Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનકલક્ષી વિવિધ વિષયક ગ્રન્થમાળા પુbપ-૧૬
સ્વાધ્યાય મંજરી
પાદ' :
મુનિ ભુવનચવિજય
* ગગનતાણુ જેમ નહિ માન, તેમ અનંત ફળ જિનગુણગાન . ”
( પૂ. 9. શ્રી. સકળચંદ્ર )
:
યુરી-રતીન-પચારક :
ગણ પતચંદ પદમચંદ-બજાપુર.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનૈકલક્ષી વિવિધ વિષયક
ગ્રન્થમાળા પુ૫-૧૬
સ્વાધ્યાય મંજરી
સંપાદકઃ મુનિ ભુવનચંદ્રવિજય
“ગગનતણું જેમ નહિ માન. તેમ અનંત ફળ જિનગુણગાનં.”
(પૂ. ઉ, શ્રી
સુકળચંદ્રજી)
ગજપાલ એસ. કાપડીઓ અએિમ પારેખ
વડોદરા
મુંબઈ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમૃત
અનંત ઉપકારી અનંતજ્ઞાની વીતરાગ પરમાત્મા શ્રી તીર્થકર દેની દોમદોમ બાહ્ય સાહ્યબી, અતિશય, વાણીના પાંત્રીશ ગુણ અને વીતરાગતાને વૈજ્ઞાનિક સુમેળ અને સંગતિ એ છે ખૂબી અનેખી અને અનુપમ શ્રી જૈનશાસનની
મણિખચિત સિંહાસન બેઠા શ્રી અરિહંત, દીએ દેશના વિરાગની શ્રીમુખે ભગવંત.
તીર્થંકર પરમાત્માની સંસારતારક સમૃદ્ધ દેશના, વિરાગની ઉછળતી છોળો, દાવાનલ તુલ્ય દુનિયાનું દુઃખ વર્ણન. મોક્ષના અવ્યાબાધ અનંત સુખની સ્થાપના. તે માટે સમ્યગૂ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રાણિ મોક્ષ માર્ગનું વિશદ વિવેચન, નવતત્વ અને પંચાચારની સ્યાદવાદ શૈલિથી પ્રરૂપણ. પુણ્ય અને પાપના અનાદિના ખેલને પાકે ખ્યાલ. મોહે પેદા કરેલે ખુલે અંધાપે. જડની જીવજગત –પરની અનંતકાળની પકડ. કર્મોના પાશથી આત્માને-ભવ્યાત્માને મુક્ત કરવાની શ્રી તીર્થંકર દેવોની દ્રવ્યદયામય ભાવદયાને સદા વહેતે મીઠે મધુર, કલકલ સંગીતમય અમૃતઝરે.
આ અને આવા અનેક સુતોને મીઠો મહેરામણ ભર્યો છે આ “સ્વાધ્યાય મંજરી'માં. શ્રી ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચા–રૂ૫ક મહાગ્રંથના રચયિતા પૂ. શ્રી સિદ્ધર્ષિ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણિરચિત-૧. કીજિનસ્તવનમ્ શ્લેકરૂપ–એટલે દીન હતાશ ભવ્યાત્માની આરજુ. સાદા પણ અપાર ભાવવાહી શબ્દોમાં નિજનું નિવેદન. પરમાત્માના પારાવાર ગુણોનું આડકતરું આલેખન. મહામહેપાધ્યાય –મહાતાર્કિક–ન્યાય વિશારદ-ન્યાયાચાર્યબારાવ્યપાદ ઉ. શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજી મહારાજાની–૨. પરમાત્મ પચવિંશતિકા-ક-૨૫ પરમાત્મપદની આગવી મહત્તા-પરમાતમ શુદ્ધ સ્વરૂપજ્ઞાનમાર્ગની વિશિષ્ટતા. રાગદ્વેષની ભયંકરતા, સિદ્ધસુખ વર્ણનતીત, ધ્યાન અને ધ્યેયની ઉચ્ચ કક્ષાએ એકતા. વિ.વિ. અજબગજબનું અધ્યાત્મ પીરસે છે. પૂ. ઉપાધ્યાયજી એટલે સત્તરમી સદીના અનુપમ જ્ઞાન–સીતારા. તેઓશ્રીની શૈલિ અને રચના હરકેઈ ભાષામાં અધ્યાત્મના સ્પષ્ટ ઉંડાણમાં લઈ જઈ આત્માને આત્માનંદમાં તરબેલ બનાવી દે છે.
