ata eva bhavatAmacetane kartRpadaprayogaH / ataeva pacatItyukte kaH kiMjAtIya iti kartRviSayakapraznAnubhavaH sArvajanInaH / kiMca laH karmaNi ceti sUtre kartRzabdasya kartRtvaparatayA kartRtvaM kRtireveti tadvirodhaparihAre kartari kRdityatrApi kRtyarthatvApatteH / tata eva kartarItyasyAnuvRteH zabdAdhikArAzrayaNe'pi kleza eva /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAga: pacan atha tatra nAmArthayorabheda iti niyamAt kartRvAcitvamiti cet . caitra ityAdAvapi lakArasya kartRvAcakatvApattiH / abhedasyobhayatra tulyatvAt / kIdRzo'tra niyamaH nAmArthayorabheda eveti abhedo nAmArthayoreva veti / Adye rAjJaH sutasya dhanamityAdau vyabhicAraH, dvitIye tu stokaM pacatItyatra / nanu nAmArthadhAtvarthayornAmArthayozca sAkSAdbhedAnvayo netyeva niyamaH / rAjJaH sutasyetyAdau vibhattayarthasaMbandhadvArAnvayo na syAt rAjapuruSa ityatra tu rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNayA'bheda eva / prAptodakAdAvapyudakapadasyodakakartRkaprAptikarmaNi lakSaNA / upakumbhamityAdau kumbhAdipadasya kumbhAdisamIpAdau, dhavakhadirAvityAdau tu dvayorapi pradhAnatvena parasparaM saMbandhAbhAvAt / evaM tarhi pacatikalpamityAdAvuktavyutpattibalAdeva kartArthe'stu / naca tatra nAmnaH samudAyasyArtha eva nAstIti zaGkayam, pAcaka ityAdAvapi tanmate samudAyArthavirahAt / tasmAnnAmajanyabodhaviSayatvameva nAmArthatvam / 4 kiMca karturavAcyatve pacati caitra ityAdau karturanabhidhAnAt tRtI yApattiH / athAyamAzayaH - abhihitasaMkhyAke kartari tRtIyA / tadyathA kartRkaraNayoryekayorityAdInAmekavAkyatayA'nabhihite kartRgataikatve ityartha iti cedevaM tarhi 'kRSTapacyA brIhayaH' ityatra karmakartari kartRsaMkhyAbhidhAnAbhAvAttRtIyApattiH / pAcako devadatta ityAdI kRttaddhitasamAsepu saMkhyAbhidhAnAbhAvenAgateH / nanvanabhihite kartRtve ityartho'stu asti ca pAcaka ityAdAvapi vizeSaNatayA kRterabhidhAnamiti cenna / kRSNasya kRtirityatra kRtera bhihitatvena kartari sssstthynaaptteH| taNDulaH pacyate svayamevetyAdau taNDulapadAttRtIyApatteH tatrApi kRteranabhidhAnAt / siddhAnte tu karturabhihitatvAttatra prathamA / kiMca dhAtunaiva kRterabhidhAnAt devadattena kriyata ityatra tRtIyAnApattiH / AzrayatvaM tRtIyArtha iti tu durvacamanuzAsanAbhAvAt / nanvAkhyAtasyAzrayArthatve bIjAbhAvaH devadattAderAdheyatayA pAkAdAvanvaya saMbhavAditi cenna / nAmArthadhAtvarthayoH sAkSAdbhedAnvayasyAvyutpannatvAt / anyathA taNDulaH pacatItyapi prayogApatteH / karmatAsaMbandhena taNDulasya pAke'nvayasaMbhavAt / kiMcAkhyAtasya kartRvAcitvAbhAve pacati caitra ityAdAvanubhavasiddhasya sAmAnAdhikaraNyasyAnupapattiH / tatazca pacanti caitra iti prayo 1 -
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH ] vAdasudhAkaraH / gaprasaGgaH / asmanmate tvabhedAnyathAnupapattyA nyAyasiddhaM samAnavacanakatvam / 5 atha caitrAdigatasaMkhyAbhidhAyitvameva caitrAdisAmAnAdhikaraNyamiti cedetanmate saMkhyAyAH kutrAnvaya ityatraiva niyAmakAbhAvaH / atrAhuH - bhAvanAnvayini saMkhyAnvayaH bhAvanAnvayayogyazcetarAvizeSaNIbhUtaprathamAntapadopasthApyaH candra iva mukhAni dRzyanta ityatrevArthasAdRzyasya vizeghaNe candre saMkhyAnvayavAraNAya itara vizeSaNeti / bhAvanA ca saMkhyAkAlAtiriktapratyayArtha iti / atha kathaM na pacati caitra ityatra bhAvanA (na) nvayini pAkAnukUlakRtyabhAvavati caitre saMkhyAnvaya iti cenna | bhAvanAnvayayogyatAyA eva vivakSitatvAt / ata eva bhAvanAnvayayogyazcetyuktam / pare tu paraMparayA bhAvanAnvayamUrIcakuH / atra vadanti / bhAvanAnvayini saMkhyAnvaye pacetetyatreSTasAdhanatvAnvitapAke saMkhyAnvayApattiH iSTasAdhanatvAdyatiriktatvena vizeSaNe tu tadeva gauravam / yattUktaniyamasvIkAre lAghavameva bIjam / tathAhi bhAvanAnvayabodhAyA'parapadArthacaitrAdyupasthitikalpanamAvazyakam / tathAca tatra saMkhyAnvayasvIkAre padArthAntaropa sthityakalpanaprayuktalAghavamakSuNNameveti cenna / zAbdikamate bhAvanAyA AkhyAtavAcyatvAbhAvAt / AkhyAtArthe Azraye saMkhyAnvayasvIkAre padAntarA'nanusaMdhAnena lAghavAt / tathAca saMkhyAbodhaM pratyAkhyAtajanyAzrayopasthiterhetutvaM bodhyam / etena yuSmadAdisamAnAdhikaraNe ityasya yuSmadarthagatasaMkhyAbhidhAyinItyapyartho'pAstaH / saMkhyAnvayasyAnizcayAt / atitvaM bhavatItyatrApi madhyamatvApattezva tvacchabdasyaiva tvatkarmakAtikramaNakartari lakSaNayA yuSmadartha evaM saMkhyAnvayAt ityalam 1 AkhyAtasthale kriyAvizeSyakaH zAbdabodhaH prathamAntavizeSyakaH zAbdabodho vA / atrAhuH - pazya mRgo dhAvatItyatra pradhAnadarzanakriyAM prati mRgasya karmatvAt dvitIyApattiH / nanu tArkikamate nAyaM doSaH, vAkyArthasya karmatvAdvAkyasya prAtipadikatvAbhAvena dvitIyAyA asaMbhavAt / ata eva kaiTAdayo'pItyameva samAdadhuH / ata eva ' kramAdamuM nArada ityabodhi saH' ityAdI vAkyArthasya karmatvAnna dvitIyeti samAdadhate / yattu tatra nipAtenAbhihitatvAnna dvitIyeti tanna / 'anabhidhAnaM ca tiGkRtta
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH ddhitasamAsaiH' ityeva bhASye pAThAditi cetsatyam / tadeva tu bhavanmate durvacam / tathAhi vaiyAkaraNAnAM mate kArakaviziSTA kriyA vAkyArthaH / tatra dhAvatItyasya prAtipadikatvAbhAvena na dvitIyeti yukto'yaM smaadhiH| tArkikamate tu kriyAviziSTaprathamAntArthasya vAkyArthatayA tasya karmatvaM durvArameva / anyathA pacantaM caitraM pazyetyAdAvapi pAkAnukUlakRtiviziSTasya caitrasya karmatayA dvitIyAnApatteH / ata eva nIlo ghaTaH karotIti na prayogaH / naca nIlaM karoti ghaTaM karotIti pRthageva bhASyarItyA karmatvAt dvitIyeti vAcyam / evamapi viziSTasya karmatAmAdAya prathamApatteqAratvAt / syAdetat / pazya lakSmaNa pampAyAM bakaH paramadhArmikaH / ityAdau bakAdeH prAtipadikatvasaMbhavAt dvitIyA durvAreti cenna / tatrApyastyAdikriyAdhyAhAreNaiva bodhAt / ata eva dhik devadattetyAdau dhigAdiyoge'pi na dvitIyA, saMvodhanaM kriyAyAM vizeSaNamiti siddhAntitatvenAsmanmate'dhyAhRtakriyAyA eva vizeSyatvAt / ata eva zRNu devadatto gAyatItyatra gAnAdereva karmatvamanubhavasiddham / etena zrutvA mamaitanmAhAtmyaM tathAcotpattayaH zubhAH / ityatrotpattIriti dvitIyAvAraNAyArSatvaM svIkurvanta: parAstA: / tatrApyadhyAhRtAyAH santItyAdikriyAyA eva vizeSyatvAt / atha prathamAntasya vizeSyatvAbhAve 'suratho nAma rAjAbhUtsamaste kSitimaNDale / tasya pAlayataH samyak' ityAdau tacchabdena surathaparAmarzAnApattiriti cedevaM tarhi. tulye'parAdhe svarbhAnurbhAnumantaM cireNa yat / himAMzumAzu asate tanmadinaH sphuTaM phalam / ityAdau tacchandena grasanasya parAmarzAnApattiH / ata eva ca bhAvapradhAnamAkhyAtamiti yAskavacanamapyupapadyate / nacAkhyAtArtheSu saMkhyAkAlAdiSu bhAvanAyAH prAdhAnyamiti tadarthaH zaGkayaH / yatrobhe bhAvapradhAne bhavata iti niruktavacanamupAdAya yatrobhe nAmAkhyAte bhavatastatra bhAvapradhAne kriyApradhAne ityartha iti tadbhASyavyAkhyAyA asaMgatiH / kiMca paThan gacchatItivatpaThati gacchatItyapi prayogApattiH / pAThA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH] vaadsudhaakrH| nukUlakRtimAMzcaitro gamanAnukUlakRtimAniti bodhasaMbhavAt / zAbdikamate tu kriyayoH parasparamananvayAnna tathA prayogaH / kathaM tarhi pacati bhavatItyatra pAkakriyA bhavatikriyAyAH katryoM bhavantIti bhASyam / ata eva tiGantopasthApitA kriyA kriyAntaraiH samavAyaMgacchatIti uktaM bhASya eveti cetsatyam / kartRkarmabhAvena kriyayoH parasparamanvayo bhavati natu karaNatveneti kaiyaTena vyAkhyAtam / kiMca dhAtvarthavyApAraprakArakazAbdabodhaM pratyAkhyAtajanyopasthitestArkikamate hetutayA purImavaskanda lunIhi nandanaM muSANa ratnAni hraamraanggnaaH|| vigRhya cakre namucidviSA balI ya itthamasvAsthyamaharnizaM divaH / / ityAdau puryavaskandanarUpA'svAsthyakriyetyAdyAkArakAnvayAbhAve dhAtusaMbandhe vihitasya loDAderanApattiH / kiMca dhAtusaMbandhe pratyayA ityasya dhAtvarthAnAM parasparasaMbandhe sati yasminkAle pratyayA uktAstato'nyatrApi bhavantItyarthaH / vartamAnasAmIpya ityAdinA kAlabAdhasyaiva prakrAntatvAtkAla eva bAdhyate / tatrApi kRdupasthApyasya gauNatvAnApattau uktakAlabAdharUpavyavasthAyA anupapattirbodhyA / api ca suvRSTizcedabhavipyatsubhikSamabhaviSyadityAdau kriyayoH kAryakAraNabhAvenAnvayAbhAve hetuhetumatolaDityAderapravRttyApattariti dik / dhAtUnAM tu phalavyApArobhayavAcakatvaM natu vyApAramAtravAcakatvam / naca karmaNi dvitIyetyatra karmapadasya karmatvaparatayA karmatvaM ca phalameveti phalaM dvitIyArtha eveti naiyAyikanavyoktaM zaGkayam, sakarmakAkarmakatvavibhAgAnApatteH phalavyApArobhayavAcakatvaM sakarmakatvaM kevalavyApAravAcakatvamakarmakatvamiti taiH svIkArAt / naca yaddhAtusamabhivyAhAre phalaM vyApArazca pratIyate sa dhAtuH sakarmaka iti tallakSaNamastviti vAcyaM, karmaprayoge sakarmakatvajJAnaM sakarmakatvajJAne ca karmaprayoga ityanyonyAzrayApatteH / athAyamAzayaH-saMyogarUpaphalabodhe gamadhAtusamabhivyAhAraH kAraNamAvazyakazcAyaM kAryakAraNabhAvaH anyathA gacchatItyatra vibhAgAnukUlavyApAra eva kuto na pratIyata ityatra niyAmakAbhAvAt / gamadhAtusamabhivyAhArasya kAraNatvApekSayA gamadhAtoH kAraNatve eva lAghavAt / ata eva pAko gamanamityatra na paryAyatA / naca tatra tatatphalAvacchinne vyApAre lakSaNA, tAtparyagrAhakaM vinA lakSaNAyA apyasaMbhavAt , svarasata eva tadbodhodayena lakSaNAyA ayuktatvAcca / bodhakatvaM svIkRtya vAcakatvaM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH nAstItvasya durvacatvAcca / kiMca zAbdabodhe vRttyA padajanyapadArthopasthitehetutayA phalaviSayakazAbdabodhaM prati dvitIyAjanyopasthiterhetutve gauravam / naca dhAtujanyaphalopasthiterhetutvaM kalpyamiti sAmyamiti vAcyam / phalavizeSabodhe dhAtuvizeSasamabhivyAhArasya niyAmakatvena tadaMze sAmyAt / athAzrayamAnaM dvitIyArtha iti dvitIyAjanyopasthiterhetutvakalpane sAmyamiti cenna, grAmamadhyArate'dhizete ityAdiprayogAnurodhenAzrayatvabodhaM prati tadvetutvasya bhavato'pyAvazyakatvAt / kiMca vyApAramAtrasya dhAtvarthatve pacyate taNDulaH svayamevetyAdau karmavadbhAvAnApattiH / naca dhAtvarthajanyaphalAzrayatvameva karmavadbhAvaviSaya iti vAcyam, (pacyate? yatyate) ghaTaH svayamevetyasyApyApatteH / dhAtvarthayatnajanyotpattirUpaphalasya ghaTe sattvAt / anyathA kriyate ghaTa: svayamevetyasyAnApatteH / kriyA ca vyApArasamudAyaH / taduktaM hariNA--- yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAtsA kriyetyabhidhIyate / / iti / etena dhAtvarthaH kriyA tadvAcakatvaM ca dhAtutvamityanyonyAzrayo'pAstaH / sAdhyatvaM ca kriyAntarAnutthApakatvaM tadevAsattvabhUtatvam / etadevAbhipretyoktaM hariNA asattvabhUto bhAvazca tipadairabhidhIyate / iti / vyApArANAmanantateti tadAdinyAyena buddhivizeSAdereva zakyatAvacchedukAnAM niyAmakatvAt / lakAravizeSANAM laDAdInAM tu vartamAnatvAdikamapyarthaH / vartamAnatvaM ca prArabdhA'parisamAptakriyopalakSitatvam / vartamAnatvAdInAM tu dhAtvarthavyApAre evAnvayaH / tatsattve eva pacatItyAdiprayogAt / ___ tarkikAstu yatna eva vartamAnatvAdInAmanvayaH, yatnAbhAve'gnisaMyogAdirUpavyApArasattve'pyayaM na pacatIti pryogaat| vastutastu yatnasyApi vyApAravizeSatvAdadoSaH / kiMca jAnAtItyAdau vyApAra eva teSAM vartamAnatvAnvayaH / naSTe nazyatIti prayogavAraNAyotpatterapyAkhyAtArthatvaM svIkRtya tatraiva vartamAnatvAdInAmanvaya iti dIdhitikRtApi svIkArAdanekakArya. kAraNabhAvaprasaGgaH / naca vyApAre tadanvaye nAzasya vartamAnatvAnnaSTe'pi ghaTe nazyatIti prayogApattiriti vAcyama, pratiyogisahitanAzasAma
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH] vaadsudhaakrH| grIsamavadhAnasyaiva tatra vyApArAt / taccedaM vartamAnatvAdilakAradyotyaM vAcyaM veti pakSadvayamapi kSodakSamameva / kAlasya kriyArUpatayA kriyAmAtrasya ca dhAtuvAcyatvAt lakAro dyotaka eva / athavA kriyAgataM vartamAnatvAdi lakAravAcyamevetyanyatra vistrH|| parokSatvamatItatvamanadyatanatvaM ca liDarthaH / parokSatvaM ca vaktRsAkSAtkArAviSayatvam 'vyAtene kiraNAvalImudayanaH' iti tvayuktameva / evaM 'cake subandhuH sujanaikabandhuH ' ityapi / yattu Naluttamo veti jJApakAdaparokSe'pi liD bhavatIti tanna, cittavikSepAdinA svakriyAyAH pratyakSatvAbhAve uttamaprayogAt yathA 'bahu jagadapurastAttasya mattA kilAham' iti / / .. yattUktaM varddhamAnena tiGantapratirUpako'yaM nipAta iti tacintyam / tathA sati dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvAbhAvena kiraNAvalImityasya karmatvAnApatteH / ityaakhyaataarthdhaatvrthnirnnyH| smaasaarthnirnnyH| samAsasthale viziSTasyaivArthavattvaM ghaTAdipade ghakArAdInAmiva tatrApyavayavAnAM nirarthakatvAditi shaabdikaaH| tArkikAstvavayavazaktyaiva nirvAhamicchanti tanmate samAse vRttimttvruupaarthvttvaabhaavaatpraatipdiktvaanaapttiH| avayavArthamAdAya samudAyasyArthavattvaM tu na saMbhavati, evamapi samudAyasya zaktilakSaNayorasaMbhavAt / arthavattvaM yatra sUtre vRttimattvameva / anyathA gavityayamAhetyAdAvapi praatipdiktvaapttiH| siddhAnte tu anukAryA'nukaraNayorabhedavivakSAyAM sAdRzyAdgozabdAdInAmupasthApakatve'pi vRttyopasthApakatvAbhAvAnnArthavattvam / naca tatra samAsagrahaNAtprAtipadikatvaM, tathAsati samAsagrahaNasya niyamArthatvAbhAve vAkyasyApi prAtipadikatvApattau sublugApatteH / mUlakenopadaMzamityAdau kRgrahaNaparibhASayA prAtipadikatvApattezca / rAjapuruSa ityAdau nAmArthayoritiniyamAdrAjAbhinnaH puruSa iti bodhApattizca / rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNayA rAjasaMbandhyabhinnaH puruSa iti bodhAbhyupagame tu rAjJIdAsI ityatra samAnAdhikaraNalakSaNapuMvadbhAvApattiH / vRtteH prAk yatra sAmAnAdhikaraNyaM tatraiva puMvadbhAvaH ityuktau tu mRgIva capalA mRgacapaletyAdAvapi puMvadbhAvAnApatteH / atra hi sadRzalakSaNayA sAmAnAdhikaraNyam / evaM citragurityAdAvapi citrA'bhinnA gauriti bodhavAraNAya
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH gopadasya citragavIsvAmini lakSaNA, citrapadaM tAtparyagrAhakamiti siddhAntaH so'pyasaMgataH; samAnAdhikaraNalakSaNapuMvadbhAvAnApatteH, anekapadasyaikasminarthe vartamAnatvAbhAvAt / devadattaM paNDitaM jAnIhItyAdAviva devadattapaNDitaM jAnIhItyAdAvapi pANDityasya vidheyatvApattezca / ata eva paTurahaM travImItyatrAsmado dvayozcetyanena prAptasya bahuvacanasya savizeSaNAnAmityanena pratiSedho bhavati / vayaM brAhmaNA ityatra tu brAhmaNatvasya vidheyatvena vizeSaNatvAbhAvAnna niSedhaH / kiMcAvayavAnAmarthavattve Rddhasya rAjJaH puruSa ityAdAviva Rddhasya rAjapuruSa ityapi vizeSaNayogApattiH / naca yatra samAsaghaTakIbhUtapadabahirbhUtapadasApekSatvamabhedena tatra smaaso'saadhuH| ata eva 'zaraiH zAtitapatro'yam' ityAdau na doSa iti vAcyaM, etadvacanArambhasyaiva gurutvAt / mama tu sApekSamasamarthavaditi na vAcanikaM kiMtu padAthaikadezatvAnna RddhAdInAmanvaya ityabhiprAyakam / devadattasya gurukulabhityAdau tu loke bodhodayena vyutpattivaicitryAdekadeze'pyanvayaH svIkriyate / etadabhiprAyeNaivocyate bhavati vai nityasApekSasya vRttirityasamarthamityasya hi loke bodhAjanaka ityarthaH / ___ atha tArkikamate'pi rAjapadasya rAjasaMbandhini lakSaNAbhyupagamenaikadezatvAdeva na RddhAdInAmanvaya iti cenna / kaNTekAlo dAsyA:putra ityAdau lakSaNAyAM mAnAbhAvena tatra vizeSaNAnvayApatteH / kiMca yasya rAjapuruSa ityatra luptaSaSThayanusaMdhAnAcchAbdabodhastasya purupasya tAdRzaprayogApatte1ratvAt / nahi tatra SaSThI nAnusaMdheyeti rAjazAsanamasti / api ca vRttararthavattvAbhAve puruSo vyAghra iva zUra ityAdAviva purupavyAghraH zUra ityasya tulyArthatvApattau upamitaM vyAghrAdibhirityatra sAmAnyAprayoge iti niSedhAtsamAsAnApatteH / siddhAnte tUpAttadharmAtiriktadharmeNa sAdRzyagrahaNe samAso bhavatyeva ata eva bhASyAdhiH kAtigambhIraH' ityatrApi tataduravagAhatvAdinA sAdRzyam / ata eva vaSaTkataH prathamabhakSa ityatra bhakSaNamudizya na prAthamyavidhiriti mImAMsakasiddhAntaH / ata eva cedazavizeSayoH samAse sati avimRSTavidheyatAdoSApattirityAlaGkArikAH evaM rAjJaH puruSaH zUrazca bhavatIti vAkye rAjasaMvandhazUratvobhayamya puruSe bodhavadAjapuruSaH zUrazcetyapi prayogApattiH / kiMca rAjapuruSa ityAdI SaSThayAdilope pANipAdamityAdau cAdilope ca gauravAt / tasmAtpaGkajAdi
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH] vaadsudhaakrH| 11 padavatsamAse'pi zaktikalpanamucitam / atha rAjapuruSAdeH samudAyasya zaktatve niSAdasthapatiM yAjayedityatra niSAdAnAM sthapatiriti na tatpuruSaH pUrvapade saMbandhini lakSaNAprasaGgAt, kiMtu karmadhArayo lAdhavAditi siddhAntAsaGgatiriti cenna / tatpuruSe saMbandhyAdirUpAdhikapadArthAntarbhAveNaikArthIbhAvakalpanamityata eva gurutvAt / ata eva bahuvrIhAvanyapadArthAntarbhAveNaikArthIbhAvaH kalpanIya iti tatpuruSApekSayA tasya jaghanyatvam / naJsamAse vAropitatvasya naJA dyotitatvAdabrAhmaNa ityasyAropitabrAhmaNa ityarthaH / brAhmaNabhinna ityAdistvArthiko'rthaH / ata evautsargikaM tatpuruSasyottarapadArthaprAdhAnyamapi sidhyatItyasarvasmai ityAdau sarvanAmavAsmAyAdayaH / nanu zAbdikamate namo dyotakatvAdabrAhmaNa ityAdAvekArthIbhAvAsaMbhavaH bhinnArthazabdAnAmekArthavRttitvasyaivaikArthIbhAvapadArthatvAditi cenna / brAhmaNatvamAropazca brAhmaNazabdArthaH / tayozca parasparaM vissyvissyibhaavenaanvyH| AropaviSayabrAhmaNyavAnityarthaH / idameva nabo dyotakatvam / ecaMca tAdRzapadArthayoH parasparamanvayamAtreNaikArthIbhAvavyavahArAt / bhASyAnusAriNastu naJo'bhAva evArthaH / saca pratiyogini vizeSaNaM vizeSyo veti pakSadvayam / Aye ghaTo nAstItyatrAbhAvapratiyogighaTakartRkAsattati bodhaH / atvaM bhavasItyatra bhedapratiyogitvadAbhinnAyikA bhavanakriyeti bodha iti yuSmadarthasAmAnAdhikaraNyasattvAnmadhyamatvAdivyavasthA sidhyti| tvatpratiyogikabhedavAnityarthe tu tadasiddheH / evaM na ghaTA vartante ityatra bahuvacanamapi sidhyti| abhAvaparatve tu tasyaikatvAttadanApatteH / evaM sevyate'nekayA sannatApAGgayA, anekamanyapadArthe ityatrottarapadArthapradhAnatvAdekavacanaM sidhyati / 'tapantyaneke jaladherivormayaH' ityatra tvanekazabdasyaikazeSeNa bodhaH / dvitIye tvabhAvavizeSyaka eva bodhaH / uttarapadakArya tu anasamAsa iti jJApakAdityanyatra vistaraH // iti samAsArthanirNayaH / upasargANAM dyotakatvameva na vaacktvm| anubhUyate sukhamityatra dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlivAbhAvena karmaNi lakArAnApatteH / evaM cAdInAmapi dyotakatvam / ata eva sAkSAkriyate harirityAdau hareH sAkSAtkArakarmatA / etena prAdInAM dyotakatvaM cAdInAM vAcakatvamityardhajaratIyamapAstam / nanu cAdInAM vAcakatvAbhAve svIkArArthAdomitipadAcchAbdabodhA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAga nApattiriti cenna, nipAtAnAmeva dyotakatvenAvyayAntarasya dyotakatvAbhAvAt / nanu laukikaviSayatvaM nipAtArthaH / karotezca tadanukUlo vyApAro'rthaH / tathAca grAmaM gacchatItyatra dvitIyArthaphalAzrayatvena, sAkSAttiyate harirityatrApi karotyarthajanyatipAtArthaphalAzrayatvAdeva karmatvamastviti vAcyam / kevalavyApAravAcakatvasya pUrvatraiva nirAkRtatvAt / kiMca nipAtAnAM vAcakatve zobhanaH samuccayo draSTavya itivacchobhanazca draSTavya ityapi prayogApattiH / ghaTasya samuccaya iti vadghaTasya ca iti prayogApattizca / nanu zobhanaH samuccaya ityAdau nAmArthatvAdabheda eva zobhanazcetyAdau tu nipAtArthatvAcchobhanavRttiH samuccaya iti bhedAnvaya eva nipAtAtiriktanAmArthayorevAbhedasvIkArAditi cenna / nipAtAtiriktatvavizeSaNapravezasyaiva gurutvAt / api ca zarairupairivodIcyAnuddhariSyaMtrasAniva / ityAdAvananvayaH / atrosrasadRzaiH zarai rasasadRzAnudIcyAnuddhariSyanityarthaH / sa cosrAdipadAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya dyotakatve ca saMgacchate / tathAhi-urita karaNe tRtIyA / nacosro'tra karaNamivazabdArthasadRzasya karaNatvena tu tatra kriyAyA AvRtyo'srakaraNakasakarmakoddharaNasadRzazarakaraNakodIcyakarmakoddharaNamityarthAnna doSa iti vAcyam / vAradvayamivazabdaprayogAsaMgateH / upasargatvApekSayA nipAtatvasyAdhikavRttitayA tavacchedena dyotakatAyAH kalpayitumucitatvAcca / sAmAnye pramANAnAM pakSapAtAt / nipAtatvaM cAkhaNDopAdhirUpaM jAtirUpaM vobhayathApi prAdicAdisAdhAraNameva / naJtatpuruSe utarapadArthaprAdhAnyamiti pravAdasya pUrvapadadyotyaM prati prAdhAnyamityAzayaH / dyotyArthena cArthavattvAtprAtipadikatvamapi / ___ iticAdyarthanirUpaNam / jAtireva zabdArtha iti mImAMsakAH / tathAhi-vyaktInAmAnantyAdekavyaktau zaktigrahe vyaktyantarabodhAcca na vyaktau zaktisaMbhavaH / jAtiviziSTAyAM vyaktau zaktirityuktau tu 'nAgRhItavizeSaNA buddhirvizeSya. mupasaMkrAmati' iti nyAyAdAvazyakatvAJca jAtAveva zaktirastu vyaktibodhastvAkSepAt / nacAkSepitavyakteH padArthatvAbhAvAdgAmAnayetyAdau kathaM vyaktau karmatvAdyanvayaH pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvAditi
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH ] vAdasudhAkaraH / 13 vAcyam, lakSaNayA tasyA api prakRtyarthatvAt / lakSaNaiva hyatrAkSepazabdArthaH / ( nacAnupapattipratisaMdhAnaM vinA kathaM lakSaNeti vAcyaM, nirUDhalakSaNAyAMtadanapekSaNAt / ? ) nanu 'svArthAdanyena rUpeNa jJAte bhavati lakSaNA' iti niyamAtkathaM ghaTatvenopasthite lakSaNeti cenna, etanniyame mAnAbhAvAt / ata eva nIlaM ghaTamAnayetyAdau nIlarUpavati lakSaNetyAhuH / naiyAyikAstu jAtyAkRtivyaktayaH padArthA ityAhu: / atra yadyapi ekaM dvikaM trikaM cAthetyAdinA bahavaH pakSAH zAstrasaMmatAstathApi kevalavyaktireva zabdArtha iti pakSo jyAyAn, zaktigrAhakaziromaNestatraiva pakSapAtAt / nanu vyaktInAmeva zabdArthatve AnantyAdvyabhicArAzceti prAgu. to doSa iti cenna / jAterupalakSaNatvasvIkArAt / taduktaM bhaTTapAdenaAnantye'pi hi bhAvAnAmekaM kRtvopalakSaNam / zabdaH sukarasaMbandho naca vyabhicariSyati / iti atra vadanti -- vyaktInAmAnantyAdgotvAdiviziSTavyaktau zaktikalpane gotvAdau zakyatAvacchedakatvakalpanasyAvazyakatayA vyaktizaktikalpane prayojanavirahaH / yathAhi gotvAMze zakyatAvacchedakatA niravacchinnA tathA'smanmate zaktirapi niravacchinneti na gotvatvapravezAdgauravam / atha jAtizaktivAdimate'pi gaurnaSTA ityAdau vyaktibhAnasyAvazyakatayA zaktirduvIraiveti cenna, vyaktizaktijJAnatvena zAbdabodhe hetutA na svIkriyata ityetAvataiva vyakteravAcyatvavyavahArAt / ata eva vyaktayaMze kubjAzaktiriti vyavahAraH / ata eva saMsargANAM zAbdabodhaviSayatve'pi na vAcyatA / evaM ca gaurgopadezakya iti vyavahAro'pi na virudhyate / atra kecit - ghaTapadATatvena rUpeNopasthitirna dravyatvAdirUpeNeti vaipamyAnupapattiH / ghaMTe ghaTatvasyeva dravyatvAderapi vaiziSTaye vizeSAbhAvAt / tasmAdvatvaMviziSTa eva zaktirupeyA, ghaTatvaviziSTa ityasya ca ghaTaghaTatvayorityetrArthaH / ghaTatvasyopalakSaNatve uktadoSAnuddhArAt / atredaM tattvam -- alakSyasya lakSyatAvacchedakatvavakAraNasya ca kAraNatAvacchedakatvavadazakyasya zakyatAvacchedakatve bAdhakAbhAvAtvAdikamupalakSaNam / ata eva dIfatau zakyatAvacchedake zaktirduSitaivetyalam / vizeSaNavibhakterabhedArthatvamityeke / sAdhutvArthakatvamityanye / atredaM bodhyaM - nIlaM ghaTaM karotItyAdau ghaTapadottaradvitIyayA karmatvasyAbhihita
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ "14 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH tayA nIlapadottaraM dvitIyA na prApnotItyAzaGkaya nIlaM karoti ghaTaM karotIti pRthgevaanvyH| pazcAnmAnaso nIlaghaTayorabhedAvagama iti samAhitam / tiGkRttaddhiteti parigaNanaM tu nAzrayaNIyamityAzayaH / yadA yAcitamaNDananyAyenaikasminneva karmaNi ghaTapadAdiva nIlapadAdapi dvitIyeti pakSastadA saadhutvaarthktvprvaadH| ata evoktaM bhASye athavA kaTa eva karma tatsAmAnAdhikaraNyAdbhISmAdibhyo'pi dvitIyeti vizeSyasamAnavibhaktikatvaM vizeSaNasya nyAyyamiti bhAvaH / tadyathA IzvarasuhRdaH svayaM nirdhanA api taddhanena dhanaphalabhAjastadvat / bhASye tu pakSAntaramapyuktam / athavA kaTo'pi karma bhISmAdayo'pIti, kaTapadottaradvitIyayA kaTagatakarmatvasyoktAvapi bhISmagatakarmatvabodhanAya bhISmapadottaramapi dvitIyAvazyakItyasminpakSe bhISmarUpakarmAbhinnaM kaTarUpaM karmetyarthaH / evaM ca vizeSaNavibhakterabhede vRttikalpanaM nirmUlam / / padArthabhede dvandvaH padArthatAvacchedakabhede karmadhAraya iti tArkikAnAM pravAdaH / atra padArthatvaM padajanyapratItiviSayatvam, tacca padArthatAvacchedakasAdhAraNaM, tatrApi prakAratArUpaviSayatAsattvAt / evaM ca nIlaghaTayorabheda ityAdau padArthatAvacchedakayo latvaghaTatvayorbhedAdeva dvandvaH / itthameva pramANaprameyaprayojanetyAdigautamasUtre'pi pramANaprameyayorbhedAbhAve'pi padArthatAvacchedakayoH pramANatvaprameyatvayo dAdeva dvandvaH / athaivaM dvandvApavAda ekazeSa iti pravAdavirodhaH ghaTA ityAdau padArthatAvacchedakasyApi bhedAbhAvena dvandvAprAptyA'pavAdatvAsaMbhavAt / yatUktaM jagadIzena 'ghaTA ityAdau vyaktibhedasattvAt dvandvaprAptyupapAdane ghaTakalazAvityatra padabodhyabhedasattvAt dvandvApatteH nahi tatraikazeSaH saMbhavati virUpatvAditi tadazaddhaM virUpANAmapi samAnArthAnAmiti vArtikena tatrApyekazeSasya durvAratvAt / / ___ yattu tArkikaikadezinaH-ekazeSaH kRtadvandvAnAmeva, anyathA zrUyamANapadottaramekavacanaprasaMgAditi, tanna / kRtadvandvAnAmekazeSe karau karA ityatra dvandva iva prANitUryasenAGgAnAmityekavadbhAvApatteriti cedatrAhu: ' padArthazabdaH padajanyapratItiviSayaparaH ghaTe vizeSyatA ghaTatve ca prakAratArUpA seti ghaTA ityAdau nIlaghaTayorabheda ityAdau ca padArthabhedasattvAt / yattu padArthatAvacchedakabheda eva dvandva ekazeSo'pi haraya ityAdAveva / apavAdatvapravAdo'pi tatraiva dvandvaprApteriti tanna / ghaTo'yaM ghaTo'yamiti prayogavat vyaktimAtravivakSAyAM ghaTaghaTAvityasyApi prAptyA tatrApyekazeSasyAva
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH ] vaadsudhaakrH| zyakatvAt / etenAviziSya evaikazeSaH, ekaghaTazabdAdeva bahuvacanenAnekaghaTabodhasaMbhavAt sakRducaritaH sakRdathai gamayatItinyAyasyAprAmANikattvAt , haraya ityAdAvapi sati tAtparye yugapadanekabodhe iSTApattireveti parAstam ; hariharI ityAdidvandvavAraNAyaikazeSasyAvazyakatvAt / kiMca padArthatAvacchedakabhedasyaiva niyAmakatve ekasminnapi puMsi daNDikuNDalinau gacchata iti prayogApattiH / padArthatAvacchedakasya daNDakuNDalAderbhedasattvAt / naca dvitvAnanvayaH zaGkayaH, nIlaghaTayorabheda ityAdAviva padArthatAvacchedake tadanvayasaMbhavAt / dIdhitikRdanuyAyinastu--ekapadArthe'parapadArthAbhedatAtparyasamAsakatvaM karmadhArayatvaM, bhedatAtparyakatvaM dvandvatvamityAhuH / zAbdikamate tu-zabdasvarUpasyApi zAbdabodhe vizeSaNatayA bhAnAnnIlaghaTayorityatra niilpdopsthaapyghttpdopsthaapyyorityrthH| tatra vizeSaNIbhUtazabdasvarUpabhedAtpadArthabhedAdeva dvandvaH / ata eva ca 'asurA detyadaiteyadanujendrAridAnavAH' ityatra virUpANAmapi samAnArthAnAmityekazeSo na bhavati samAnapravRttinimittakasyaiva samAnArthatvAt saMjJAzabde dravyasyaiva pravRttinimittatvAt / evaM cendrapadavadabhinno maghavatvavAniti bodhaH / dhvanInAM sarvatrAnityatvAttadabhivyaGgayaH sphoTa evArthavAniti siddhAntaH / ___ tArkikAstu-zrUyamANapadAnAmeva vAcakatvamicchanti / yattu idaM padamatrazaktamityarthAtkoze padabheva padArtha iti tanna / nAmArthayorabheda itinyAyavirodhApatteH / __ nanvekaikavarNAnAM vAcakatve dhakAramAtrazravaNe'pi ghaTabodhApattiH / samudAyastu teSAmasaMbhavI varNAnAmAzuvinAzitvAditi cenna / tattadvarNAnubhavajanitasaMskAraistAvadvarNagocarAyAH samUhAlambanAtmakaikasmRteH svIkArAt / __ atredaM cintanIyam-caramavarNAnubhavakAle tannAzAnantaraM vA pUrvavarNasmaraNaM kalpyate / nAdyaH jJAnadvayayogapadyasya tairasvIkArAt / na dvitIyaH udbodhakAbhAvAt / nanu pUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahitacaramavarNAnubhava eva tAvadvarNasmaraNaheturiti cenna / saMskArAnubhavasmaraNAnAM samAnaviSayakatvena kAryakAraNabhAvAt / etena tAvadvarNasaMskAraiH samUhAlambanAtmakamekaM smaraNamutpadyata ityapAstam / udbodhakAbhAvAt / kiMca samUhAlambanasvIkAre ghakAraSTakAro makAra ityato ghaTamityasya vailakSaNyAnApatteH / saro rasa