પરમહંત શ્રેષ્ઠજીવદયાપાલક–રાજાધિરાજ-શ્રીકુમારપાલ મહારાજા-વિરચિત-૩. “સાધારણ જિન સ્તવનમ' લેક ૩૩ સ્વનિન્દા–પરમાત્મહુતિ સ્વ સ્વચ્છ લાઘવ. સ્વામીની સત્ય અતિશયોક્તિ વિનાની વિશદ સ્તવના. કમાલ કરી છે અમારા ભાવી ગણધરના આત્મા કુમારપાળે આ સ્તવનામાં. છેલ્લા ૩૩મા શ્લેકમાં થતી માગણું અને છાવરતા આત્માને થંભાવી દે છે.
સરસ્વતીપુત્ર, અભુત શ્રદ્ધાધારક, મહાકવિ ધન પાળ વિરચિત–૪. “શ્રીગરષભ પંચાશિકા'-૫૦ ગાથા. વર્ણનવખાણ-એપ્રિશિએશન માટે શબ્દો જડતા નથી. એને
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંશિક અક આલેખવા માટે ક્ષયોપશમ નથી-કલમ એ સ્તવની સ્તવના કરવા શક્તિમાન નથી. આત્મા પરની કર્મોની કાલિમા દૂર કરી, શુકલધ્યાનની શ્રેણિએ ચઢાવનાર એ અભુત કાવ્યના શબ્દશદમાં, વીતરાગવાણીને, દ્વાદશાંગીને, અર્ક ભર્યો છે. એની ઉપમાઓ અનુપમ છે. એને ભાવ સંસાર ભાવને વિદારી મેક્ષ ભાવને પેદા કરનાર છે. દૂબહુ ચિત્ર આલેખન છે એ હૈયા ભાવનું. પરિણત આત્માની શુદ્ધ-વિશુદ્ધ ભાવનાનું.
આત્મા ધર્મના શુદ્ધ સ્વરૂપને આત્મસાત કરે. હૈયાની કેરે આલેખી લે. વીતરાગની વીતરાગતાને પામી જાય. આત્મપ્રદેશે–પ્રદેશે મુક્તિને રણકાર જાગે, ત્યારે કેવા કેવા ભાવમાં, કેટલા ઉચ્ચકક્ષાના અધ્યવસાયમાં રમતો રહે છે. એને આ છે નાજુક નમણે ભાવોત્પાદક નમુને અને... અને ૨૧મી ગાથામાં પ્રરૂપણું–ઉપગ કેટલે ઉંચી કેટિને! વિધિ–અપવાદને કે સુંદર ખ્યાલ !
આ મહાભાગની કૃતિ દ્વારા સ્તુતિ-સ્તવના કરી કલિકાલ સર્વજ્ઞ–શ્રીહેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ શ્રી સિદ્ધાચળ તીર્થ પર, દાદાના દરબારમાં, શ્રી કુમારપાળ મહારાજની હાજરીમાં.
એજ મહામહાશાસન-પ્રભાવક આરાધ્યપાદ શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અપૂર્વકૃતિ–૫. “શ્રી વીતરાગ સ્તોત્રમ્ ” પ્રકાશ-ર૦. લેક ૧૮૮, એની તે શી પ્રશસ્તિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલેખવી? કરે કુમારપાળ અધ્યયન વીશે પ્રકાશનું હરહંમેશ. આ છે તત્વજ્ઞાનને દરિયે, મહાશાસનની જીવંત ત. અષ્ટપ્રાતિહાર્યનું સાદશવર્ણન–વીતરાગતાની સ્વયંભૂ ઓળખ. લકત્તર દેહની લાલિમા. અતિશયોનું દૂબહુ ચિત્ર. પ્રકૃતિની પારમાર્થિક વ્યાખ્યા. વીતરાગતા અને ઉત્કૃષ્ટ આઢયતાને અલૌકિક સંગ.ચમત્કૃતિના ચમકારા. સુદેવ-કુદેવને ચિતાર. સૃષ્ટિસર્જનતાને સ્પષ્ટ પરિહાર. નિત્યાનિત્યની ફિલસફી. સ્યાદ્વાદની શુદ્ધપ્રરૂપણ, અનેકાંતવાદની અસ્મિતા. ઉત્પાદવ્યય-ધ્રુવાત્મક તત્ત્વત્રયી.