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH ityanayolakSaNyAnApattezca / na kasmaraNaviSayANAM varNAnAM paurvAparyasaMbhavaH / atha yena krameNAnubhUtAstenaiva krameNa smRtyArUDhAH zAbdabodhaM janayantIti cenna / krameNAnubhUtAnAmapi vyutkrameNa zlokAdau smaraNadarzanAt / yattu varNAnAM pratyekaM sphoTavyajakatvaM militAnAM veti zAbdikamate'pi prAguktavikalpAdoSa iti tanna / ghakArAdibhirvaNairavayavavyaJjanadvArA samu. daayaabhivykteH| yadapi gRhItasaMketAnAM varNAnAM raphoTavyaJjakatvamagRhItasaMketAnAM vA / Aye taireva siddhau kiM tena, dvitIye tu sarvasyApi tadvodhApattiriti tanna / agRhItasaMketairapi vyaJjanAt / ata evAgRhItArthakeSvekaM padamiti vyavahAraH / tasmAtsamUhAlambanavyAvRtta eka padamityanubhavasAkSika AnupUrvIvizeSaviziSTaH kazcidavazyaM zabdapadArthaH svIkAryaH / sa eva zAbdikAnAM sphoTa: / ata eva ghaTAdInAmatiriktatvaM natu trasareNupuJjAtmakatvaM vizakaliteSu teSvapi ghaTa iti buddhayApatteriti vaishessikaaH| yattu ekaM padamityanubhavo'thaikatvanibandhana iti tanna / arthabodhAbhAve'pi padatvagrahAt / tadeva padamiti buddhestajjAtIyaviSayatve tajjAtIya padamiti vyavahArApattezca / kiMca hare'va viSNo'vetyAdAvekAdeze kRte padavibhAgAsaMbhavena smudaayshktiraavshykii| kiM coccAraNabhedAdbhinneSu vyaktivAda iva shktynaaptteH| AnantyAdidoSAt / api cAnupUrvIviziSTasyaiva padatvena samUhAlambane padatvAnubhavo durghttH| yattu pUrvavarNadhvaMsaviziSTacaramavarNAnubhava evAnupUrvIti tanna / yatra dhakAramuccArya praharAnantaraM TakAra uccAritastatrApi puurvvrnndhvNsstvenaativyaaptH| kiMca zlokAdau padavibhAge kriyamANe zAbdabodhasyAnubhavasiddhasyApalApApattiH / varNAnAM paurvAparyasya padavibhAgAtprAgivottaratrApi samatvAt / api ca ghaTamAnaya devadattetyAdau yadi prathamakSaNe ghaTapadasmaraNaM dvitIyAdikSaNe AnayanAdismaraNaM tadA tRtIyAdikSaNe pUrvasmaraNasya nAzAcchAbdabodhAnupapattistadavasthaiva / ato yugapatteSAM smaraNamityabhyupeyam / taduktam vRddhA yuvAnaH zizavaH kapotAH khale yathAmI yugapatpatanti / tathaiva sarve yugapatpadArthAH paraspareNAnvayino bhavanti // iti / evaM ca girirbhuktamagnimAndevadattenetyAdAvapi samUhAlambane padArthAnAM vizeSaviSayatvAvizeSAt atrA''sattyabhAvAcchAbdabodhAbhAva iti tArkikapravAdavirodha ityalam /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH] vaadsudhaakrH| te ca sphoTA aSTau / yUpaH sUpa ityAdau varNabhedenArthabhedAdvarNA api vAcakA iti varNasphoTaH / padavAkyasphoTau tUktAveva / padAdau varNAdayo nasaMtIti akhaNDaH padavAkyasphoTaH / varNapadavAkyAnAM ca jAtireva vAciketi varNapadavAkyajAtisphoTaH / atredaM tatvam-parA pazyaMtI madhyamA vaikha. rIti caturvidhA vAk / tathAhi-bhagavato jagatsisRkSayA mAyApuruSAvAvirbhavataH / tatra triguNaM yavyaktaM tasmAdvindurUpAcchabdAdbrahmanAmadheyaM varNAdivizeSarahitaM nAdamAtramutpadyate tadeva jagadupAdAnaM parA vAgityucyate binduravasya (?) jagato vyaJjanAt / taduktaM bhArate kriyAzaktipradhAnAyAH zabdazabdArthakAraNam / prakRte bindurUpiNyAH zabdabrahmAbhavatparA // . svarUpajyotirevAntaH parA vaagnpaayinii| tasyAM dRSTasvarUpAyAmadhikAro nivartata iti // zrotraviSayA vaikharI, hRdayadezasthA madhyamA, pazyaMtI tu lokavyavahArAtItA / yoginAM tvasti tatrApi prakRtipratyayavibhAgaH / taduktaM bhArate prANavRttimanukramya madhyamA vAk pravartate / prANavRttimanukramya prANavyApAramAzritya / avibhAgAttu pazyantI sarvataH saMhRtakramA / sthAneSu vivRte vAyau kRtavarNaparigrahA // vaikharI vAk prayoktaNAM prANavRttinibandhanI / prANavRttinibandhanIti prANa eva sthAnAbhighAtadvArA tadvattvenApi vartata ityrthH| harirapyAha vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam / . anekatIrthabhedAyAH trayyA vAcaH paraM padam // iti / anekatIrthabhedAyAH nAmAkhyAtAdibhedabhinnAyAH parAyA yoginAmapi prakRtipratyayavibhAgo nAstIti trayyA ityuktam / tathAca zrutiH'catvAri vAk parimitA padAni tAni vidurbrAhmaNA ye manISiNaH / guhA trINi nihitA negayanti turIyaM vAco manuSyA vdnti||' iti / tathA ca harivaMze'pi 'akSarANAmakArastvaM sphoTastvaM varNasaMzrayaH' iti / sphuTatyarthosmAditi sphoTo nityshbdH| ata evAkSarazabdasya brahmavAca
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kasya sAdRzyAvarNeSu prayogaH / sAdRzyaM ca nityatvenaiva / tatra nityatvaM vyavahAranityApekSamityeke / AkAzavattaniSThazabdasyApi nityatvaM vyaJjakavirahAcca na sarvadopalambha ityanye / dhvanizabdena vaikharI vAgucyate / sphoTazabdena madhyamA vAgucyate / ata eva sarve sarvArthavAcakA iti prvaadH| zabdamAtrasyArthamAtrasya ca brahmopAdAnakatvena tato bhedAbhAvAt / ata eva nityaH zabdArthasaMbandha iti pravAdaH / ata evoktaM yogavAcaspatye ' sarve ca zabdAH sarvArthAbhidhAne samarthA IzvarasaMketastu prakAzakaH' iti / ata evoktaM nyAyavAcaspatye 'sargAdibhuvAM maharSidevatAnAmIzvareNa sAkSAtkRtaH saMketastadvyavahArAdasmadAdInAmapi sugrahaH saMketa iti sarveSAmarthAnAM sarvazabdaiH saMbandhazca yogipratyayagamya eva teSAmubhayarUpatA parApratyayAntAt (?)ataevoktaM hariNA'vyavahArAya niyamaH saMjJAyAH saMjJini kacit / iti / kacitsaMjJini saMjJAyA niyamo vyavahArAyetyarthaH / yathAsmadIyazAstre vRddhizabdenAdaica eva grAhyA iti / puruSavyApArAtmAgavAcakasya puruSavyApAreNa vAcakatA kartuM na zakyate zabdArthasaMbandhasya nityatvAditi tadAzayaH / ata eva ghaTapadasya ghaTe saMkete sati tadarthabodho bhavatyeva / nanu vyavahArAya niyama ityayuktaM vRddhirAdejityAdisUtrANAM saMketaprakAzakatvena vidhitvasyaiva nyAyyatvAditi cetsatyaM, yathA vidyamAne eva ghaTe nIlo ghaTa iti nIlasaMbandhaH puruSeNa bodhyate na tu tatra nIlAdiyogaH kriyate tatazca nIla eva na pIta iti niyamaH phalati / taduktaM hariNA 'vRddhathAdInAM ca zAstre'smin zaktyavacchedalakSaNaH / akRtrimo'bhisaMbandho vizeSaNavizeSyavat // ' iti // zattayavacchedaH zaktisaMkocaH / vizeSaNavizeSyavadityasyArtha ukta eva / ata eva tatra vAcakatAbodhane'pi tadanutpAdanAnna zabdArthasaMbandhasyAnityatvaM pANinyAdisaMketagrAhyatvAtsaMjJAnAmanityatvapravAdaH / vRddhizabdasyAMdakSveva prayoga ityatra pANinIcchAyA eva niyAmakatvAcca ydRcchaashbdtvvyvhaarH| ata eva svecchayA saMjJAH kriyante ityapi pravAdaH / gauNamukhyavyavahArastu prasiddhayaprasiddhinibandhana eva / ata evoktaM hariNA sarvazaktestu tasyaiva zabdasyAnekadharmaNaH / prasiddhibhedAgauNatvaM mukhyatvaM coparyate / / iti / / * gauNamukhyArthabodhakaH zabda eva prakaraNAdirUpanimittAbhAvAca na sarvasya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 granthaH ] vAdasudhAkaraH / yugapatprakAzanam / sarvazakterityasya vyAkhyAnamanekadharmaNa iti / gozabdasya gotvajAtau prasiddhayA mukhyatvaM vAhIke tvaprasiddhayA gauNatvamityarthaH / shktirnaamshbdaarthyostaadaatmymev| ata eva purovartipadAthai dRSTvA vAcakajijJAsayA ko'yamiti prazne devadatto'yamityuttaram / ata evoktaM pAtajalabhASye 'saMketastu padapadArthayoritaretarAdhyAsarUpaH smRtyAtmako yo'yaM zabdaH so'rtho yo'rthaH sa zabdaH' iti itaretarAdhyAsaH parasparAtmakatAropaH anysminnnydhrmaavbhaaso'dhyaasH| smRtyAtmaka ityanena jJAta eva saMketaH zaktibodhaka iti suucitm| kaH zabdaH ko'rthaH iti prazne ghaTa ityayaM zabdo ghaTa ityayamartha iti samAnAdhikaraNottaradarzanAcchabdArthayoradhyAsasiddhiH / ata eva 'rAmeti yakSaraM nAma mAnabhaGgaM pinAkina: ' ityAdau zabdArthayorapyabhedena vyavahAraH / omityekAkSaraM brahmetyAdizrutyAdAvapi abhedenaiva nirdezaH / abhedasyAdhyastatvAJca bhedavyavahAro'pi asyArthasyAyaM vAcaka iti / ata evo hariNA-' tAdAtmyamupanyasyeva zabdArthasya prakAzakAH' iti / atrevazabdena tAdAtmyasyAtAtvikatvaM sUcitam / yattu zabdazabdArthayorabhede agnyAdizabdairmukhadAhApattiriti tanna / uktayuttyA tAdAtmyasyAropitatvena dAhakatvAdizakterabhAvAt / lakSaNAyA vRttyantaratvamayuktaM bodhakatArUpAyA bhagavadicchAyA vA zakterlAkSaNikepyaviziSTatvAt / zAbdabodhe vRttyA padajanyapadArthopasthitiH kAraNaM tatra vRttitvasya zaktilakSaNAyacchedakatve gauravAca / . nanu gaGgApadasya gaGgAtIre zaktisvIkAre svArasikaprayogApattiriti cenna, tatra gaGgApadasyAprasiddhatvAt / ata eva haripadasya klIbAdivAcakatvAvizeSe'pi na jhaTiti teSAM pratyayaH / ata eva hanadhAtorgatau zaktitaulye'pi na svArasikaH prayoga iti dik / __ ghaTaH karmatvamAnayanaM kRtirityAdau padArthopasthityAdisattvAdanvayabodhApattivAraNAyAkAGkSA hetuH / yasya padasya yatpadavyatirekaprayuktAnvayAnanubhAvakatvaM tatpade tatpadavattvamAkAGkSA / nanu nIlapadaM vinApi ghaTamAnayetyAdAvanvayadarzanAnnIlaghaTayorAkAGkAsiddhaye bhedavodhAbhAve samAnavibhaktikapadAntarAbhAva eva prayojako vAcyaH / tathAca ghaTaH karmatvamiti nirAkAGke'tivyAptiriti cenna, tatrAkAGkhAsatve'pi yogyatAviraheNa zAbdabodhAbhAvAt / ekapadArthe'parapadA'rthasaMbandho yogyatA / vahninA siJcatItyAdAvayogyatvAnna doSaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH nanu eketyAdi padavizeSaNaM vA padArthavizeSaNaM vA / Aye ekadhAtupadopasthApyayoH phalavyApArayoH prsprmnvybodhaanaapttiH| dvitIye tu prameyatva prameyatvamityAdau padArthabhedAbhAvAvyAptiriti cenna / padArthe padArthasaMsargasya vivakSitatvAt / avyavadhAnenopasthitirAsattiH / tena girirbhuktamagnimAndevadattenetyAdau na bodhH| nanu padajanyasamUhAlambane sakalapadArthopasthitisavAdAsattirastyava anyathA kAvyAdAvanvayavAkyAcchAbdabodhAnApattiriti cetsatyam / avyavahitapadArthopasthityanukUlavyApAra evAsattiH / ekapadAnantaramaparapade kaciduccAraNaM kacitpratItIcchaiva vyaapaarH| zlokAdau padatAtparyapradarzanAyaiva yojanAvAkyam / zukavAkye'pi zikSakasyaiva vyApAraH / __ kArakatvaM nAma kriyaanvitkrtRtvkrmtvaadissttkaanytmaanvyitvm| duha : dhAtorvibhAgAnukUlavyApArAnukUlavyApAro'rtha iti vibhAgarUpaphalAzrayatvAdgoH karmateti tArkikAstanna / phaladvayArthatve goH payo dugdhe iti paJcamyanApatteH / nacApAdAnatvavivakSayA seti vAcyam / tathA sati grAmAt tyajatItyasyApyApatteH / kriyAnviteti vizeSaNasyApyarthatvAviSayAdapi(?)kriyAnvitavibhattayarthAnvayitvaM kArakatvamiti tadapi na, varSAsu bhavati varSAbhUrityatra vibhattyabhAvena kArakatvAnApattau yaNanApatteH / tanmate lakSaNAbhyupagamena vibhaktyanusaMdhAnasyApyabhAvAt / anusaMdhAne vA naTazrutamityAdau kArakatvApattau kArakAddattazrutayorityudAttatvApattiH / etene phalAzrayatvaM karmatvamityapAstaM gAM dogdhItyatrA'vyApterityalam / / ___ anAditvamanapabhraSTatvamabhyudayayogyatvaM vA sAdhutvam / bodhakatvaM tatvamityuktau gAvyAdAvativyApteH / zaktatvaM tattvamityuktau vikaraNAnAmasAdhutApatteH / TighubhAdisaMjJAsu abhyudayayogyatvAbhAve'pi anapabhraSTatvAdeva sAdhutvam / dezabhASayA kriyamANAnAM kUrcAmaMcItyAdInAmasAdhutvameva / AdhunikanAmnAM saMkalpAdau prayogastu bhrAntvaiva / kRtaM kuryAdityAdiniyamAt / asAdhuzabdAnAM tvAnantyAnna zaktatvam, arthabodhastu sAdhusmaraNadvArA / avyutpannAnAM tu zaktibhramAdbodhaH / anye tvAhuH bodhakatArUpA zaktirapabhraMzeSvapi durvAraiveti / / iti zrImaddevIdattAtmajarAmasevakatanUdbhavakRSNAcAryakRto vAdasudhAkaraH samAptimiyAt //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ maunizrIkRSNabhaTTaviracitaH laghuvibhaktyarthanirNayaH 11 kAruNyavarSajaladaM phaladaM tapasAM satAm / nIlotpaladalacchAyaM nirmAyaM dhAma kAmaye // 1 // trkvyaakRtimiimaaNsaaprishiilnshaalinaa| maunizrIkRSNabhaTTena vibhaktyartho vivicyate // 2 // atha subvibhaktInAmoM vivicyate / tatra sustvaMsvaujasamauDityAdyanuzAsanAnuzAsitapratyayatvam / tArkikAstu-. . prakRtyarthadharmikasvArthasaMkhyAnvayabodhakavibha ktitvaM susvam / tiGastu svArthabhAvanAnvayinyeva svArthasaMkhyAnvayamavabodhayanti natu svaprakRtyartha iti teSAM vyudAsa iti vadanti / tanna / pacatikalpaM devadatta ityAdau prakRtyarthadharmikasvArthasaMkhyAnvayabodhakatvAbhAvenA'vyApteH / uSTrAsikA Asyante, hatazAyikAH zayyante, ityAdAvuSTrAsanAnIva devadattakartRkAnyAsanAni hatazayanAnIva devadattakartRkAni zayanAnIti bodhAnAdhye dhAtvarthe saMkhyAnvayasya svIkRtatvAt svaprakRtyarthabhAvanAdharmikasvArthabahutvasaMkhyAnvayabodhakatiGvibhaktiSu ativyAptezca / vibhaktitvaM tuvibhaktizca prAgdizo vibhaktirityanuzAsanAbhyAmanuzAsitasaMjJAvattvam / tArkikAstusaMkhyAtvAvAntarajAtyavacchinnazaktimAnyaH pratyayaH sA vibhktiH| ekatvatvAdyavachinnazaktimAnapi tadAdirna pratyayaH / pratyayazca tRjAdinasaMkhyAzakta iti tayoryudAsa ityAhuH / tanna / tralAdInAM saMkhyAtvAvAntarajAtyavacchinnazaktimatvAbhAvenAvyAptyApatteH / na ca tralAdInAM sapta
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH myAdyAdezatvAnna doSa iti vAcyam / saptamyAdezatve sthAnivadbhAvena GitvAt bahutaH bahutretyAdau guNApatteH / tatra subvibhaktiH kArakAkArakabhedena dvidhA / tatra*kArakAdhikArapaThitakartRkarmAdisaMjJAmupajIvya vidhIyamAnA vibhaktiH kArakavibhaktiH dvitiiyaadiH| prathamA zeSaSaSThI cAkArakavibhaktiH / upapadavibhaktInAmatraivAntarbhAvaH / yadyapi zAbdikamate sarvatra kriyApadAdhyAhAraH tiGsamAnAdhikaraNe prathameti nyAse vA prathamAyAH kriyAnvayitvarUpakArakatvasaMbhave'pi, tathA SaSThayA api kacittathAtvasaMbhave'pi, na tatkArakaM vyAkaraNavyavahAraprayojakaM pratyutAniSTAvaham / upapadavibhaktitvaM tu padavizeSasaMbandhena vidhIyamAnavibhaktitvam / kArakatvaM tu saMketavizeSasaMbandhena kArakapadavattvam / bhASye kArake ityasya saMjJAparatvena vyavasthApanAt / tathA brAhmaNasya putraM panthAnaM pacchatItyatra brAhmaNasya saMjJA kuto na bhavatItyAzaGkayAkathitazabdo'saMkIrtite vartate / kenAsaMkIrtitaM apAdAnAdivizeSakathAbhiH / tathA ca viprayogasyApi vizeSAvagatihetutvAdanvarthasaMjJAvijJAnAdvA brAhmaNasya na bhavati saMjJetyuktam / yadyapi athavetyanena kriyAyAmityarthakatvenApi kArake iti sUtraM vyAkhyAtam / evaM ca saptamyapyupapannA, tathApyakathitazabdasyApradhAnaparatve. tadvyAkhyAnam / na cApradhAnatvaM siddhAnte sthitam / tena kriyAyAmityarthakatvena vyAkhyAnaM bhASyAsaMmatamiti nizcIyate / yatta * kriyAnvitabibhaktyAnvitatvaM kArakatvam / 'sA lakSmIrupakurute yayA parepAm ' ityAdI vipattau cetyAdinAmAdhyAhAreNaiva bodhAtSaSTayarthasya kriyAkAGkSAbhAvAnna SaSThayAnvayinaH kArakatvam / jalasyopaskurute itivadvizeSakriyAyoge vA SaSThIti zabdazaktiprakAzikAyAmuktam / tanna / kriyAnvitatvaM kiM sAkSAta paraMparAsaMbandhenApi / nAdyaH / saptamyA akArakatvApatteH / nAntyaH / SaSThayA api kArakatvApatteH / saptamyAH kartRkarmadvArA kriyAyAmanvayaH SaSThayAzca neti zapathaikagamyatvAt / na ceSTApattiH, kArakAkArakavibhAgocchedApatteH / SaSThIprathamayorapi kArakatvAttatpUrvayoreranekAco'saMyogapUrvasyetyAdinA yaNAdyApattyA srvopplvaaptteH| tatra tatra svaritatvAzrayaNena (?) doSoddhAre tu gauravameva / nanu 'sahayukte'pradhAne' iti sUtre bhASye apradhAnagrahaNaM zakya1 'gherDiti' iti zAstreNeti zeSaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / makartu tatra pradhAnAdapi tRtIyApattimAzaGkayopapadavibhakteH kArakavibhaktibalIyasIti prathamA bhaviSyatIti prathamAyAH kArakatvaM spaSTamevoktamiti cenna / tatra kArakazabdasyAntaraGgaparatvenaiva haradattAdibhirvyAkhyAtatvAt / anyathA ziSyeNa sahopAdhyAyasya gaurityAdau kArakavibhaktyabhAvena upapadavibhaktarupapadArthe'nvayanimittakaSaSThIbAdhakatve'pi bahirbhUtasaMbandhanimittakaSaSThIbAdhakatve mAnAbhAva iti kazcit / nApatteH (?)evaM ca bhASyAkSarasvArasyAdurAgraheNa yadi prathamAyAH kArakatvaM svIkriyate tarhi tulyanyAyena visarjanIyasUtre bhASyakAreNa dvayoH paribhASayorityAdinA pUrvatrAsiddhamityasyApi spaSTaM paribhASAtvakathanena tasyApi paribhASAtvaM svIkriyatAM, yadi tatra paribhASAtvasAdharmyAtparibhASApadavAcyatvam , ihApyantaraGgasvasAdhAt kArakatvamiti tulyam / yadapi jalasyeti dRSTAntakathanaM 'kRJaH pratiyatne' ityanuzAsanasaMbhave'pi prakRte tadabhAvAt / nahi tatra guNAdhAnaM saMbhavati / tattve vA sudaprasaGgAt / yadapi *kriyAnvitakartRkamAdiSadAnyatamatvam* ityAhuH, tatra kriyAnvitavizeSaNavyAvartya ta eva praSTavyAH / kecittu * kriyAjanakatvayogyatAbuddhiviSayatvameva kArakatvamAhuH / tatra yogyatA SaSThayAdivyAvRttA durvcaa| . prAtipadikArthamAtre liGgamAtrAdyAdhikye parimANamAtre saMkhyAmAtre ca prathamAvidhAyakAta 'prAtipadikArthaliGgaparimANavacanamAtre prathamA' ityanuzAsanAduccairnIcaiH kRSNaH zrI: jJAnamityAdau prAtipadikAthamAtre, taTa taTI taTamityAdau liGgamAtrAdyAdhikye, droNo vrIhirityAdau parimANamAtre, ekaH dvau bahava ityAdau vacanamAtre prathamA / tatra prAtipadikArthatvaM prAtipadikena niyamena vRttyA bodhyatvam / tacAsattvabhUteSu sattAmAtrasya / anyatra tu sattAdravyaliGgAnAm / ata eva 'jAtyAkRtivyaktayaH padArthaH' iti nyAyasUtram / taTaH taTI taTamityAdau tu prAtipadikamAtreNa niyamenAbodhanAtpratyayAntasamabhivyAhAreNaiva bodhanAnna liGgasya prAtipadikArthatvam / tatra kRSNAdiniyataliGgeSu trikaM prAtipadikArthaH / taTAdau tu jAtivyaktIti vikamiti vivekaH / ata eva niyatopasthitikaH prAtipAdikArtha iti granthakRtAM vyavahAraH / evaM ca kaustubhAdisakalagranthAnAM sauSThave tadvirodhena liGgAdyAdhikye ityasya kRSNaH zrIH jJAnamityudAharaNamanucitamiti dik /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH nanu mRDAnIhimAnItyAdau puMyogamahattvAderadhikasya bhAnAtprathamA na syAditi cet na, tatra puMyogamahattvAdikaM prAtipadikasyArthaH uta pratyayasya / ubhayathApi prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti paribhASayA tatsiddheH / saMbodhane cetyanenAdhikArthaparicchede tu sajAtIyavibhaktyarthasyaiva paricchedena doSAbhAvAt / nanu parimANagrahaNaM vyartha tasya prAtipadikArthatvAdeva siddheriti cenna / evaM hi nAmArthayoriti abhedena droNapadArthasya vrIhipadArthena saMbandhaH syAt / tadvyAvRttyartha parimANagrahaNAt / tathA ca droNapadArthasya pratyayArthaparimANe abhedasaMbandhenAnvayaH / tasya ca brIhipadArtha paricchedyaparicchedakabhAvenAnvayaH / nanvevamabhedAtiriktasaMbandhenAnvaye samAnavibhaktitvaniyamAbhAvAdroNo vrIhimAnayeti prayogApattiriti cet na / abhedasaMbandhena bodhavyAvRttyarthena parimANagrahaNena yatrAbhedabodhe utthitAkAGkSA tatraiva prathamAvidhAnAt / nanvevamapi droNaM vrIhimAnayetyatrApi nAmArthayorabhedasaMbandhenAnvaya iti abhedasaMbandhenAnvayaH syAttadartha lakSaNAyAH Avazyakatve tayaiva prakRte'pi nirvAhe vyartha parimANagrahaNamiti cen| nAmArthayorityasya kiM nAmArthayorevAbhedAnvayaH uta nAmArthayorabhedasaMbandhenAnvaya eva / nAdyaH vaizvadevyAmikSA, stokaM pacatItyAdInAmananvayApatteH / nAntyaH / ghaTapaTAvityAdAvanvayApatteH / evaM ca saMbhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvamiti bhedApekSayA'bhedasyAntaraGgakhAta paribhASAmUlopanyAsaH / tathA ca droNaM vrIhimAnayetyAdau lakSaNAM vinaiva paricchedyaparicchedakabhAvenAnvayopapattiH / evaM ca na sUtrakAramatabhedo'pi / anyathA tvanmate'bhedaH sUtrakAramate tu bheda iti sphuTaM bhedaH / maduktarItyA tu na matabhedaH na vA lakSaNA, na ca parimANagrahaNamiti mahallAghavam / yatta droNo vrIhirityAdau padadvayopasthApyavyaktayorekatvena saMbandhAbhAve'pi vizeSaNavizeSyabhAvo bodhyaH / yattu abhedasaMbandhenAnvaya iti tatra tasya saMbandhatve mAnAbhAvAt / saMbandhibhedaniyatatvAt saMbandhasya, tasya saMvandhatve nIlo ghaTa ityAdau SaSThayApattiriti kaizciduktaM tannyAyaviruddhaM, yuktiviruddhaM, zAstraviruddhaM ca / tathAhi sAmAnAdhikaraNye sati svavizeSyaviruddhavibhaktirahitanAmArthasya prakAratAsaMbandhenAnvaya evAbhedasaMbandhaH / satyantanivezAt droNo brIhirityAdau svavizeSyaviruddhavibhaktirahitatve'pi naativyaaptiH| na tu ame
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / 25 dasaMbandho nAma padArthAntaramasti yenAbhedasaMbandhAbhAve'pi vizeSaNavizedhyabhAvo bothya iti bhavaduktaM saMgaccheta / kiMcaikatve yathA'bhedasya saMbandhatvaM nAsti bheghaTitatvAddhi saMbandhasya, tathA vizeSaNavizeSyabhAvasaMbandho'pi nAsti ghaTo ghaTa ityAdau nirUpakabhedAbhAve ekatra prakAratAvizeSyatayorabhAvAt / yadi tu viruddhArthakavibhaktirahitanAmArthayorvizedhyaikye'pi prakArabhede vizeSaNavizeSyabhAvaM brUSe tarhi sa evAsmAkamabhedasaMbandhaH / etenAbhedasya saMbandhatve mAnAbhAvaH saMbandhibhedaniyatatvAtsaMbandhasyeti nyAyaviruddham / virodhasyobhayatra tulytvaat| vyaktyaikyanirUpakabhedAbhAve'pyavacchedakabhede viruddhayoH prakAratAvizeSyatayoH svIkAre'bhedasya saMbandhatvAbhAve vinigamakAbhAvena yuktiviruddham / yadi tu yuktinyAyayorabhedaM brUSe tadyanyataranmAstu / __ yadapi nIlo ghaTa ityAdau nIlapadottaraM SaSThayApAdanaM tadapi zAstraviruddham / tathAhi-yadi abhedasaMbandhe SaSThayeva syAttadA anekamanyapadArtha ityanenAnekasamAnAdhikaraNaprathamAntAbhAvAtsamAsavidhAnaM vyartha syAt / na ca kaNThekAlAdiravakAzaH, tasya saptamIvizeSaNe iti pUrvatvavidhAnenApi sAdhayituM zakyatvAt / atastadeva jJApayati nAbhedasaMbandhe sssstthiiti| kiMcAtra padasaMskArapakSe bhedasaMbandhAbhAvena prAtipadikArthatvAtprathamotpattI pazcAtpadAntareNAnvaye nAmArthayoriti vyutpattyA'bhedabodhaH / tathA ca tasyAmavasthAyAM kArakaprAtipadikArthavyatiriktarUpazeSatvAbhAvAtsaMbandhabodhAbhAvAcca SaSThayAH prApterevAbhAvAt / kiMca saMbandhaH yatra prakAratayA bhAsate tatra SaSThI, prakRte saMsargatayA bhAnAnna sA / kiMca vIraH puruSa ityAdau yadi SaSThI tadA samAnAdhikaraNavizeSaNasya vizeSyasamAnavibhaktitvamiti niyamabhaGgApattiH / kiMca SaSThayA zabdazaktisvAbhAvyAdbheda eva pratIyate na tvabhedaH, tasya tadviruddhatvAt / vIraH puruSa ityAdau vIrapadottaraM SaSThIsattve samAnavibhattyabhAvAnnAmArthayorabhedAnvaya iti vyutpatyabhAvenAbhedabodha eva na syAt / evaM cAdyantavatsUtrastham ' rAhoH ziraH' iti vyapadezivadAvena samarthanabhASyamabhedasya saMbandhatvAbhAvasAdhakaM bhavaduktaM nAsmAkaM pratikUlam / abhedasya saMbandhatve'pi tasya SaSThayarthatvAbhAvenabhedapratItyartha vyapadezAzrayaNasya (pArthagadAdharaprabhRtayaH syAt ? AvazyakatvAt ) / natuSaSThayartha eva saMbandha iti niyamaH, yena SaSThayabhAvAdabhedasya saM. bandhatvaM na syAt / sAmIpyasya saMbandhatve'pi bhavadbhistasya SaSThayarthatvAvI.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kArAt / tasmAdvizeSayuktyabhAvena sarvazAstrakAraviruddhamabhedasya saMbandhatvAbhAvavacanamayuktamiti dik / saMbodhane prathamAvidhAyakAtsaMbodhane cetyanuzAsanAdrAma mAM pAhItyAdau prthmaa| tacca vakturicchAviSayaprakRtyarthasamavetaM prakRtazabdajanyaM jnyaanm| tathA ca vakturicchAviSayarAmasamavetajJAnaviSayo matkarmakaM rakSaNamiti bodhaH / anye gadAdharaprabhRtayastu * vakturavyavahitazabdajanyabodhAzrayatvenecchA prathamArthaH / tAdRzecchAyAH viSayatAsaMbandhena prakRtyarthavizeSaNatayA bhAnam / tathA vakturavyavahitazabdajanyabodhAzrayatvenecchAviSayo rAma iti bodha ityAhuH / saMbodhyatvaM ca samavAyasaMbandhena vakturicchAviSayaprakRtyarthasamavetaprakRtazabdajanyajJAnAzrayatvaM, tAdRzecchAviSayatvaM vA / kecittu saMbodhanam * abhimukhIkRtyAjJAtArthajJAnAnukUlavyApArAnukUlo vyApAraH * tadvyApArajanyajJAnAnukUlavyApArAzrayatvaM saMbodhyatvam / rAma trAyasvetyAdau rAmasaMbodhanaviSayastrANamiti bodhaH / abhimukhIkaraNaM ca svavacanArthagrahaNe sAdaratvakaraNaM, tadvyaJjakaM ca mukhaparAvatyAdItyAhuH / tanna, hA devi dhIrA bhavetyasanikRSTe tadasaMbhavAt / na ca buddhathA saMbhavaH, saMbodhanasaMbodhyAbhimukhIkaraNAdInAM sarveSAM buddhiviSayatvasyAnucitatvAt / nanu rAma mAM pAhItyAdau madhyamapuruSAnupapattiH / na ca yuSmatsamAnArthasaMbodhanasya vidyamAnatvAttatsiddhiH / tatsamAnArthabhavacchabdayoge'pi tadApatteH / etena tvAmasmi vacmi viduSAm' ityAdAvahamarthakAsmItyavyayayoge uttama iti pradIpoktamapAstam / tatsamarthane AgrahazceditthaM samarthyatAm-ahamarthakamahaMzabdArthakaM, tathA cAhaMzabdenaivAsmadarthapratipAdanAdasmatsAmAnAdhikaraNyAduttama iti / ata eva ahamarthakamityevoktaM, na tu ahamarthArthakamiti / na ca pratItasya pratyAyakatvaM nAsti, anyathA RcaM vettItyAdau Rgarthe vettIti pratyayApattiH / lipyA pratItasya zabdasya, tathA dhvanibhiH pratItasya sphoTasya, pratItAnAM ca vAcyalasyavyaGgAnAM vyaGgyArthapratipAdakatvena, tArkikarItyA asAdhubhiH pratItasya sAdhuzabdasya, Adezena pratItasya sthAnino'pi pratyAyakatvadarzanena tAdRzaniyame pramANAbhAvAt / na cANuditsUtrasthabhASyavirodhaH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / tasyAdhunikazabdasaMjJayA pratItasya tAtparyAnupapattigrahaM vinA pratyAyakatvAbhAvaparatvAt / yadvA vRttiM vinA prakRtyA pratItasya pratyayAnupayogyatvAbhAvAt (?) pratyAyakatvaM zAbdabodhajanakatvaM nAstIti bhASyArthaH / RcaM vettItyAdau sati tAtparye'rthabodhe iSTApatiH / zaktyA lakSaNayA vetyanyadetat / anyathA zabdapratItasya sphoTasyArthapratyAyakatvaM bhASyAyuktamasaMgataM syAt / paraMtu RgAdizabdAnAmarthaparatve tAvadbhaktiH svIkAryA dvirephAdivat , anyathA pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvamiti niyamAttatra pratyayArthAnvayo na syAt / ata eveko yaNacItyatra tadvAcyavAcye nirUDhalakSaNetyuktam / tatra nirUDhaM lakSaNaM aNudiditi sUtraM yasyAH bodhakamiti tadarthaH / etenANuditsUtrastha-'pratItasya pratyAyakatvaM nAstIti'-bhASyAdrahasi pustakamIkSamANasya svIyasUkSmoccAraNamastyeveti vaiyAkaraNanavyoktamapAstam / bhASyasyAnyathaivopapatteH / tasmAttvaMpadAdhyAhAreNaiva mdhymH| na ca-bho brAhmaNAstvaM pacetyApattiH, na ca saMbodhyAkhyAtakArakayoH samAnavacanatvaniyamaH bho brAhmaNAH caitro gacchatItyanApatteriti-vAcyam / tyadAdInAM praamRshymaansmaanvcntvniymaatuu| nanu. (anavasaraH ?rakSasaH) zaktinirbhinne vatse jahati cetanAm / hatAza rAma kasyArthe dagdhaM jIvitamicchasItyAdau vaktRsaMbodhyayorekatvena prakRtavAkyArthajJAnasattvAtsiddhe vakturicchAvirahAt rAmasya saMbodhyatvAnupapattiriti cenna / AtmAnamAtmanA vetsItyAdAviva lakSmaNaviziSTarAmamUcchitalakSmaNaviziSTarAmayorbhedAbhyupagamena saMbodhyatvasaMbhavAt / evaM ca prathamAyA apyarthasaMbhave Azrayo'vadhiruddezyaH saMbandhaH zaktireva vaa| ityAdau SaNNAmeva kathane prathamAyAstadanuktau bhUSaNakArasya bIjAbhAvAnnyUnateti bodhyam / nanu 'tiGsamAnAdhikaraNe prathamA' itinyAse yathAvasthitanyAse vA prathamAntasya kriyAnvayAkAGkAyA niyatatvAta, AkhyAtasaMkhyayaivAkhyeyagatasaMkhyAbodhopapattau prathamAyAH saMkhyAvAcakatvaM kimarthamiti cet na, caitro maitrazca gacchata ityAdAvAkhyAtopAttadvitvasaMkhyAviruddhaikatvasaMkhyAbodhAya tadAvazyakatvAt / iti prthmaa|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH dvitiiyaarthnirnnyH| kRttaddhitasamAsanipAtAdibhiranabhihite karmaNi dvitIyAvidhAyakakarmasaMjJakedvitIyetyarthaka 'karmaNi dvitIyA' ityAdyanuzAsanAnuzAsitadvitIyAyAH karmasaMjJakA anye ca vAcyAH / te cAneke natvAzrayatvamAtram / akSAndIvyati ubhayataH kRSNamityAdau tadabhAvAt / etenAzrayo'vadhirudhiddezya ityatrAzrayo'rtha iti bhUSaNoktamapAstam / na cArthAntare lakSaNA zaktiprAhakAnuzAsanatulyatve vinigamakAbhAvenaikatra lakSaNAnyatra zaktiriti vaktumazakyatvAt / nAnArthocchedApatteH / ata eva karmatvamapi na *kriyAjanyaphalazAlitvamAtraM, kiMtu kA svaniSThavyApArajanyaphalenAtyantaM saMbaDumiSyamANaM karmetyAdyarthakakarturIpsitatamaM karmetyAyanuzAsitasaMjJAvattvam / evaM caudanaM pacatItyAdAvekAzrayaka odananiSThavikRtyanukUlo vyApAraH / pacyate odana ityatrApyevameva / tArkikAstu-devadattAzritavyApArajanyavikRtyAzraya odana iti bodhmaahuH| ___ kecittu-devadattaniSThavyApArajanyaudananiSThA vilRttiriti bodhaH / tatra ca supa AtmanaH kyajiti sUtrasthaM bhASyaM mAnam / tathA hi-iSyate putra ityarthe putrIyatIti na prayoga: bhinnArthatvAt / kiMtu putramicchatItyarthe eva / etacca karmalakAre ekAyikA putrakarmikeccheti bodhe phalavizeSyaka eva saMgacchate |anythobhytraapi ekAzrayakaputrakarmakecchAnukUlo vyApAra iti bodhasya tulyatvAt 'bhinnArthatvAt' iti bhASyamasaMgataM syaadityaahuH| tanna, bhaassykaiyttyornyaabhipraayktvaat| tathAhi-vRttivAkyayoH samAnArthatvabhityasya vRtti(vizeSya?prakRtika)padena samAnArthatvamityartho vAcyaH / anyathA kumbhakArAdAvapi samAnArthatvaM na syAtatra hi vAkye ekatvapratItiH na tu kumbhakAretyaNantavRttau / vibhaktyantena tu samAnArthatvasadbhAvAtpUrvokta evArthoM nyAyyaH / tathA ca putrIyatItyAdau ekakartRkaputrakarmakecchAnukUlo vyApAra iti bodhaH / iSyate putra ityAdau tu ekaputrakarmakecchAnukUlo vyApAra iti bodhH| evaM ca bhinnArthatA spaSTaiva / etAdRzyeva mijhArthatA bhaassysNmtaa| bhavaduktaprakAratA-vizeSyatAkRta eva bhedo vRttyabhAvaniyAmakaH bhASyasaMmataH syAtarhi pacatIti pAcaka ityAdI vAkye kriyAvizeSyatvena, vRttau
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / 29 tadAzrayavizeSyatvena bhinnArthatvAtkarmakartRkRtpratyayAdau vApi vRttinasyAt / naca tatra devadattapadAdhyAhAreNa samAnArthatvamiti vAcyam / lAghavAtpadadvayaghaTitasamAnavigrahe caritArtho vidhiH padatrayaghaTitavigrahe na pravartate / ata eva bhASye iSyate putra ityevoktaM, na tu devadatteneti / kiM ca pacyatekalpaM devadattena ityAdau kalpabAdInAM dhAtvarthavizeSye'nvayasya klRptatvena phale'nvayApatteH / na ceSTApattirapasiddhAntAdanubhavavirodhAcca / kiMca kriyApradhAnamAkhyAtamiti niruktavirodhaH / na ca phale'pi kacitkriyApadaprayogaH / tasya lAkSaNikatvena tamAdAya niruktasamarthanasyAnucitatvAt / kiMca devadattena kiM kriyate pacatItyuttarasya saMgatizca / ityabhipretyaiva manoramA-bhUSaNa-kaustubhAdisakalagrantheSu odanaM pacati, pacyate odanaH, ityAdau samAno bodha ityuktam / evaM ca sarvagranthAnukUlabhASyanirvAhe tadviruddhaM svAtantryeNa bhASyasamarthanamanucitamiti dik / ghaTaM jAnAtItyAdI ghaTaviSayakajJAnAnukUlo vyApAra iti bodhaH / jJAnajanakavyApArazca manazcakSuHsaMyogAdiH / ata eva mano jAnAtItyAdayaH prayogAH / tatra jJAnarUpaphalA-prayatvAvaTAdeH karmatvam / na ca phala. vyApArayoH sAmAnAdhikaraNyAdaka rmakatApattiH / kAlikAdisaMbandhena sarveSAM phalasAmAnAdhikaraNyasattvAdakarmakatvApattyA phalatAvacchedakasaMbandhena sAmAnAdhikaraNyavaiyadhikaraNyayoH sakarmakAkarmakalakSaNe'vazyaM nivezanIyatvAt / prakRte ca phalatAvacchedakaH saMbandho viSayatA, vyApAratAvacchedakaH samavAyAdiriti vaiyadhikaraNyaM spaSTameva / ata eva jJAnasya ghaTAtmobhayavRttitve'pi karmapratyayena viSayatAsaMbandhena jJAnAzrayaghaTasyaivAbhidhAnAddhaTo jJAyata iti prayogaH, na tu AtmA jJAyata iti / tathA kartRpratyayena samavAyasaMbandhena jJAnAzrayasyAbhidhAnAdAtmA jAnAtIti prayogaH, na tu ghaTo jAnAtIti / yadvA jJAnecchAdireva vyApAraH / jJAto ghaTa iti pratItyA tajjanyA jJAtatAdi phalaM tadAzrayatvAddhaTAdeH karmatvam / yattu kecidAhuH-bhAvakAryasya samavAyikAraNakatvaniyamAt bhUtaM bhAvinaM ghaTaM jAnAmIti prayogAnApattirityAdi tattucchaM, dhvaMsasya prAmANikatvena bhAvatvasya kAryatAvacchedakakoTipravezavadvijJAnaviSayatAyA api prAmANikatvena samavetatvenaiva laghunA kAryatvasyavizeSitatvAt / ata eva dhvaMsavadeva jJAtatAyA api nimittakAraNamAtrajanyatvamityanyatra vistaraH /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kecittu ghaTaM jAnAtItyAdau karmatyavyavahAro bhAkta ityAhuH / anye tu dvitIyAyAH viSayatAyAM lakSaNetyAhuH / tadubhayamapyasat vyavahArasya bhAktatve'pi dvitIyAnutpattiprasaGgAt / na ca karmaNi dvitIyetyAdau mukhyabhAktasAdhAraNakarmatvagrahaNAttatsiddhiriti vAcyam / anuzAsanAnuzAsitasaMjJAvyatirikte dvitIyAyAH asAdhutvabodhanAt, saMjJAyA eva tadutpattau prayojakatvAt / anyathA devadattAya krudhyati, pAcayatyodanaM devadattena viSNumitra ityAdau dvitIyotpatteDhuMvAratvAt / dvitIyAyAH lakSaNetyapi na, bhavadrItyA ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyotpattyabhAvena tallakSaNAyAH vaktumazakyatvAt / svAyatte zabdaprayoge kimityavAcakaM prayuJjamahe iti nyAyenAsti lakSaNAyAM bIjAkAGkA / taca rUDhiH prayojanaM vA / prakRte'nuzAsanavirodheva dvayasyApyabhAvena lakSaNAyAH abhAvAca, dvitIyAyAH lakSaNA anyAsAM netyatra vinigamakAbhAvAca, vibhaktau na lakSaNeti siddhAntatryAghAtazca / na ca vibhaktyAtiriktArthe sA neti vAcyam / saMkoce mAnAbhAvAt / yattu mImAMsakaiH saktvadhikaraNe uktaM-sAdhyatvaM dvitIyArthaH, saktUn juhotItyAdau saktUnAM bhUtabhAvyanupayuktatvena saktUnAM sAdhyasaktukaraNakahomAnukUlavyApArapratItaye karaNatvaM lakSyate, evamagnihotraM juhuyAdityatra dvitIyayA sAdhanatvaM lakSyate iti tanna, supAM sulugiti vyatyayAnuzAsanenaiva siddhe lakSaNAzrayaNasyAnucitatvAt / / __yattu vyutpattivAde-'cAkSuSatvAdyavachinnavAcakadRzyAdipadasamabhivyAhRtadvitIyAyAzca laukikaviSayitA, tAdRzakarmAkhyAtasya laukikaviSayatvamarthaH / upanItasaurabhAdiviSayakasurabhicandanamityAkArakacAkSuSAdidazAyAM saurabhaM pazyati saurabho dRzyate ityAdyaprayogAt' ityuktam / taccintyam / 'pazyAthaizvAnAlocane' iti sUtre 'tasmindRSTe parAvare' ityAdau ca dRzdhAtorapyalaukikaviSayakatArthakatvadarzanena saurabhaM pazyatItyAdInAmapi sAdhutvasvIkAre bAdhakAbhAvaH / anyathA surabhi candanaM pazyatItyAdau surabhipadottaraM kaTo'pi karma bhISmAdayo'pIti mukhyabhASyamate dvitIyA na syAt / tava mate'pi lakSaNayA tAdRzaprayogasya sAdhutvasvIkArAcca / puSpaM jighratItyAdau puSpapadasya puSpavRttigandhe lakSaNA / dhAtvarthastu gandhopalakSitapratyakSAnukUla AtmamanaHsaMyogAdirUpo vyApAraH / tathA caikadevadattAzrayakapuSpavRttigandhaviSayakapratyakSAnukUlo vyApAra