મારે તે સતયુગ કરતાં કલિયુગ વડે
મ મુજને જ્યાં શ્રી વીતરાગ બડે. સ્વામી સેવક ભાવની અદૃશ્યતા. નારક જીવો માટે પણ સ્વામી સુખકારણ. વિરોધી તમાં સમન્વય અને સાદશતાએમાં રહેલી નાથની નરી ઉપકારતા. તેના મૂળ કારણરૂપ સ્વામીને સ્વરૂપ વિરાગ. નિષ્કારણ વાત્સલ્ય મૂતિ. મન -વચન-કાયાના યુગની સંહતિમાં રહેલી સ્વાભાવિક્તા. ધ્યાતા-દય-ધ્યાનની એકાત્મક ત્રિમૂર્તિ. મહાશાસન અને શાસનાભાસની તુલા. અમૃત અને ઝેરની ખુલ્લી ઉપમા. પ્રભુગુણગ્રામ લસ્પટતામાં જ મુક્તિની રમણીયતા. તેમાંથી પ્રગટતી સ્વરૂપસમતા અને અલૌકિક સમાધિ. દુષ્કૃતનિન્દા સુકૃત અનમેદના. સિદ્ધો-મુનિઓઅને શાસનને સમર્પિતતા. ક્ષમાપના અને વિશ્વમૈત્રીભાવ, એકત્વ ભાવના અને અરિહંતનું શરણુ, નાથના નાથને કઠોર શબ્દોમાં વિજ્ઞપ્તિ.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીતરાગની આજ્ઞાનું પાલન એટલે શિવસંપદ-મુકિત. આજ્ઞાની વિરાધના એટલે સંસારમાં રખડપટ્ટી. આશ્રવ હેય સંવર ઉપાદેય. પરમાત્માના પાદરજની મહત્તા, દાચ ભાવે– સેવક ભાવે–કિંકરભાવે ન્યોછાવરતા.
બાકી રાખ્યું સર્વજ્ઞપુત્રે? સર્વજ્ઞપુત્ર અને સ્તુતિ પસંદગી–ધનપાળ સદશ શ્રમણોપાસકની કૃતિની. છે નમ્રતા અને ગુણનુરાગને જેટો ? મહાપુરુષોના મન–વચન-કાયાના ખેલજ અનેરા. મન ઉદાર અને વિશદ વાણુ મીઠી-મધુરી, નમ્ર અને પરમાત્મ ગીતિથી ભરેલી. કાયા-માયા મૂકતીમૂકાવતી–તપાદિસહ પરોપકારને સાધતી. ધન્ય છે કૃતિ ! ધન્ય છે જીવન ! - આ રીતે માત્ર ૩૦૬ શ્લેક ગાથાની બનેલી-સંગ્રહેલી આ નાનીશી કૃતિ. માટેજ એનું નામ “મંજરી”. સ્વાધ્યાય પૂ. સાધુસાધ્વી ગણને પ્રાણ. એજ કરે શ્રી ચતુર્વિધ સંધનું ત્રાણુ. સ્વાધ્યાય શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ માટે વિશેષ ઉપકારી. “સ્વાધ્યાય મંજરી” કિન્નરીગણ પણ ગાય. આનંદ હૈયે ન માય. ભવપીડથી છૂટકાય. મુક્તિમાં જઈ સમાય. અનંત અવ્યાબાધ સુખ મનાય. પૂ ૫. શ્રી. ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર–સંપાદિત જિન-ભકિત ઉપકારક ગ્રંથમાંથી–સશબ્દ ઉદ્ધત-આ કૃતિ માટે પૂ. શ્રી નેજ ઉપકાર યાદ કરે.
ભદધિતારક-પરમોપકારી–શાસન તેજ–સરસ્વતીપુત્ર –આરાધ્યાપાદ–ગુરુભગવંત સમર્થ ગચ્છાધિપતિ-શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાને ચરણકિંકર બાલ ભુવનચંદ્ર આપે હૈયાની નતિ માર્ગનુસારી શ્રી શ્રમણગણને.
મુનિ ભુવનચંદ્રવિજ્ય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાંજલિ
અભુત અભુત પરમારાધ્ય શ્રી સિદ્ધષિગણિ મહારાજા એક અદ્ભુત સાહિત્યકાર, રૂપકકથાકાર અને શ્રી જેન્દ્ર શાસનના સમૃદ્ધ આરાધક થઈ ગયા. ઉપમિતિ–ભવ–પ્રપંચિકા રૂપકકથા એક અનેખી પ્રતિભા અને અભુત સ્મરણ શકિત સાથે પાત્ર ગુંથણની આલ્હાદક અસ્મિતા બતાવે છે.
તેઓ શ્રી માટે કિંવદન્તી છે કે ત્રણ (કે એકવીસ) ફેરા અન્ય મતથી આકર્ષાયા અને પાછા અનાદિકાલીન શુદ્ધ સૈદ્ધાંતિક માર્ગમાં સ્થિર થયા. સ્થિર થયા એટલું જ નહિ પણ અનેકાને સનાતન સત્યમાં સ્થિર કરતા વિપુલ સાહિત્યની રચના કરી
“ઉપમિતિ” ને ગુર્જર ગિરામાં અનુવાદ પણ થયે છે. લગભગ સાતસો સાત પાનાના ત્રણ ભાગમાં સમાય. વાંચો અને આનંદ. “વસંત ઋતુનું વર્ણન તે જાણે તમે “વસંતમાં બેઠા છે” ક્રોધનું વર્ણન તે જાણે સાક્ષાત ક્રોધ સામો જ ઉભો છે. નાત્ર મહોત્સવનું વર્ણન દિવ્ય દુનિયામાં ખડા કરી દે છે. આ માત્ર અણુસાર.
આવા એક મહાપૂજ્યની, અત્યંત ભાવભરી, આત્માનું આકંદન રજુ કરતી કૃતિથી આ લઘુગ્રંથની શરૂઆત કરતાં, એક અનેરો આનંદ અનુભવ્યું.
અપાર ઘર સંસાર” શબ્દોથી શરૂઆત કરતા મહાપુરુષ સંસારના યથાસ્થિત સ્વરૂપને ખ્યાલ ખડે કરી,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૈયાની નતિ અને ભક્તિપૂર્વક પરમપ્રભુને મીઠે આલ ભે કમાલ રીતે આપે છે. સ્તવના કરતા ભકતને ભક્તિમાં તરખેાળ બનાવી દે છે. પરમાત્માના ચરણમાં અને શરણમાં સમર્પિત બનાવે છે.