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / iti bodhaH / vRttitvaM saMsargaH / vyutpattivAde tu brAdhAtusamabhivyAhRtadvitIyAyAH AdheyatvamarthaH / tasya vyutpattivaicitryeNa dhAtvarthaikadeze gndhe'nvyH| evaM ca puSpavRttigandhalaukikapratyakSAzraya iti bodhaH iti / tanna / gandhasya dhAtuvAcyatve dhAtvarthasaMgRhItakarmatvena nRtyAdivadakarmakatvApatteH / puSpapadottaraM dvitIyAnApattazca / AmodamupajivratItyatropasargavazena dhAtorjJAnamAtramarthaH / tathA cAmodaviSayakajJAnAnukUlo vyApAra iti bodhaH / athavA''modagrahaNAnukUlo vyApAra iti bodhaH / ___ karma saptavidhaM-nirvatya, vikArya, prApyam, audAsInyaprApyaM, katuranIpsitaM, saMjJAntarairanAkhyAtaM, anyapUvaikamiti / tatra nirvartya ghaTabhasmAdirUpaM, vikArya mRtkASThAdirUpaM, prApyaM rUpaM pazyatItyAdi, audAsInyaprApyaM tRNaM spRzatIti, karturanIpsitaM viSaM bhuGkte, saMjJAntarairanAkhyAtaM gAM dogdhi paya ityatra gorUpaM, anyapUrvakamadhitiSTati vaikunntthmityaadi|| nanu mRtkASThayorvikAryakarmatvamayuktaM kriyAjanyaphalAzrayatvAbhAvAditi cet na / prakRtivikRtyornirUDhayA'bhedavivakSayotpattyAzrayatvAt / bhUSaNe kASThAni vikurvanbhasma krotiityrthH| taNDulAnvikledayannodanaM nivartayatIti vat / etacca vyarthaH paciriti prakramya bhASye vyutpAditamityuktam / vaiyAkaraNanavyairapi tadevAnumRtya- atra pradhAnakarmaNi lAdayaH 'pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhurdvikarmaNAm ' iti bhASyokteH / pradhAnakarmatvaM cAtra kartR. pratyayasamabhivyAhAre pradhAnabhUtavyApAravizeSaNaphalAzrayatvam / etadviSaye IdRzaprAdhAnyasyaiva grAhyatvAt / taccoktodAharaNayornirvaya'mAnaudanabhasmanoreva / taniSThavizeSaNakavyApArasyaiva tatsUtrasthabhASyeNa zAbdaprAdhAnyapratIteH, taNDularUpe karmaNi lAdaya iti navyAnAM pramAda eva / duhAdiSu bhASye gaNanAbhAvAcca-ityuktaM tanna / duhAdiparigaNitadhAtuvyatiriktAnAM NijantabhinnAnAM karotyAdiSu pAThasvIkArAt / nanu kaTaM bhISmaM karotIti kaTo'pi karma bhISmAdayo'pIti bhASyarItyA prayogastulya iti cet kiM cAtaH / nahi saH anyatarakarmaNi lakArasAdhakaH anyathA bhISmaM kaTaH kriyate iti prayogApatteH / evaM cAtra pradhAnakarmaNi lAdaya ityavicAratAbhidhAnaM, pradhAnakarmaNyAkhyeya iti bhASyaM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH nIhRkRSvaha viSayakamiti kaiyaTAdisakalagranthakArairvyAkhyAtatvAt / tadupamardainAnyathAvyAkhyAne dRDhatarapramANAbhAvAt / evaM ca taNDularUpe karmaNi lAdaya iti navyAnAM pramAda eveti vadatAmeva pramAdaH / nanu bhASyakAreNa duhAdiSu apAThAtkathaM taNDularUpe karmaNi lAdaya iti cet bhASyapAThasyopalakSaNatvAt / ata eva cakAreNa saMgraha iti kaiyaTAdayaH / nanu tarhi 'vyarthaH paciH' iti bhASyaM vyartha, pAThenaiva dvikamakatAyAH siddhatvAditi cenna / pacireva vyarthaH nAnya ityabhiprAyaparatvAt / tena payaHkarmakaM gosaMbandhi dohanamiti bodhe eva gAM dogdhi paya ityasya sAdhutvaM na tu gokarmakapayaHkarmakamiti bodhe'pIti vizeSasadbhAvAt / nanu duhAdInAM vyarthatvAbhAve ' apAdAnamutarANi gAM dogdhi' iti vipratiSedhasUtrasthabhASyam 'avadhitvaphalAzrayatvayoryugapadvivakSAyAM cedam' iti kaiyaTazca virudhyeteti cenna / payorUpakarmaNo'vivakSAyAM gaurava karturIpsitatamaM karmeti karmatvaprAptau tatsaMbhavAt / ata eva bhASye gAM dogbItyevoktaM na tu paya iti / etena duherapi antaHsthitadravadravyavibhAgAnukUlavyApArAnukUlavyApArArthatve gAM dogdhi paya ityAdau gopayasorubhayorapyanena karmatvaM, goH kartRvyApArajanyaphalAzrayatvAt, payasastu prayojyaphalAzrayatvAt / gorvibhAgAzrayatvena tu na karmatvaM payoniSThavibhAgIyasaMbandhasyaiva phalatAvacchedakatvAt / tattvenAnuddezyatvAnna(?)uktaprAdhAnyaM goriti tana lAdayaH / evamanyeSAmapi duhAdInAM jidaNDyAdInAM ca dvikarmatvaM bodhyam / gargAH zataM daNDyantAmityatroktaprAdhAnyaM gargANAmiti tatra lAdayaH / uddezyatvarUpamArtha prAdhAnyaM zatasyeti anuddezyatvenApradhAnagargAnurodhAnna zatAvRttiriti na vRddhisUtrasthabhASyavirodho'pIti navyoktamapAstam / evaMvidhasvecchayAnekavidhaprayojyavyApArasvIkAre tRtIyacaturthaprayojyavyApAreNa gAM dogdhi payaH yajJadattaM viSNumitraM devadatta ityAdiprayogApatteH / vyApAradvayArthatvamevetyatra niyAmakAbhAvAt / na ca gatyAdisUtreNa nistAraH, tasya NyantaviSayatvAt / anyathA tvadrItyA gorapi karmatvaM na syAt / kiM ca pacatItivaduhAdInAmapi vyarthatve'bhiprete vyarthaH paciritivadvayarthAnA miti vadena tu dvikarmaNAmiti / tathAkathanena duhAdInAM phaladvayAnukUlavyApArArthatvaM na kiMtu akathitakarmaNA dvikarmakatva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / miti spaSTaM pratIyate / astu vA dvikarmakatvaM tathApi goH pradhAnakarmatvAbhidhAnamanucitameva / tathAtve hi 'pradhAne niyatA SaSThI guNe tUbhayathA bhavet ' iti bhASyAdgorUpe karmaNi nityaM SaSThI syAt / tathA ca gAM payaso dogdheti prayogo na syaat| na cAtrAnuddezyatvarUpagauNakarmatvamAdAya prayogopapattiriti vAcyam / payasaH zAbdamaprAdhAnyasAdAya SaSThIvikalpApattau goH payo dogdhetyasyApyApatteH / prakRte ca zAbdAprAdhAnyasyaivocitatvAcca / etena duhAdibhyaH pratyayena mukhyaM karmatvamucyate / . NijantebhyaH kartRtAkhyaM tadasattve'nyakarmatA // duhAdyuttarapratyayena mukhyaM sAkSAddhAtvarthatAvacchedakaM yatkarmatvaM tadevocyate dhAtvarthavizeSyatvenAnubhAvyate / tena gauH payo duhyate dugdhA vetyatra payaHkarmakamocanAnukUlavyApArajanyamocanavatI gaurityeva bodhaH / tatra mocanAvacchinnavyApArasya dhAtuvAcyatayA mocanasyaiva sAkSAddhAtvarthatAvacchedakaphalatvAdityAdivyutpattyaiva saMpattau duhAdegauNaM karma, nIvahAdeH pradhAnaM karmetyAdhuktibhedena vidhidvayaM zAbdikAnAmanAdeyamiti zabdazaktiprakAzikAyAM jagadIzoktamanAdeyaM, goH pradhAnakarmatve SaSThIvikalpo na syAt / kiMca pacativatkaroteca'rthatve taNDulAnpacatItivadvikArarUpakarotyarthamAdAya kASThaM karAtIti prayogApattiH / tasmAtprakRtivikRtisthale'bheda eva zaraNam / (ubhayagataikaiva kartRkarmAdikArakazaktiH prakRtivikRtyorabhedatvAdityarthaH / ) anyathA vikRtigatakartRtvasyoktatve'pi prakRtigatasyAnuktatvAttRtIyAprasaGgaH / ata eva suvarNapiNDaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavata iti bhASyam / kArakazaktibhede tu anyatarakArake lakArApattiH / tathA ca prayogAsaMgatiH spaSTaiva / evaM ca kASThAni bhasmarAziH kriyate iti prayogaH / naca 'gRhNAti vAcakaH saMkhyA prakRtervikaternahi' iti vacanavirodhaH / tasya cAntamAtraviSayatvAt (?) / tatra mAnaM tUktabhASyameva / etenaiko vRkSaH paJca naukA bhavatIti bhUdhAtUttaramekavacanaM prayuJjAnAH parAstAH / prakRtivikRtibhAvavyatiriktoddezyavidheyabhAvasthale tUdezyasaMkhyAsamAnavacanatvamAkhyAtasya / ata eva zAstrANi cetpramANaM syurityAdayaH prayogAH / yattu prakRtivikRtibhAvasthale karmAkhyAtena prakRteH karmatvameva pratyA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH yyate / ataH kASThAni bhasmarAziH kriyante ityAdAvAkhyAtArthavizeSyakASThAdivAcakapadasamAnavacanatvamAkhyAtasya na tu nirvaya'bhasmA dirUpavikAravAcakapadasamAnavacanatA / athaivaM nivartyavAcakapadAtprathamA na syAt / tatkarmatAyAH lakAreNAnabhidhAnAditi cetsatyaM, kASThaM bhasma kriyata ityAdau bhasmAdinirvartyakarmatAyA lakAreNAnabhidhAne'pi tatkarmatAyAH dhAtvarthasaMsargatayA bhAnopagamena tAdRzakarmottaraM prathamAyAH sAdhutA, prAtipadikAthevizeSyatayA karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdivibhakteH sAdhutvAt / na ca dhAtvarthe nAmArthasya sAkSAdanvayo'vyutpanna iti prakRte saMsargatayA bhAnaM na saMbhavatIti vAcyam / ghaTo nIlo bhavatItyAdau bhavanAdikriyAyAM nIlAdeH kartRtAsaMbandhena sAkSAdanvayavadatrApi vyutpattivaicitryeNa karmAntaravizeSaNatApannakriyAyAmaparakarmaNaH krmtaasNbndhenaanvyopgmaat| na caivamapi karmatvasya prakRtyarthavizeSyatvena vivakSAyAM kASThaM bhasmarAzi kriyate iti prayogApattiH / karmAntaravizeSaNatAnApannakriyAyAmeva dvitIyayA karmatvaM bodhyata iti vyutpattikalpane gauryuhyate kSIramajA nIyate grAmamityAdidohananayanAdikriyAyAM kSIragrAmAdikarmatvAnanvayaprasaGga iti vAcyam / prakRtivikRtyubhayakarmasthale tathA vyutpatteH / yathoktAtiprasaGgavAraNAya darzitA vyutpattiH kalpyate / tathA kartRvizeSaNatAnApannakriyAyAmeva kartRtvAnvaya ityapi vyutpattiH kalpyate / anyathA prakRtyarthavizeSyatayA kartRtvavivakSayA kASThaM bhasmanA bhavatIti prayogasya duritvAt '-iti vyutpattivAde uktm| tatra prakRteH karmatvameva bodhyate ityatra mAnAbhAvAt / pratyuta 'suvarNapiNDaH khadirAGgArasadRze kuDale bhavataH ' iti bhASyodAharaNavirodhazca / yadapi nIlo ghaTo bhavatItyAdI vyutpattivaicitryeNa nIlasya kartRtAsaMbandhena bhavane tasyAzrayatAsaMbandhena ghaTe'nvayaH / tathA ca nIlakartRkabhavanAzrayo ghaTa ityuktam / tadapi na, vinA pramANaM vyutpatterbAdhAyogAt / na cAnvayAnupapattirmAnam , nIlagha. TayorabhedabodhottaraM bhavanasyAzrayatAsaMbandhena viziSTe'nvayepi 'savizeSaNe vidhiniSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH sati vizeSye bAdhe' iti nyAyena vizeSaNe evAnvayo bhaviSyati svargI dhvasta ityAdau yathA / . vastutastu tAdRzavyutpattau mAnAbhAvaH / odanaH pacatItyAdau tArkikarItyA pAke odanasya karmatAsaMbandhenAnvaye vivakSite prAtipadikArthatvAbhAvena prathamAyA anutpattau tAdRzaprayogasyAsAdhutvAcchAbdabodhajanaka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / tvAbhAvenAdoSAt / zaktibhramAtsAdhuzabdasmaraNAdvA bodhe iSTApattireva tvayA vAcyA / zAbdikamate tu tAdRzaprayogAbhAvAdevAdoSAt / ___ yattu mAsaM vyApyaudanaM pacatItyarthe mAsamodanaM pacatIti bhavatyeveti helArAjamatAnusAreNa navyairuktaM tanna / bhASye'karmaketi pratyAkhyAnAyAkarmakadhAtUnAM vyAptyAdiphalavAcakatvasvIkAre'pi pacatyAdInAM tathA svIkAre mAnAbhAvaH / vArtikakAramate vyAptyAdiphalasya dhAtvarthatvAbhAvena tAdRzaprayogAbhAve nizcite, phalabhede pratyAkhyAnAyoge bhASyasyApi akarmakaviSayataiveti nizcitatvAt / mAsaM taNDulAnodanaM pacatIti trikarmakaprayoge iSTApattizcedAstAM tAvat / prakRtamanusarAmaH / prApyaM rUpaM pazyatItyAdi / atra vedAntinaye AvaraNabhaGgAnukUlo vyApArazcAkSuSajJAnarUpo dRzadhAtorarthaH / tathA cAvaraNabhaGgAzrayatvAdrUpAdeH karmatvam / na caivamIzvaro rUpaM pazyatIti prayogo na syAt / Izvare AvaraNabhAvena tadbhaGgAnukUlavyApArAbhAvAditi cenna / viSayaguNThanapaTavadviSayagatamevAjJAnaM tadAvArakaM na tu puruSAzritamityajJAnabhedasvIkAreNezvare'jJAnAbhAve'pi viSaye tatsatvAtprayogopapattiH / na ca nayanapaTalavatpuruSAzritamevAjJAnaM, na tadatirekeNa viSayagatAjJAne pramANamastIti mate doSa eveti vAcyam / tatrAjJAnAropeNa prayogopapattiH / dRzyate hi purANAdau rAmakRSNAdInAmIzvarANAmapyajJAnavarNanam / IpsitatamavakriyayA yuktAnIpsitasyApi karmasaMjJAvidhAyakAt 'tathA yuktaM cAnIpsitam' itisUtrAdgrAmaM gacchaMstRNaM spRzati, virSa bhuGkte ityAdau karmasaMjJA / ubhayatrApyanuddezyatvarUpAnIpsitatvasattvAt / saMjJAntarairanAkhyAtaM tu- . duhyAcpacdaNDdhipracchicibrUzAsujimathamuSAm / karma yuksyAdakathitaM tathA syAnnIkRSvahAm / ityAdi SoDazadhAtUnAM karmaNA yuktasyApAdAnAdivizeSairavivakSitasya karmasaMjJAvidhAyakA'kathitaM cetyanuzAsanAnuzAsitasaMjJAvadgAM dogdhi paya ityAdau gavAdirUpaM, tadapi payaHkarmakaM gosaMbandhi dohanamiti bodhe / gosaMbandhi yatpayastatkarmakaM dohanamiti bodhe tu SaSThayeva / duhAdiSu phaladvayAbhidhAnena gavAdInAM karmatvAt 'karturIpsitatamaM karma' ityanena karmatvapratipAdanamanucitameveti pratipAditaM prAk / nanu gAM dogdhi payaH sthAlyAmityAdau adhikaraNatvAvivakSAyAM sthAlyA apyanena karmatvApatti
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH riti cenna / antaraGgatvAtsamavAyasaMbandhavati caritArthoM vidhiH saMyogasaMbandhavati na pravartate / tathA yuktamityekavacanAdekasmillakSye u(ktamu?)bhayatrApAdayitumazakyam / anyathA devadattAya svAlyAM hastena gAM dogdhi paya ityAdau sarvatra dvitIyApattiH, adhikaraNasaMjJAkaraNasaMjJayorapi pUrvatvAt / yatra tu na samavAyasaMbandhavadupasthitaM tatra saMyogAdisaMbandhagrahaNam / sthAlI dogdhi paya ityAdau brajamavaruNaddhi gaamitivdissttaapttiH| . vaiyAkaraNanavyAstu-svAminaH sattvanivRttisvasvatvotpattyubhayAnukUlo vyApAro dIyatAmityabhilApAdirUpo didApayiSAvyaJjako yAcerarthaH / avinItaM vinayaM yAcate ityatra tu svIkArAnukUlo vyApAro yAcerarthaH / svIkArazcedamavazyaM kariSyAmIti abhilA(SA?pA)dijanako jJAnavizeSaH / phalatAvacchedakasaMbandho vissytaa| atrApAdAnAdiviSayAbhAvAdanena karmatvamityAhuH / tanna, putrArtha kanyAM yAcate ityanApatteH, svadhanaM yAcate ityAdyanApattezca / ubhayatra yathAkramaM svasvatvotpattisvAmisvatvanivRttyabhAvAt / ___yattu pauravaM gAM yAcate ityAdau svodezyakadAnecchA yAcerarthaH / pradhAnakarmagavAdyanvitadvitIyArthaviSayatvaM dhAtvarthatAvacchedakadAne'nveti / svaviSayakajJAnAdirUpaviSayopahitecchAbodhakadhAtusthale icchAviSayaviSayatvameva pradhAnakarmatvam / ata eva ghaTo jijJAsyate ityAdau ghaTAdeH sannantakarmatetyAdi vyutpattivAde uktam / tanna / putrArtha kanyAM yAcate ityanApatteH svasaMpradAnakadAnecchAM prati phalAlAbhazaGkayA dehItyavadatyapi tathAprayogApattezca / ___ mama tu pratibhAti-buddhayA nizcitalAbhAnukUlo vyApAro yAcerarthaH / anizcitastu bhikSateH / tasmAdbhikSateryAcatisamAnArthakatvaM vadanto upekSyAH / ata eva svadhanaM yAcata iti prayAgo natu bhikSate iti / idaM ca bhASye'pi duhiyAcibhikSIti ubhayoH pRthaggrahaNAddhanitam / yadapi yAcanamAtrAdapAyAbhAvena balegI yAcate iti neSTamiti spaSTaM bhASye ityuktam / tadapi na / pUrvapakSabhASye tathokte'pi taduttarasiddhAntabhASye kAraka cedvijAnIyAdyAM yAM manyeta sA bhavediti pauravAdyAcyate kambala iti bhavatyeveti vadato bhASyakArasya balegI yAcata ityAdiprayogasyApISTatvAt / brajamavaruNaddhi gAmityAdau nirgamapratibandhAnukUlo vyApAro dhAtvarthaH /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] lghuvibhktyrthnirnnyH| evaM caikAzrayakaH govRttinirgamapratibandhAnukUlo vyApArI brajasaMbandhIti bodhaH / atrAdhikaraNatvAvivakSAyAmanena karmatvam / guruM dharma pRcchatItyAdau jijJAsAbodhakavyApAro dhAtvarthaH / bodheguruvRttitvasya jijJAsAyAM dharmaviSayakatvasya cAnvayaH / tathA ca dharmaviSayakajijJAsAviSayakaguruvRttijJAnAnukUlaH devadattakartRko vyApAra iti bodhH| vRkSamavacinotiphalAnI yAdau grahaNAnukUlo vyApArodhAtvarthaH / anye vibhAgapUrvakamAdAnaM cerartha iti vadanti tantra, vibhAgasyArthasiddhatvAdvAcyatAkoTau niveze gauravAt / tathA caikadevadattAzrayakaH phalavRttigrahaNAnukUlo vyApAro vRkSasaMbandhIti bodhaH / / ziSyaM dharma beta ityAdau jJAnAnukUla: zabdaprayogarUpo vyApArodhAtvarthaH / ekadevadattAzrayakaH ziSyasaMbandhI dharmaviSayakajJAnAnukUlo vyApAra iti bodhaH / anye tu pratipattyavacchinnavyApAro vadivacitruviupadiziyAcatInAmarthaH / tanniSTAyAM pratipattau ziSyasyAdheyatvena dharmasya viSayatvenAnvayaH / dharmaviSayiNI yA ziSyaniSThA pratipattistadanukUlo vyApAro devadattaniSTha iti bodhamAhuH / / [kecittu jJAnoddezyakazabdajanakakRtAvityarthaH / zabdasya saviSayakatvAbhAvAt dharmaviSayakakRtyadhInaHzabda iti bodhamAhuH / kRtyadhInaHzabdo'rthaH / jJAneziSyavRttitvasya zabde ca dharmaviSayakatvasyAnvayaH / tathA ca ziSyavRttijJAnoddezya apare tu viSayatayA jJAnAnukUlaH zabdaprayogarUpo vyApAra iti vadanti ? ] / tatrAdye kriyaavaacitvaabhaavaaddhaatutvaabhaavH| dvitIye gauravam / tRtIye zabdaM brUte ityaadaavnnvyH| tasmAducAraNAnukUlavyApAro'rthaH / dharmapadasya tatpratipAdakazabde lakSaNA / tathA ca gurvAzritaH dharmapratipAdakazabdakarmakoccAraNAnukUlo vyApAraH ziSyasaMbandhIti bodhaH / saMbandhastUddezarUpaH / evaM ca dharmopadezakAle prasaGgAcchUdreNa zrute'pi zUdra dharma brUte iti na pryogH| ___ ziSyaM dharmamanuzAstItyAdau pravRttiparyavasAyI nartha eva zAserarthaH / tathA ca gurvAzritaH pravRttiparyavasAyI dharmapratipAdakazabdakarmakoJcAraNAnukUlo vyApAraH ziSyasaMbandhIti bodhH| ajAM grAmaM nayati bhAraM vahati harati karSatItyAdAvuttaradezasaMyogAnukUlanyApAro nayatyAderarthaH / tathA ca devadattAzritaH grAmasaMbandhI ajA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ __vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH vRtyuttaradezasaMyogAnukUlo vyApAra iti bodhaH / saMyogasya dviSTatve'pyajA grAmasaMbaddhA bhavavitIcchA na tu grAmaH ajAsaMbaddho bhavatvityuddezaH / tenAjAyAH karturiti karmatvaM grAmasya tvakathitaM cetyanena / ___ akarmakadhAtubhiryoge dezabhAvakAlagantavyAdhvAnAM karmasaMjJAvidhAyakAt 'akarmakadhAtubhiyoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyam' iti vArtikAnmAsaM jIvati, krozaM svapiti, godohaM tiSThati kurUnkrIDatItyAdau karmasaMjJA / mAsasaMbandhiprANadhAraNAnukUlavyApAro devadattakartRkaH ityAdi bodhaH / adhikaraNatvavivakSAyAM tu saptamyeva, samAyAM vijAyata iti yathA / atra ca ninu dezapadena kurupaJcAlAdigrahaNAtkathamidamapi cenna / vinigamakAbhAvenobha (yapa ? yArtha) ktvsNbhvaat|] samAnodare zayita iti nirdezo'pi linggm| etena mAsaM jIvatItyAdAvadhikaraNarUpaM gauNameva karmatvaM supA'nubhAvyate / mAsAdhikaraNakajIvanavAniti bodha iti jayarAmAyuktamapAstam / abhinItyetatsaMghAtapUrvakAdvizaterAdhArasya karmasaMjJA vidhAyakAt 'abhinivizazca ' ityanuzAsanAdabhinivizate sanmArgamityAdau karmasaMjJA / sanmArgaviSayakAgrahavAniti bodhaH / eSvartheSvabhinidhiSTAnAmiti bhASyaprayogAtkacinna / tena pApe'bhiniveza ityAdisiddhiH / upa-anu-adhi-AG-pUrvasya vasaterAdhArasya karmasaMjJAvidhAyakAt 'upAnvadhyAGvasaH' ityanuzAsanAdupavasati anuvasati adhivasati Avasati vA grAma senetyAdAvadhikaraNatvaM dvitIyArthaH / tathA ca senAkartRko grAmAdhikaraNako nivAsa iti bodhaH / atra tu lugvikaraNaparibhASayA vasa nivAsa ityasyaiva grahaNaM, na tu vasa AcchAdana ityasya / tena gRhe'nuvaste ityAdisiddhiH / bhojananivRttivAcakasya vaseH pratiSedhabodhakAt 'vaserazyarthasya pratiSedhaH' ityanuzAsanAdvana upavasatItyAdau tu na / ' upodhya rajanImekAm ' ityAdau tu kAlAdhvanorityanena dvitiiyaa| ___ adhipUrvakazIsthAsAmAdhArasya karmasaMjJAvidhAyakAdaSizIsthAsAMkameMtyanuzAsanAdadhitiSThati adhizete adhyAste vA vaikuNThaM harirityAdau karmasaMjJA, tena haryAzritA vaikuNThAdhikaraNikA zayanakriyeti bodhaH / gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAM dhAtUnAmaNyantAvasthAyAM 1 arthazabdo nivRttivAcIti kaiyaTaH / azyardhasya vAcako yo sistasyetyarthaH /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / karturNyantAvasthAyAM karmasaMjJAvidhAyakAt 'gatibuddhipratyavasAnArthazabdakArmAkarmakANAm' ityanuzAsanAt zatrUnagamayatsvarga vedArtha svaanvedyt|| AzayaJcAmRtaM devAnvedamadhyApayadvidhim // Asayatsalile pRthvIM yaH sa me zrIharigatiH // . ityAdAvaNyantakartRbhUtAnAM zatru-sva-deva-vidhi-pRthvItyAdInAmanena karmasaMjJA / tathA ca svargakarmakaM zatruniSThaM yadgamanaM tadanukUlo vyApAro harikartRka ityAdibodhaH / atra karmatvaM dvitIyArthaH / yattu. zabdazaktivyutpattivAdAnurodhena prakRtyarthanirUpitaM kartRtvameva dvitIyArtha ityuktaM vaiyAkaraNanavyaiH tanna, pradhAnaNijarthakarmatva eva dvitIyAvidhAnena gatyAdisUtrasya vidhyarthatve niyamArthatve vA karmatvasyaiva tadarthatvAt / antarbhUtagatyarthake'pIdaM pravartate / tena tArayati kapInityAdi siddham / na caivaM nAyayati vAhayati vA bhAraM bhRtyenetyAdAvantarbhUtagatitvAtkarmatvApattiH / nIvahyorneti niSeghAt / imevAtra gauNagatyarthagrahaNe liGgam / devadattakartRkA bhRtyakartRkagrAmabhArakarmakanayanavahanAnukUlA kriyeti bodhaH / vAhayati balIva nyavAnityAdi tu 'niyantRkartRkasya vaheraniSedhaH' iti smaraNAt / devadattakartRkA balIvAzritayavakarmakavahanAnukUlA kriyeti bodhaH / asmAdeva bhASyodAharaNAdUDhiyogamapaharatIti nyAyaM bAdhitvA pazuprerakasAmAnyasya grahaNam / hiMsAyAmeva pratyavasAnArthabhakSeH karmatvaM, bhakSayati balIvAna samyam , ekakartRkA balIvardaniSThA sasyakarmakabhakSaNAnukUlA kriyeti bodhaH / bhakSayatyannaM baTunetyAdau tu baTukatRkAnakarmakabhakSaNAnukUlA kriyA devadattakartRketi bodhaH / 'jalpatiprabhRtInAmupasaMkhyAnam' ityanuzAsanAjala yati putraM dharma devadatta ityAdau karmasaMjJA / atra putraniSThadharmakarmakajalpanAnukUlA kriyA devadattakartRketi bodhaH / atra brUjasamAnArthakatvAjalpatiyoge'kathitaM ceti karmasaMjJAyAM yajJadattaH jalpayati .maiM putraM devadattamiti prayogo'pISTa eva / devadattaniSThaputraniSThadharmakarmakajalpanAnukUlA kriyA yajJadattakartRketi bodhaH / dRzezcetyanuzAsanAdarzayati hari bhaktAnityatra karmasaMjJA, bhaktavR. ttiharikarmakadarzanAnukUlA kriyA devadattakartRketi bodhaH / smArayati hariM bhaktairityatra smaraterbuddhayarthatve'pi na gatibuddhItyanena karmatvam / tatra
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAga. jJAnasAmAnyArthasyaiva grahaNAt / atra dRzezvetyeva liGgam , anyathA darzanasyApi buddhivizeSatvAttenaiva siddhe kiM ten|| hRkroraNau kartuNau~ karmatvavidhAyakAt 'hakroranyatarasyAm ' ityanuzAsanAt hArayati kArayati bhRtyena bhRtyaM vo kaTamityAdau vikalpena karmasaMjJA / bhRtyakartRkaM tatkarmakaM vA kaTakarmakaM haraNaM karaNaM vA tadanukUlA devadattakartRkA pravartaneti bodhaH / __ AtmanepadinorabhipUrvakavadidRzoraNyantakarturNyante vikalpena karmasaMjJAvidhAyakenAbhivAdidRzorAtmanepadeveti vAcyamityanuzAsanenAbhivAdayate darzayate devaM bhaktena bhaktaM vetyAdau bhaktakartRkaM tatkarmakaM vA devakarmakamabhivandanaM darzanaM vA tadanukUlA pravartanA devadattakartRketi bodhH| . tasantobhayasarvayoryoge dhik-uparyupari-adho'adho'dhyadhItyeteSAM ca yoge dvitIyAvidhAyakAt -- ubhasarvatasoH kAryA dhiguparyAdipu tripu / . dvitIyAneDitAnteSu tato'nyatrApi dRzyate' ityanuzAsanAdubhayataH kRSNaM gopA ityAdau dvitIyA / kRSNasaMbandhipArzvadvayavartinaH iti bodhaH / dhik kRSNAbhaktamityAdau kRSNAbhaktasaMbandhinindetyarthaH / uparyupari adho'dho'dhyadhi vA lokaM harirityAdau sAmIpyarUpaH saMbandho dvitIyArthaH / lokasamIporbabhAgavRttihaririti bodhaH / evaM samIpAdhobhAgavRttiH samIpadezavRttiriti yathAkramaM bodhaH / 'abhitaHparitaHsamayAnikaSAhApratiyoge'pi' ityanuzAsanAdabhitaH parito vA kRSNaM gopA ityAdau dvitIyA / anayoH khaNDazaH zaktyA sarvAvacchedenetyarthaH / tadekadeze sarvasmin dvitIyArthasAmIpyasaMbandhAnvayaH kRSNasaMbandhisarvAvacchedenetyarthaH / abhita iti Abhimukhye(vA?) kRSNasaMmukha ityarthaH / samayA grAmaM nikaSA vetyatrAvyaye sAmIpyArthe / dvitIyArtho nirUpi tatvaM graamniruupitsaamiipyvdityrthH|haa kRSNAbhaktamityAdau kRSNAbhaktasaMbandhI zoka ityarthaH / nanu hA pitaH kkAsItyatra tathA hA tAtetyatrApi pitari dvitIyApattiriti cenna / pitRsaMbodhakapraznaviSayasattA zocyetya tpitari hAzabdayogAbhAvAt / yadvA hetyasya mAmityanena saMbandhaH / IdRzapitRviyogAdahaM zocyo'thavA mama kaSTamiti bodhaH / pitraiva hAzabdayoga ityAgrahe tu antaraGgatvAtprathamA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ .41 11 pranthaH] lghuvibhktyrthnirnnyH| antarAntareNAbhyAM yoge dvitIyAvidhAyakAt 'antarAntareNa yukte' ityanuzAsanAdantarAntareNa hariM na sukhamityAdAvatyantAbhAvavAnarthaH / dvitIyArthaH prtiyogitvmbhaave'nveti|tthaa haripadaM haribhaktiparam / haribhaktipratiyogikAbhAvavadvatisukhasattAbhAva iti bodhaH / tava mamAntarA kamaNDalurityatra tvanmatsabandhI kamaNDalumadhye ityAdantarAyogAbhAvAkamaNDalunA yoge'pi antaraGgatvAtprathamA / kimanayorantareNa gatenetyAdau vizeSeNa jJAtenetyarthAttRtIyAnto'ntareNazabdo na tu nipAtaH / prakRte tu parasparasAhacaryAnnipAtasyaiva grahaNamiti dvitIyAbhAvaH / __ kAlAdhvanoratyantasaMyoge kAlAdhvavAcakAd dvitIyAvidhAyakAt 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' ityanuzAsanAt mAsamadhIte krozaM kuTilA nadItyAdau dvitIyA / vyApakatAsaMbandho dvitIyArthaH / tathA ca mAsaM vyApyAdhyayanamiti bodhaH / adhikaraNatvavivakSAyAM tu mAse'dhIta ityeva pryogH| antarAntareNetyanena sAhacaryAtsaMbandhatvaprakAraka ektasya prvRttH| ata evaikAdazyAM na bhujItetyasya sAdhutvam / nanu triMzaddineSu kaMcitkAlamadhyayane'pi mAsena sarvavyAptyabhAve kathaM prayoga iti cenna / yatsamudAyo mAsAdipadArthaH ta eva tadavayavAH / evaM ca pratyahaM triMzadineSu kaMci. kAlamadhyayane'pi tadavayavavyAptisattvAd dvitIyopapattiH / dinaM svapitItyAdiprayogastu naikadaNDAdisvApe dinAvayavavyAptyabhAvAt / jJAnajanakajJAnaviSayatvarUpalakSaNatvadyotakasyAnoH karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakAt 'anurlakSaNe ityanuzAsanAtkArIrImanu vRSTirityatra karmapravacanIyasaMjJAyAM santyAm ' karmapravacanIyayukta dvitIyA' iti dvitIyA / atrAnoranubhUyata ityatreva na kriyAgatavizeSadyotakatvam / SaSThIvana saMba ndhabodhakatvaM dvitIyayaivoktatvAt / nApi vilikhatItyatra vimAya likhatItivat kriyApadAkSepakatvaM kiMtu dvitIyArthasaMbandhasya lakSyalakSaNabhAvarUpavizeSe'vasthApanam / taduktam kriyAyA dyotako nAyaM saMbandhasya na vAcakaH / nApi kriyApadAkSepI saMbandhasya tu bhedakaH // iti / saMbandhabhedakatvAbhAve'pi kacidvidhAnasAmarthyAtsaMjJA / atra dvitIyArthaH saMbandhaH hetuzca / atra zabdazaktiprakAzikAyAmanuzabdasya kriyAvAcitvAdityuktaM, bhATTarahasye ca hetusamAnAdhikaraNamanorartha ityuktaM, tadu
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAga: 1 bhayamapyasat / sarvamate upasargANAmavAcakatvAt / vRkSamanu vidyotate vidyudityatra vRkSajJAnajanyajJAnaviSayo vidyudvidyota ityeva bodhAddhetutvAbhAvAzca / evaM ca kArIryabhinnahetujJAnajanyajJAnaviSayo varSaNamiti bodhaH / anantarokta ' sahayukte'pradhAne iti tRtIyAnimittasahazabdArtha sAhitye dyotye'noH karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakAt ' tRtIyArthe ' ityanuzAsanAdanoH karmapravacanIyasaMjJAyAM tadyate nadImanvavasitA senetyatra dvitIyA / saMbandho dvitIyArthaH / tayA saha saMba (ndhe ? dve ) tyarthaH / sAhityarUpa saMbandhasya dviSThatve'pi tRtIyAvatpratiyoginyeva dvitIyA / hInatvadyotakAnoH karmapravacanIyasaMjJA vidhAyakAt 'hIne ' ityanuzAsanAdanuhariM surA ityatrAnoH karmapravacanIyatvAdvitIyA / tathA ca haripratiyogi kApakarSayanta ityarthaH / 42 adhike hIne ca dyotye upetyasya karmapravanIyasaMjJA vidhAyakAt 'upodhike ca' ityanuzAsanAddhIne upa hariM surA ityatropazabdasya karmapravaca - nIyasaMjJA / bodhaH pUrvavat / khAryapekSayAdhiko droNa ityarthe upa khArthI droNa ityAdau yasmAdadhikamiti saptamI vakSyate / vaiyAkaraNa natryaistUpa surAnha - rirityAdau surapratiyogikAdhikatvavAniti bodhAdadhike'pi dvitIyA bhavatItyuktam / tanna / saptamyA bAdhAdupa sureSu harirityasyaiveSTatvAt / lakSaNetthaMbhUtAkhyAnabhAgavIpsAsu pratiparyanavaH, ityanena vRkSaM prati paryanuvA vidyotate vidyudityAdau pratyAdInAM karmapravacanIyatvAtkarmapravacanIyayukte dvitIyeti dvitIyA / vRkSajJAnajanyajJAnaviSayo vidyudvidyota ityarthaH / bhakto viSNuM prati paryanu vA / atra viSayatvAkhyaH saMbandhoM dvitIyArthaH / tasya padArthaikadeze bhaktAvanvayaH / tathA ca viSNuviSayaka bhaktyAzraya iti bodhaH / itthaMbhUtaH kaMcitprakAraM prAptaH sa AkhyAyate nirUpyate'nenetItthaMbhUtAkhyAnaM prakAravizeSanirUpakatvam / lakSmIrhariM prati pari anu vetyatra svatvAkhyaH saMbandho dvitIyArthaH / haripratiyogikastvatvavatI lakSmIriti bodhaH / vRkSaM vRkSaM prati pari anu vA siJcatItyatra vyApyatvaviziSTavRkSAdikarmaka secanakriyeti bodhaH / yadA tu jalanirUpita saMyogAzrayatvaM vRkSe vivakSitaM yadA karmatvasya saMbandhatvavivakSA tadApyanena dvitIyA / vRkSaniSThavyApyatA nirUpitavyApakatvavatI sekakriyeti bodhaH / yadA tu . * tadA. ...... jalaM vRkSaM vRkSaM prati siJcatIti ca prayogaH / jale karturiti karmatvaM vRkSe tu karmapravacanIyatvAt dvitIyA / ......
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / bhAgavarjalakSaNAdAvabheH karmapravacanIyasaMjJAvidhAyakAt 'abhirabhAge' ityanuzAsanAdvakSamabhi siJcati ityAdAvabheH karmapravacanIyasaMjJAyAM dvitIyA SatvAbhAvazca / bodhaH pUrvavat / bhAge tu yadatra mamAbhi syAttaddIyatAm / atra yacchabdo buddhisthatvena bhAgabodhakaH / matsaMbandhibhAgakartRkA etadadhikaraNikA sattA preraNAviSayaH(?)tatkarmakaM dAnamiti bodhaH / / apiH padArthasaMbhAvanAnvavasargagardAsamuccayeSu ityanuzAsanAdapiH karmapravacanIyaH / sarpiSo'pi syAt / apiH svadyotyabindudaurlabhyasyApi dyotakaH / tathA ca sarpiravayavabindukartRkA tadvindudaurlabhyaprayuktadaurlabhyavatI saMbhAvanAviSayaH satteti bodhaH / udakasyA(pyA)cAmedityAdau karmApekSaH / tathA codakAvayavabindukarmikA tadvindudaurlabhyaprayuktadaurlabhyavatI saMbhAvanAviSayo devadattakartRkAcamanakriyeti bodhaH / api stuyAdviSNumityatra viSNukarmikaitatkartRkA zakyatvena saMbhAvyamAnA stutiriti bodhaH / dhigU devadattamapi stuyAdRSalamityatra vRpalakarmikA gA stutiriti bodhaH / stutigItve tatkarturapi gItvaM phalati / evaMvidhadvitIyArthanAnAtvAdAzrayatvaM dvitIyArtha iti bhUSaNoktamapAstam / * tibantadhAtUpasthApyapAkagharmikakarmatvAnubhavAnukUlasupsajAtIyatvaM dvitIyAtvam * / [corasya hinastItyatra tibantadhAtvarthe karmatvapratighAtikAdau karmatvAdyananubhAvakatve'pi tdnubhaavksjaatiiytvaannaavyaaptiH?]| vastutaH * saMketavizepasaMbandhena dvitIyApadavattvameva dvitIyAtvam * / evaM tRtIyAdAvapi / . iti dvitIyA / tRtiiyaarthnirnnyH| *karturicchAviSayapradhAnIbhUtadhAtvarthavyApArAzrayatvarUpasvAtantryAzrayasya kartRsaMjJA vidhAyakena svatantraH kartetyanuzAsanena rAmeNa bANena hato vAlItyAdau rAmasya kartRsaMjJAyAM satyAM, tathA* karturicchAviSayAvyavahitaphalajanakavyApArAzrayatvarUpasAdhakatamatvasya karaNasaMjJAvidhAyakena 'sAdhakatamaM karaNam ' ityanuzAsanena bANasya karaNasaMjJAyAM satyAmubhayatrApi ' kartRkaraNayostRtIyA ' ityanuzAsanAttRtIyA / ubhayatrApyAzrayatvaM tRtIyArthaH / karmatvakartRtvAdhikaraNatvAni vizeSaNavizeSyabhAvavadaniyatAni na tu gotvAdivadvastuvizeSaniyatAni / ata: icchAviSayeti vizeSaNam / rAmakartRkabANavyApArasAdhyaprANaviyogAzrayo vAlIti bodhaH /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAga ayaM kartA trividhaH-kevalaH, prayojako hetuH, karmakartA ca / devadattena hariH sevyata iti zuddhaH / kriyate hariNeti prayojako hetuH / gamayati kRSNaM gokulamiti karmakartA,devadattAbhinnAzrayako harikarmakaH sevanAnukUlo vyApAraH |hrybhinnaashryk utpAdanAnukUlo vyaapaarH| gokulakarmakagamanAnukUlakRSNAzrayatAdRzavyApArAnukUlo vyApAra iti yathAkramaM bodhaH / nanu vivakSAtaH kArakavibhaktayo nAnA bhavantItyuktatvAddevadattaH kASThaiH pacatItivatkASThAni devadattena pacantItyapi syAditi cenna / arthA hi kartA tatprayuktena padena(?) / kiM ca tasya pratinidhiH dRzyate / vrIhyabhAve nIvArairijyate / kartuH sa nAsti / tadbhede karmAntarameveti prasiddhiH / kiMca kArakAntarAnupAdAne'pyasau dRzyate bhavatyAdiSviti sakalakArakacaRprayoktureva mukhyaM kartRtvam / anyeSAM tu vivakSArUpagauNakartRtvena devadattaprayojakatvAbhAvAt / nanu vivakSAvazAtkASThAdikaraNAdInAM kartRtvAdivasaMpradAnApAdAnayorapi kartRtvApattiriti cenna / zabdazaktisvAbhAvyAtanniSThakriyAyAH prAdhAnyatvasyAsvIkArAt / nanu AtmAnamAtmanA vetsItyAdAvekasya kartRtvakarmatvakaraNatvAnupapattiH / na ca vivakSAvazAnirvAhaH / paryAyeNa tathA vaktuM zakyatve'pi AkaDArAdekA saMjJA iti niyamAdekasyaiva vastuno yugapadekakriyAnirUpitakarmatvakaraNatvAderasaMbhavAditi cetsatyam / ata evAhaMkArAdyapAdhibhedenAtmano'pi bhedaM svIkRtya samAhitaM bhASye / etena nanu ekasyaiva karaNatvakarmatvasvIkAre karma karaNamiti nAnAvidhavyavahAro'nupapannaH / vyavahartavyabhedasyaiva vyavahArabhedaniyAmakatvAditi cenna / upadheyasaMkare'pi upAdheriti nyAyena vyavahartavyAbhede'pi vyavahartavyatAvacchedakabhedAdeva ghaTo dravyaM pAcakaH pAThaka ityAdAviva vyava hArabhedasvIkArAt / vivakSAtaH kArakavibhaktayo nAnA bhavantIti zAbdikA apyanukUlA iti tArkikoktamapAstam / bhavadRSTAntena hi devadattaH pAcakaH pAThaka itivadAtmA karma karaNamiti vyavahAre siddhe'pi ekasyAtmanaH karmakaraNatvAsaMbhavAt / anyathA AtmAnamAtmanA vetsItivatkASThAnikASThaiH pacantItyapi syAditi sarvopaplavaH syAt / prakRtamanusarAmaH / tArkikAstu kArakavibhaktirUpatRtIyAyAH kriyAnvayi kartRtvaM karaNatvaM cArthaH / kartRtvaM ca mukhyaM kriyAnukUlA kRtireva / sA ca ka khyAtasamabhivyAhRte caitraH pacatItyAdau kriyAvizeSyatayAkhyAtena pratyAyyate / caitreNa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / - 45 pacyate zayyata ityAdikarmabhAvAkhyAtasthale ca kriyAvizeSaNatayA tRtIyayA pratyAyyate ityAhuH / tanmate ghaTo bhavatItyAdI ghaTAdInAM kartRtvaM na syAt / na ca tatra bhAktaM kartRtvaM, bhAktatve ghaTena bhUyate ityatra tRtIyA na syAttadutpattau saMjJAyA eva niyAmakatvAt / anekakalpanApattezca / vistarastu asmatkRtAkhyAtavAde drssttvyH| kecittu karaNatvaM * kArakAntaraniSThavyApAradvArA kriyAhetutvAbhAve sati kriyAhetutvam * / satyantena kartRkarmaNoH karaNaniSThavyApAradvArA'dhikaraNasya kartRkarmAnyataraniSThavyApAradvArA saMpradAnasya svAnumati(prakAzanene )cchotpAdanadvArA, apAdAnasya patanapratibandhakasaMyoganAzakavibhAgadvArA ca kriyAhetutvAdativyAptivAraNam / kuThAreNa chinattIti bhAktaM karaNatvamityuktaM tatra mukhyatve saMbhavati bhAktatve pramANAbhAvAt / anye tu vyApAravadasAdhAraNaM kAraNaM karaNam * / ghaTaM prati kapAlasaMyogavAraNAya vyApAravaditi, IzvarajJAnavAraNAyAsAdhAraNeti / asAdhAraNakAraNatvaM ca kAryatAnavachinnakAryatAnirUpitakAraNatAzrayatvamiti vadanti / __ yattu bhUSaNe uktam-karaNatRtIyAyA apyAzrayo vyApArazvArtha iti / tanna / kASThAdikaraNaniSThavyApArasya sthAlyAdyadhikaraNaniSThavyApAravaddhAtvarthatvAvazyakatvena punastRtIyArthatvakalpanasyAnucitatvAt / na ca pratyayArthatvamevAstu mAstu dhAtvarthatvamiti vAcyam / pratyayArthatve kASThAni pacantItyAdau kASThAnAM dhAtvarthavyApArAzrayatvAbhAvena kartRtvAnApatteH / divaH sAdhakatamasya yugapatkarmasaMjJAkaraNasaMjJAvidhAyakAd divaH karma cetyanuzAsanAda:rakSAnvA devitA dIvyatItyAdau dvitIyA tRtIyA ca / akSakaraNakadevanakarteti bodhaH / nanvatra paratvAtkartRkarmaNoH kRtIti SaSThayA'. kSANAM devitetyasyaivocitatvamiti cenna / kartRsAhacaryeNa dhAtvarthAzrayakarmaNyeva tatpravRtteH / na cAtra paratvAttRtIyaiva syAditi vAcyam / kAryakAlapakSe karmaNi dvitIyetyatra yadasyopasthAnaM tasyAnavakAzatvAdvitIyopapatteH / prakRtyAdizabdebhyaH sarvavibhaktyarthe tRtIyAvidhAyakAt 'prakRtyAdibhya upasaMkhyAnam ' ityanuzAsanAtprakRtyA cArurityAdau tRtIyA / svAzrayAdhikaraNayAvatkAlavRtticArutvavAniti bodhaH / prakRtidharmavizeSaH / prAyeNa yAjJika ityAdau prAyazabdasyAvacchedakAvacchinnatvarAhityaviziSTabAhulya
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ / vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAgaH marthaH / tRtIyAyAH avacchinnatvam / tathA ca kiMcibhyUnabAhulyAvacchinnayajJavidyAvAniti bodhaH / nAmnA sutIkSNa ityAdau nAmajJApyatIkSNatvavAniti bodhaH / suratho nAma rAjetyatra nAmeti luptatRtIyAkaM prasiddhArthakamavyayam / tathA ca suratha iti prasiddho rAjetyarthaH / nAmnA candrakale. tyAdau nAmabhUtacandrakalAzabdAbhinnetyarthaH / nanu sarvatrAkSiptakriyAkaraNatvAttRtIyAsiddhau vyarthami(dami)vi cenna / saMbandhatvena vivakSAyAM SaSThIbAdhanArthatvena sArthakyAt / asminpakSe prakRtyAdibhyaH tRtIyAyAH saMbandho'rthaH / dvayorguNapradhAnabhAvena guNakriyAdravyairanvayabodhakasahazabdaprayoge kacidaprayoge vA'pradhAne tRtIyAvidhAyakAt -- sahayukte'pradhAne' ityanuzAsanAputreNa sahAgataH pitA, putreNa saha pitA sthUlaH, putreNa saha pitugaurityAdAvArthAnvayarUpApradhAnAttRtIyA / tatprayogaM vinA'pi vRddho yUnetyAdau bodhyam / sahArthazca samabhivyAhRtapadArthasamAnakAlikasamAnadezarUpaM sAhityaM sNbndhstRtiiyaarthH| tathA ca putrasaMbandhyAgamanasamAnakAMlikAgamanavAnpiteti bodhaH / putrasaMbandhisthaulyasamAnakAlikasthaulyavAnpitA putrasaMbandhigosvAmitvasamAnakAlikagosvAmitvavAnpiteti yathAkramaM bodhaH / vaiyAkaraNanavyAstu vyutpattivAdAnusAreNa tRtIyArthazca kriyAsamabhivyAhAre sahArthabalAtpratIyamAnatattakriyAkartRtvAdikameva / tathA ca putrakartRkAgamanasamAnakAlikAgamanavAnpiteti bodhaH / dravyaguNasamabhivyAhAre tattatpadArthasaMbandha eva / evaM ca putrAtkartari tRtIyA siddhA / na ca ktenAbhidhAnam / itarasamabhivyAhAraM vinA'pi pratIyamAnasvaprakRtyarthakriyAkartureva tenAbhidhAnAt / evaM putreNa sahAgamanaM devadattasyetyAdau pratIyamAnakRtprakRtyarthAnvayinoH kartRkarmaNoreva paSThI, na tatpratIyamAnatadnvayinoriti na doSaH / tathApi putreNa sthUla ityAdyartha sUtramityAhuH / tanmandam / kartRtvasya saMbandhatvena vivakSAyAM kriyAnvaye'pi sUtrasyAvazyakatvAt / saMbandhatvenAvivakSAyAmapyAgata iti ktapratyayena karturuktatvAttRtIyA'prAptau kriyAyoge'pi tasyAvazyakatvAt / na cetarasamabhivyAhAraM vineti pUrvoktarIti: sAdhvI, saMkoce mAnAbhAvAt / vinigamanAviraheNa itarasamabhivyAhAraM vinA pratIyamAnasvaprakRtyarthakriyAkartureva ktenAbhidhAnavat , itarasamabhivyAhAraM vinA pratIyamAnakriyAkartureva tRtIyeti vaktuM zakyam / na ca 'prAsoSTa zatrughnamudAraceSTamekA sumitrA saha lakSmaNena'
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / ityAdau samAnakAlikatvarUpasahArthatvAbhAvAttRtIyAnupapattiriti vAcyam / lakSyAnurodhena kacit sthUlakAlaghaTitasamAnakAlInatvasvIkArAt / nanvevaM pUrvamAgato'yaM na putreNa saheti nissedhaanuppttiH| putragamanAdhikaraNasthUlakAlavRttyAgamanasaMbandhatvena sAhityAbhAvabAdhAditi cenna / tatra kSaNatvenaiva kAlasya sahazabdArthe'ntarbhAvanIyatvAt / evaM yatraikakAle'pi vibhinnasthale bhuJjAnamadhikRtya na putreNa saha bhuGkte iti prayogaH, tatraikazAlArUpabhojanAdhAro'pi sahazabdArthAntarbhUtaH / kiMcoktarItyA pitA gataH putro 'pItyAdau putre tRtiiyaapttiH| piturAgamanaM putrasyApItyAdau SaSThayanApattiH / anekakliSTakalpanAyAM phalAbhAvazca / na ca bhASyAnurodhAttathA kalpyate / bhASyasya pitrA saha putreNaudanaH pacyate ityevaMparatvAt / yadapyapradhAnapratyAkhyAnaparabhASyamupapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasIti yatra kArakazabdasyAntaraGgaparatayA vyAkhyAnaM haradattAdInAmantaraGgamapi bAdhitvApavAdatvAttRtIyA syAdityanena dUSayAJcakrurnavyAH tadApi na, apavAdo hi yadyanyatra caritArthasta_ntaraGgeNa bAdhyate / anyathA tAtaG sarvAdezo na syAt / kriyAnvayitvarUpakArakatvamAdAya zAstravyavahArAdarzanAcca / __ 'sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardabhI' ityAdau 'putrasaMbandhibhAravahanasamAnakAlikagardabhIkartRkabhAravahanam ' iti bodhAtsAhityabodhaka eva sahazabdaH / kecittu vidyamAnatAvAcisahazabdamAzritya dazaputrANAM vidyamAnatve'pIti bodhamAhuH / tanna / putreNa sahetyatrApi tathApatteH / vivaraNe saptamyarthasyAzAbdatvApattezca / vikRtenAGgena yatrAGgino vikAro lakSyate tatra vikRtAGgavAcakAtRtIyAvidhAyakAt 'yenAGgavikAraH' ityanuzAsanAdakSaNA kaNa ityAdau tRtIyA / akSisaMbandhinAzavAnsacakSuSka iti bodhaH / akSi kANamasyetyAdau tu aGgavikAro na tvaGgivikAra iti tRtIyAbhAvaH / / kaMcitprakAraM prAptasya lakSyasya lakSaNavAcakAttRtIyAvidhAyakAt 'itthaMbhUtalakSaNe' ityanuzAsanAjaTAbhistApasa ityAdau tRtIyA / lakSyalakSaNabhAvaH saMbandhastRtIyArthaH / jaTAjJApyatApasatvaviziSTa iti bodhaH / . saMpUrvasya jAnAteH karmaNi tRtIyAvidhAyakAtsaMjJo'nyatarasyAM karmaNI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 vAdAthasaMgrahaH [3 bhAgaH tyanuzAsanApitrA pitaraM vA saMjAnIta ityAdau pAkSikI tRtIyA / karmatvaM tRtIyArthaH / tathA ca pitRkarmakaM jJAnamiti bodhaH / dravyaguNakriyAsAdhAraNakAraNarUpahetau nirvyApArakAraNarUpe kAlarUpe ca hetau tRtIyAvidhAyakAddhatAvityanuzAsanAddaNDana ghaTa: puNyena dRSTo hariH adhyayanena vasatItyAdau tRtIyA / daNDahetuko ghaTaH, puNyahetukaM haridarzanam , adhyayanahetuko vAsa iti yathAkramaM bossH| iti tRtIyA / cturthyrthnirnnyH| kA dhAtvarthakriyAjanyaphalAzrayeNa saMbaddhamiSyamANasya kArakasya saMpradAnasaMjJAvidhAyakAt 'karmaNA yamabhipraiti sa saMpradAnam' ityanuzAsanAdviprAya gAM dadAtItyAdau viprAdInAM saMpradAnasaMjJAyAM satyAm 'saMpradAne caturthI' iti cturthii| saMpradAnatvaM ca-dhAtvarthakriyAjanyaphalAzrayasaMbandhitvena kaJabhipretatvam * / akhaNDopAdhirvA* saMketavizeSasaMbandhena tatpadavatvaM vaa*| dhAtvarthazcAnyoddezena tyAgAnukUlo vyApAraH / evaM ca viproddezyakaH goniSThatyAgAnukUlo vyApAro devadattakartRka iti bodhaH / evaM vRkSAyodakaM siJcati, zatrave'straM muJcati, mitrAya dRtaM preSayatItyAdau vRkSAddezyakodakaniSThakriyAnukUlA devadattaniSThA kriyetyAdibodhaH / [ yadi tu dAdhAtuyoge evAnena saMpradAnatvamityAgrahaH, tadA yuddhAya saMnahyata itivat 'tumarthAcca bhAvavacanAt / ityanena caturthI ? ] ___ yattu zabdenduzekhare dAdhAtvarthazva svatvasvasvatvanivRttyubhayAnukUlo vyApAraH / tadekadeze svatve caturthyarthasyoddezyasya nirUpakatayAnvayaH / evaM ca viprAbhinnecchAviSayanirUpitasvatvasvasvatvanivRtyubhayAnukUlA kriyA devadattakartRketi bodhaH ityuktaM vaiyAkaraNanavyaiH / parasvatve hetuzca tyAga eva vA / ata eva videzasthaM pAtramuddizya tyaktadhane svIkAramantareNaiva pAtramaraNe piNDoddezyaputrAdibhireva taddhanaM gRhyate nAnyairiti vyavahAra ityAdyuktam / tanna ! anyoddezyakatvaviziSTatyAgasya gurutvena pratigrahIta. niSThapratigrahAdereva tatra svatvajanakatvAt / tyAgasyaiva svatvajanakatve tu devadattakartRkatyAgottaraM svatvotpattyA pratigrahAbhAve'pi ttputrairgraahytaapttiH|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / 49 na ceSTApattiH araNyasthadaNDAdekhi kasyApi svatvAbhAvena sarveSAM viniyujyatvamiti siddhAntabhaGgApattiH / bhavadbhirapi svatvaM ca dAnAdinAzyaM pratigrahAdijanyamatiriktapadArtharUpamiti vadadbhiH pratigrahAdereva svatvajanakatvasyoktatvena pUrvAparavirodhasya spaSTatvAcca / tatsaMpradAnaM trividham-anirAkaraNapreraNAnumatibhedAt / yathAkramaM deva -- tAyAcakopAdhyAyarUpANi / nanu yagnaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti, sarvairbhUtairutsRSTajalamUrjita ( ? ) mityAdAviva pazunA rudraM yajate ityAdAvapi tyAgavizeSarUpakriyAyA rudrAderanirAkartRsaMpradAnatayA caturthI syAditi cenna / 'karmaNaH karaNasaMjJA saMpradAnasya ca karmasaMjJA' iti vArtikena karmatvArthakatRtIyA saMpradAnArthakadvitIyayA ca pazuM rudrAya dadAtItyarthe'pi tasya sAdhutvabodhanAt / etena gauravitaprItihetukriyA yajyarthaH / tadarthatAvacchedakaM phalaM prItiH / tadAzrayatayA rudrasya vivakSitatvAtkarmasaMjJaiva natu caturthI tyAgAtmakatAdRzakriyAyAM niruktAnirAkartRsaMpradAnatve satyapi tadavivakSaNAt / prItibhAgitayoddezyatvarUpasaMpradAnatvavivakSAyAM ca rudrAya yajanamityapi prayoga ityAdi tArkikoktamapAstam / pazukaraNakarudravRtciprItijanakakriyeti bodhe tasya sAdhutvopapattAvapi rudroddezyakaM pazukarmakaM dAnamiti bodhe sAdhutvaM na syAt / anuzAsanenArthavizeSapuraskAreNa sAdhutvabodhanAt / anyathA goNyAM vyutpAditasya goNIzabdasya gavyapi sAdhutApatteH / tasmAtsaMpradAnatvavivakSAyAM rudrAya yajanamisvasya sAdhutvAbhidhAnamayuktameva / I yattu nanu karmagrahaNaM kimarthaM yamabhipraitItyetAvatApyuddezyatvalAbhAt / kriyAgrahaNaM ca kartavyam' iti vArtikaM ca na kAryamityaparaM ca lAghatramiti cenna / dAnakriyAbhipretagavA upAdhyAya abhipreyata iti antaraGgatvam / gorapyuddezyatayAntaraGgatvAttasyaiva saMjJA mA bhUdityetadarthaM tatsatvAt / na ca karmasaMjJA'navakAzA, sAmarthyAtparyAyApatterityUcurvaiyAkaraNanatryAH / tanna / patye zete ityakarmakasthale saMpradAnasaMjJAyAH sAvakAzatvena niravakAzayA karmasaMjJayA bAdhena paryAyAbhAvAt / yadvA karmasaMjJAyA: kriyAjanyadhAtvarthaphalAzrayasyaivepsitatamatvAttasyaiva karmasaMjJAyAM tatsaMbandhitayopasthitasya saMpradAnasaMjJeti vyavasthopapattiH / tasmAtkarmagrahaNaM karmaNaJcaturthInimittatvapradarzanena karma zrutyapekSayA caturthI zruterbala C
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH vattvabodhanArtham / tena vikrIte some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchatIti daNDapradAnaM na pratipattiH / kiM tu dvitIyApekSayA balIyasyA caturthIzrutyA maitrAvaruNasaMskArakamiti mImAMsakodghoSaH saMgacchate / dhAtvarthakriyAnavacchedakadhAtvarthakriyAjanyaphalabhAgitvenoddezyaH saMpradAnamityarthakAt 'kriyayA yamabhipraiti sa saMpradAnam ' iti vArtikAt 'patye zete' ityAdau saMpradAnatve saMpradAne caturthIti patisaMpradAnakaM patnIkartRta zayanamiti bodhaH / bhASyamate'dhyAhRtArambhaNakriyAkarmatvaM zayanasyeti vArtikapratyAkhyAnAkarmaNA yamabhipreti sa saMpradAnamityanenaiva saMpradAnatvam / evaM ca saMpradAnasya caritArthatvAtsAmarthyAtparyAyApattiriti pUrvoktamapAstam / tathA ca patisaMpradAnakapatnIkartRkazayanakarmakaM patnIkartRkamArambhaNamiti bodhaH / tathA ca hari: saMdarzanaM prArthanAyAM vyavasAye tvanantarA / vyavasAyastathA''rambhe sAdhanatvAya kalpate / pUrvasminyA kriyA saiva parasminsAdhanaM matA / asyArtha:saMdarzanaM phalaviSayaH saMkalpaH / tatprArthanAyAM phalopAyaviSaye'bhilASe sAdhanaM vyavasAyaH kriyAvizeSasya phalasAdhanatvena nizcayaH / tatrAnantarA prArthanAsAdhanam , abhilASe sati nishcykrnnaat| vyavasAyazcArambhe mAnasyAM pravRttau sAdhanaM tenApyamAnatvena zayanasya prakRtakriyAkarmatvaM, piNDImityAdau AkSiptakriyAkarmatvavat / kriyArthopapadasyeti sUtrasvarasAcca / kaTaM karotItyAdau tu saMdarzanAdayo dhAtvarthAdbhedena vivakSyante iti na doSaH / rucyarthAnAM dhAtUnAM yoge ruciviSayIbhUtadravyajanyaprItimAnartho'pi saMpradAnamityarthakAt 'rucyarthAnAM prIyamANaH' ityanuzAsanAt, haraye rocate bhaktirityAdau saMpradAnasaMjJA / samavAyasaMbandhena haryAzritA bhaktiviSayA prItistadanukUlo bhaktiniSTo vyApAra iti bodhaH / SaSThathapavAdatvAdAzritatvarUpa: saMbandhaH caturthyarthaH / viSayatArUpaphalatAvacchedakasaMbandhena prItisamAnAdhikaraNo vyApAro rucerarthaH / tathA cAkarmako'yam / evaM ca 'prIm tarpaNe ' iti z2yAdezcurAdervAbhilaSatezcayoge na, tayoH sakarmakatvena rucyarthatvAbhAvAt / tathA ca bhaktiH hariM prIgayati / hariH bhaktiM abhilaSatItyAdayaH prayogAH / ata evAnyakartRko'bhilASo ruci.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / riti vRddhAH / tasyArtha:-abhilaSyatikartA hariH tadapekSayA'nyaH bhaktirUpastatkartRko'bhilASo prItyanukUlavyApAro rucirityarthaH / viSayakartRko'bhilASa iti phalito'rthaH / Adityo rocate ityatra na prItivacanam / prIyamANa iti vizeSaNAvyAkhyAnAdvA dItyarthasyAgrahaNAt / yattu nAradAya rocate kalaha iti nAradAderna saMpradAnatA kiM tu rucyAnAmiti sUtreNa saMbandhamAtre caturthIti jayarAmabhavAnandaprabhRtitArkikairuktaM tattu sUtrAjJAnAt / nahyanena caturthI vidhIyate, api tu saMpradAnasaMjJeti dik| zlAghahasthAzapAM dhAtUnAM yoge bodhayitumiSTasya saMpradAnasaMjJAvidhAyakAt 'zlAghaDhuGgthAzapAM jJIpsyamAnaH' ityanuzAsanAddevadattAya zlAghate hRte tiSThate zapate vetyatra saMpradAnasaMjJAyAM saMpradAne caturthIti caturthI / tatra jJIpsyamAnapadena yasmai AkhyAyate sa jJIpsyamAnaH / athavA yaH AkhyAyate sa jJIpyamAna iti vyAkhyAbhedaH / tatrAdye, zeSatvASaSThayAM prAptAyAM ............ ..................... tathA cAtmaguNabalapratipAdanakartRkaM parakarmakaM vA(?)devadattasaMbandhilAdhyatvakathanamiti bodhaH / tathA ca bhaTTiH-zlAghamAnaH parastrIbhyastatrAgAdrAkSasAdhipa iti / AtmAnaM parastrIbhyaH zlAdhyaM kthynnityrthH| gopI smarAt kRSNAya zlAghate ityatra gopIkartRkA smarahetukA kRSNavRttibodhaviSayA stutiriti bodhaH / dvitIye kRSNaM stautItyarthaH / evaM hRtiviziSTaM kRSNaM, sthityA zapathena ca kRSNaM bodhayatIti sarvatra bodhH| NijantadhRGavasthAna iti dhAtoryoge tadarthAvasthityAzrayasaMbandhi saMpradAnamityarthakena 'dhAreruttamarNaH' ityanuzAsanena bhaktAya dhArayati mokSaM harirityAdau saMpradAnatve caturthI / saMbandho'tra vibhaktyarthaH / harikartRko bhaktasaMpradAnako mokSakarmako'vasthityanukUlo vyApAra iti bodhaH / yadA tu bhaktasya mokSe'nvayastadA bhaktasyeti SaSThayeva / evaM devadattasya zataM dhArayatItyapi saadhvev| . icchAnukUlamanaHsaMyogarUpavyApAravAcaka- spRha IpsAyAm' iti caurAdikayoge 'spRherIpsitaH' ityanuzAsanenAtizayecchAviSayasya tattvenA. vivakSAyAM saMpradAnasaMjJAvidhAnAtpuSpebhyaH spRhayatItyatra caturthI / SaSThayAM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAga: prAptAyAM vacanam / ekAzritA puSpasaMbandhIcchAnukUlA kriyeti bodhaH / yadA tvIpsitatamatvena vivakSA tadA puSpANi spRhayatIti dvitIyaiva / yadA vIpsitasyepsitatamasya vA zeSatvavivakSA tadA SaSThayeva / ata eva paraspareNa spRhaNIyazobhamiti karmaNyanIyara , 'kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ca' ityAdayaH pryogaaH| maJjUSAyAM tu spRhayatiricchAmAtravAcI icchAnukUlamanaHsaMyogAdivyApAravAcI ca / phalAvacchinnecchAvAcI ca vA / Aye spRherIpsita iti saMpradAnatvam / tatra hIpsitatvaM dhAtvarthavyApArajanyaphalAzrayatvam / na tu dhAtvarthatvAgrahaH phalasya / karmasaMjJA tu dhAtvarthaphalAzrayasyetyuktam / zeSe SaSThayapavAda etatsaMpradAnavibhaktiH / puSpasaMpradAnikeccheti bodhaH / antye karmatvaM puSpANi spRhayatIti / saMpradAnasyApi tattvenAvivakSAyAM SaSThayevetyu ktam / tatra sakalapranthasaMmatamaduktarItyaiva prayoganirvAhe sarvadhAtUnAM phalAvachinnavyApAravAcitvasya prasiddhatvena tadvihAya prabalapramANAbhAve svAtantryeNa yatkiMcidarthakalpanasyAnucitatvAt / yadapi zabdenduzekhare-'yattu IpsitamAtre iyaM saMjJA prakarSavivakSAyAM tu paratvAtkarmatvam / evaM cepsitamAtre Ipsitatame vA zeSatvena vivakSite SaSThayeva / tatra zeSatvena vivakSitatvAtiriktasyepsitatvamAtrasya durvacatvAt prakRtadhAtvarthapradhAnIbhUtavyApArajanyaphalAzrayatvasyaivAtra satvena vArayativailakSaNyAt, ityuktaM, tadapyasamaJjasam / tathAhi puSpebhyaH spRhayatItyAdau puSpavRttIcchAnukUlaikadevadattAzrayikAtmamanaHsaMyogarUpakriyetyarthavivakSAyAM saMpradAnatvam / yadA tvantyecchAnukUleti vivakSA tadA SaSThI / evameva taNDulaM pacatItyAdau karmAdInAmavivakSA, tathA ca tatra phalatAvacchedakasaMbandhasya vRttitvAdereva vizeSarUpasya sAmAnyarUpeNa vivakSAyAM SaSTI taNDulasya pacatIti / evaM ca spRherIpsita ityanena phalatAvacchedakasaMbandhenepsitasya saMpradAnatvaM na tu tasyaiva rUpAntareNa sAmAnyena saMbandhatvenetyarthaH / evaM ca zeSatvena vivakSAtiriktasyepsitatvamAtrasya durvacatvAdityapAstam / prakRtetyAdigranthastu prakRte'nupayoga ityukta iti dik(?)| viSayatayA krudhaduheAsUyArthadhAtUnAM yoge tanmUlabhUtakopasaMbandhinaH saMpradAnasaMjJA vidhAyakAt 'krudhaduheAsUyArthAnAM yaM prati kopaH' ityanuzAsanAt haraye krudhyatIyatyasUyatItyAdau saMpradAnatve caturthI / tatrAdyayora
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / karmakatvAtpaSThayAM prAptAyAmitarayoH karmasaMjJAyAM ca vacanam / nanu kupakrodhe ityanuzAsanAtkopasyaiva krodhapadArthatvAtkathaM krodhasya kopamUlatvamiti cet / vAkcakSurAdivikArAnumeyaprarUDhakopasyaivAtra krodhapadArthavAt / duHkhajanakakriyArUpApakArajanakazcittavikAro duheH / evaM ca yo'smAndveSTItyAdau tvanabhinandanaM dviSerarthaH / tacca balavaduHkhasAdhanatAjJAnajanyo'prItijanakazcittavRttivizeSaH / etena krodho dveSa iti zabdazaktikAyAM yaduktaM tadapAstam / ata eva cittadoSArthAnAmiti noktam / yadA tveSAM na kopamUlatvaM tadA devadattasya krudhyati duhyati devadattamIyaMtyasUyatItyapi sAdhveva / kupyati kasmaicidityatra kriyayA yamabhipraitItyanena saMpradAnatvam / harisaMbandhI krodhaH / tatsaMbandhyapakArajanakeccheti bodhaH / harikarmakotkarpaviSayo dveSaH / taniSTaguNaviSaye doSAviSkaraNamiti ca bodhH| praznaviSayazubhAzubhaparyAlocanArtharAdhIkSyoryoge praznaviSayasaMvandhI saMpradAnamityarthakena 'rAdhIkSyoryasya vipraznaH' ityanenAnuzAsanena saMpradAnasaMjJAvidhAnAtkRSNAya rAdhyatIkSate cetyatra caturthI / saMbandhazca caturthyarthaH / kRSNasaMbandhipraznaviSayazubhAzubhaparyAlocanAnukUlA kriyeti bodhaH / zubhAzubhakarmaNo dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmakAvetau / ata eva ca gadho'karmakAditi gaNasUtram / __ pravartanApUrvakAbhyupagamArthakapratyApUrvakazRNoteyoMge pUrvapravartanAzrayasya saMpradAnasaMjJAvidhAyakAt 'pratyAbhyAM zruvaH pUrvasya kartA' ityanuzAsanAdviprAya gAM pratizRNotyAzRNotItyatra caturthI / viprasya kartRprayojakatvena hetutvAtkartRtvAdvA tRtIyAprAptau vacanam / caturthyarthaH AzrayatvaM, pravartanAyAzca jnytaasNbndhenaashrye'nvyH(?)| tathA ca vipraniSTapravartanAjanyo devadattaniSTho'bhyupagama iti bodhaH / yattu vivakSAntare devadatto gAM pratizrAvayatIti bhavatyeveti haradattaH, tacintyam / devadatto rocayati modakamityapi prayogApatteH / naceSTApattiH / rucyarthAnAmiti sUtre hetusaMjJApavAdikeyamiti svagranthena helArAjagranthena ca virodhAt / tasmAddhetusaMjJAyAH bAdhAdatra na Nijutpattiriti bhAvaH / / zaMsitRprotsAhanArthakAnupratipUrvakagRNAteoMge pUrvazaMsanarUpavyApArAasya 'anupratigRNazca' ityanuzAsanena saMpradAnasaMjJAvidhAnAddhotre'nugRNAti pratigRNAtItyatra caturthI |shNsituH protsAhane karmatayA'nvayaH /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH hotuzca zaMsitari abhedAnkyaH / tathA ca hotrabhinnazaMsitRkarmakaharSAnukUlo vyApAraH adhvaryukartRka iti bodhaH / niyatakAlaM vetanakaraNakasvIkArarUpe parikrayaNe sAdhakatamasya pAkSikasaMpradAnasaMjJAvidhAyakena 'parikrayaNe saMpradAnamanyatarasyAm' ityanuzAsanena zatena zatAya vA parikrIta ityatra saMpradAnatvam / tathA ca zataniSTadAnarUpavyApArasAdhyadevadattakartRkasvIkArakarmIbhUta iti bodhaH / kriyAphalakakriyopapadakAprayujyamAnatumunaH karmaNi caturthIvidhAyakena 'kriyArthopapadasya ca karmaNi sthAninaH ' ityanuzAsanena phalebhyo yAtItyAdau caturthI / phalakarmakAharaNaphalakaM yAnamiti bodhaH / praviza piNDImityAdau bhakSaNArthapravezanakriyopapadavve'pi piNDayAstumunnantakarmatvAbhAvAnna caturthI / yadA tu bhoktumiti tumunnantAdhyAhArastadA caturthI bhavatyeva / nanu mazakebhyo dhUma ityatrevAtrApi svakarmakAharaNaniSTha. janyatA nirUpitajanakatAsaMbandhena phalasya yAne'nvayasaMbhavAttAdarthyacatuthryaivopapattau kiM sUtreNeti cet / phalaniSThaprakAratAnirUpitAharaNaniSThavizeSyatAsamAnAvikaraNaprakAratAnirUpitavizeSyatAzAli yAnamiti bodhe tasyAvazyakatvAt / karmatvArthikeyam / / bhAvavacanAzceti sUtravihitatumunsamAnArthakakRdantaprAtipadikAtprathamArthe caturthIvidhAyakena 'tumarthAcca bhAvavacanAt ' ityanuzAsanena yAgAya yAtItyAdau caturthI / na ca tAdI ityanena gatArthatA / tumarthakSetra tAdarthyasyoktatvenoktArthAnAmaprayoga ityaprAptau vidhAnasArthakyAt / yaSTuM yAtIti bodhH| ___ upakAyopakArakAdirUpatAdarthyavivakSAyAM SaSThayapavAdopakAryAdivAcakAcaturthIvidhAyakena tAdarthe caturthI vAcyeti vArtikena yUpAya dAru brAhmaNAya dadhItyAdau caturthI / tasmA upakAryAyedaM tadartha tasya bhAvaH / brAhmaNAditvAtSyaJ / upakAryopakArakatvarUpasaMbandhaH dhyabarthaH / kRttaddhitasamAsebhyaH saMbandhAbhidhAnaM bhAvapratyayeneti siddhAntAt / yUpaniSThajanyatAnirUpitajanakatAzrayaM dAviti bodhaH / brAhmaNakartRkabhojanopakArakaM dadhIti boghaH / evaM mazakebhyo dhUma ityAdAvapi mazakanivRttyupakArako dhUma iti bodhaH / yattu vyutpattivAde-yUpAya dAvityAdau na saMpradAnacaturthI / api
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / tu tAdarthya itisUtreNa sA / tAdarya sa evArthaH prayojanamasya tattvam / samabhivyAhRtapadArthatAdarthya vivakSAyAM tadvAcakAccaturthIti tadarthaH / prayojanaM cAtra na janyatvam / duHkhAdeH pApAdijanyatayA duHkhAya pApamityApatteH / nApi janyatayecchAviSayatvam / svargAdeH puNyAdijanyatvene cchAviSayatvAtsvargAya puNyamityApatteH / na ceSThApattiH / tathAsati paktuM vrajatItyarthe pAkAya brajatIti nirvAhAya tumartheti sUtrapraNayanavaiyAt / pAkAderniruktabrajanAdyarthatayaiva tadvAcakAccaturyupapatteH / api tu samabhivyAhRtapadArthaniSTavyApArecchAnukUlecchAviSayatvaM tatprayojanatvam / natprayojanakatvarUpatAdayaM ca tadicchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvam / dAruNo yUpecchAdhInecchAvipayatakSaNAdirUpavyApAravattayA yUpArthatvamiti tadvivakSayA yUpapadAccaturthI / icchAdhInecchAviSayavyApArAzrayatvaM catubhyarthaH / prathamecchAyAM yUpAdeH prakRtyarthasya viSayatayA'nvayaH / evaM gandhanAya sthAlItyAdAvUhyam / tAdRzavyApArastaNDuladhAraNAdiH / puNyAdeH svargecchAdhInecchAviSayavyApArAnAzrayatayA na svargAya puNyamityAdayaH prayogAH / brajanAdeH pAkAnukUlavyApArAnAzrayatayA na pAkAya vrajatItyAdAvanena caturthIti tumarthAcceti sUtramiti-gadAdharabhaTTAcAryairuktaM tadvyAkaraNAjJAnamUlakam / tathAhi Adau vArtike sUtratvabhramaH / duHkhAya pApaM, svargAya puNyamityAdiprayogANAM sUtravArtikabhAdhyasaMmatAnAmasAdhutvabhramaH / tathA kriyArthakriyopapadavihitatumarthaghabaivatAda ya'syoktatvena tAdayeM caturthyaprAptau tumarthAcceti sUtrasya sArthakye spaSTe'pi tadvyarthatAbhramaH / caitrAzritatakSaNAdirUpavyApArajanyaphalAzrayasya dAruNo vyApArAzrayatvabhramaH / yadi phale'pi vyApArapadavAcyatvaM tarhi yUpAya dAru takSati caitra ityAdAviva svargAya puNyaM karoti caitra ityAdAvapi phalarUpavyApArAzrayasya sarvasaMmatatvAtsAdhutvApattyA bhavaduktamasAdhutvaM na syAt / kiM ca bhavanmate'dhyayanAya vasatItyAdInAmasAdhutApatteH ! vasanAderadhyayanAnukUlavyApArAnAzrayatayA bhavaduktatAdAbhAvena caturthyaprApteH / adhyayanaM kartuM vasatItyarthe kriyArthopapadeti caturthIti cettarhi yAgAya yAtItyatrApi yAgaM kartuM yAtItyarthe caturyupapattau sUtravaiyayaM tadavasthameveti dik| naukAkAnnazukazagAlabhinne tiraskArasya spaSTa vyaJjake devAdikasya manyateH karmaNi tiraskAre vibhASAcaturthIvidhAyakena 'manyakarmaNyanAdare