અસ્મિતા
પરમારાધ્યપાદ કલિકાલ સર્વાંનુ શ્રા હેમચંદ્રસૂરીશ્વર મહારાજાએ પેાતાના બાલ્યકાળમાં પૂ. ગુરુદેવને આકર્ષ્યા. શ્રી સંધસહ પૂ. ગુરુદેવ માતા પાસે શાસનરત્નની માગણી કરે. માતા મુક્તભાવે સમર્પણ કરે. ઉડ્ડયનમ ત્રી સૌમ્યકળાયુક્ત સમપ ણુથી તેઓશ્રીના પિતાની સમ્મતિ મેળવે. સાધુપણાના ગણવેશમાં ગરિમા ઝબકી ઉઠે. કાયલાના રૂપમાં દેખાતું સુવ, દષ્ટિપાતથી સુવર્ણ દેખાય. સ્પર્શ માત્રથી સુવણુ રૂપમાં ઝમકે. ગુરેશ સિદ્ધરાજ ધ'લાભ' ના આશીર્વાંથી પ્રભાવિત અને પુતિ ખને. રાજ્યસભામાં પૂ. શ્રી અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે. સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ અને,
ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ ૭૦ વષઁની ઉમરે પરમાત અને, અસ્થિમજજા પ્રભુશાસનને અને પૂ, શ્રી ને સમર્પિત અને. આચરણા અને પાલન આશ્ચય પમાડે તેવું. અહિ'સાના પ્રચાર અને પ્રસર માટે આ કાળનું શ્રેષ્ઠ દૃષ્ટાન્ત. બધું સાયું. પૂ. શ્રી ની અપ્રતિમ પ્રતિભા, શાસન સમર્પિતતા અને હૈયાની વિશાળ ઉદારતાથી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારાએ ભારતવને અનુપમ શ્રેષ્ઠ સાહિત્ય લાખા શ્લાક પ્રમાણુનું પુ. શ્રીએ અનેકવિધ સાહિત્યની શાખાએ દ્વારા અપ`ણુ કર્યું' છે. કાવ્ય-વ્યાકરણ-ઇતિહ્રાસ—ધમસાહિત્ય દાર્શનિક ગ્રંથા વિ. વિ. દ્વારા સારાએ ઉપકારક ક્ષેત્રામાં, વિશાળ દૃષ્ટિયુક્ત ખેડ કરી છે. માટે તે। દાઢી મૂવાળી ‘સરસ્વતી' તરીકે પૂ. શ્રીની વિગ માં પણ ઓળખ હતી અને છે.
સૂતુ. વર્ષોન આગી લકીરામાં બાળ પ્રયાસ. માત્ર માટેની અલ્પ પ્રસ્તાવના. ઉપેદ્લાત.
કરી શકે ? આ તે થોડી અંગુલિનિર્દે શ. પ્રાકૃતજના સામુખી અસ્મિતાને
સાહિત્ય સમ્રાટ
પરમારાજ્યપાદ મહામહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજા એટલે સત્તરમી સદીના જ્યેાતિ ર. શ્રી જૈન શાસનના સમર્થ સિતારા બાળવયમાં માત્ર શ્રવણથી ભક્તામર મુખે માતાને સાંભળાવે અને પારણ' કરાવે. નાની વયમાં શ્રેષ્ઠ સાધુપણાને સ્વીકાર. પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે સ્વાભાવિક સમર્પિતતા. સ્વાધ્યાય અને સયમની એકધારી વર્ષોથ‘ભી ઉપાસના. પાંડિત્ય પારાવાર. બુદ્ધિ-કુશળતા માંધાતા પડિતાના માન મૂકાવે.
સાહિત્ય સર્જન વિવિધ ભાષામાં. લોકભાગ્ય સરળ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાહિત્ય સિદ્ધાંત અને દષ્ટાંતથી ખીલી ઉઠતું. ન્યાય વિશારદ ન્યાયાચાર્યનું બિરૂદ કાશીના અભેદ્ય કિલ્લામાં બ્રાહ્મણ પંડિતદ્વારા. પૂ. શ્રીના ન્યાયના ગ્રંથ એટલે વિશદ સાધન ન્યાયના અભ્યાસીઓ માટે. ૧૨૫–૧૫૦–૩૫૦ ગાથાદિનાં સ્તવને, સજઝાયે અને સ્તુતિઓ ઉપાસકને આત્માનંદમાં રમાડે, હૈયાને ડોલાવે. મનને મલકાવે. એક - ધ્યાન એકતાન બનાવે. સંસારના રંગરાગ ભૂલાવે. વિરાગ અને વૈરાગ્યમાં તરબોળ બનાવે–ભેજ્ઞાન જન્માવે.
સંકટ અને ઉપદ્રવો સહ્યા અનેક. હાથે લખેલ સાહિત્યની એકની એક પ્રત બાહ્ય અત્યંતર વિરોધી વર્ગ સમય પામી બાળી નાખે. અનેક યુકિતઓ રચે, પણ અડગતા અને હૈયાદિલી એની એજ ક્રિયાનુષ્ઠાનમાં પણ સરસ રતતા.