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH vibhASA'prANiSu' ityanena, na tvAM tRNaM tRNAya vA manya ityAdau pAkSi. kI caturthI / atrotkRSTasyApakRSThenApyupamAnAbhAvarUpaH tiraskAraH / evaM ca tvadvizeSyakatRNasadRzaprakArakamadvRttijJAnIbhAva iti bodhaH / tRNAya matvA raghunandano'pItyAdAvapakRSTenopamArUpatiraskAraH / tRNamiva matvetyarthaH / gantrA'saMprApte ceSTArUpagatyarthakarmaNi dvitIyApavAdadvitIyAcaturthIvi. dhAyakena "gatyarthakarmaNi dvitIyAcatuthyau~ ceSTAyAmanadhvani" ityanenAnuzAsanena grAmaM prAmAya vA yAtItyAdau dvitIyAcatuthyau~ / striyaM gacchatItyatra na, asaMprAptatvavivakSAyAM tviSTApattiH / nayateragatyarthatvAdajAM nayatItyatrApi na / nanu karmaNi dvitIyAvidhAnaM vyartha manyakarmaNyanAdare ityasyAnantaraM gatyarthakarmaNIti paThitvA caturthIvikalpavidhAnenApi pakSe dvitIyAsiddheH / na ca grAmaM gantetyAdau kRdyogaSaSThIbAdhanArtha taditi . vAcyam / sUtrapratyAkhyAnapareNa bhASyeNa tatra paSThayA eva sAdhutvabodhanAt / tathAhi-adhyAhRtasaMdarzanAdi kriyAbhigamyamAnatvAtkarmaNA gamanenAbhipreyamANasya saMpradAnatvAcaturthI / yadA tu anadhyAhArastadA gamanasyAkarmatvAt grAmasya karmadvitIyA bhavati / evaM hi vadatA kRdyoge SaSThayeveSyate / ata eva grAmaM gamIti akenoritisUtre bhASye uktam / evaM ca bhASyamate grAmoddezyakottaradezasaMyogAnukUlavyApAraviSayakaM saMdarzanAdIti bodhaH / sUtramate tu grAmakarmakaM yAnamiti bodhaH / utpattirUpakluptyarthavAcakadhAtuyoge kAryakAraNayorbhedavivakSAyAM kAraNasya kAryAtmanA pariNAmavivakSAyAM kAryavAcakAtSaSThyapavAdacaturthIvidhAyakena 'klapisaMpadyamAne ca' ityanena bhaktirjJAnAya kalpate saMpadyate jAyate vetyatra caturthI / bhaktikartRkA jJAnasaMbandhinyutpattiriti bodhH| abhede tu prathamaiva bhaktirjJAnamiti / hetutvena vivakSAyAM tu janikarturityapAdAnatvAtpaJcamI / bhakterjJAnamiti / na ca tAdarthyacaturthyAM gatArtha pariNAmatvena bodhasya vivakSitatvAt / bhaktirjJAnAtmanA pariNamata ityatra tvAtmazabdastadvRttidharmaparaH / jJAnatvaviziSTarUpAntaraprAptirbhaktikartRketyarthaH / evaM ca vikAravAcakAbhAvAnna caturthI / yattu zabdenduzekhare prathamApavAdo'tra klapisaMpadyamAne cetyanena vikAravAcakAcaturthI vikAre ca prakRtirUpAropaH bhaktirUpajJAnakartRkotpattirityarthaH / prakRtivikRtyorbhedavivakSAyAM tu prakRtivikRtibhAvApratIterjani
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / karturityapAdAnatvena bhaktipadAtpaJcamI / bhakterjJAnaM kalpate iti jJAnasya kartRtvena kArakavibhakterbalavattvena ca tataH prathameti kaiyaTe spaSTamityAyuktam / tatparasparavirodhAdasaGgatamiti sudhIbhirUhyam / / prANinAM zubhAzubhasUcakabhUtavikArarUpotpAtajJApye'rthe vartamAnAttatsaMbandhabodhakaSaSThayapavAdacaturthIvidhAyaka-' utpAtena jJApite ca' ityanuzAsanena vAtAya kapilA vidyudityAdau caturthI / vAtajJApikA kapilA vidyuditi bodhH| iSTasAdhanarUpArthahitazabdayoge 'tasmai hitam 'caturthI tadarthArthabalihitasukha-' ityAdijJApakasiddhena 'hitayoge-' ityanuzAsanena brAhmaNAya hitamityAdau SaSThayapavAdabhUtA caturthI / viprasaMbandhISTasAdhanamiti bodhaH / evaM sukhayoge'pi brAhmaNAya sukhamityAdau / 'namaHsvastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyogAcca / ityanena SaSThayapavAdacatuthIMvidhAnAddharaye nama ityAdau caturthI / haryavadhikasvanikRSTatvabodhanAnukUlo vyApAra iti bodhH| eSo'rthyaH zivAya nama ityAdau tyAgo namaHzabdArthaH / zivoddezyakatyAgaviSayo'rghya iti bodhaH / prajAbhyaH svastItyAdau svastizabdo maGgalArthaH / prajAsaMbandhi maGgalamiti bodhaH / svastyastu gobhya ityAdau 'caturthI cAziSi' iti parAmapi pAkSikaSaSThI bAdhitvA punarvidhAnArthakacakArAJcaturyeva / AzaMsAviSayagosaMbandhimaGgalakartRkaM bhavanamiti bodhaH / agnaye svAhA svadhA varSaTU ityAdAvamyuddezyakastyAga iti bodhH| svAhAdInAM tyAgArthakatvAt / alamitiparyAptyarthagrahaNaM na bhUSaNArthasya, vyAkhyAnAt / tena daityebhyo hariralaM prabhuH samarthaH zakta ityAdi / daityamAraNAdisaMbandhisAmarthyavAn iti bodhaH / sa eSAM grAmaNIH ' ityAdinirdezAtprabhvAdiyoge SaSThyapi sAdhuH / nanu namaskarotidevAnitivadupapadavibhaktaH kArakavibhaktirbalIyasItyanena namaskaroti devebhyaH, rAvaNAya namaskuryAditi bhaTTiprayoge'pi dvitIyA syAditi cenna, devAnprasAdayitumityarthavivakSAyAM kriyArthopapadasyetyAdinA caturthI / karmaNaH zeSatvavivakSAyAmanena caturthI / yattu maJjUSAyAmuddezyasya saMbandhatvena vivakSAyAM SaSThayapItyuktaM, tadasat , namaHsvastItyasya SaSThayapavAdatvAt / / iti cturthii|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vAdAthasaMgrahaH [3 bhAgaH pnycmyrthnirnnyH| svAbhAvikabuddhikalpitAnyatarasaMyogapUrvakavibhAgAzrayatve sati tadvibhAgajanakatakriyAnAzrayatvarUpasya takriyAyAM dhruvasya 'dhruvamapAye'pAdAnam / ityanuzAsanenApAdAnasaMjJAvidhAnAdvakSAtparNa patati, dhAvato'zvAtpatati kuDyAtpatato'zvAtpatatItyAdau parNAzvakuDyAzvAdInAM niruktadhruvatvasattvAdapAdAnatve sati paJcamI / vRkSApAdAnikA parNakartRkAdhodezasaMyogAnukUlA kriyeti bodhaH / evaM ca vRkSasthe eva parNe bhUmisaM. lagne'dhodezasaMyogAnukUlakriyAsattve'pi vibhAgAnAzrayatvAnna vRkSasyApAdAnatvam / dhAvanakarbabhinnAzvApAdAnikA devadattakartRkA patanakriyeti bodhaH / atrAzvasya dhAvanakriyAzrayatve'pi vibhAgajanakatayA tatiyAnAzrayatvAdapAdAnatvam / kuDyApAdAnakapAtaka-bhinnAzvApAdAnikA devadattakartRkA pAtakriyeti bodhaH / atrAzrayabhedAkriyAbhedaM parikalpyAzvasya pAtakriyAzrayatve'pi devadattakartRkapAtakriyAnAzrayatvAdazvasyApAdAnatvam / parasparasmAnmeSAvapasarataH ityatrAnyatarameSApAdAnikAnyatarameSakartRkApasaraNakriyeti bodhaH / evaM vRkSAtspandate rAjyAcalita ityAdInAmapi sAdhutvam / spanduteravibhAgArthatve tu vRkSe spandata iti prayogaH / vRkSaM tyajatItyAdau tu karmasaMjJayA bAdhAnnApAdAnatvam / apAdAnatvaM cAkhaNDopAdhiH, dhruvetyAdivihitasaMjJAvattvaM vaa| naiyAyikAstu apAdAnatvaM svaniSThodapratiyogitAvacche dakIbhUtakriyAjanyavibhAgAzrayatvam / evaM ca vRkSaniSThabhedapratiyogitAvacchedakatanniSThavibhAgajanakapatanAzrayaM parNamityanvayadhIH / vRkSavRttivibhAgajanakavRkSavRttyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakapatanAzrayaH parNamityanvayadhIrvA / atra vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH / tatra dhAtvarthatAvacchedakatvena vibhAgo vizeSyaH / tena vRkSaM tyajati khaga ityAdau vRkSasya nApAdAnatvamiti vadanti / tanmate vRkSAdvibhajata ityAdau bodhA(vR? nupapa)ttiprasaGgaH / vRkSaM tyajatItyasya parayA karmasaMjJayA bAdhAdevopapattau tadartha vibhAge dhAtvarthatAnavacchedakatvarUpavizeSaNavaiyaya ca /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / taca trividhaM-nirdiSTaviSayamupAttavi SayamapekSitakriyaM ceti / sAkSAddhAtunA gatinirdeze Adyam / ythaa'shvaatpttiiti| yatra dhAtvanta. rA (rthAGgaM? rthagativiziSTaM) svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam / yathA-balAhakAdvidyotate vidyut (visphUrasaGgage ? niHsaraNapUrvake) vidyotane yutivartate / apekSitakriyaM tu tat yatra pratyakSasiddhamAgamanaM manasi nidhAya pacchati kuto bhavAniti pATaliputrAditi cottryti| - jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnamityanuzAsanenaitadarthakAnAM dhAtUnAM kArakasya jugupsyamAnArthakasyApAdAnasaMjJAvidhAnAdadharmAjjugupsate viramati pramAdhati cetyatra paJcamI / atra paJcamyA dveSo'rthaH / tatra prakRtyarthasya viSayatvena tasya nivRttirUpadhAtvarthe janyatvenAnvayaH / tathA ca pApagocaradveSajanyanivRttimAniti bodhH| viSayatvaM paJcamyarthaH / adha. maviSayaka nivRttimAniti ca / garhApUrvakanivRtti padhAtorarthaH / viSayatvaM supo'rthaH / tacca gardAnivRttyoH krameNAnvitam / tathA ca pApaviSaya. kagarhAprayuktapApagocaranivRttimAniti bodhaH / aniSTasAdhanatArUpanindA vA jugupsaterarthaH / viSayatvaM supo'rthaH / tathA ca pApaviSayakAniSTasAdhanatArUpA nindetyarthaH / viSayatA paJcamyarthaH / karaNAnantaramakaraNaM virAmArthaH / AkhyAtArtha AzrayatvaM, paJcamyarthasya kRtidvArako'nvayaH / tathA cAdharmaviSayakakRtyanantarakAlInAdharmaviSayakakRtyabhAvAzrayaH / anavadhAnaM pramAdArthaH adharmaviSayakAnavadhAnAzrayaH / evaM yathAsaMbhavaM bodhaM vadanti / bhASyarItyA tu adharmApAdAnikA nindApUrvikA nivRttiH| evaM sarvatra / bhASyamate apAdAnasya saMbandhatvena vivakSAyAM nAtra SaSThI anbhidhaanaat| ____ aniSTacintanAniSTaparihArarUpabhItrArthakadhAtuyoge'niSTahetorapAdAnasaMjJAvidhAyakAnuzAsanena bhItrArthAnAM bhayahetuH' ityanena corAdInAmapAdAnatvAcorAdvibheti trAyate vetyatra paJcamI / corApAdAnakamaniSTacintanaM tatparihAro veti bodhaH / anye tu hetutvaM janyatvaM vA paJcamyarthaH / tacca bhAvitvena svAniSTacintanaparyavasitasya bhayasyaikadeze'niSTe cintane vAnvitaM, tathA ca vyAvahetukasvAniSTasya bhAvitvena cintanavAn , vyAghrahetukatvena bhAvyaniSTa dharmikacintanavAniti vdnti| corahetukabhayAbhAvAnu
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAga: kUlavyApArAzraya iti vA bodhaH / bhASyarItyA tu buddhiprAptacorApAdAnikA tajayapUrvikA nivRttiH / tadupAdAnikAniSTaparihAraphalikA nivartaneti vA bodhaH / etadviSaye hetutvApAdAnatvAvivakSAyAM SaSThI bhavatyeveti bodhyamiti vaiyAkaraNanavyAH / tatkaustubhAdisakalapranthaviruddham / tathA hi 'kasya bibhyati devAzca jAtaroSasya saMyuge ' ityatra kathaM SaSThItyAzaGka saMyugena vizeSaNAtpaSThIti samAhitam / tasmAddhetutvenAvivakSAyAmapi vastugatyA yo hetustasyAnenApAdAnasaMjJA vidhAnAddhetutRtIyASaSThayorapavAdikA paJcamI / anyathA hetutvApAdAnatvayoravivakSayaiva siddhau tadanudhAvanaM vyartha syAt / yadapi pApasya jugupsata ityuktaM zabdenduzekhare tadapyasamaJjasameva phalabhede pratyAkhyAnAsaMbhavAt / vArtikarItyA tatra paSThayabhAve nirNIte bhASyamate'pyanabhidhAnamyaiva zaraNIkaraNIyatvAt / phalabhedAbhAvena bhASyopapattAvanyathAvyAkhyAnasyAnucitatvAt / sarvairapi granthakAraistathA vyAkhyAtatvAcca / 60 yattu bhavAnandairuktaM paJcamyA hetutvamarthaH / dhAtoryathAyathaM bhayaM bhayAbhAvacArthaH / paJcamyarthaH hetutvaM dhAtvarthe bhaye dhAtvarthatAvacchedake cAbhaye 'nbeti AkhyAtArthAzrayatvaM paritrANAnukUlavyApArazca / itthaM ca hetupaJcamyaivopapattau pRthaksUtra praNayanaM tasyaiva prapaJcArthamiti / tathA ca vyAghrahetukabhayAzrayaH zatruhekabhayAbhAvAnukUlavyApAravAniti cA'nvayadhIriti / tanna / hetupaJcamIvidhAyakAnuzAsanAbhAvAt / vibhASA guNe'striyAmiti guNe sattve'pi corarUpe dravye tadbhAvAt vibhASeti yogavibhAgasyAgatikagatitvAt guNAtiriktahetoH paJcamyanuzAsanavirahAditi janikarturiti sUtrasthasvottaragranthavirodhAzca / " " , parApUrvasya jayateH prayoge'sahyArthasyApAdAnasaMjJAvidhAyakena 'parAjerasoDhaH' ityanuzAsanenAdhyayanAtparAjayate ityAdAvapAdAnasaMjJAvidhAnAtpaJcamI | adhyayanasaMbandhinI glAnirityarthaH / bhASyarItyA tu adhyayanApAdAnikA nivRttirityarthaH / kecittu kRtyasAdhyatvadhIsamAnAdhikarastadviSayako tsAhAbhAvo dhAtorarthaH / viSayo'trApAdAnam adhyayanApAdAnako devadattakartRkaH utsAhAbhAva iti bodhaH / tatpUrvikA nivRttiriti vA / zatrUnparAjayata ityatra tiraskArAnukUlo vyApAro dhAtvarthaH / raNAtparAjayata ityatra yuddhanivRttirdhAtvarthaH / paJcamyA dveSo'rthaH / tena raNagocaradveSajanyanivRttimAniti bodha iti vadanti / 1
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghuvibhaktyarthanirNayaH / pravRttikriyApratiSedhAnukUlavyApArarUpavAraNArthakadhAtuyoge tattatkriyA 11 granthaH ] tattatkriyAkarturIpsito'bhipreto'pAdAnamityarthakAt I janyaphalabhAgitayA ' vAraNArthAnAmIpsitaH ' ityanuzAsanAdyavebhyo gAM vArayatItyatra yavAnAmapAdAnatvAtpaJcamI / tathA ca yavapratiyogikavinAzAnukUlo bhakSanAdirUpo vyApArastasya govRttiyoM'bhAvastadanukUlo vyApAro devadattavRttiriti bodhaH / evaM puSpebhyaH AtapaM vArayati, parasvebhyaH pANi vArayati ityAdau puSpavRttizuSkIbhAvAnukUlavyArAbhAvo yaH AtapaniSThastadanukUletyAdi bodhaH / parasvavRttisaMyogAnukUlavyApArAbhAvo yaH pANiniSThastadanukUletyAdi prAgvat / kUpAdandhaM vArayatItyatra kUpavRtti yadavaH pradezAvachinnasaMyogAnukUlakriyArUpaM patanaM tadanukUlo yo'ndhavRttivyApArastasya yo'bhAvastadanukUlo vyApAra caitravRttiriti bodhaH / evamanermANavakaM vArayatItyatrAgnijanyadAhAnukUlavyApArAbhAvAnukUletyAdi prAgvat / ityananugata eva paJcamyartho vArayatyarthazca anubhavAnurodhenAnanugatasyAdopavAt / iti vadanti / anye tu sarvatra saMyogajanakavyApArAbhAvasya karmakAraka vRtteranukUlo vyApAraH sa eva dhAtvarthaH / vRttitvaM paJcamyarthaH ityAdi yadvastanna-yavebhyo gosaMyogaM vArayatItyanupapatteH / 61 yattu vyutpattivAde yatra caitrAdernAntarIyakatayA viSabhojanaM prasaktaM na tu svecchAtastatra tadbhojanavirodhivyApArakartari caitraM viSAdvArayatItyAdirna prayoga:, api tu saviSAdvArayatItyAdireva / tatra pUrvaprayogavAraNAya sUtrakRtepsita ityatra sanpratyayenecchopAdAnAdityAdyuktaM tattu kUpAdandhaM vArayati ityatrApi tulyam / tathAhi yathAtra nAntarIyakaM viSabhakSaNaM tathA tatra kUpapatanamapi nAntarIyakameva / evaM ca tatrApi sakUpAddezAdvArayatItyeva prayogaH syAt / natu kUpAdandhaM vArayatIti / yadi sa prayogaH prAmANikastarhyatrApi caitraM viSAdvArayatItyeva prayogaH / viSasya viSatvenecchAviSayAtvAbhAve'pi bhakSyatvenecchAviSayatvavatkUpasya kUpatvenecchAviSayatvAbhAve'pi dezatvenecchAviSayatvasya tulyatvAt / sUtravArtikabhASyAnuktatarkasyAnucitatvAt / nanu puSpebhya AtapaM vArayatItyAdAvA tapasyAcetanatvAtkathaM puSpamIpsitamiti cet / nivArya - nivArakAnyatarasyepsitamityarthAt / tathA ca dhAtvarthatAvacchedakIbhUtasya vinAzAdyanukUlavyApArAbhAvarUpasya yatphalaM vinAzAdi tatsaMba 6
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH ndhitvena prasaktasya yavAdestadviparItatvena nivArakecchAviSayatvAt na kazciddoSaH / __ vyavadhAne sati yatkartRkAtmakarmakadarzanAbhAvamicchati tatkArakamapAdAnamityarthakena ' antadhauM yenAdarzanamicchati' ityanuzAsanenApAdAnasaMjJAvidhAnAnmAturnilIyate kRSNa ityAdAvapAdAnatvAtpaJcamI / mAtrapAdAnakakRSNakartRkadarzanAbhAvAnukUlo vyApAra iti bodhaH / anye tu atra pratyakSAbhAvecchApUrvakapratyakSavirodhivyApAro dhaatvrthH| vRttitvaM paJcamyarthaH dhAtvarthatAvacchedakapratyakSe'nveti / virodhitvaM tajjanakalaukikasannikarSAbhAvAnukUlatvam / kRtirAkhyAtArthaH / tathA ca mAtRvRttisvaviSayakapratyakSAbhAvecchApUrvakaH pratyakSajanakalaukikasannikarSAbhAvAnukUlavyApArastadanukUlA kRtiH kRSNaniSTheti bodhamAhuH / / niyamapUrvakavidyAsvIkAre vaktA'pAdAnasaMjJa ityarthakena ' AkhyAtopayoge' ityanuzAsanena paNDitAtpurANaM zRNoti upAdhyAyAdadhIta ityAdAdAvapAdAnatvAtpaJcamI / paNDitApAdAnakaM purANakarmakaM zravaNaM caitrvRttiityaayuuhym| jAyamAnasya heturnimittopAdAnasAdhAraNo'pAdAnamityarthakena 'janikartuH prakRtiH ' ityanuzAsanena brahmaNaH prajAH prajAyante ityatrApAdAnasaMjJA vidhAnAtpaJcamI / bhASyamate tu hetuzabdenopAdAnameva gRhyate / ubhayathA'pi brahmApAdAnikA prajAkartRkotpattiriti bodhH| Aye 'yato vA imAni bhUtAni jAyante' ityAdau sAmAnyazabde'pi ahameva bahu syAmiti sAmAnAdhikaraNyena, 'chAgo vA mantravarNAt' itivat upAdAnarUpo vizeSo bodhyaH / arthagrahaNAddhAtvantarayoge'pi "aGgAdanAtsaMbhavasi' iti ythaa| __ bhUkartuH prabhavaH AdyabahiHsaMyogaH (yatra ?)so'pAdAnamityarthakena 'bhuvaH prabhavaH' ityanena himavato gaGgA prabhavatItyAdAvapAdAnatvAtpaJcamI / himAlayasaMyogadhvaMsAvyavahitottarakSaNavRttyAdyapRthivIsaMyogAzrayatAvatI gaGgeti bodhaH / vaikuNThAtkAzIto vA gaGgA prabhavatIti prayogavAraNAyAvyavahiteti Adyeti ca / vaikuNThasaMyogadhvaMsAvyavahitottarakSaNe bhUsaMbandhasya kAzIsaMyogadhvaMsAvyavahitakSaNe cAdyasya tasyAbhAvAt / 'valmIkApAtprabhavati dhanuHkhaNDamAkhaNDalasya' ityAdau valmIkAgrordhvadezo bahiHpadArthaH / valmIkaH sAta(yo bhedaH ?po meghH)|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / kecittu-dhAtoH prakAzo'rthaH, paJcamyA adhikaraNaM, tathA ca himavati prathamaprakAza ityarthaH / bhASye tu buddhiparikalpitamapAyamAzritya bhItrA- . rthAnAmityAdisutrANi pratyAkhyAtAni / tanmate sarvatrAvadhiH paJcamyarthaH / yattu daNDAddhaTaH ityatra hetAviti sUtreNa paJcamIti bhavAnandairuktaM tanna / hetAvitisUtreNa paJcamyavidhAnAt / prakRte paJcamI tu janikartuH prakRtiriti sUtreNa vibhASeti yogavibhAgena vA / viziSyArthAnuktau saMbandhaH sarvatrArthaH / __ adhyAhArAdinA gamyamAnalyabantArthasya karmaNi adhikaraNe vA paJcamIvidhAyakena 'lyablope karmaNyadhikaraNe ca' ityanena prAsAdAtprekSate AsanAtprekSate ityAdau paJcamI / prAsAdamAruhyAsane upavizyetyarthaH / evaM sthite lyapi karmAdhikaraNaM vA paJcamyarthaH / yatazcAdhvakAlanirmANaM tatra paJcamI tadyuktAdadhvanaH prathamAsaptamyau, kAlAtsaptamI ca vaktavyA' ityanuzAsanena vanAddAmo yojane yojanaM vA, kArtikyA AgrahAyaNI mAse ityAdau vibhaktiH / atrAvadhitvaM paJcamyarthaH / vanAvadhikayojanaparimitadezavRttiAmaH iti bodhaH / prathamArtho'pyadhi. karaNameveti kecit / anye tu avyavahitottaratvaM paJcamyarthaH / svAvyavahitottaravRttitvaM prathamAsaptamyorarthaH / evaM ca vanAvyavahitottarayojanAvyavahitottaradezavRttiAma iti bodhamAhuH / vastutastu vanasaMbandhiyojanasaMbandhI grAma iti bodhH| evaM ca SaSThathapavAdabhUteyam / anye tu yojanamityasya prathamAntatve gataM cediti zeSaH, tataH prabhRti gate mAse AgrahAyaNIti ca bodhamAhuH / anyArthaka ArAditara Rte dikzabda aJcUttarapada Ac Ahi ityeteSAM yoge paJcamIvidhAyakena 'anyArAditarartedikzabdAJcUttarapadAjAhiyukte' ityanuzAsanenAnyo bhinnaH itaro vilakSaNaH arthAntaraM vetyAdau paJcamI / asyAH SaSThayapavAdatvAtpratiyogitvaM paJcamyarthaH / kRSNapratiyogitAkabhedavAniti bodhaH / nanvatrAnyArthagrahaNe itaragrahaNaM vyarthamiti cenna / vizeSaNIbhUtabhedArthakayoge'pi vidhAnArthaM tdaavshyktvaat| anyathAnyArthasya bhedavadarthakatvena bhedArthakayoge na syAt / tathA ca ghaTA daH vailakSaNyamarthAntaratvaM vA paTasyeti prayogo na syAt / itaragrahaNaM prapaJcArtha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH miti vadato'pyayamevAzayaH / nanvevaM ghaTAnna ghaTAdeka iti ca syAditi cenna / natro dyotakatvena bhedArthakatvAbhAvAt / ghaTAdeka ityAdau tvekazabdasyAnyArthakatveneSTApatteH __ yattu vyutpattivAde anyetarayoH svarUpaparatvameva, arthaparatve ghaTAdekaH ghaTAtsa iti ca syAditi / ghaTAdinaH ghaTAdbhidyate ityAdAvapAdAne pa. JcamI / bhiddhAto nyonyAbhAvo'rthaH / ghaTAdbhinatti paTa iti prayogApatteH bhidyate iti prayogAnApattezca kartari yagAtmanepadAsaMbhavAt , adaivAdikatvAca na zyansaMbhavaH parasmaipaditvAcca akarmakadhAtuyoge karmakartRvivakSAyA apyasaMbhavAt ityuktam / tadevAnusRtya vaiyAkaraNanavyairapyanya ityarthagrahaNamiti bhASyAnuktatvAditaragrahaNAccAyuktamityuktam / tadasamaasaM bhASyAnuktatvena sakalavyAkhyAtRgranthavirodhenAnyathAprayogasAdhanasyAnucitatvAt / nahi sarva bhASyeNa kaNTharaveNaivocyate kiMtu tadavirodhena sakalagranthasaMmatasya bhASyAbhipretatvAbhimAnAt / nacArthaparatve pUrvoktadoSaH / ghaTAdeka ityAdau tviSTApattiH / ghaTAtsa ityatra tu tacchabdasyAnyArthatvAbhAvAt / ghaTAdbhinna ityAdAvapAdAnapaJcamI cetsarvatra buddhiparikalpitApAdAnasattvAtsUtraM ca vyartham / saMbandhatvena vivakSAyAM ghaTasya bhinna iti prayogApattizca / bhidadhAtoH sakarmakatvena bhidyate iti prayogopapattizceti dik / __ yattu pRthaktvaM guNaH nAnyo'nyAbhAvaH / anyathA anyArAdityeva siddheH pRthagvineti paJcamIvidhAnaM vyartha syAdityuktaM tArkikaiH / tanna, pRthakzabdasyAnyonyAbhAvArthakatve'pi paJcamI-dvitIyA-tRtIyAvidhA. nArtha sUtrapAThasya sArthakyAt / tasmAtpRthaktvaM na guNaH kiMtu anyonyAbhAvaH / ataH rUpaM rasAtpRthagityAdi saMgacchate / anyathA guNe guNAnaGgIkArAttadasaMgataM syAt / Rte kRSNAnotpadyate sukhamityAtrAtyantAbhAva RtezabdArthaH / kRSNapratiyogikAtyantAbhAvaprayojyaH sukhakartRkotpattyabhAva iti bodhaH / athavA kRSNazabdastadbhaktiparastatpratiyogiketyAdyarthaH / etadyoge tato'nyatrApi dazyata iti dvitIyApi / Rte vAtaM vRkSaH patitaH vAtAbhAvavAnvRkSaH patanAzrayaH iti bodhaH / evaM puruSArAdhanamRte ityapi / ArAdanAdityatra vanapratiyogikasamIpatvadRratvavAnvA grAma iti bodhaH / dUrAntikArtheti SaSThayA anena bAdhaH /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / pUrvo grAmAdityatra grAmAvadhikodayAcalasannihitadezatvavAniti bodhH| caitrAtpUrvaH phAlguna ityAdau caitrAvadhikapUrvakAlabhavaH phAlguna iti bodhaH / nanvatra pUrvAdizabdAnAM dezakAlavRttitvena digvAcakatvAbhAvAtkathamatra paJcamIti cenna / dizi dRSTa iti vyutpattyA saMpratyadigvRttitve'pi kSativirahAt atra vyAkhyAnAdigvizeSa rUDhA eva gRhyante / tenaindrayAdiyoge na / kecittu zabdagrahaNAdUDhayoreva grahaNamityUcuH / / ___ gRhAdgaGgA mama parA kAzyAH saivA'parA mametyAdito gRhAvadhikamasaMbandhikaparatvavatI gaGgeti bodhaH / mametyatra tu na paJcamI, pratyAsattyA yasya yatrotthitAkADA tadvAcakAdeva tatpadanimittA vibhaktiriti svIkArAt / avayavavAciyoge tu na 'tasya paramAneDitam' iti nirdezAt / tena pUrva kAyasyeti siddhiH / prAkpratyaggrAmAdityAdau grAmAvadhikaprAkpratyagdezavRttitvavAniti bodhaH / nanvaJcUttarapadatvAtsadhyaG devadatta ityAdau dopa iti cenna / sAhacaryeNa digvAcakasyaiva grahaNAt / na caivaM vyartha tata 'SaSThayatasarthapratyayena' iti SaSThIbAdhanArthatvAt / vastutastu pratyayApratyayaparibhASayaiva siddhau tatra pratyayagrahaNaM zrUyamANapratyaya eva yathA syAditye.. vamartham / evaM cAtra prAptyabhAvenAcUttarapadagrahaNaM mAstu / dakSiNA grAmAt dakSiNAhi grAmAdityAdau graamaavdhikdaakssinnaadishiityrthH| apAdAne paJcamIti sUtre yatazcAdhvakAlanirmANamiti vArtikapratyAkhyAnAya bhASye uktamidamatraprayoktavyaM sanna prayujyate kArtikyAH prabhRtyAgrahAyaNI mAse iti tena prabhRtyarthayoge paJcamIvidhAyakAnumitAnuzAsanena bhavAtprabhRti Arabhya vA sevyo harirityatra paJcamI / AdyakSaNamArabhyetyatra tu Arabhyetyasya gRhItvetyarthakatvena karmatvAhitIyA / __ apaparibahiyoge samAsavidhAnAdahiyoge paJcamyanumAnAnAmAvahirityAdau paJcamI / avadhitvarUpasaMbandhaH paJcamyarthaH / grAmAvadhikabAhideze iti bodhaH / apaparI varjane AGmaryAdAvacane ityanuzAsanAbhyAM vihitakarmapravacanIyasaMjJakAnAmeSAM yoge paJcamyapAlparibhirityanena apahareH parihareH saMsAraH A pATaliputrAdRSTo deva ityAdau paJcamI / ha. ripratiyogikavarjanaprayojyaH saMsAra iti bodhH| pATaliputrAvadhikavRSTikartA deva iti bodhaH / avadhitvarUpaH saMbandhaH paJcamyarthaH /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 . vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH 'pratiH pratinidhipratidAnayoH' ityanuzAsanavihitakarmapravacanIyasaMjJakapratiyoge 'pratinidhipratidAne ca yasmAt ' ityanena pradyumnaH kRSNAprati, tilebhyaH pratiyacchati mASAnityAdau paJcamI / pratiyogitvarUpaH saMbandhaH paJcamyarthaH / kRSNapratiyogikasAdRzyavAniti bodhaH / tilagrahaNapUrvakaM mASapratidAnamiti bodhaH / kecittu karmatvaM paJcamyarthaH / tathA ca tilakarmakabhAvanAjanyopakArIbhUtA mASakarmikA dAnabhAvanA caitravRttiriti bodhaM vadanti / kartRvarjitaM yahaNaM hetubhUtaM tataH paJcamItyarthakAd 'akartaNe paJcamI' ityanuzAsanAcchatAdvaddha ityAdau paJcamI / zatahetukabandhanakarmeti bodhaH / guNe hetAvastrIliGge paJcamIvidhAyakAt 'vibhASA guNe'striyAm ' ityanuzAsanAjADyAt jADyena vA baddha ityAdau paJcamI, jADyahetukabandhanakarmeti bodhaH / dhUmAdagnimAn, nAsti ghaTo'nupalabdherityAdau tu vibhASetiyogavibhAgAtpaJcamI / 'bAhulakaM prakRtestanudRSTeH' iti vArtikaprayogo'pyatra mAnam / dhUmahetukamagnimattvajJAnam , anupalabdhihetukaM ghaTAstitvAbhAvajJAnamiti bodhH| 'pRthagvinAnAnAbhistRtIyAnyatarasyAm' ityanuzAsanAtpRthagrAmeNa rAmAdrAmaM vetyAdau pazcamI / paJcamyAdInAM pratiyogitvarUpaH saMbandho'rthaH / pRthaktvaM ca guNa iti tArkikAH / tatra cedameva jJApakamiti vadanti / tattu prAgeva dUSitam / tathAca rAmapratiyogikabhedavAn kRSNa iti bodhaH / tatpratiyogikapRthaktvamiti vA / vinAnAnAzabdayoratyantAbhAvo'rthaH / rAmapratiyogikAtyantAbhAva iti bodhaH / _ 'stokAlpakRcchakatipayAnAmasattvavAcakAnAM karaNe SaSThItRtIyAvividhAyakAt 'karaNe ca stokAlpakRcchrakatipayasyAsattvavacanasya' ityanuzAsanena stokena stokAdvA mukta ityAdau tRtIyApaJcamyau / stokAdizabdAH zuklAdizabdavaddharme dharmiNi ca vartante / evaM cAdye guNakriyAvyatiriktajAtyAzraya(?)rUpasattvabhinnatvAtpaJcamItatIye stokakaraNakamocanakarmIbhUta iti bodhaH / evaM kRcchrAdiyoge'pi / dharmasya karaNatvaM tu svaashrydvaaraa| dUrAntikAryoge padAntarAdvibhASA SaSTIvidhAyakAt 'dUrAntikAthaiH SaSThayanyatarasyAm' ityanuzAsanAdAmottaraSaSThIpaJcamyau / tathA dUrAntikA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] lghuvibhktyrthnirnnyH| rthakazabdebhyo tRtIyApaJcamI vidhAyakAt 'dUrAntikArthebhyo dvitIyA ca' ityanuzAsanAddUrADUraM dUreNa vetyAdau dvitIyAdayaH / Aye saMbandhaH paJcamyarthaH / dvitIye tu prAtipadikArthamAtramiti vivekaH / grAmasaMbandhidUradezavRtti gamanamiti bodhaH / evaM grAmAdrAmasya vA'ntikAdantikamantikena vetyAdAvapi bodhaH / / iti pnycmii| sssstthyrthnirnnyH| kArakaprAtipadikArthavyatiriktasvasvAmibhAvAdirUpasaMbandhavivakSAyAM 'SaSThI zeSe' ityanena saMbandharUpe SaSThIvidhAnAdrAjJaH puruSa ityAdau rAjapadottaraM SaSThI / rAjanirUpitasevakatvarUpasaMbandhavAnpuruSa iti bodhaH / saMbandhatvena sabandhaH SaSThayarthaH / vizeSarUpeNa vAcyatve tu nAnArthatApatteH / tAtparyavazAttu vizeSabodhaH / ata eva saMyogAdisattve svatvarUpasaMbandhAbhAve caitrasya nedaM vAsa ityupapadyate / evaM daNDinamAnayetyukte daNDasvAmI nAnIyate api tu daNDasaMyogavAneva / na ca citraguH puruSa ityatra saMbandhasya SaSThaparthatve sAmAnAdhikaraNyaM na syAditi vAcyam / saMbandhenAkSiptasaMbandhinA sAmAnAdhikaraNyasaMbhavAt / uktaM ca saMbandhenaiva saMbandhI pratyayenopadizyate / punastasyAbhidhAzaktiM kaH zruteH parikalpayet' iti / saMbandhivAdinastu saMbandhasya SaSThyarthatve AruNyAdInAM svavAkyopAttavyAbhiniveza ityetatpratipAdakAruNyAdhikaraNAdhucchedApattiH tasmAtsaMbandhI arthaH / tathA ca vibhaktyarthasaMkhyAprakArakabodhe vibhaktijanyopasthitihetuH iti laghubhUtaH kAryakAraNabhAvaH / saMbandhasya vAcyatve tu prakRtijanyopasthitiheturiti kalpyamiti gauravam / ekarAjakIyasaMbandhadvayAbhidhAne rAjJorityApatteH / evaM ca zeSaSaSThayAH saMbandhI evArthaH / bhUSaNAdau 'saMbandhaH zaktireva vA' ityatra saMbandhapadaM arzaAdyajantaM bodhyam / evaM ca vizeSarUpeNa SaSThayarthatvAbhAve svatvaM svAmitvaM vA ... ...... / ___ vaiyAkaraNanavyaiH-SaSTayarthasaMbandhasya sarvatra kriyAkArakapUrvakatvameva, sA ca kacicchratA kacidadhyAhRtA / ata eva hariNA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH saMbandhaH kArakebhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM yA kriyAyAmabhidhIyate // iti kriyAkArakapUrvakatvameva saMbandhasyoktaM sAmIpyAdyapi buddhisthaikadezAdhikaraNakasthitikriyAkartRtvanimittakamityAgRhyam / ata eva parvatasya vRkSA iti na, vRkSaparvatayorAdhArAdheyabhAvamUlakasaMbandhAbhAvAt / saMyogo hi nAdhArAdheyamUlakaH viparItaM tasyaiva tanmUlakatvAt-" ityuktam / tanna, mAnAbhAvAt gauravAca / na ca harikArikA mAnam / tasyAH minnArthatvAt / tathAhi SaSThayarthasaMbandhaH karma, tatridhA tadvodhikA SaSThayapi tridhA / kevalasaMbandhabAdhikA, kArakANAmavivakSApUrvakasaMbandhabodhikA, kartRkarmAdisaMbandhabodhikA ca / tatra mAtuH smaratItyAdau dvitIyA, odanasya pAcaka ityAdau tRtIyA, sAmIpye sarve (?), citrA gAvo yasyetyAdAvAdyA / na cAtra vivaditavyaM bhASye guroravata (?) iti nyAse spaSTameva sAmIpyArthe ravat (?) padasyAbhidhAnAt / bhavadbhirapi aste rityAdAvaste: samIpe'nantare veti bhASyavyAkhyAnAvasare SaSThayantapadaghaTitavAkye sAmIpyArthabodhaH svIkRtaH / sa ca samIpAdipadAdhyAhAreNa / evaM ca citrA gAvo yasyetyAdAvapi sAmIpyabodhaH sati tAtparye tavApISTaH / etAvAnparo bhedaHtava gurubhUtAdhyAhAreNa bodha iti durAgrahaH, mama tu SaSThayartha iti / tatra paSThayAH sAmIpyArthakatvameva yuktam / anyathA'steriti SaSThIzravaNAnantaraM sAmIpyArthazaGkava na syAt / nahi padAdhyAhAreNa zaGkA yuktA pUrvameva vAcyArthopasthityA nirAkAGkatvAt / bhavadbhirapi sAmIpyAdyapItyAdinA svIkRtatvAJceti dik / evaM ca harikArikAyAM mAtuH smaratItyAdau karmatvAdyavivakSApUrvako yaH saMbandhaH sa uktaH / ata ekhAnyapadaM sArthakamanyathA saMbandhaH kriyApUrvaka ityeva brUyAt / tathA cAnyapadaM sNbndhenaanveti| evaM ca kArakebhyaH kAraka(dvArA)kriyAnvitaprAtipadikebhyaH utpanayA SaSThayA'nyaH saMbandhaH kArakAvivakSApUrvakasaMbandha ucyate ityevArthaH sAdhuH / evaM ca parvatasya vRkSA ityapi parvatasaMbandhivRkSA ityarthe sAdhveva / sa ca saMbandhaH janyajanakabhAvaH / grAmasya yathA sAdhAraNyaka(?)sastha'NDilakatvArthakatvamAdAya kUpAdInAM grAmAvayavatvamAdAyAvayavAvayavibhAvasaMbandhe grAmasya kUpa ityAdau SaSThIti bhavadbhiruktaM, tathA mayA'pi pApANamRdakSAdisamudAyasya parvatapadavAcyatvasvIkAreNAvayavAkya vibhAvasaMbandho
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / 69. 'pi vaktuM zakyaH / vRkSaparvatayorityAdikaM ca yat parvatasya vRkSA ityAdiprayogAbhAvasAdhakopanyasanaM tanmudhaiva AdhArAdheyabhAvasya saMyogamUlatve.. 'pi tadavivakSAyAM SaSThayA durvAratvAt / anyathA vrajamavaruNaddhi gAmityAdau SaSThayaprAptau tadapavAdakA'kathitaM ceti dvitIyA na syAditi sarvo- . paplava eva syAt / astu vA bhavadukta eva harikArikArthaH, tathApi sAmIpyAdau tu buddhiparikalpitakriyAkArakasaMbandhasya svIkArAt tadrItyAtrApi sAmIpyasaMbandhe parvatasya vRkSA iti vaktuM zakyatvAt / yadapi kiMca saMyogo na saMbandhaH saMbandhasya padArthayojanAmAtrahetutvAt / saMyogasya svataH padArthatvAt / sAMsargikaviSayatayA tasyAbhAnAca / saMbandhazca SaSThayAdibhirevocyante / saMbandhapadenApisAMsargikaviSayatAvattvena nocyata iti saMbandhaH sarvadA padAgamyaH, saMyogastu na kadApi SaSThayAdibhiH tathAviSayatayocyate / imau saMyuktAvityeva tatra vyavahArAt / tatra saMbandhavyavahArastUbhayAzritatvarUpasaMbandhadharmavattvAgauNaH, ata eva matupsUtre vRkSavAnparvata ityAdyartha saptamyupAdAnaM, gomAn devadatta i.. tyAdyarthaM ca SaSThathupAdAnamiti bhASye uktam / SaSThayarthazva sAMsargikaviSayatayaiva bhAsate / ata eva 'SaSThI zeSe ' iti sUtre bhASye rAjJaH puruSa ityatra rAjA vizeSaNaM puruSo vizeSya ityuktam / anyathA saMbandhe vizeSyatayA vizeSaNatayA vA brUyAt / rAjJaH puruSa ityatra svasvAmibhAvaH SaSThayarthaH / sa ca svtvsvaamitvsmuuhruupH| ata eva svasvAmibhAvo'vayavAvayava vibhAva AdhArAdheyabhAvaH pratiyogyanuyogibhAvo vizeSaNavizeSyabhAvaH saMbandha ityAdi vyavahAra ityuktaM tadapi na / saMyogasya saMbandhatve SaSThayarthatve ca bAdhakAbhAvAt / na coktahetudvayenoktaM bAdhakamiti vaacym| tsyaasNvrdhttvaat(?)| tathAhi kiM saMyogasya saMbandhatvaM nAstIti brUSe uta SaSThayarthatvaM nAstIti, yadvA saMbandhapadAbhidheyatvaM nAsti / nAdyaH saMyogasya svata:padArthatve'pi sAMsargikaviSayatayA'bhAne'pi saMbandhatve bAdhakAbhAvAt / nahi saMbandhasyApadArthatvaM sAMsargikaviSayatayaiva vA bhAnaM niyataM yena bhavaduktaM saMgaccheta / anyathA rAjA svAmI devadattaH svamityAdAvapi svasvAmibhAvasya padArthatayA sAMsargikaviSayatayA'bhAnena ca sva. svAmibhAvAdInAmapi uktarItyA saMbandhatvaM na syAt / ubhayostulyatvAt / naca-'saMbandhaH SaSThayAdibhirevocyate saMbandhapadenApi sAMsargikaviSayatAvattvena nocyate iti saMbandhaH sarvathA padAgamyaH, saMyogastu na kadApi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAgaH SaSThayAdibhistathAviSayatayocyate, imau saMyuktAvityeva tatra vyavahArAt'-ityAdinoktameva bhedakamiti vAcyam / gaGgAyAstIre ityAdau saMyuktapadAbhAve'pi SaSThayA gaGgAtIrayoH saMyogasaMbandhasya pratIyamAnatvena bhavaduktabhedakAbhAvAt / rathasyAzvAH anyasvAmikapItAmbaradaNDAdisaMyukte'pi puruSe pItAmbaro'yaM daNDItyAdivyavahArAca / saMyogAbhAve tu svasvAmibhAve satyapi na tAdRzaprayogaH / bhavadbhirapi, tatra saMbandhavyavahArastu ubhayAzritatvarUpasaMbandhadharmavattvAdgauNa ityAdinA saMyogasya saMbandhatvAGgIkArAt / tasya gauNatve pramANAbhAvAt / na ca matupsUtre vRkSavAnparvata ityAdyathai saptamyupAdAnamiti bhASyaM mAnam / parvatAdhikaraNako vRkSa iti vivakSAyAM tasya sArthakyAt / gomAn devadatta ityAdyartha SaSThathupAdAnamityatra tu AdipadAtSaSThayantagrahaNam / na cAtra saMyogasya saMbandhatve parvatasya vRkSA iti prayogasyeSTatve'traiva paSThayantapadasArthakye gomAn devadatta iti dUramanudhAvanaM vyarthamiti vAcyam / atrAnyataropAdAnenApi prayogasiddhiH, gomAn devadatta ityatraM tvadhikaraNatvavivakSAyAH asaMbhavAnmukhyaSaSThayantasyaivodAharaNamityabhiprAyeNa tasya sArthakyAt / na ca bhavanti parvate vRkSA na ca te tasya bhavantIti spaSTameva bhASye parvatasya vRkSA iti prayogAbhAvaH pratipAdita iti vAcyam / yadAdhikaraNatvena vivakSA tadA SaSThIpratipAdyA na bhavantItyevamabhiprAyakatvAt / evaM ca saMyogasya saMbandhatve SaSThyarthatve vA saMbandhapadAbhidheyatve vA bhASyavirodharUpadoSAbhAvAttadabhAve vA phalAbhAvAcca durAgraheNa saMbandhatvAbhAvapratipAdanamayuktamiti dik / yadapi saMbandhazca SaSThayAdibhirevocyate saMbandhapadenApi sAMsargika-- viSayatAvattvena nocyata iti sarvathA padAgamya iti saMyogabhedakaphavikAyAmuktaM tadapi na, tatraivakAravyAvAbhAvAt / saMbandhasya sAMsa- . rgikaviSayatayA bhAnAbhAvAbhyupagame tasya SaSThyarthatvameva na syAt / SaSThayarthazca sAMsargikaviSayatayaiva bhAsata iti bhavadabhyupagamaviruddhatvAt / yadapi SaSThyarthaH svatvasvAmitvAdisamUharUpa ityuktaM tadapi na gauravAt / svatvAdeH puruSAdAvanvayena pratyayAnAM prakRtyAnvitetyAdiniyamabhaGgApattezceti dik / tasmAtsaMbandhatvena saMbandhabodhe parvatasya vRkSA iti prayogaH sAdhureva /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / tatra ca saMbandhatvena saMbandhaH prakAratvena bhAsate pratyayopAttatvAt / yatra tu SaSThI nAsti nIlotpalAdau tatra saMsargatayeti vivekaH / na ca saMbandhasya prakAratvena bhAnAbhyupagame SaSThI zeSa iti sUtrasthabhASyavirodhaH / tatra hi rAjJaH puruSa ityatra rAjA vizeSaNaM puruSo vizeSya ityuktam / SaSThayarthasaMbandhasya prakAratvena bhAne tu saMbandhe vizeSaNatayA vizeSyatayA vA brUyAditi vAcyam / rAjaniSThaprakAratAnirUpitapuruSaniSThavizeSatAsaMbandhasya prakAratayA bhAnAbhyupagame'pi saMbandhe tayorvizeSaNavizeSyabhAvAsaMbhavAt / svatvasvAmitvAdivizeSarUpeNa bhAnaM tu sAMsargikaviSayatayaiva ata eva bhASyakAreNa rAjA vizeSaNaM puruSo vizeSya iti spaSTIkRtamiti granthagauravabhayAduparamyate / prakRtamanusarAma: hetuzabdaprayoge hetutvena hetau dyotye 'SaSThI hetuprayoge' ityanuzAsanenAnnasya hetorvasatItyatra SaSThI / ekAzrayako'nahetuko vAsa iti bodhaH / annaniSThajanakatAnirUpitajanyatAzrayo vAsa iti bodhaH / annaM hetuM pazyetyatra hetuzabdaprayoge'pi taddayotyatvAbhAvAnna SaSThI / __ sarvanAmnaH pUrvoktaviSaye tRtIyASaSThIvidhAyakAt 'sarvanAmnastRtIyA ca' ityanuzAsanAtkena hetunA kasya hetorvA vasatItyAdau tRtIyASaSThayau / ekAyikA-praznaviSayahetukA vAsakriyeti bodhaH / 'nimittakAraNahetupu sarvAsAM prAyo darzanam ' ityanuzAsanAt nimittaM, kena nimittena, kasmai nimittAyetyAdau prathamAdayaH sarvAH vibhaktayaH / prAyograhaNAdasarvanAmnaH prathamAdvitIye na / pUrvasUtradvayamapyanena gatArtham / digdezakAlarUpArthakapratyayayoge anyArAditipaJcamyapavAdaSaSThIvidhAyakaSaSThayatasarthapratyayeneityanuzAsanena grAmasya dakSiNataH puraH purastAdityAdau SaSThI, pratiyogitvarUpaH saMbandhaH SaSThayarthaH / evaM ca vindhyAhakSiNataH ityAdiprayogAH prAmAdikA eva / enabantena yoge SaSThathapavAdadvitIyAvidhAyakena 'enapA dvitIyA' ityanena uttareNa grAmamityAdau dvitIyA / atrainapeti yogavibhAge ............ / tatrAgAraM dhanapatigRhAduttareNAsmadIyamityatra tUttareNeti toraNenetyanena samAnAdhikaraNaM tRtIyAntaM natvenabantaM tathA ca nAsya pravRttiH /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH dUrAntikAryoge paSThIpaJcamIvidhAyakAirAntikArthaiH SaSThayanyatarasyAmityanuzAsanAdvAmasya grAmAdvA dUramantikaM vetyatra SaSThIpaJcamyau / pratiyogitvasaMbandho vibhaktyarthaH / __ vyavahRpaNoritisUtraparAmarzitacchabdabalena dUtArthasya krayavikrayarUpavyavahArArthasya ca divaH karmaNi karmatvena vivakSite SaSThIvidhAyakAt 'diva. stadarthasya' ityanuzAsanAcchatasya dIvyatItyAdau SaSThI / zatakarmikA krIDA vyahAro vA devadattakartaka iti bodhaH / sopasarge tu vibhASopasarge ityanena vikalpAcchatasya zataM vA pratidIvyatItyAdau SaSThI / bodhaH pUrvavat / devatAsaMpradAnake'rtha vartamAnayoH preSyadhruvoH karmaNo havirvizeSasya vAcakAt SaSThIvidhAyakAt 'preSyabruvorhaviSo devatAsaMpradAne ' ityanuzAsanAdagnaye chAgasya haviSo'nubrUhi preSya vetyatra karmatve paSThI / chAgAvayavIbhUtavapAsaMbandhihavirbhUtamedaHkarmakaH praiSa iti bodhaH / prasthitatvena vizeSaNatve tu prasthite pratiSedha iti vArtikena SaSThIpratiSedhe dvitIyaiva ihAgnibhyAM chAgasya haviSo medaH prasthitaM preSyeti prayogaH / kRdyoge kartRkarmaNoH SaSThIvidhAyakAt ' kartRkarmaNoH kRti ' ityanuzAsanAtkRSNasya kRtiH, jagataH kartA kRSNaH, ityatra SaSThI / kRSNakartRkA kRtiH| jagatkarmakakRtyAzrayAbhinnaH kRSNa iti bodhaH / stokaM pAka ityatra tu na, kartRsAhacaryeNa dhAtvarthakarmaNyeva tatpravRtteH / sUtre kRdahaNAdAbhriko bhUmiM devadattaH, devadattena zatyo'zva ityAdau taddhitasya ye kartRkarmaNI tatra na / kRtapUrvI kaTamityatrApi bhAve ktAntena pUrvazabdasya samAse, inau, pazcAtkaTena saMbandhe kRnmAtrayogAbhAvAnnaloketi niSedhAdvA SaSThayabhAte dvitIyA / evamodanaM pAcakatama ityatrApi / anye tu odanasya pAcakatama iti SaSThI bhavatyeva / kRdahaNena taddhitArtha prati guNIbhUtakriyAyAH ye kartRkarmaNI tatraiva vyAvartanAdityAhuH / naca dhAyairAmodamiti bhaTTiprayogo'nupapannaH / anityamidaM tadarha miti dvitIyAntatacchabdaprayogAt / nanu samastamevAstu iti cenna / ' tatra tasyeva' ityatra yogavibhAgena tatreva tasya arhamityevaMrUpeNaiva siddhe tacchabdopAdAnena samAsAbhAvabodhanAt / nanu bhideya'ntANNvuli bhedikA devadattasya kASThAnAmityAdau pAcayatyodanaM devadattena yajJadatta ityAdAviva mukhyatvAtprayojakakartRvAcakAdeva SaSThI syAditi cenna / vaiSamyAt / tathAhi tatraikena
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / lakAreNa kartRdvayabodhAsaMbhavAduktanyAyaH pravartate / prakRte tu odanaH pAcyate devadattena yajJadattenetyAdivadupapattiH / netAzvasya sunnasya sughnaM vetyatra guNakarmaNi SaSThIvikalpa iSyate / sunasaMbandhyazvakarmakanayanakarteti bodhH| ubhayoH prAptiryasminkRti tatra karmaNyeva SaSThIniyAmakAdubhayaprAptau karmaNItyanuzAsanAdAzcaryo gavAM doho'gopenetyatra karmaNyeva sssstthii| agopakartRko gokarmako doha Azcarya iti bodhaH / strIpratyayayorakAkArayoniyamAbhAvAnedikA bibhitsA vA rudrasya jagata ityAdAvubhayatrApi SaSThI / madrakartRkA jagatkarmikA bhedanakriyeti bheditumicchA ceti bodhaH / suTA sIyuTo bAdhA netyatra tu karaNe tRtiiyaa|| akAkAravyatiriktastrIpratyayakartari SaSThIvikalpavidhAyakena ' zeSe vibhASA ' ityanuzAsanena vicitrA jagata: kRtiharehariNA vetyatra kartari SaSThIvikalpaH / harikartRkA jagatkarmikA kriyA vicitreti bodhaH / zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNAcAryasya veti prayogAnurodhAtsAmAnyameva zeSazabdArthaH / AcAryakartRkaM zabdakarmaka vivicyA'sAdhubhyaH pravibhajya bodhanasAdhanamiti bodhH| vartamAnArthakaktapratyayayoge SaSThIvidhAyakAt 'ktasya ca vartamAne , ityanuzAsanAdrAjJAM mato buddhaH pUjito cetyatra kartari sssstthii| rAjakartRkavartamAnecchAjJAnapUjAzraya iti bodhaH / gatibuddhipUjArthebhyazceti vartamAne ktaH / evaM rAjJAM mataM, 'napuMsake bhAve ktaH' itytraapi| pUjito yaH surAsurairityAdI bhUte ktaH na tu vartamAne, tena tRtIyA tatropapadyate / chAtrasya hasitamityatra zepatvavivakSayA SaSThI, kartRtvavivakSAyAM tu tRtIyaiva / 'kto'dhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' ityanena vihitasya ktasya yoge SaSThIvidhAyakAdadhikaraNavAcinazcetyanuzAsanAdidameSAmAsitaM gataMbhuktaM vetyatra SaSThI, etatkartRkamAsanaM gamanaM bhojanamiti bodhH| atrobhayaprAptau karmaNItiniyamAbhAvAdidameSAM bhuktamodanasyetyubhayatrApi sssstthii| odanakarmakametatkartRkaM bhojanamiti bodhaH / __ lAdeza: u: ukaH avyayaM niSThA khalarthastRnaiteyoMge kartRkarmaNorityAdiprAptaSaSThIniSedhavidhAyakena 'na lokAvyayaniSThAkhalarthatanAmityanuzAsa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH nena SaSThIniSedhAtkurvANaH sRSTiM harirityAdau dvitIyA, sRSTikarmakakriyAzrayAbhinno haririti bodhaH / hari didRkSuralaMkariSNurityAdau harikarmakadarzanecchAvAn tatkarmakAlaMkaraNakartA veti bodhaH / daityAndhAtuko harirityAdau daityakarmakahananakabhinno haririti bodhaH / kameraniSedhaH ityanena niSedhAbhAvabodhanAlakSmyAH kAmuka ityatra SaSThI / lakSmIviSayakecchAvAniti bodhH| jagatsaSTA sukhaM katamityatra jagatsarjanottarakAlikA sukha kriyeti bodhaH / daityAnhatavAnityatra daityakarmakabhUtahananAzraya iti bodhaH / viSNunA hatA daityA ityatra viSNukartRkahananakarmAbhinnAH daityA iti bodhaH / ISatkaraH prapaJco hariNetyatra harikartRkaM prapaJcakarmakamISatkaraNamiti bodhaH / somaM pavamAnaH AtmAnaM maNDayamAnaH kartA lokAnvedamadhIyan ityAdau tRnnitipratyAhAragrahaNAnniSedhaH, bodhaH prAgvat / zatRpratyayAntadviSadhAtuyoge vikalpena SaSThIvidhAyakAt ' dviSaH zaturvA' ityanuzAsanAnmugasya muraM vA dviSannityAdau SaSThI / murakarmakadveSakarteti bodhaH / bhaviSyatyakasya bhaviSyadAdhamArthakenazca yoge sssstthiinissedhvidhaaykaadkenorbhvissydaadhmyeyoritynushaasnaatstH pAlako'vatarati vrajaM gAmI zataM dAyItyAdau na SaSThI, satkarmakabhaviSyatpAlanakarteti bodhaH / niSedhastu kartRtvakarmatvaprakArakabodhe paSTayA asAdhutvabodhakaH, saMbandhatvena bodhe tusAdhutvameva / kRtyAnAM yoge kartari SaSThIvikalpavidhAyakAt 'kRtyAnAM kartari vA' tyanuzAsanAnmayA mama vA sevyo harirityAdau SaSThIvikalpaH / matkartRkasevanakarmAbhinno haririti bodhaH / tulopamAzabdabhinnaiH padAntaranirapekSaiH tulyArthakoMge saMbandhasAmAnye SaSThayAM prAptAyAM pAkSikatRtIyAvidhAyakAt 'tulyArthairatulopamAbhyAM tRtIyAnyatarasyAm ' ityanuzAsanAttulyaH sadRzaH samo vA kRSNasya kRSNenetyatra pAkSikI tRtIyA / kRSNapratiyogikasAdRzyavAniti bodhaH / gauriva gavaya ityatra padAntarasApekSatvenevAdInAM tulyArthatvAtSaSThI na / AyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitaiH tadarthakoMge AziSi zeSe pAkSikacaturthIvidhAyakAt 'caturthI cAziSyAyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitaiH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / ityanuzAsanAdAyuSyaM ciraMjIvitaM madraM bhadraM kuzalaM nirAmayaM sukhaM zamarthaH prayojanaM hitaM pathyaM kRSNasya kRSNAya vA bhUyAdityAdau caturthI SaSThI c| anAziSi hitayoge zeSeSaSThIM bAdhitvA caturthIvidhAyakena hitayogeca' ityanena caturyeva bhavati, devadattAya hitamiti / / iti sssstthii| sptmyrthnirnnyH| kartRkarmadvArA taniSThakriyAyAH aupazleSikavaiSayikAbhivyApakarUpAdhArakArakasyAdhAro'dhikaraNamityadhikaraNasaMjJAyAM saptamyadhikaraNe cetyanena kaTe Aste sthAlyAM pacatItyAdau yatkicidavayavAvacchedenAdhArasyAdheyena vyAptirUpopazleSAdhikaraNe saptamI / kaTAdhikaraNikaikartRkAsanakriyeti bodhaH / sthAlyadhikaraNikaikartRkA pacikriyA / caitrataNDulAdipadasamabhivyAhAre tu ekacaitrAbhinnakartRkA taNDulakarmiketi vizeSaH / viSayatAsaMbandhenAvacchinnAdhikaraNasya tu mokSe icchAstIti / mokSaviSayakecchAkartRkA satteti bodhaH / atra dhAtvartha prati mokSasya karmatve'pi pratyayopAttasiddhecchAdvArAstikriyAyAmanvayasya vivakSitatvena saptamI / dhAtvartha pratyanvayavivakSAyAM tu karmatvAtkartRkarmaNoH kRtIti SaSThayeva / mokSe icchAstItivanmokSe icchatIti na prayogaH / upamAne'stikriyAnirUpitakartRdvArAdhikaraNatvavadupameye tadabhAvanecchatinirUpitakarmatvAd dvitIyaiva / * pare tu adhikaraNasya kartAdyanvaya eva, kaTAdhikaraNakacaitrakartRkamAsanamityAdirItyA bodhaH / ata evAkSazauNDa ityAdau sAmarthyAsamAsaH / akSaviSayakaprAvINyavAniti bodhAnubhavAt / yattu 'evaM cAtrAntarbhUtakriyAdvArA sAmarthyamiti kaiyaTAdayazcintyAH' ityAhuvaiyAkaraNanavyAstatreyaM cintA-antarbhUtA yA zauNDapadArthaprAvINyarUpA kriyeti sarvAnubhUta evArthaH kaiyaTenokta iti na vailakSaNyam / avacchedakAvacchedena vRttimadrUpAbhivyApakAdhikaraNe tu sarvasminnAtmA'stItyAdau / nanu khe zakunaya Atape tiSThantItyAdAvuktaviSAdhikaraNAbhAvAtkathaM saptamIti cet / atra kecit / AtapapadasmRtatatsaMbandhini lakSaNayA tatsaMyukte gRhe ityarthaH / AkAzazabdena gamanapratibandhakabhUpradezAnavachinnapradezo lakSyate / saptamyA ca avacchedakatvaM, dhAtunA nirAdhAragamanam / tathA coktavidhabhUpradezAnava
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH cchinnapradezAvacchinnanirAdhAragamanAnukUlA kRtiH pakSiniSThetyAhuH / vaiyAkaraNanavyA aprAptipUrvakaprAptirUpasaMyogasamavAyaitadbhinnasaMbandhena yadadhikaraNaM tadvaiSayikaM tatraiva saptamItyAhuH / __ vastutastu mRgatRSNAmbhasi snAta ityAdAvivAropitopazleSAdhikaraNe sptmii| iko yaNacItyAdAvaupazleSikAdhikaraNe saptamIti saMhitAyAmitisUtrasthabhAdhyamevaM saMgacchate / anyathA dravyayoreva saMyoga iti niyamAdguNayormukhyopazleSAbhAvAdbhASyamasaMgataM syaat| . . inprakRtiktAntakarmaNi saptamIvidhAyakAt 'ktasyenviSayasya karmaNyupasaMkhyAnam' ityanuzAsanAdadhItI vyAkaraNe ityAdau saptamI, vyAkaraNakarmakAdhyayanakarteti bodhaH / atra kRtapUrvIvadbhAve ktaH adhItamanenetISTAdibhyazvetIniH / mAsamadhItI vyAkaraNe ityAdau lakSyAnurodhAtkAlAdikamaNi nedaM pravartate / kvacittviSTApattimAhuH / SaSThayapavAdasaptamIvidhAyakena 'sAdhvasAdhuprayoge ca ' ityanuzAsanena sAdhuH kRSNo mAtari asAdhurmAtule ityAdau saptamI, mAtRsaMbandhi... .................................................. ...............bhatyAbhinnaH zubhakarmavAniti bodhe sAdhuzabdasya bhRtyena saMbandhAdrAjapadottaraM SaSThI / bhRtyapadAttattatsaMbandhI nakrataraGgena prathamA yA vA (?) / . dhAtusamabhivyAhRtapadArthaniSThaphalecchAnukUlecchAviSayarUpanimittasya karmaNA saMyogasamavAyAtmakasaMbandhe tAdRzanimittavAcakAtsaptamIvidhAyakAt 'nimittAtkarmayoge' ityanuzAsanAt carmaNi dvIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaram / kezeSu camarI hanti sImni puSkalako hataH / / ityAdI saptamI / dvIpiniSThanANaviyogecchAnukUlecchAviSayacarmahetukA tadarthA vA kriyeti bodhaH / hetutRtIyAyAstAdarthyacaturthyAzca bAdhikeyam ' muktAphalAyakariNaM raghuvIra hanti' ityAdau kriyArthopapadeti caturthI / yogAbhAvetu vetanena dhAnyaM lunAti vetanAya veti prayogaH / vetanahetukaM tadartha vA dhAnyakarmakaM lavanamiti bodhH| kartRkarmaNoH svaniSThakriyAdvAraketarakartRkarmaniSThakriyAlakSakatve vivakSite lakSakakartRkarmavAcakAtsaptamIvidhAyakAt ' yasya ca bhAvena bhAvala
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH] laghuvibhaktyarthanirNayaH / kSaNam / ityanuzAsanAdgoSu duhyamAnAsu gata ityAdau karmaNi brAhmaNeSvadhIyAneSu ityAdau kartari saptamI / vartamAnadohanakarmIbhUtagoniSThajJApakatAnirUpitajJApyatAvadgamanAzraya iti bodhaH / vartamAnAdhyayanakartRbhUtabrAhmaNaniSThajJApakatetyAdipUrvavat / dugdhAsvityatra vartamAnadhvaMsapratiyogidohanakarmIbhUtetyAdi prAgvat / dhokSyamANAsvityatra vidyamAnaprAgabhA. vapratiyogidohanakarmIbhUtetyAdiprAgvat / yatra ca lakSyalakSyaNabhAvo na vivakSitastatra gAvo duhyante caitro gata ityeva prayogaH / vivAhe nAndImukhaM kuryAdityatra vivAhapadena tatprAkkAlo lakSyate ityadhikaraNe saptamI / rAhUparAge nAyAdityAdI rAhUparAgAdipadena tadAzrayaH kAla ucyate / gavAM dohe gata ityAdau nimittasaptamIti vyavahAro'pi adhikaraNasaptamImAdAyaiva / nanu nimitte saptamIvidhAnaM nAstIti (?) zayAnena caitreNa bhuktamityatra na, ekakartRkatvAt / __ yattu vyutpattivAde zayanabhojanakriyayoH samAnakAlInatve'pi tatra ladpratyayenaiva samabhivyAhArAdojanAdisamAnakAlInatvaM zayanakriyAyA bodhyate'to na saptamI , anyatastadanabhidhAna eva saptamIvidhAnAdityuktaM tanna, goSu duhyamAnAsvityAdimukhyodAharaNasya bhavadrItyA bhedAbhAvAt / kriyArhANAM kriyAkartRtve vivakSite tathA kriyAnarhANAM tadabhAve vivakSate tathA kriyArhANAM tadabhAve kriyAnarhANAM tasminvivakSite sati saptamIvidhAyakAt ' arhANAM kartRtve'narhANAmakartRtve tadvaiparItye ca' ityanuzAsanena satsu taratsu asanta Asate asatsu tiSThatsu santastaranti , ityatra kartRsamarpakAtsaptamI / iha prathamavAkyadvaye aucityaM vyaGgaya, satsu tiSThatsu asantastaranti asatsu taratsu santastiSThanti iha tahaye'naucityaM vyaGgayam / aucityAnAcityarUpavyaGgathavyaJjakabhAvasaMbandhe saptamI / ata eva na yasya ca bhAvenetyanena gatArthatA / anye tu vyarthamidamityAhuH / kaiyaTAdayastu lakSyalakSaNabhAvAvivakSAyAmidamityAhuH / SaSThI cAnAdare ityanena anAdarAdhikye bhAvalakSaNe SaSThIsaptamyau / rudati rudato vA prAbrAjIdityatra anAdaraviziSTaM pravrajanaM dhAtvarthaH / vaiziSTayaM ca sAmAnAdhikaraNya-svottarakAlikatvAbhyAm / rodanartRputrAdijJApyamanAdaraviziSTaM vajanamiti bodhaH // svAmIzvarAdhipatidAyAdasAkSipratibhUprasUtaizca ityanuzAsanAdgavAM goSu vA svAmItyAdau
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH SaSThIsaptamyau / nirUpakatArUpaH saMbandho vibhaktyarthaH / tathA ca goniSThasvatvanirUpitasvAmitvavAniti bodhaH / gavAM goSu vA prasUtaH gA evAnubhavituM jAta ityarthaH / gavAM goSu vA dAyAda ityatra gosaMbandhidAyakarmakAdAnakarteti bodhaH / dAyamAdatte'sau dAyAdaH vibhaktyarthasya samudAyasaMbandhe'pyavayavena dAyenApi saMbandhaH / tathA ca gavAdyAtmakasyAMzasyAdAtetyarthaH / gavAmazveSu ca svAmIti na prayogaH / ubhayatra samAnavibhaktikatvaniyamAt kRJceti sUtre bhASye tathaiva spaSTatvAta / tadekavyApAratayA sevAyAmAyuktakuzalapadayoryoge SaSThIsaptamIvidhAyakAt 'AyuktakuzalAbhyAM cAsevAyAm' ityanuzAsanAdAyukta: kuzalovA haripUjane haripUjanasya vetyAdI SaSThIsaptamyau / haripUjanaviSayakatAtparyavAniti bodhaH / kauzalavAniti vA / viSayasaptamyAM prAprAyAM vacanam / padopAttajAtiguNakriyAsaMjJAbhiH pRthakkaraNaM nirdhAraNaM, pratiyogitAvacchedakamanuSyatvagotvAdenirdhAraNaviSayIbhUte brAhmaNAdau sattve pratiyogitAvacchedakamanuSyatvAdiviziSTavAcakAtpaSThIsaptamIvidhAyakAt ' yatazca nirdhAraNam / ityanuzAsanAnRNAM nRSu vA dvijaH zreSThaH, gavAM goSu vA kRSNA bahukSIrA, gacchatAM gacchatsu vA dhAvan zIghraH , amISAM chAtrANAM devadattaH paTurityAdau SaSThIsaptamyau / atra nirdhAraNaM vibhaktyarthaH / tathA ca zreSThAbhinnaH narapratiyogikanirdhAraNaviSayo brAhmaNaH iti bodhaH / evamanyatrApyUhyam / narasya kSatriyaH zUra iti syAditi cedatra kecit-ekavacanabhinnayoreva sssstthiisptmyoruktnirdhaarnnbodhktvvyutpttisviikaarH| anye tu vyaktipakSe tAdRzavyutpattisvIkAre'pi jAtipakSe tAdRzaprayoge kSatyabhAvAt / ata eva 'dvandvaH sAmAsikasya ca' iti gItA saMgacchate / midaco'ntyAtparaH iti sautraprayogazca saMgacchate / bhavaduktarItyA tvanayorasAdhutA yuktA / nanu narANAM madhye kSatriyaH zUratama ityatra madhyazabdenaiva nirdhAraNasyoktatvAt SaSThI na syAt iti cet satyaM, neyaM nirdhAraNaSaSThI kiM tu madhyazabdayoge saMbandhasAmAnye SaSThI, saptamI tvatrAsAdhureveti kecit / anye tu nirdhAraNavAcino madhye ityavyayasya tadarthakaSaSThayA saha saMbhede he caitretyAdAvivAnyataravaiyarthyam / evaM ca nareSu madhye ityapi sAdhveva / nanu dravyeSu ghaTo gandhavAnityapi syAditi cenna / prakRtyupAttadravyaikadezapRthivyekadezatvAna / iha ca
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 granthaH ] laghuvibhaktyarthanirNayaH / sAkSAttadekadezagrahaNAt / yadvA vizeSasyetaravyAvRttadharmavattvaM nirdhAraNaM, tathA ca kSatriyAnyanaratvAvachinnavRttibhedapratiyogizUratamAbhinnaH kSatriya iti bodhH| nirdhAraNapratiyogitAvacchedakamanuSyatvagotvAdernirdhAraNaviSayIbhUte rAkSasAdAvasatvarUpe'tyantabhede paJcamIvidhAyakena paJcamIvibhakte' ityanuzAsanena mAthurAH pATaliputrakebhyaH AnyatarA ityatra paJcamI, pATaliputrakAvadhikanirdhAraNaviSayA mAthurA AdhyatarA iti bodhaH / anye tu pATaliputradhanAdhikadhanavanto mAthurAH / evaM vaizyazauryAdhikazauryavantaH kSatriyA ityAdi bodhamAhuH / pratiparyanUnAM prayogAbhAve sAdhunipuNayoyoMge'rcAyAM gamyamAnAyAM saMbandhe saptamIvidhAyakAt ' sAdhunipuNAbhyAmarcAyAM saptamyaprateH' ityanuzAsanAnmAtari sAdhunipuNo vetyatra saptamI / mAtRsaMbandhipUjanavipayakakauzalyavAniti bodhaH / prakarSeNa sita: zukla iti yaugikAtiriktarUDhyAsaktavAcakaprasitotsukAbhyAM yoge viSayasaptamyarthe pAkSikatRtIyAvidhAyakAt 'prasitotsu- . kAbhyAM tRtIyA ca' ityanuzAsanAt prasita utsako vA hariNA harau vetyAdau tRtIyAsaptamyau / hariviSayakasatkriyAvAniti bodhH| nakSatravAciprakRteH 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityaNpratyaye tasya 'lubavizeSe' iti lupi kRte nakSatrayuktakAlapratipAdakAdadhikaraNasaptamItRtIyAvidhAyakAt 'nakSatre ca lupi' ityanuzAsanAt 'mUlenAvAyeddevIM zravaNena visarjayet' ityAdAvadhikaraNe pAkSikatRtIyAsaptamyau / mUlanakSatrakAlAdhikaraNakaM devIkarmakamAvAhanamiti bodhaH / zaktidvayamadhye yau kAlAdhvAnau tAbhyAmadhikaraNe pAkSikasaptamIpaJcamIvidhAyakAt 'saptamIpaJcamyau kArakamadhye' ityanuzAsanAdadya bhuktvA'yaM vyahe vyahAdvA bhoktA ihastho'yaM kroze krozAdvA lakSyaM vidhyedityAdau saptamIpaJcamyau / svAnantaradezakAlavRttitvaM vibhaktyarthaH / tenaitadivasAdhikaraNakabhojanottarakAlikametadivasAnantaravyahAnantaravartiyadbhojanaM tadAzraya ityarthaH / etaddezAdhikaraNakasthityAzrayakartRkametaddezAnantarakrozAnantarasthitalakSyakaM vyadhanamiti bodhaH / adhikazabdayoge'smAnmanda ityAdAviva 'paJcamI vibhakte ' ityanena
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH paJcamyAmeva prAptAyAM / tadasminnadhikam ' iti, 'yasmAdadhikam' iti ca nirdezAtsaptamI paJcamI ceSyate / loke lokAdvA'dhiko harirityAdau pratiyogitvarUpaH saMbandho vibhaktyarthaH / lokapratiyogikAdhikyavadabhino haririti bodhH| Adhikyapratiyogini aizvaryapratiyoginyanuyogini ca karmapravacanIyayoge saptamIvidhAyakAt ' yasmAdadhikaM yasya cezvaravacanaM tatra saptamI' ityanuzAsanAdupaparArdhe harerguNAH, adhi rAme bhUH, adhi bhuvi rAmaH, ityA. do saptamI / pratiyogitvAnuyogitvarUpaH saMbandho vibhaktyarthaH / parArdhapratiyogikAdhikyavadabhinnA harisaMbandhiguNAH, rAmapratiyogikasvatvAzrayA bhUH, bhUvRttisvatvapratiyogI rAma iti bodhaH // iti zrImanmaunikulatilakAyamAnagovindabhaTTAtmajaraghunAthabhaTTasutazrIkRSNAviracito laghuvibha ktyarthanirNayaH smaaptH|| // zubhaM bhUyAt //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAbdabodhaprakAzikA 12. sevitA sarvagIrvANaiH sevakAbhISTadAyinI / bhavyAya bhavatAM nityaM bhavatAdbhavabhAminI // 1 // natvA zivapadaM rAmakizoreNa viracyate / subodhA'budhabodhArtha zAbdabodhaprakAzikA // 2 // zAbdabodhe tu sarvatra kriyAmukhyavizeSyatA / doSagrastAspramANA ca prathamAntArthamukhyatA // 1 // caitro grAmaM gacchatItyAdau grAmAbhinnAzrayaniSThasaMyogAnukUlacaitra kartRko. vartamAnakAlavRttirvyApAra ityAdyAkArakaH kiyAmukhyavizeSyakaH sarvatra zAbdabodhaH / nanu grAmaniSThasaMyogAnukUlavyApArAnukUlavartamAnakRtimAMcaitra ityAdyAkArako naiyAyikAbhyupagataH prathamAntArthamukhyavizeSyaka eva zAbdabodhaH kuto nAGgIkriyata, ityAha- doSaprasteti / zAbdabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatve pazya mRgo dhAvatItyatra dhAvanasya darzanakarmatvaM nopapadyate / na ca tatra prathamAntArthasya mRgasyaiva dRzikriyAkarmatvaM, tvamityadhyAhRtaprathamAntapadArthasya tu mukhyavizeSyatvamiti vAcyam / mRgakartRkotkaTadhAvana kriyAvizeSyasyaiva dRzikriyAkarmatvena pratipipAdayiSitatvAt / kiMca dhAvanakriyAviziSTamRgasya dRzikriyAkarmatve vivakSitalAbhe'pi mRgapadAdvitIyApattirdurvArA / dhAvanakriyAyAstatkarmatve tu na dvitIyApatiH / dhAtutiGantayoH prAtipadikatvAbhAvAt / karmatvaM tu saMsargatayA bhAsate / na ca zAbdabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatvapakSe'pi dhAvanakriyAviziSTasya mRgasya dRzikriyAyAM karmatAsaMbandhenAnvayAnna mRgapadAdvitIyApattiH prAtipadikArthavizeSyatvena karmatvAdivivakSAyAmeva dvitIyAdividhAnAta, ata evArtho nama ityAdAvarghAdipadArthasya namaH - padArthatyAge karmatAsaMbandhenAnvayAdarghAdipadAtprathamaiveti vAcyam / nipAtAtiriktaprAtipadikArthasya dhAtvarthe'bhedAtiriktasaMbandhena sAkSAdanvayasyAvyutpannatvAt / anyathA caitro grAmo gacchati, caitrastaNDulaH pacatItyAdirapi prayoga Apadyeta / atrApi grAmataNDulAdergamanapacanAdau karma
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH tAsaMbandhenAnvayasaMbhavAt / nApi - ghAvanAnukUlakRtiviziSTamRgarUpavAkyArthasyaiva dRzikriyAkarmatvaM, vAkyasya tu prAtipadikatvAbhAvAnna dvitIyApattiH, karmatvaM tu saMsargatayA bhAsate - iti vAcyam / nIlo ghaTaH pazyatItyAdiprayogaviraheNa vAkyArthasyApi dhAtvarthe karmatvAdisaMsargeNAnvayasyAvyutpannatvAt / " zrutvA mamaitanmAhAtmyaM tathA cotpattayaH zubhAH " iti tvArSam / nApi tamityadhyAhArAdadoSa iti vAcyam / vAkyabhedApatteH / nanu bhavanmate'pi 'dRzyante mRgA dhAvanti, mRgI dhAvati mAraya, azvo gacchatyAnaya' ityAdAvadhyAhArasyAvazyatvAdvAkyabhedo duSpariharaH / kiM ca tirthavizeSyatApannAtiriktanipAtetaraprAtipadikArthasyaiva dhAtvartheSbhedAtiriktasaMbandhenAnvayasyAvyutpannatvamabhyupagantavyam / tena pazya mRgo dhAvatItyAdau tiGarthavizeSyatApannasya mRgAdipadArthasya karmatAsaMbandhena darzanAdikriyAyAmanvaye na kimapi bAdhakamiti / evaM pazya mRgodhAvati mAraya, azvo gacchatyAnaya ityAdau sarvatraikavAkyatvamabhyupapadyata itizAbdabodhasya prathamAntArthamukhyavizeSyakatve na ko'pi doSa ityabhiprAyeNAha - apramANA ceti / zAbdabodhasya prathamAntArthamukhya vizeSyakatvaM nidoSamapi pramANazUnyam / tasya kriyAmukhyavizeSyakatve tu 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' iti yAskoktaM 'kriyApradhAnamAkhyAtam' itirUpapsUtrasthabhASyaM ca pramANamiti / bhAvaH kriyA, AkhyAtaM tiGantam / bhAvakAlakArakasaMkhyAzcatvAro'tha AkhyAtasya tatra bhAvaH pradhAnamiti niruktabhASyam | AkhyAtasya kriyApradhAnatvaM zAbdabodhasya kriyA mukhya vizeSyakatva evopapadyate na tu prathamAntArthasya mukhyavizeSyatve / naca pAcakAdikRdantavat pacatItyAdyAkhyAtasyApi sAdhanapradhAnatvamevAstu / caitro grAmaM gacchati, caitrastaNDulaM pacatItyAdau zAbdabodhasya ca prathamAntArthamukhyavizeSyakatvamevAstu, kimAkhyAtasya kriyApradhAnatvasvIkAreNeti vAcyam / tathA sati pacan paThati, pAcako gAyati, pacatA paThyate, pAcakena gIyate, paktavatA bhujyate, pacato dhanaM, pAcakasya gRhaM paktavato gRhamityAdivat pacati paThati, pacati gAyati, pacati paThyate, pacati gIyate, apAkSIjujyate, pacati dhanaM, pacati gRham apAkSIdgRhamityAdInAmapi prayogANAM tattadarthe prAmANyaprasaGgAt / tathA coktam yathA kRdantavAkye'sya sAdhanasya kriyAntaraiH / saMbandha: syAttathehApi nAkhyAte sa kathaM bhavet // 82 [ 3 bhAga:
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH] zAbdabodhaprakAzikA / pacato dhanamityevaM tiGApi syAddhanAnvayaH / , kriyAyAstu vizeSyatve sarvametadadUSaNam / / iti kiM ca bhagavadbhASyakAradarzitayukterapyAkhyAtasya kriyApradhAnatvamavagamyate / tathAhi-kathaM jJAyate kriyApradhAnamAkhyAtaM dravyapradhAnaM nAmeti / yat kriyAM pRSTastikAcaSTe-kiM devadattaH karoti ? pacatIti / dravyaM pRSTaH kRtAcaSTe / kataro devadattaH yaH kArako hAraka iti rUpapsUtre bhASye uktam / kiM devadattaH karotIti dravyaM pRSTaH karotizca kriyAsAmAnyavacanaH, tatra vizeSaparijJAnAya kiMzabdaH kriyAvizeSaNaM pravartate / kriyAvizeSaNatvAca kimityetahitIyAntaM napuMsakaM ca / prakaraNAdivazAcca kriyApraznAvagatiH / guNadravyavizeSasyApi praznasya saMbhavAt / vAyakaH kiM zuklaM vastraM karotyatha kRSNaM, tathA kiM zATakaM karotyatha prAvArakamiti / dravyaM pRSTa iti / yadyapi yaH pacatIti tiGantenApyuttaraM bhavati nathA'pi sarvanAmnA parAmRzya pAkakriyAyAH yaH kartA sa devadatta ityabhidhAnAt kevalenAkhyAtenottarasyAdAnAdAkhyAtasya sAdhanapradhAnatvAprasaGgaH / padAntareNa hi dravyopalakSaNAya guNabhAvaM kriyA nIyate iti kaiyaTaH / athAkhyAtasya kriyApradhAnatve tadadhIte tadvedetyAdisUtravihitAgAdipratyayAntavaiyAkaraNAdipadasya vyAkaraNakarmakAdhyayanAdyarthakatvameva syAnna tu tadAzrayArthakatvamiti / tathA ca sati vaiyAkaraNaH puruSa ityAdau vaiyAkaraNAdipadArthasya vyAkaraNakarmakAdhyayanAderAzrayatAsaMbandhenaiva purupAdipadArthAnvayo vaacyH| sa ca na saMbhavati nipAtAtiriktaprAtipadikArthayorbhedena sAkSAdanvayasyAvyutpannatvAt / anyathA pAkazcaitro vyAkaraNAdhyayanaM puruSa ityAdirapi prayoga Apadyeta / tatrApyAzrayatAsaMbandhena pAkavyAkaraNAdhyayanAdipadArthasya caitrapuruSAdAvanvayasaMbhavAditi ceducyate / adhIta ityAdau laukikaprayoge kriyApradhAnatve'pi sautre sAdhanameva pradhAnatvena vivakSitam / vaiyAkaraNAdipadasya vyAkaraNakarmakAdhyayanAdikartayeva ziSTaiH prayuktatvAt / phalAnurodhAcca kalpanAyA iti / tadadhIta itisUtre zabdenduzekharakAreNApyadhIta ityAdInAM laukikaprayoge kriyApradhAnasve'pyatra kArakapradhAnatetyuktam / etadabhiprAyeNaiva tatra sUtre manoramAkAreNApi dvitIyAntAdadhyetari veditari ca pratyayaH syAditi vyAkhyAtam / taddhitArthasya kriyAtvAbhAve'pyalaukike dvitIyAntAtpratyayavi.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAga: dhAnasAmarthyAdeva dvitIyA / evaM tatra bhava ityAdiviSaye saptamyAdyapIti zekharakAraH / evaM cAkhyAtasya kriyApradhAnatve na kApyanupapattiriti / kiMca zAbdabodhasya kriyAmukhya vizeSyakatvamaGgIkurvatAM bhavati pacati, bhavati pakSyati, bhavatyapAkSIdityetadviSayakaM pacAdayaH kriyA bhavatikriyAyAH katrryo bhanvatIti bhUvAdisUtrabhASyamapyanukulam / nahyetadbhASyatrodhitamuktasthaleSu pacAdikriyANAM bhavatikriyAkartRtvaM zAbdabodhasya prathamAntArthamukha vizeSyakatvamUrIkurvatAM mata upapadyate / na ca tanmate'pi bhavatipacatItyAdiSu bhavatipadalabhyasya bhavanakartRtvasyAzrayatAsaMbandhena, bhavanakartu'bhe isaMbandhena, pacAdikriyAsvanvayAtpacAdikriyANAM bhavatikriyAkartRtvamupapadyata iti vAcyam / tanmate dhAtvarthavizeSyatApannAkhyAtArthasya prathamAntapadopasthApya evAnvayAdbhAvanAyAH sAdhanasya vA vizeSyatvenAntrayogyaH karmatvAdyanavaruddhaH prathamAntapadopasthApya iti teSAM siddhAntAddhAtvartha vizeSyAkhyAtArthavizeSyatApannasya padArthAntare vizeSaNatvenAnvayasyAvyutpannatvAdbhavatipadArthavizeSyatApannapacAdikriyANAM tiGarthe'nvayAnupapattizca / bhavati pacatItyAdiSu pratIyamAnabhavanaM bhavaterarthastena bhavati pakSyati bhavatyapAkSIdityatra bhaviSyadatItapAkabhavanasya vartamAnatvAbhAve'pi na kSatistatpratItiviSayatAyA vartamAnatvasya sattvAt / etadbhAdhyapramANabalata: kAlAvivakSAyAmapi kacillaT bhavatItyapyAhuH / evaM ca tiGantaM tiGantasya vizeSaNaM na bhavatItyapAstamuktabhASyeNa tiGantasyu vizeSaNatAyA bodhitatvAt / vRddhairapyuktam 84 subantaM hi yathAnekaM tiGantasya vizeSaNam / tathA tiGantamapyAhustiGantasya vizeSaNam // iti uktabhASyavyAkhyAne kaiyaTopAdhyAyenApyuktam / nanvanyatroktaM tiGabhihito bhAvaH kriyayA samavAyaM na gacchati, nahi bhavati pacatipaTatIti / tatazca tenaitadvirudhyeta / atrAhuH kartRkarmabhAvena kriyA AkhyAtakiyA saMvadhyata eva / bhavati pacati, pazya mRgo dhAvatIti / karaNAdibhAvena tu na saMbadhyate tathA prayogAdarzanAditi / anyatra sArvadhAtuke gatyetatsUtrabhASye / samavAyaM saMbandhaM na gacchati na prApnoti / AkAGkSAvirahAt kriyAntarasya vizeSaNaM na bhavatItyarthaH / pacati paThatIti sAmAnAdhikaraNyasaMbandhenAnvayAbhiprAyeNa / kartRkarmabhAveneti / AkhyAtakri
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA | yAyAH kartRkarmabhAvena kriyAntareNAnvayaM pratyAkAGkSA svIkriyate, phalAnurodhena tasyAH kalpanIyatvAdityAzayaH / nanu kriyAyAH sAdhyarUpatvAtkathaM kriyAntaraM prati tasyAH kartRkarmabhAvaH siddhaM hi kArakaM bhavatIti nAzaGkanIyam ekaM prati sAdhyasyApyarthasyAparaM prati sAdhanatvasaMbhavAt / sArvadhAtuke yagitisUtre kriyA kriyAsamavAyaM na gacchati pacati paThatItyetadbhASyavyAcakSANena kaiyaTopAdhyAyenApyevamukte tadarthapratipAdikA harikArikA'pi darzitA tathAhi-- kriyA kriyayeti / nanu bhavati pacati, pazya mRgo dhAvatIti kartRkarmabhAvena kriyA kriyayA saMvadhyata eva / evaM tarhi karaNAdirUpeNa samavAyaM na gacchatIti vivakSitam / nanu sAdhyatvAtkriyAyAH kathaM kriyAntaraM prati kartRkarmabhAvaH tribhedAdekasyApyarthasya sAdhyasAdhanabhAva saMbandhasaMbhavAdadoSaH / taduktaM hariNA yatra yaM prati sAdhyatvamasiddhA taM prati kriyA / siddhA tu yasminsAdhyatvaM na tameva punaH prati // mRgo dhAvati pazyeti sAdhyasAdhanarUpatA / tathA viSayabhedena saraNasyopapadyate // iti / da 85 bhavati pacatIti ekakartRkavartamAnakAlavRttipAkakartRkabhavanamityanvayabodhaH / pazya mRgo dhAvatIti mRgAbhinnaikakartRkavartamAnakAlavRttidhAvanakarmakaM madicchA viSayabhUtaM tvatkartRkaM darzanamityanvayabodhaH / karaNAdIti / etena tiGantasya tiGantavizeSaNatvAbhyupagame putrajanmanA pitA hRSyati, tantusaMyogAtpaTo jAyate ityAdivat putro jAyate pitA hRSyati, tantavaH saMyujyante paTo jAyate, ityAderapyekavAkyatvamApadyeta, atrApi karaNatvAdisaMbandhena tiGantArthasyAparatiGantArthe'nvaya saMbhavAdityapAstam / tiGanta - kriyAyAstiGarthe'bheda saMbandhena dhAtvarthe tu karmatAsaMbandhenaivAnvayasya vyutpannatvAt / evaM ca -- abhUto bhAvazca vipadairabhidhIyate / iti vAkyapadIyoktaM tiGantakriyAyA asattvabhUtatvaM karaNAdibhAvena kriyAntarAnanvayitvarUpaM liGgasaMkhyAnanvayitvarUpaM vA bodhyam / kiM ca caitro grAmaM gacchatItyAdizAbdabodhasya zAbdabodhatvenApi kriyAmukhyavizeSyakatvasiddhiH / tathAhi caitro grAmaM gacchatIti zAbdabodhaH
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kriyAmukhyavizeSyakaH, zAbdabodhatvAt , caitreNa supyata iti zAbdabodhavat / prathamAntArthamukhyavizeSyakatvaM prati tu na zAbdabodhatvaM sAdhakam , gacchati pacati caitreNa supyata ityAdiprathamAntAsamabhivyAhArasthalIyazAbdabodhe vyabhicArAditi / nanu bhavanmate'pi ghaTo'yamityAdikriyApadAsamabhivyAhArasthalIyazAvdabodhe vyabhicAra ityAha yatra kriyApadaM nAsti prathamAntaM ca vartate / tatrApi laTparasyAsteradhyAhArAdadUSaNam // 2 // yatra ghaTo'yamityAdau kriyApadaM nAsti prathamAntapadaM ca vartate tatrAsti laTparamadhyAhRtya zAbdabodhasya kriyAmukhyavizeSyakatvamupapAdanIyam / na ca tatra vinA'pi kriyApadaM prathamAntapadAdeva zAbdabodhodayasaMbhavAt kriyApadAdhyAhAre pramANAbhAva iti vAcyam / tiGsamAnAdhikaraNe prathameti vArtikena prAtipadikasya tiGsAmAnAthikaraNya eva tataH prathamAvidhAnAttatra kriyAdhyAhAraM vinA prathamAyA evAnupapatteH / ata eva vArtikakAreNApyuktam-astirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti / bhavantIpara iti / bhavantIzabdo "bhuvo jhij" iti auNAdikasUtreNa siddho vartamAnakAlArthako'pi tadvAcakatvalakSaNayA laTparaH / tena prathamapuruSe laDantAstidhAturaprayujyamAnakriye vAkye nityamadhyAhriyata iti kAtyAyanavAkyArthaH / sUtre bhuva iti vadateravatezvopalakSaNam / tena vadatiravatirityapi siddham / jhicpratyayAntAH sarve striyAM dvayorvA, kiMva. ndatI janazrutiriti darzanAt / itipadvAkyaratnAkaraH / striyAM dvayoveti matabhedena bodhyam / anabhihita itisUtre kaiyaTopAdhyAyo'pi bhavantIpara iti laTpara ityartha iti vyAcakhyau / prathamapuruSa iti prAyikam / tvaM vaktA ahaM zrotetyAdau prathamopapattyartha madhyamottamapuruSayorapi laTparasyAsteradhyAhArasyAvazyakatvAt / trayaH kAlA ityatra trayANAM kAlAnAM sattAyA vartamAnatvAbhAvena laTparasyAsteradhyAhArAsaMbhave'pi tatra pratIyanta iti kriyApadamadhyAhRtya prAtipadikasya tiGsAmAnAdhikaraNyamupapAdanIyam / na caivamastirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti vArtikakAroktaniyamabhaGgaprasaGga iti vAcyam / tatrAsterarupalakSaNatvAt / tiGsamAnAdhikaraNe prathametyanurodhena yatra kriyApadaM nAsti tatra prathamopapa
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH] zAbdabodhaprakAzikA / tyartha yathAsaMbhavaM kriyAdhyAhAraH kartavya iti vArtikakArAzayAt / athavA santItyevAdhyAhArya kAlastvavivakSitaH / vartamAne laDityatra vartamAnapadasya bhUtabhaviSyadbhinnaparatvAllaTo nAnupapattiH / pratIyamAnabhavanaM vA'sterarthaH / ayaM ghaTo nIlo na, candra iva mukhamityAdau tu nIlAdipadaM nIlabhinnaparam / candrAdipadaM ca candrAdisadRzaparam / najivau tu dyautako, nipAtatvAdupasargavaditi / nIlacandrAdipadAnAmapi tatra tiGsAmAnAdhikaraNyaM sUpapAdameva / na copasargANAmeva dyotakatve pramANAbhAvAdRSTAntAsiddhiriti vAcyam , sukhamanubhavati sukhamanubhUyate gurumupAste gururupAsyate ityAdau kartari karmaNi ca lakAropapattyartha dhAtostattadarthe vRtterAvazyakatvenopasargANAM dyotakatAyA eva yuktatvAt / na ca tatrAnubhUprabhRtisamudAyasyaivAnubhavAdyarthavAcakatvaM dhAtutvaM c| tathA ca sukhamanubhavati caitra ityAdau, cetrAderdhAtvarthavyApArAzrayatvena kartRtvAtsukhamanubhUyata ityAdau ca sukhAderdhAtvarthavyApyatvena karmatvAkartari karmaNi ca lakAra upapadyate iti na bhUprabhRtidhAtostadarthaparatvamaGgIkRtyopasargasya dyotakatvamaGgIkriyate iti vAcyaM, gauravAt / bhUvAdayo dhAtava ityetena bhvAdigaNapaThitAnAmeva dhAtusaMjJAvidhAnAt anubhUprabhRtInAM gaNe pAThAbhAvena dhAtutvAsaMbhavAca / na ca bahulametannidarzanamityasya dazagaNIpATho bahulamiti vyAkhyAnapakSe culumpAdivadapaThitAnAmapyanubhUprabhRtInAM gaNe pAThamaGgIkRtya dhAtutvamaGgIkAryamiti vAcyam / anvabhavadanububhUSatItyAdAvadvirvacanavyavasthAnupapatteranuvabhUvetyAdau dhA. toranekActvenAmprattyayaprasaGgAcca / tasmAttatra taddhAtoreva lakSaNayA tattadarthaparatvamupasargANAM tu dyotakatvamiti siddham / ata eva trilocanadAsenApi kAtatravRttipaJjikAyAM devadevaM praNamyAdAviti zlokavyAkhyAne praNamyeti prazabdena prakarSArthoM dyotyata ityuktam / tatra namadhAtureva lakSaNayA prakRSTanamaskAraparaH propasargastu tAtparyagrAhaka iti tadAzayaH / itthaM copasargANAM dyotakatve siddhe tadRSTyA'nyeSAmapi nipAtAnAM dyotakatvameva na tu vAcakatvamiti siddham / ata eva bhaTTojibhaTTenApi zabdakaustubhe atha zabdAnuzAsanamityatrAthazabdaH prArambhasya dyotako na tu vAcako nipAtatvAdupasargavadityuktam / tatra zabdAnuzAsanapadameva lakSaNayA zabdAnuzAsanaprArambhaparamathazabdastu tAtparyagrAhaka iti tadAzayaH / Aropito brAhmaNo'brAhmaNa ityAdau nasamAse uttarapadArthapradhAnatvaM ca pUrvapadasya nagnipAtasya dyotyArthApekSayA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 vAdArthasaMgrahaH . [3 bhAgaH bodhyaH / tenottarapadArthapradhAnaH samAsastatpuruSa iti tatpuruSalakSaNasya na tatrAvyAptiriti / na ca nipAtAnAM dyotakatve teSAmarthavattvAbhAvena prAtipadikatvAbhAvAttebhyaH subutpattirna syAt / tatazca haro harizca te sevyA umomezazca me gatirityAdau caprabhRtinipAtasya padatvAbhAvena taduttarasya yuSmadasmadoH padasya temeprabhRtyA.......................................... (?) caturvidhe pade cAtra dvividhasyArthanirNayaH / kriyate saMzayotpattenoMpasarganipAtayoH // tayorAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / yadarthadyotako tau tu vAcakaH sa vicAryate / / iti / upasargeNa dhAtvartho balAdanyatra nIyate / prahArAhArasaMhAravihAraparihAravat / / / iti vRddhoktAvupasargapadaM nipAtasyopalakSaNam / dhAtupadaM padAntarasyeti bodhyamiti koNDabhaTTaH / caturvidhe iti / tiGantasubantopasarganipAtarUpe / nopasarganipAtayoriti / atropasargasya pRthagupAdAnaM gobalIvardanyAyena / vyApAro vRttiH sA ca zaktilakSaNAnyatararUpA / tatra zaktirasmAcchabdAdayamartho boddhavya itIzvareccheti prAcInanaiyAyikAH / navyanaiyAyikAstu asmAcchandAdayamoM boddhavya itIcchA zaktirnatvIzvarecchA / tenAdhunikasaMketazAlinAM devada. ttAdisaMjJAzabdAnAM tattadvyaktivizeSe guNavRddhayAdizabdAnAM ca tattadvarNavizeSe zaktirastyevetyAhuH / nAgezabhaTTamatAnuyAyinastu zaktericchAtmakatve ayaM zabdo'sminnarthe zakta iti vyavahArAnupapattiH zabdasyecchAzrayatvAbhAvAt / tasmAcchaktiH padapadArthayoH saMbandhavizeSaH / sa ca vAcyavAcakabhAvarUpaH / tathA coktaM saMketastu padapadArthayoritaretarAdhyAsarUpaH smRtyAtmakaH / yo'yaM zabdaH so'rthoM yo'rthaH sa zabda iti / smRtyAtmaka ityanena jJAtasyaiva saMketasya zaktibodhakatvaM darzitam / saMketagrahaprakAramAha nyAyavAcaspatye-sargAdibhuvAM maharSidevatAnAmIzvareNa sAkSAdeva kRtaH saMketastadvyavahArAcAsmadAdInAmapi sugrahastatsaMketa iti / sugraha iti / zobhano graho yasyeti sugraho natu sukhena gRhyata iti sugrahaH, khalarthayoge SaSThayaprApteH / tAdAtmyaM ca tadabhinnatvena vyavahAryatvaM, tasya ca tAdAtmyasya nirUpakatvena vivakSito'rthaH
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA / zakyaH, Azrayatvena vivakSitaH zabdaH zakta ityucyate / zabdArthayostAdAmyAdeva zlokamazRNodathai zRNoti artha vadatItyAdivyavahAraH, omityekAkSaraM brahma, rAmeti vyakSaraM nAma mAnabhaGgaH pinAkinaH,. suratho nAma rAjA'bhUt , zabdAnuzAsanaM nAma zAstraM, vRddhirAdaic , ityAdau sAmAnAdhikaraNyena prayogazcopapadyate / na ca zabdArthayostAdAtmyasvIkAre madhuzabdoccAraNe mukhe mAdhuryarasAsvAdApattirvahnizabdoccAraNe ca mukhe dAhApattiriti vAcyam / abhedasyAdhyastatvAdvastuto bhedasya sattvena taadRshaapttivirhaadityaahuH| . naiyAyikAstvayaM zabdo'sminnarthe zakta ityatra svajanyabodhaviSayatvaprakArakecchArthakazakadhAtUttaravihitaktapratyayasya nirUpakatAsaMbandhenAzrayatvarUpakartRtvaviziSTabodhakatvAdopaH / zabdArthayoritaretarAdhyAsamaGgIkRtya tanmUlakasya tattadA bhinnatvena vyavahAryatArUpasya tattacchabdaniSThatattadarthatAdAtmyasya tattacchabdazaktigrAhakatvakalpanaM tu sati sadhvani kadavAvA lamvanamiva na rocate sdbhyH| zrAvaNabodhasyeva zAbdabodhasyApi zRNotyartha. tvAnnArtha zRNotIti prayogAnupapattiH / evaM ca AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya iti zrutAvapyAtmanaH zrotavyatopapadyate / artha vadatItyasya tu zabdena pratipAdayatItyarthaH / omityekAkSaraM brahma ityatra upasthitasvarUpazaktasyetizabdasya svarUpapratipAdye lakSaNA / tadekadeze ca svarUpe omityasyAbhedenAnvayaH / tenaiva saMbandhena ekAkSarapadArthasyApi tatrAnvaya iti / tathA ca ekAkSarAbhinnasvarUpapratipAdyaM brahmetyanvayabodhaH / na cApazuH pazuradravyaM ghaTa ityAdiprayogaviraheNa padArthaikadeze padArthAntarasyAnvayasyAvyutpannatvAdatra padArthaikadeze svarUpe omityasya ekAkSarapadArthasya cAnvayo na saMbhavatIti vAcyam / ghaTAdanya ityAdau anyapadArthaikadeze bhede paJcamyarthapratiyogitAyAH anvayadarzanAt vyutpattivaicitryeNa padArthaikadeze'pi padArthAntarAnvayasya kacidabhyupagamAt / ata eva gabhIrAyAM nayAM ghoSa ityatra nadIpadalakSyArthasya nadItIrasyaikadeze nadyAM gabhIrApadArthasyAnvaya iti / yadi ca tatra nadIpadasya gabhIranadItIre lakSaNA, gabhIrApadaM tu tAtparyagrAhakamityucyate, tadAtrApi itizabdasya OMsvarUpaikAkSarapratipAdye lakSaNA oNpadamekAkSarapadaM ca tAtparyagrAhakamiti / evamuttaratrApi bodhyam /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH athavA ekAkSarapadasyakAkSarapratipAdye lakSaNA / tadekadeze ca ekAkSare omityasyAbhedenAnvayaH / vastutastu brahmapadasya brahmapratipAdake lakSaNetyadoSaH / rAmetibyakSaraM nAma mAnabhaGgaH pinAkina ityatra nAmapadasya nAmapratipAdye lakSaNA tadekadeze ca nAmni byakSarapadArthasya rAmetItyasya cAbhedenAnvayaH / tathA ca rAmasvarUpabyakSarAbhinnanAmapratipAdyaH pinAkino mAnabhaGga ityanvayabodhaH / nanu nAmazabdasya lakSaNayA nAmapratipAdyArthakatve mAnabhaGgazabdasamAnAdhikaraNatvAttasya pulliGgatvaM kathaM na syAt / samAnAdhikaraNavizeSaNasya vishessysmaanlinggtvniymaat| na cAniyataliGgasamAnAdhikaraNavizeSaNasyaiva vizeSyasamAnaliGgatvani. yamaH / kathamanyathA vedAH pramANaM zabdaH pramANamityatra pramANazabdasya na puMliGgatvamiti / uktaM ca ratnamAlAyAm. vizeSaNe samAnArthe vizeSyasya vibhaktayaH / jahalliGge tu talliGga saMkhyA'pyutsargatastathA / ityatra sUtre puruSottamavidyAvAgIzena-ajahalliGge tu na vizeSyaliGgaM yathA dravyaM ghaTo vyaktirjAtyAzrayaH strI ratnaM vidyA dhanaM pramANaM zabda ityAdIti / kAtantrapariziSTakAreNApi vizeSyavadekAdhikaraNasya prAyeNetyatra sUtre niyataliGgAnAmasaMbhave vyatyayaH / zeSo yavAgU: zeSa yavAgU: artho bhANDam ardhaH zikhAsaMbAdhaH zAlAsaMbAdho vartmasaMbAdhaM bRhadapi tadvadvabhUva varmetyapi paThanti / prakANDaM yuvatiH AdiH kalatraM guNaH pradhAnam , upasarjanaM strI / saMbhave tu zeSa dadhi zeSaH odana ityuktam / asaMbhave vizeSyagataliGgagrahaNAsaMbhave itigopInAthatarkAcAryaH / evaM ca prakRte nAmazabdasya niyataliGgatvena pulliGgamAnabhaGgazabdasamAnAdhikaraNatve'pi na svaliGgaparityAga iti vAcyam / nAmazabdasyAtra lAkSaNikatvAllAkSaNikasya tu niyataliGgasyApi bhinnaliGgazabdasamAnAdhikaraNasya straliGgaparityAgadarzanAdyathA koThune'raNyAya ziro me zrIti (?) nAzaGkanIyam / niyataliGgasya lAkSaNikasya bhinnaliGgasamAnAdhikaraNatvena svaliGgaparityAgasya kAcitkatvAt / tathA coktaM kAtantrapariziSTe-aupacArike kacitsvaliGgaM kuntenadaM striyA yaSTayA puruSeNa kvacidanyathA kroSTune araNyAya ziro me zriyazo mUrkhamiti bhASyam (?) / ato hi smaranti liGgasya lokAzrayatvAditi / aupacArika iti aupacArikAH prAyazaH
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA / svaliGgAH kacittu lakSyAdanyaliGgA iti rahasyamiti tarkAcAryaH / smarantIti ghRddhA iti zeSaH / bhASye'pyuktaM liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGgasyeti / suratho nAma rAjetyatra surathazabdasya vA surathazabdapratipAdye lakSaNA tadekadeze ca surathazabde nAmapadArthasyAbhedasaMbandhenAnvayaH / tathA ca nAmAbhinnasurathazabdapratipAdyo rAjetyanvayabodhaH / zabdAnuzAsanaM nAma zAstramityatrApyevam / vRddhirAdaic ityatra tu vRddhizabdasya vRddhisaMjJake lakSaNeti na kutrApi kA'pyanupapattiriti / evaM ca asmAcchabdAdayamoM boddhavya itIcchaiva zaktirna tu padapadArthayoritaretarAdhyAsamUlako grAhyaH tAdAtmyasaMbandhavizeSa ityAcakSate / vastutastu arthAbhidhAne zabdAnAM yogyatA zaktirucyate / sA prasiddhA'prasiddhA ca dvividhA parikIrtitA / / AdyA gavAdizabdAnAmarthe gotvAdizAlini / devadattAdizabdAnAM tatra tatrApurAtanI // mukhyArthe yatra zabdasya tAtparya neti gamyate / zaktirAropitA'nyArthe lakSaNA tatra kathyate // gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadasya mukhyArthanadIvizeSAdau tAtparyAbhAvAttattIrAdau tadgatapAvanatvAdidharmapratipattaye zakyatAvacchedakAropAt zaktirAropiteti pratIyate / saiva lakSaNetyucyate / uktaM ca darpaNe mukhyArthabAdhe tadyoge yayA'nyArthaH pratIyate / rUDheH prayojanAdvAsau lakSaNA zaktirarpitA / / iti / arpitA vaktRpuruSeNAropitA / tadavRttidharmasya tadvattitvena pratipAdanamAropaH / kAvyaprakAze'pi mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAropitA kriyA / karmaNi kuzala ityAdau darbhagrahaNAdyayogAdgaGgAyAM ghoSa ityAdau ca galAdInAM ghoSAdyadhikaraNatvAsaMbhavAnmukhyArthasya bAdhe vivecakatvAdau sAmIpye ca saMbandhe ruDhitaH prasiddheH, gaGgAtaTa ityAdeH prayogAdyeSAM na tathA pratipattisteSAM pAvanatvAdInAM dharmANAM tathA pratipAdanAtmanaH prayojanAca mukhyenAmukhyArtho lakSyate yatsa AropitaH zabdavyApAraH sAntarArthaniSTho
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAgaH lakSaNA / mukhyArthasya bAdha iti| mukhyArthasya tAtparyaviSayAnvayabAdha ityrthH| jJAta iti zeSaH / tena kuntAH pravizantItyatra kuntapadasya kuntaviziSTe chatriNo gacchantItyatra ca chatripadasya chatryekasArthavAhiSu chatryacchatriSu na lakSaNAnupapattiH / prayojanAditi tu 'prAyikam / tena kacidvinA'pi prayojanaM lakSaNeti bodhyam / mukhyeneti bAdhitAnvayapratiyogitvenopasthitena mukhyArthena kAraNabhUtenetyarthaH / amukhyArthoM lakSyate iti amukhyArthaviSayakabodhAnukUlavyApAra ityarthaH / yaditi kriyAvizeSaNam / sAntarArthaniSTho mukhyArthabAdhagrahAdivyavadhAnenopasthite lakSyArthe svajanyabodhaviSayatAsaMbandhena sthitaH / etenAtra grAhakakathanena grAhyAyA vaktRtAtparyAtmikAyA lakSaNAyAH siddhiH / yadityavyayaM yayetyarthakam / vRttAvapyevam / AropitA vaktRpuruSeNa lakSyArthaviSatayA janitA kriyAvRttiriti vyAkhyAnaM zakyasaMbandho lakSaNeti naiyAyikamataM cApAstam / lakSaNAyA vRttyantaratve mAnAbhAvAdgauravAtphalAbhAvAdarpaNe 'lakSaNA zaktirarpitA' ityanenAropitazaktelekSaNAtvasya spaSTatayA'bhidhAnAcca / lakSaNAMyA vRttyantaratvamaGgIkRtya lakSaNAzaktirarpitetyatra zaktirvRttiriti vyAkhyAtameva / bhASye'pi sati tAtparye sarve sarvArthavAcakA ityuktam / lakSaNAyA bhedAstu kAvyaprakAzAdAvuktA iha tu nocyante granthagauravabhayAtprakRtAnupayogitvAcca / idAnIM prakRtamanusarAmaH / kiM ca nipAtAnAM vAcakatve samuccayaH zobhanaH, samuccayaM jAnAti samuccayo jJAyate ityAdyarthe ca zobhanaM ca jAnAti, ca jJAyate ityAdirapi prayogaH syAt / tathA ghaTasya samuccaya iha ghaTasyAbhAva ityAdAviva ghaTazca iha ghaTo netyAdAvapi ghaTAdipadASaSThI syAditi / tasmAnnipAtAnAM dyotakatvameva na vAcakatvamiti / abhiyuktairapyuktam--- dyotakAH prAdayo yena nipAtAzcAdayastathA / upAsyete hariharau lakAro dRzyate yathA // tathAnyatra nipAte'pi lakAraH karmavAcakaH / vizeSaNAdyayogo'pi prAdivaJcAdike samaH / / yena hetunA prAdaya upasargA dyotakAstenaiva hetunA tadRSTayA caprabhRtayo nipAtA api dyotakA eva na vAcakAH / athopasargANAmeva dyotakatve pramANAbhAvAdvAcakatvameva taSAM kuto neti, tathA ca dRSTAntAsiddhi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA / riti cennaivam upasargANAM vAcakatve upasyete ityatra tvayA upazabdasya prItirdhAtozca vyApAravizeSo'rthastayozca janyajanakabhAvaH saMsoM vAcyaH / evaM ca prItirUpaphalasya dhAtvarthatvAbhAvena hariharayordhAtvarthaphalAzrayatvAbhAvAtkarmatvAbhAvena dhAtorakarmakatvAtkarmaNi lakAro nopapadyeta / / nanvevaM cedupasargANAM dyotakatvamastu, anyeSAM nipAtAnAM tu vAcakatvameveti kuto nAGgIkriyata iti / na copasarga dRSTAntamAzrityAnyeSAM nipAtAnAM nipAtatvena hetunA dyotakatvaM sAdhanIyamiti vAcyam / vyabhicArasaMzayena nipAtatvasya dyotakatvasiddhiM pratyaprayojakatvAditi cenaivam / sAkSAtprabhRtInAM vAcakatve'pi sAkSAkriyate harinamaskriyate gururityAdau darzitarItyA karmaNi lakArAnupapatteriti manasikRtyAha upAsyete ityAdi karmavAcaka ityantam / upAsyete iti / athopAsyate haririti prathamopasthitamekavacanaM vihAya kenAbhiprAyeNa dvivacanamudAhRtamiti ceducyate-upasargasya vAcakatve'pi bhAve pratyaye upAsyate haririti prayoga upapadyate / ekavacanasya bhAve'pi sAdhutvAdityekavacanaM nodaahRtm| nanu bhAve pratyaye kRte tatra haripadasya prathamAntatvAnupapattiH / saMbandhe SaSThIprasaGgAt / na copazabdArthaprItau haripadArthasyAdheyatAsaMbandhenAnvayAnna harizabdAtSaSThIprAptiH / prAtipadikArthavizeSyatvena saMbandhavivakSAyAmeva paSThIvidhAnAditi vAcyam / rAjJo dhanamityAdyarthe rAjA dhanamityAdiprayogaviraheNa prAtipadikArthayorabhedAtiriktasaMvandhenAnvayasyAvyutpanatayA haripadArthasyopazabdArthaprItAvAdheyatAsaMbandhenAnvayAsaMbhavAditi cedatrocyate-prAtipadikArthayorabhedAtiriktasaMbandhenAnvayo'vyutpanna ityatra yadi nipAtAtiriktatvena prAtipadikaM vizeSyate tadA haripadArthasyopazabdArthaprItAvAdheyatAsaMbandhenAnvaya upapadyate ityabhiprAyeNaikavacanaM nodAhRtamiti / tathAnyatreti / anyatra sAkSAkriyate harinamaskriyate gururityAdisthalIyasAkSAdAdau / ___ athaivaM cette prAgdhAtorityanuzAsanAddhAtoH prAniyataprayogANAmupasargANAmivAnyeSAmapi gatisaMjJakanipAtAnAM dyotakatvamastu caprabhRtinipAtAnAM tu vAcakatvamevetyapi na vAcyam / bhUyAnprakarSa ityAdyarthe bhUyaH pretyAdiprayogasyeva zobhana: samuccaya ityAdyayeM zobhanaM cetyAdiprayogasyApi viraheNa prAdInAmiva caprabhRtinipAtAnAmapi dyotakatvasyAvazyamabhyupagantavyatvAdityAha-vizeSaNeti / AdinA samuccayaM jAnAtItyAdyarthe
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH ca jAnAtItyAdau dvitIyAdyarthakarmAdiparigrahaH / etenopasargANAmivAnye. SAmapi nipAtAnAM dyotakatvameva na vAcakatvamiti siddham / ata eva ghaTamAnaya nIlaM, candramiva mukhaM pazyatItyAdI ghaTamukhAdizabdasamAnAdhikaraNatvAnnIlacandrAdipadAhitIyAdayo'pyupapadyante / evaM ca na pacati caitra ityAdau caitrakartRkapAkAbhAva ityAdirUpazAbdabodhasya narthAbhAvamukhyavizeSyakatvAtkathaM zAbdabodhasya sarvatra kriyAmukhyavizeSyakatvamityapAstam / tatrApi nanipAtasya dyotakatvena dhAtoreva lakSaNayA pAkAdyabhAvArthakatvena zAbdabodhasya kriyAmukhyavizeSyakatAyAH sUpapAdatvAt / kriyApadena tatra dhAtvarthasya grahaNAditi / pare tu upasargA eva dyotakA anye tu nipAtA vAcakA eva / na caivaM cetsAkSAtkaroti namaskaroti harimityAdau haryAdeH karmatAnupapattirdhAtvarthaphalAzrayatvAbhAvAditi vAcyam / tatra lakSaNayA sAkSAtpadasya pratyakSaviSayaparatayA namaHpadasya ca svApakarSAvadhitvaprakArakabodhaviSayaparatayA nIlaM karoti ghaTamityAdau ghaTAderiva tatra haryAdeH karmatvasaMbhavAt / nApi samuccayaH zobhana ityAdyarthe ca zobhanamityAdiH prayoga: syAditi vAcyam / nipAtArthe zabdAntarArthasya tAdAtmyasaMbandhenAnvayasya prAyeNAvyutpannatvAt / 'kArtikyAdau yanna dAnaM tadatyantavininditam ' ityAdau kacideva tathA'nvayasya darzanAt / nApi samuccayo'sti samuccayaM jAnAtItyarthe cAsti ca jAnAtItyAdirapi prayoga Apadyeteti vAcyaM, nipAtArthasya kartRkarmAdibhAvenAnvayasyAvyutpannatvAt / nApi ghaTasya samuccayaH, iha ghaTasyAbhAva ityAdAviva ghaTazca, iha ghaTo netyAdAvapi ghaTAdipadASaSThIprasaGga iti vAcyaM, nipAtArthe ghaTAdipadArthasya pratiyogitAsaMbandhenAnvayAdeva tatra ghaTAdipadASaSThIprasaGgAbhAvAt , prAtipadikArthavizeSyatvena saMbandhavivakSAyAmeva SaSThIvidhAnAt / prAtipadikArthayo/denAnvayo'vyutpanna ityatra tu prAtipadikaM nipAtAtiriktatvena vizeSaNIyamityAhustanmate ayaM ghaTo na nIlaH, candra iva mukhamityAdau nIlacandrAdipadasya tiGsamAnAdhikaraNatvAbhAvAtprathamopapattyarthaM, ghaTamAnaya na nIlaM, candramiva mukhaM pazyatIyAdau nIlacandrAdipadasya ghaTamukhazabdasamAnAdhikaraNatvAbhAvAttato dvitIyAdyupapattyarthaM ca yatnaH kartavya iti / eke tvanvayavyatirekAbhyAM sarva eva nipAtAstattadarthavAcakAH / anyathA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA | 95 tattatprakRtereva lakSaNayA tattadarthaparatvasaMbhavena tattatpratyayAnAmapi tattadarthe zaktirvilupyeta / sphuTIkRtaM ca nipAtAnAM vAcakatvamavyayaM vibhaktIti sUtre bhagavatA bhASyakAreNa kaiyaTopAdhyAyena ca / yatra tu kvacidanubhavati sukhaM caitraH, sukhamanubhUyate caitreNa, gurumupAste ziSyaH, upAsyate guruH ziSyeNetyAdau vAcakatvaM na saMbhavati tatra dhAtostattadarthe vRttiranvAdinipAtAstu tAtparyagrAhakAH praNamatItyAdau tu prAdyupasargAH prakRSTAdyarthasya vAcakA eva / rapaTaM caitaddhAtoH karmaNa iti sUtre bhASyapradIpe ityAhuH / idameva mataM nyAyyamiti pratibhAti naH / etanmate ayaM ghaTo nIlo na, candra iva mukhamityAdau prathamopapattyarthamastidvayamadhyAhartavyam / tatra cAyaM ghaTo nIlo netyatrAstidvayAdhyAhAre ayaM ghaTo'sti nIlo nAstIti bhavati / tatra nIlo nAstItyatrAsterasAdhAraNadharmarUpo bhAvo'rthaH / naJazcAtyantAbhAvaH / tathA ca nIlatvAbhAvavAn ghaTo'stIti bodhaH / candra mukhamityatra tvastidvayAdhyAhAre candro'stIva mukhamastIti bhavati / tathA ca candrasattAsadRzI mukhasatteti bodhaH / sAdRzyaM ca kAntimattvAdi / tattaddharmasamAnAdhikaraNatvena kAntyAdimAdbhavanaM vA'sterarthaH / yadvA yathA sukhamanubhavati caitraH, sukhamanubhUyate caitreNa, gurumupAste ziSyaH, upAsyate guruH ziSyeNetyAdau kartRkarmapratyayopapattyarthaM dhAtoranubhavopAsanAdyarthe vRttimaGgIkRtyAnUpAdi upasargANAM dyotakatvamaGgIkriyate / tathA ayaM ghaTo nIlo na, candra iva mukhamityAdAvapi tiGsamA - nAdhikaraNatvaM vinA prathamAyA anupapattestadupapattyarthaM nIlAdipadasya nIlAdibhinne candrAdipadasya tu candrAdisadRze lakSaNAmaGgIkRtya naJivayodyatakatvamaGgIkAryamityekamevAstipadamadhyAhartavyamityadoSaH / tathA ca- vAcakatvaM nipAtAnAmanvayavyatirekataH / kacitphalAnurodhena dyotakatvamapISyate // iti sthitam / evaM ca ghaTamAnaya na nIlaM candramiva mukhaM pazyatItyAdAvapi naJivayodyatakatvamaGgIkRtya zAbdabodhasya kriyAmukhyavizeyakatvamupapAdanIyamiti na kA'pyanupapattirityalamadhikena / viSNupriyAyAM jAtena rudranArAyaNAtsataH / mahezasadRzAdrAmakizoreNa dvijAtinA // 1 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kRtA yA viduSAM prItyai zAbdabodhaprakAzikA / tatrAyaM zAbdabodhasya kriyAmukhyatvanirNayaH // 2 // nanu zAbdabodhe kIdRze sthale kasminpadArthe kasya padArthasyAnvaya ityAkAGkSAyAmAhakAkhyAtasthale tatra caitrAdeH karturAzraye / tiGarthe'sya tu dhAtvarthe vyApArAMze'nvayo mataH // 3 // grAmAdeH karmaNastatra dvitIyArthe'nvayo'sya tu / dhAtuvAcye phale tasya tathA vyApAra issyte||4|| tatra zAbdabodhe AkhyAtasthale caitro grAmaM gacchatItyAdau caitrAde: kartustiGarthe Azraye abhedasaMbandhenAnvayaH / tatrAzrayasya tirthatvaM tu "laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH" ityatra cakAreNa "kartari kRta" ityataH 'kartari' ityanuvRtteH / tatrAdezAnAM tivAdInAM zaktimAdezitvena prakalpiteSu lakAreSu prakalpyata ityuktamiti bodhyam / AdezAnAmeva tattadarthe zaktirna tvAdezinAmiti vaiyAkaraNasiddhAntAt / kartRtvaM ca dhAtvarthavyApArAzrayatvaM, tathA coktaM dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate , iti / yadyapi kriyA vyApAraH sa ca vRttyA dhAtUpasthApito dhAtujanyabodhamukhya vizeSyo'rthastathA'pi vRttyA dhAtUpasthApitasya dhAtunoktetyanenaiva lAbhAdatra kriyApadaM dhAtujanyabodhamukhyavizeSyArthaparam / tathA ca dhAtunoktakriya ityasya vRttyA dhAtUpasthApitadhAtujanyabodhamukhyavizeSyArthAzraya ityrthH| ___ evaM ca vRttyA taddhAtUpasthApitataddhAtujanyabodhe mukhyavizeSyArthAzraya. tvaM taddhAtvarthakartRtvamiti kartRlakSaNam / 'svatatra: kartA' iti sUtre svatantrapadamapyetatparamiti bodhyam / phalAzraye'tivyAptivAraNAya taddhAtujanyabodhamukhyavizeSyeti / mukhyapadAniveze'pi tatraivAtivyAptiriti / mukhyatvamiha vRttyA taddhAtUpasthApitArthAvizeSaNatvam / karmAkhyAtasamabhivyAhRtatvena taddhAturvizeSaNIyaH / tena gamyate grAmo gantavyo grAma ityAdau dhAtoH phalamukhyavizeSyakabodhajanakatve'pi na kSatiH / upasthApitAntanivezAca paktvA bhuGkte ityatra pAkasamAnakartRkaM pAkottara
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH ] zAbdabodhaprakAzikA / kAlaniSThaM vartamAnakAlavRttyekakartRkaM bhojanamiti vAkyArthabodhamukhyavizeSyabhojanAzrayasya na pacadhAtvarthakartRtvam / tAdRzavAkyArthabodhasya pacadhAtujanyatvamapyastIti tadApattiH / AzrayatvaM ca caitro gacchatItyAdau caitrAdipadasya zarIraparatve samavAyasaMbandhenAtmaparatve tu svajanakakRtyAzrayatvarUpaparaMparAsaMbandhena svasamavAyizarIrAvacchinnatvarUpaparaMparAsaMbandhena vaa| ratho gacchatItyAdau samavAyasaMbandhena caitro jAnAtIcchatItyAdau caitrAdipadasya zarIraparatve'vacchedakatAsaMbandhenAtmaparatve tu samavAyasaMbandhena / zabdAdarthaH prakAzate, devadattAya rocate modakaH, ityAdau tu viSayatAsaMbandhena / kanyAM vivahatItyAdau tu vivAhasya grahaNarUpatve caitrAdipadasya ca zarIraparatve'vacchedakatAsaMbandhenAtmaparatve tu samavAyasaMvandhena / vivAhasya dAnarUpatve tu uddezyatAsaMbandhena / atra ghaTo'stItyAdau tu svarUpasaMvandhena / ghaTo nazyati, jJAnaM nazyatItyAdau tu pratiyogitAsaMvandhena bodhyam / evamanyatrApi yathAnubhavamavagantavyam / kriyAzrayasya kartRtve'pi kriyAyA dhAtulabhyatvAdAzrayamAnaM tirtha iti bodhyam / amanyalabhyasyaiva zabdArthatvAt / naiyAyikAstu-AkhyAtasya kRtirvAcyA / gacchati gamanaM karoti, pacati pAkaM karotIti, karotinA vivaraNAt / kiM karotIti kRtiprazne gacchati pacatItyAguttarasyAkhyAtasya kRtyarthakatvaM vinAnupapattezca natu kartA, anantakRteH zakyatAvacchedakatve gaurvaat| gamanAnukUlakRtyAzrayazcaitra ityAdyanvayabodhastvAkhyAtArthasya kRterAzrayatAsaMbandhena prthmaantpdaarth'nvyaat| atra ca-'kathaM punarjJAyate'yaM prakRtyartho'yaM pratyayArtha iti ? anvayavyatirekAbhyAm / anvayAvyatirekAcca / ko'sAvanvayo vyatireko vaa| iha 'pacati' ityukte kazcicchabdaH zrUyate-paczabdazcakArAntaH, atizabdazca pratyayaH / artho'pi kazcidgamyate--viklittiH kartRtvamekatvaM ca / paThatItyukte kazcicchabdo hIyate kazcidupajAyate kshcidnvyii| pacchabdo hIyate, paThazabda upajAyate, atizabdo'nvayI / artho'pi kazciddhIyate, kazcidupajAyate, kazcidanvayI / viklittihIyate, paThikriyopajAyate, kartRtvaM caikatvaM cAnvayI / tena manyAmahe yaH zabdo hIyate tasyAsAvoM yo'rtho hIyate, yaH zabda upajAyate tasyAsAvarthoM yo'rtha upajAyata, ya: zabdo'nvayI tasyAsAvoM yo'rtho'nvayI' iti bhuuvaadibhaassympynukuulm|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdArthasaMgrahaH [ 3 bhAga: atizabdazceti / yadyapyayaM pratyayasamudAyastathA'pi prakRtibhAgAvabodhapara - tvAtpratyayabhAgaparyAlocane'nAdarA devamuktam / athavA pUrvAcAryaiH kaizcidatiH pratyayatvena kalpita iti tadapekSayaitaduktamiti kaiyaTaH / ratho gacchati caitro jAnAtIcchati yatate dveSTi vidyate nidrAtItyAdAvAzrayatve nazyatItyAdau tu pratiyogitve nirUDhalakSaNetyAhuH, tadanuzAsanaviruddham / "( laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH " ityanuzAsanena hi kartari lakAro vidhIyate na tu kRtau / na ca tatra caMkAralabdhaM kartRpadaM kartRtvaparamiti vAcyam / tathA sati kRto'pi kRtivAcakatvApatteH / " kartari kRt " ityato hi tatra kartRgrahaNamanuvartate / naceSTApattiH / gantA caitraH paktA caitra: ityAdAvanvayabodhAnupapatteH / na ca gacchati caitraH, pacati caitraH ityAdAvAkhyAtArthakRteriva gantA caitraH paktA caitraH ityAdau kRdarthakRterapi caitrAdipadArthe AzrayatAsaMbandhenAnvaya iti vAcyam / nipAtAtiriktaprAtipadikArthayorabhedAtiriktasaMbandhena sAkSAdanvayasyAvyutpannatvAt / anyathA gamanAnukUlakRtizcaitro dravyatvaM ghaTa, ityAdayo'pi prayogA Apadyeran / 98 " kiMca kRtAM kRtivAcakatve mitrA patrItyAdau patrayAdipadasya strIliGgatvamapi nopapadyate samAnAdhikaraNavizeSaNasyaiva vizeSyasamAnaliGgakatvaniyamAt / anyathA rAjJaH strItyAdau rAjAdipadasyApi strIliGgatvApatteH / tasmAtkRtaH kartRvAcakatvamavazyamabhyupagantavyam / tadanurodhena ca kartari kRdityatra kartRpadasya kartRtvaviziSTaparatASazyaM vaktavyA / tasyaiva ca kartRpadasya laH karmaNi ca " ityantrAnuvRttasya kartRtvaparatAyA asaMbhavAt kathamAkhyAtasya kRtivAcakatvamanuzAsanasiddhamiti / na ca kRtaH kartRvAcakatvAnurodhena kartari kRdityatra kartRpadasya kartRtvaviziSTaparatvamastu " laH karmaNi ca " ityantrAnuvRtasya tu tasya kartRtvaparatvameveti vAcyam / ekasya kartRpadasya sUtradvaye - Srthadvayakalpane gauravAnmAnAbhAvAt / gacchantaM pacantaM pacamAnaM vA caitraM pazyetyAdau zatRzAnajantasyApi kRtibodhakatApattyoktayuktyA'nvayabodhAnupapattergacchantIM pacantIM pacamAnAM vA mitrAM pazyetyAdau zatRzAnajantasya vizeSyasamAnaliGgakatvAnupapattezca durvAratvAt / " laH karmaNi ca " ityAdinA vihitasyaiva hi laTastibA divacchatRzAnajAvaNyAdizyete /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pranthaH ] zAbdabodhaprakAzikA | 99 kiM cAkhyAtasya kRtivAcakatve caitro grAmaM gacchati, caitrastaNDulaM pacatItyAdau caitrAdipadAtkartari tRtIyA prApnoti / tasya kartRvAcakatve tu na tRtIyAprAptiH / AkhyAtena karturabhihitatvAt / 'kartRkaraNayostRtIyA " ityanena hi anabhihite kartari tRtIyA vidhIyate / tatrAnabhihita ityasya tiGAdibhiranukta ityarthaH / athAkhyAtasya kRtivAcakatve karturanabhihitatve'pi tadgatasaMkhyAyA AkhyAtenAbhihitatvAduktasthale tRtIyA na bhavati / anabhihita ityetaddhi saMkhyAvizeSaNam anukte saMkhyAne ityarthaH / athavA abhidhAnamabhihitam " napuMsake bhAve ktaH " tathA cAbhinabhihite anabhidhAne saMkhyAyA ityarthaH / na cAnyatra lRptazakteH supa eva saMkhyopasthitisaMbhave na tiGayaM tadabhidhAyakatvamiti vAcyam / caitro maitrazca gacchata ityAdau vinA'pi tAdRzasupaM dvitvAdipratyayAt / lAghavAdekavacanatvAdirUpeNaikatvAdau zaktatvAcca / subekavacanatvAdirUpeNa zaktikalpane tu gauravaM syAditi cenna / saMkhyAyAH zabdato'lAbhAdadhyAhAre ca pramANAbhAvAtkarmaNi dvitIyetyAdisUtropAttakarmaNItyAdinaivAbhihita ityasyAnvayasaMbhavAcca / kiM cAnabhihitapadasya saMkhyAnabhidhAnaparatve caitro grAmaM gacchatItyAdau kartrAkhyAtArthasaMkhyAyA vinigamanAviraheNa karmaNyapyanvayApattedurvAratvAdgAmAdipadAdditIyA'pi na syAt / AkhyAtasya kartRvAcakatve tu tadrthasaMkhyAyAH karmaNyanvayo na bhavati tasyaikapadopAttatvAbhAvAt / ekapadopAtta eva sAdhane AkhyAtArthasaMkhyAnvayasya vyutpannatvAt / AkhyAtasya kRtivAcakatve tadvaktumazakyam / na cAkhyAtArthabhAvanAnvayinyeva tadarthasaMkhyAyA anvayaH, ekapadopAttayorbhAvanA saMkhyayorekatrAnvayasya vyutpannatvAditi vAcyam / ekapadopAttabhAvanAnvayitvApekSayA lAghavenaikapadopAttasAdhanatvasyaiva saMkhyAnvayaniyAmakatAkalpanAyA yuktatvAt / kartrekatvatvAdinA zaktikalpane karturapyabhidheyatayA zakyatAvacchedake zaktatAvacchedake ca gauravamadhikaM syAt / kiMca gantA caitraH, adhItI brAhmaNaH kRtapraNAmo janaH ityAdiSu kRdantAdiSu kRttaddhitasamAsaiH saMkhyAyA anabhidhAnA caitrbraahmnnjnaadishdebhystRtiiyaapttirdurvaaraa| atha kartRkaraNayostRtIyetyatra katRpadaM kartRtvaparam / tenAnabhihite
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kartRtve tRtIyA bhavati iti sUtrArthe caitro grAmaM gacchati caitrastaNDulaM pacatItyAdiSu caitrAdipadAnna tRtIyApattirAkhyAtena kartRtvasyAbhihitatvAt / gantA caitra ityAdiSu kRdAdibhiH karturabhihitatve kartRtvamapyabhihitameveti na tatrApi caitrAdipadAttRtIyAMpattizaGketi cedidamapi na cArutaramanuzAsanasthakartRpadasya mukhyArthatvasaMbhave lakSaNAyA anyaayytvaat| kiM cAkhyAtasya kRtivAcakatve tvaM pacasi, ahaM pacAmi, caitraH pacatItyAdiSu yuSmadAdeH samAnAdhikaraNatvAbhAvena 'yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH, asmadyuttamaH, zeSe prathamaH, ' iti sUtratrayoktA puruSavyavasthApi nopapadyate / bhinnAbhyAM rUpAbhyAmekadharmibodhakatvalakSaNaM sAmAnAdhikaraNyamaprasiddham / saMbhavAdanyAdRzaM tu na vAryata iti tu bAlapratAraNam / zabdazAstre samAnAdhikaraNapadasya sarvatra tAdRzazAbdasAmAnAdhikaraNyaviziSTaparatayA dRSTatvAdatrAnyAdRzasAmAnAdhikarajyamAdAya puruSavyavasthopapadAnasyAnyAyyatvAt / / evaM caitraH pacatItyAdau caitrAdiprAtipadikasya tiGsamAnAdhikaraNatvAbhAvena tataH prathamApi noppdyte| tiDsamAnAdhikaraNe prathameti vArtikena prAtipadikasya tiGsamAnAdhikaraNatva eva tataH prathamAvidhAnAt / tathA sa pacati tau pacataste pacantItyAdau tiGantasya kartRpadasamAnavacanakatvaniyamo'pi nopapadyate / samAnAdhikaraNavizeSyavizeSaNapadayoreva samAnavacanakatvaniyamAt / na ca pacati pAkaM karotIti yatnArthakakarotinAkhyAtasya vivaraNAttasya yatne zaktiravadhAryata iti vAcyam / tatra pAkapadena dhAtoliklittirUpaphalArthakathanena vyApAravAcinA ca karotinA tasya vyApArarUpArthakathanenAkhyAtenaiva cAkhyAtArthakathanena yatnArthakakarotinAkhyAtasya vivaraNAditi hetorevAsiddheH / karoteApAravAcitvaM na tu yatnavAcitvamityabhiyuktairapyuktam vyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyA / kRJo'karmakatApatte hi yatno'rtha iSyate / iti / ( yadi ? etena ) kRdhAtoryatnArthakatvaM vinA kiM karotIti yatnaprazna pacatItyuttaraM nopapadyate ityapAstam / kRJaH kriyAvAcitayA kiM karotItyasya kriyApraznatvena yatnapraznatvAbhAvAt / kRyo yatnArthakatAvirahAt / na cAkhyAtasyAzraye zaktAvAzrayatvasya svarUpasaMbandhavizeSarUpatvena nAnA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 granthaH] zAbdabAyaprakAzikA / zAbdabodhaprakAzikA / 101 tvAcchakyatAvacchedake gauravamiti vAcyam / prAmANikagauravasyAdoSatvAt / bhavanmatena ratho gacchati caitro jAnAtItyAdau AkhyAtasyAzrayatve lakSaNAyA Avazyakatvena lakSyatAvacchedakagauravasya tvayA'pi duSpariharatvAt / nahi zakyatAvacchedakagauravaM doSo lakSyatAvacchedakagauravaM na doSa ityatra pramANamasti / kiM cAsmanmate AzrayatvasyAkhaNDopAdhi. zaktirUpatvena na gauravamiti / kartRtvaviziSTasya prathamato bhAsamAnatvAt / natvetena kartuH kAkhyAtArthatvaM nirAkRtamiti bodhyam / tathA sati darzitadoSANAM durvaartaaptteH| . athavA zaktiH kArakamiti pakSamAzritya bhASye kAkhyAtasya kartRtvamartha ityuktam / tathA coktaM hariNA svAzraye samavetAnAM tadvadevAzrayAntare / kriyANAmabhiniSpattau sAmarthya sAdhanaM viduH / / svAzraye zaktyAzraye arthAtkartari karmaNi ca samavetAnAM tathA AzrayAntare karaNatvAdizaktyAzrayabhinne kartRtvazaktyAzraye karmatvazaktyAzraye ca samavetAnAM kriyANAmabhiniSpattau yatsAmarthya tattakriyAniSpattyanukUlA kartRtvakarmatvakaraNatvAdirUpA zaktistatsAdhanaM kArakamityarthaH / zaktyAzrayasya kArakatvena tadvyApyakartRtvAdinA ca vyavahAraH zaktizaktimatorabhedavivakSayA / evaM ca tvaM pacasItyAdau sAmAnAdhikaraNyamapi nAnupapannamityalamadhikena / ___ asyetyAdiH asya tirthAzrayasya / dhAtvartha iti / yadyapi saMyogAdirUpaM phalaM vyApArazca dhAtorarthastathA'pi kAkhyAtArthAzrayasya svanirUpitAdheyatAsaMbandhena vyApArAMza evAnvayo vyutpannastadAzrayasyaiva kartRtvAditi bhAvaH / . __ yattu-kathaM punarjJAyate'yaM prakRtyartho'yaM pratyayArtha iti prAguktabhUvAdisUtrabhASyAccaitro grAmaM gacchatItyAdau saMyogAdirUpaM phalaMgamyAdidhAtorarthaH |vyaapaarstu krtRprtyyaarthH| dhAtvarthaphalapratyayArthavyApArayorjanyajanakabhAvaH saMsargaH / na ca tatra vyApArasya kartRpratyayArthatAyA abhyupagamAt vyApArasattve phalAnutpAdadazAyAM pAko bhaviSyatItiprayogasya, vyApAra* vigame phalasattve pAko vidyata iti prayogasya cApattiH, bhAvavihitaghaJAdInAmapi vyApAro'rthastattadvidhisUtre bhAvapadasya vyApAraparatvAt
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vAdArthasaMgrahaH [3 bhAgaH kartRtvaM dhAtvarthAnukUlapratyayArthavyApArAzrayattvam / karmatvaM tu-parasamave. tapratyayArthavyApArajanyadhAtvarthaphalAzrayatvam / mahIruho vihagena saMyujyate, ghaTa: paTena saMyujyate, jAtivyaguNakarmasu samavaiti, ghaTo bhavati zveta ityAdau dhAtvarthAnukUlavyApArApratIteH saMyogAdimattvamAtrapratItezca pratyayasya vyApAravAcitvAbhAvAddhAtau na sakarmakatvamiti mataM tadayuktam / jigamiSati-pipakSati-ityAdau pratyayasya vyApAravAcitvAbhAvena sanpratyayAnupapatterapacatyapi viklittirUpaphalAnukUlAdRSTavati pacatIti prayogaprasaGgAdvibhAgarUpaphalAnukUlapUrvadezasaMyogavati nizcale'pi tyajatIti prayogaprasaGgAcca / phalavyArayorubhayordhAtvarthatve'pi bhUvAdisUtrabhASye yatpha. lamAtrakIrtanaM tatphalasyoddezyatvena pradhAnatvAnna tvetena vyApArasya dhAtvarthatvaM nirAkRtamiti bodhyam / tathA sati kArakasUtrabhASyavirodhApattezca / tatra hi vyApArasya dhAtvarthatvamuktam / tathA hi-adhizrayaNodakAsecanataNDulAvapanaghopakarSakriyAH pradhAnasya kartuH pAkaH / adhizrayaNodakAsecanataNDulAvapanaidhApakarSaNAdikriyAH kurvanneva devadattaH pacatItyucyate / tatra tadApattirvartate eSa pradhAnakartuH pAkaH etatpradhAnakartuH kartRtvaM droNaM pacatyADhakaM pacatIti kArake sUtre bhASye uktam / atra vyApArasya, bhUvAdisUtrabhASye ca phalasya dhAtvarthatvAbhidhAnAt phalavyApArayorubhayordhAtvarthatvaM bahubhiH sudhIbhiraGgIkRtamityavagantavyam / iti zAbdabodhaprakAzikA / 1 iyatyeva zAbdabodhaprakAzikopabdhA / Satrana
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'gujarAtI' mudraNAlayasthAni kryysNskRtpustkaani| . 1 zrImadbhagavadgItA prathamo guccha: Bhagav. mUlyaM mArgavyayaH at-Geeta with 7 commentari. es-AnandagirikRtaTIkAsaMvalitazAMkarabhASya-jayatIrthaviracitaTIkAsaMvalitAnandatIrthIya (mAdhva) bhASyarAmAnujabhASya--puruSottamajIprakAzitAmRtataraGgiNInIlakaNThIsametA / maJjulairAyasAkSarairmudritA / pRSThAnyaSTa zataparimitAni sucikkaNAni / mUlyam rU. ... 6-0-0 2 zrImadbhagavadgItA dvitIyo guccha: Bhagav. at-Geeta with 8 other com. mentaries--nimbArkamatAnuyAyizrIkezavakAzmIribhaTTAcAryapAdapraNItA-'tattvaprakAzikA, zrImadhusUdanasarasvatIkRtA-'gUDhArthadIpikA,' zrIzaGkarAnandapraNItA-'tAtparyabodhinI,' zrIdharasvAmikRtA'subodhinI, zrIsadAnandaviracitaH-bhAvaprakAzA, zrIdhanapatisUriviracitA-'bhASyotkarSadIpikA, devajJapaNDitazrIsUryaviracitA-'paramArthaprapA,' pUrNaprajJamatAnusArizrIrAghavendrakRtaH-' arthasaMgrahaH' ityetAbhiAkhyAbhiH sahitA / atra zlokAH sthUlatamAkSaraiSTIkAzca sthalAkSarairmudritAH, vRddhA mA kleziSateti / mU. rU. 10-0-0 0-15-0 3 uttaragItA Uttara-Geeta with a commentary-gauDapAdIyadIpikAkhyavyAkhyAyutA / bhagavatpAdazrIzaMkarAcAryANAM paramagurubhiH zrIzukAcAryANAM ca ziSyaiH zrIgauDapAdAcAryaiH praNIteyaM vyAkhyetyetAvatkathanamalamasyA mahimAnamavagamayitum / mUlyam rU. ... ... ... ... 0-3-0 0-0-6 4 zrImadvAlmIkirAmAyaNam ! Valmiki Ra. mayana with 3 well-known commentaries, sarvatantrasvatantrapratibhena zabdenduzekharAdinAnAnibandhapraNetrA zrImannAgezabhaTTena svaziSyasya sato jIvikApradAtuH zRGgaverapurAdhIzasya
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIramaNe: zrIrAmarAjasya nAnA praNItayA rAmAyaNa- mUlyaM mArgavyayaH tilakAkhyayA TIkayA, paNDitazrIvaMzIdhara-zivasahA. yAbhyAM praNItayA rAmAyaNaziromaNyAkhyayA *TIkayA, zrIgovindarAjapraNItayA bhUSaNAkhyayA TIkayAM ca saha mudrayitumArabdhamasmAbhiH zrImadvAlmIkirAmAyaNam / taJca saptabhiH khaNDaiH smaapyissyaamH| bAlakANDam / prathamaM khaNDam Bal Kanda uparinirdiSTaTIkAtrayopetam / mUlyam rU. ... ... 3-0-0 0-5-0 ayodhyAkANDam / dvitIyakhaNDam Ayodhya Kanda,-urdhvanirdiSTaTIkAtrayopetam / mU. rU. 5-0-0 0-7-0 araNyakANDam / tRtIyakhaNDam / Aranya Kanda uparinirdiSTaTIkAtrayopetam / mUlyam rU. 2-12-0 0-4-0 kiSkindhAkANDam / caturtha khaNDam Kishki. ndha Kanda uparinirdiSTaTIkAtrayopetam / mUlyam rU. ... ... ... ... 2-10-0 0-4-0 6 stotramuktAhAra:-Stotra-muktahar containing 256 Stotras asmin 256 stotrANi saMgRhItAni / yadyapi santi bhUrINi stotrapustakAni mudritAni bhUribhistathApi na teSviyatAM stotraratnAnAM saMgrahaH / asmAbhiH pUrvamamudritAnAM stotrANAM pustakAni kAzyAdikSetrebhyo bhUyasA prayAsena draviNavyayena ca samAsAdya tebhyazca prasAdaguNayuktAni stotrANi saMkalayya saMzodhya ca tAni bhAvikajanAnAM kRte'tra samAvezitAni tadAzAsmahe zraddhAvanto janAH saphalayiSyanti prayatnamasmAkamamumiti / mUlyam rU. 0-8-0 0-2-0 6 saMskAramayUkha:-Samskar Mayu. kha mImAMsakanIlakaNThabhaTTasutazaMkarabhaTTakRtaH / atra saMskArANAM svarUpaM kAla: itikartavyatA varNadharmA AzramadharmAzca vistarato mUlavacanopanyAsapuraHsaraM niruupitaaH| mUlavacanAni cApratipattivipratipattisaMbhAvanAsthaleSu krameNa paryAyazabdapradarzanena mImAMsakAbhimatanyAyAnusaraNena ca vyAkhyAtAni / ante kAtIyasUtrAnusAriprayogAzca dattAH / pUrva vArANasyAdiSu mudrito'pyayaM varNapadavAkyabhraMzaviparyayAdidoSapracuratayA'vibhaktaviSayatayA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca bhRzaM durbodho viparItabodhakarazcAsIt / asmAbhistu mUlyaM mArgavyayaH pranthakRtaiva punaH zodhitasya vardhitasya cAsya granthasya pustakamAsAdya viSayAMzca pravibhajya zodhane ca mahAntamAyAsamAsthAya mudritH| mU. rU. ... ... 0-12-0 0-1-0 7 AcAramayUkhaH-Achara Mayukha nIlakaMThabhakRtaH / prAtaHsmaraNAdizayanAntasyAhnikakriyAkalApasya nirUpaNaparo pranthaH / mUlyam .. ... .-8-0 0-1-0. manusmRtiH-Manu Smriti kullUkabhakRtaTIkayA, pranthAntareSu manunAnollikhitairidAnIMtanamanusmR. tipustakeSvanupalabhyamAnaiH zlokaiH, padyAnAM varNAnukramakozena, viSayAnukrameNa ca shitaa| sUkSmekSikayA saMzodhitA ca / mU. rU. ... ... ... 1-8-0 0-3-0 & fac affat:-Vidura-Niti with a commentary saMskRtaTIkopetA nItizAstrA bhyAsinAM vidyArthinAmatIvopayoginI / mU. rU. ... 0-4-8 0-1-0 10 vedAntarahasyam-Vedanta Rahasya vedAntavAgIzabhaTTAcAryaviracitam / atrAtamatasiddhAnto nirUpitaH / upapattizca pradarzitA / bhASA'ti. saralA prauDhAca / mUlyam rU.... ... ... .-1-0 0-0-6 11 viziSTAdvaitamatavijayavAdaH-Vishisht. advaita - Mata-Vijaya-Vada naraharipaNDitakRtaH / atra viziSTAdvaitamate pareSAmAkSepAnirAkRtya viziSTAdvaita evopaniSadAM tAtparya vyavasthA pitam / mUlyam rU. ... ... ... 0-1-0 0-6-0 12 raghuvaMzamahAkAvyam-Raghuvamsha With Mallinatha's commen. tary zrIkAlidAsakRtam / mallinAthakRtasaMjIvinyAkhyaTIkAsahitam / mU. rU. ... ... ... 0-10-0 0-3-0 raghuvaMzamahAkAvya-Only First Five Sargas of the Same with Commentary mallinAthaka taTIkopetam / sargAH 1-5 mUlyam rU. ... ... 0-4-0 0-1-0 14 kumArasaMbhavaM mahAkAvyam--Kumar Sa. mbhav with 3 known comm. entaries kavivarazrIkAlidAsaviracitamidaM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamasargaparyantaM mallinAthakRtasaMjIvinyA cAritryavardhana. mUlyaM mArgavyayaH kRtazizuhitaiSiNyA ca saMvalitaM tata AsamApti sItArAmakRtasaMjIvinyA'laMkRtaM sulalitairAyasAkSarairmudri tamatIva darzanIyamasti / mUlyam rU. .... ... 1-4~0 0-2-0. 15 kArikAvalI siddhAntamuktAvalIsahitA--- Karikavalee with SiddhantaMuktavali and other notes nyAyavaizeSikadarzanayoryutpitsUnAM kRte praNIteSu prakaraNaprantheSu siddhAntamuktAvalIsamudbhAsitA kArikAvalI mUrdhAbhiSiktatyatra na viduSAM vaimatyaM kiMtu tatra dIdhitikRdupasRtayA vivekasaraNyA saMkSepataH sUkSmatamAnAma rthAnAmupanibaddhatayA prAyaH khidyanti navyAzchAtrA:, iti teSAmupakArAyAsmAbhiH prAyaH sarveSu viSamasthale. dhvativistRtAM saralAM subodhAM ca TippanI paNDita-jIvarAmazAstribhiH kArayitvA tayA saheyaM dRDhatareSu sucikkaNeSu patreSu sthUlAkSarairmudritA / sArdhazatAbhyadhikapatrayutAmapImAM sarvasaulabhyAyAlpIyasA mUlyena vitraamH| mU.rU.... ... ... " 16 vaizeSikadarzanam-Vaisheshika Da. rshana with several comm. entaries zrIzaMkaramizrakRta-vaizeSikasUtropaskAra-jayanArAyaNatarkapaJcAnanabhaTTAcAryapraNItavivRti-candrakAntabhaTTAcAryapraNIta-bhASyasahitam / mU..... ... ... ... ... 2-0-0 1-3-0 17 vAdArthasaMgrahaH (prathamo bhAgaH)-Vadartha Samgraha First Part atra zeSakaSNakRtaM sphoTatattvanirUpaNaM, zrIkRSNamaunikRtA sphoTacandrikA,goDabolekRtaH prAtipadikasaMjJAvAdaH, vAkyavAdaH, hariyazomizrakRtA vAkyadIpiketi paJca granthAH saMkalitAH / paNDitAnAM prauDhacchAtrANAM ca bahutaramupakArakaH / mU.rU. ... ... ... ... 0-6-0 0-0-6 vAdArthasaMgrahaH (dvitIyobhAgaH)-Second Part atra bhavAnandasiddhAntavAgIzakRtaM SaTrArakavivecanam,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayarAmabhaTTAcAryakRtaH kArakavAdaH samAsavAdazca, eva- mUlyaM mArgavyayaH kAravAdazceti catvAro granthAH santi / mU. rU.... 0-6-0 0-0-6 19 nyAyabinduH-Nyayabindu pUrvamImAM sAyA: adhikaraNArthasaMgrAhako granthaH / tatsadupAkhyabhaTTa vaidyanAthakRtaH / TippanIsahitaH / mU. ... ... 20 mahAbhAgavatam-Maha Bhagavata devIpurANam / asmin bhagavatyA brahmasvarUpiNyA mahAkAlyA dAkSAyaNI-gaGgA-pArvatI-zrIkRSNetyavatAracatuSTayacaritAni,mahAkAlyA mUlasthAnaM ca prdhaantyopvrnnitaani|prsnggaadaamcritN skandacaritaM pANDavacaritaM gaNezotpattirgaGgAvataraNaM bhagavatIgItA lalitAsahasranAma zivasahasranAmAdayazca viSayA nirUpitAH / sArdha paJcasAhasrI saMhiteyam mU. rU... ... ... 2-0-0 0-3-0 21 taittirIyopaniSat-Taittiriya-Upa. nishat zrImacchaMkarabhagavatpAdakRtabhASyeNAnandagirikRtaTIkAyutena taittirIyavidyAprakAzena ca sahitA / mU. rU... ... ... ... ... 1-0-0 0-2-0 22 dazarUpakam-Dasha Rupaka nATya zAstraM dhanaJjayaviracitamavalokasahitaM paJcanadIyapaNDita sudarzanAcAryapraNItaprabhAkhyavyAkhyAsahitaM ca / mU. rU. 1-0-0 0-2-. 23 brahmasUtravRttiH-Brahma Sutra Vri. tti advaitamajarI / bhagavatpAda(AdyazaMkarAcArya)ziSya kRtA / mU. rU. .. ... ... ... .-12-0 0-2-0 24 candrAlokaH-Chandraloka with a commentary zrIpIyUSavarSajayadevakaviviracito'laMkAragranthaH / pAyaguNDopAhavaidyanAtha (bALaMbhaTTa) viracitaramAkhyavyAkhyAsahitaH mU.rU. ... ... .-8-0 0-1-0 25 mahAbhAratavirATaparva-Mahabharata Virata Parvan' with eight commentaries nIlakaNThakRtabhAratabhAvadIpaarjunamizrakRtadIpikA-caturbhujamizrakRtaprakAza-sarva. jJanArAyaNakRtabhAratArthaprakAza-vimalabodhakRtadurghaTArthaprakAzinI-rAmakRSNakRtavirodhArthabhaJjanI-viSamapadavivaraNa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vAdirAjatIrthaviracitalakSAbharaNetyaSTaTIkopetaM * vipulapATha- mUlyaM mArgavyayaH medasahitaM ca / mU. 8. ... ... ... 3-8-0 0-6-0 candrakAnta Chandrakanta (Hindi) (vedAnta jJAnakA mukhagrantha) prathama bhAga. yaha vaha grantha hai ki, jo nitAnta nirdhAnta vedAnta siddhAntakA ekAMta pratipAdaka "candrakAnta" maNi bambaI prAntake prasiddha sAptAhika 'gujarAtI' patrake mukhya-Adya saMpAdaka gujarAtI bhASAke suvikhyAta lekhaka, aneka granthoMke nirmAtA dezabhaktadhurINa, sArAsAravivekapravINa, vaizyakulabhUSaNa zrImAn zeTha icchArAma sUryarAma desAIke zuddha hRdayameM daidIpyamAna prabodharatnabhANDAgArakA camacamAtA huA eka amUlya ratna hai.. ki. 6. ... ... ... ... 2-8-0 0-4-0 27 yuktiprakAza-Yukti Prakasha(Hi ndi) vicArasAgarakA kartA sAdhu zrInizcaladAsajIne kiyA huA yaha grantha hindustAnI bhASAmeM hai. isameM vedAntakA 39 siddhAnta bahuta acchItarahase siddha kiye gaye hai. nizcaladAsakI vANI saba jijJAsulo. koMko jJAta honese vizeSa nirUpaNakI kucha jarUrata hai nahIM. aura jijJAsulokoMko ye grantha bahuta upayukta hai. . pakkI jilda aura acchA kAgaja. ... ... 1-0-0 0-2-. nodha-hI. pI. kharaca jUdA paDegA. 'gujarAtI ' mudraNAlayAdhipatiH / koTa sarkala sAsUna bilDiMga-muMbaI.