ખૂબી તે જુઓ. ગુર્જર ગિરામાં-દ્રવ્યગુણ-પર્યાયને રાસ અને એ ગ્રંથ ઉપર સંસ્કૃત ટીકાઓ પારાવાર. તત્વાર્થી ધિગમ એન્સાયકલોપીડીઆ એફ જૈનીઝમ ગણાતે ગ્રંથ. પાછળથી ઉત્પન્ન થએલ સંપ્રદાયને પણ પૂર્ણ માન્ય. એમાં સૂચિત છે મોક્ષને માર્ગ. સંપૂર્ણ તત્વજ્ઞાનને ખજાનવિશ્વનું સ્વરૂપ અને વિશ્વકલ્યાણને અહોભાવ.
કવિ-સમ્રાટ કવિશેખરપરમશ્રાવક શ્રી ધનપાલ કવિ. નું શ્રેષ્ઠ સજન તિલકમંજરી. કવિવર શ્રી કાળીદાસના કાદંબરી.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
ગ્રંથને ઘડીભર ભૂલાવે. અસલમાં પણ્ડિત બાહ્મણ. જૈનધર્મ પર પૂરે દ્વેષ. પણ વડીલ સાધુભ્રાતાએ સુતત્વનું ભાન કરાવ્યું. સાન સાચા સ્વરૂપમાં ઝબકી ઉઠી. વિદત્તાના વમળમાંથી નીકળી આત્મ સ્વરૂપના શુદ્ધ ભાનની શરણાઈના સૂરે આત્મા રંગાઈ ગયે.
અને પછી...પ્રાપ્તબુદ્ધિ અને સુંદર ક્ષયોપશમ સોળે કળાએ આત્મનાદથી ગાજી ઉઠયા. રાજા ભેજ જેવા પણ વારંવાર ધનપાળ કવિની પ્રજ્ઞા, હાજરજવાબી અને સમય પ્રાગ્ય ટિક સ્વચ્છ આચરણથી છકક બની ગયા.
પણ...પણ અભિમાનને પારો એક પ્રસંગમાં રાજા ભોજને અવળમતિમાં નાખી દે છે. ઉચ્ચકેટિની કૃતિને “અગ્નયે સ્વાહા' કરી દે છે. મહાકવિ અને પરમાત્માના પરમ ભક્તને મહાન ધાર્મિક સાહિત્યગ્રંથના વિનાશથી આઘાત તે જમ્બર લાગે જ ને ! પણ સ્વપુત્રીના તીવ્ર ક્ષયોપશમે કરી સારએ ગ્રંથ પુનઃ સર્જન થાય છે. અને તેથી જ તે ગ્રંથનું નામ “તિલકમંજરી નિર્માણ થાય છે.
શ્રદ્ધાબળ–વિવેક અને સ્વાભાવિક માનસિક ઉદારતા. પ્રભુશાસનના બળે વૃદ્ધિગત થએ જ ગયા અને અધ્યાત્મભાવ એ અને કેટિને પરમાત્મભાવ સાથે તાદમ્યભાવને પામતો ગયે કે એમની એક કૃતિ ઋષભ પંચાશિકા પ્રત્યેને પૂ. હેમચંદ્રાચાર્યશ્રીને અહેભાવ સાકાર રૂપમાં
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગિરિરાજ પર પરમહંત કુમારપાળ મહારાજાને જેવા -અનુભવવા મળે.
મહાકવિ અને શ્રેષ્ઠ શ્રાદ્ધવ સર્વજ્ઞપુત્ર સાચા અર્થમાં ગણાતા અનેક પ્રસંગે તેમના જીવનમાં તેની સાબીતિ આપતા ગુંથાયા છે.
સાત્વિક અહિંસા
પરમાત ગુજરેશ્વર કુમારપાળ મહારાજ માટેની સુંદર–સ્વચ્છ હક્તિમાં પૂર્ણસત્ય પ્રશસ્તિ છે કેઃ
ન સ્વર્ગે ન ક્ષિતિમષ્ઠલે ન વડવાવકત્રે ન લેભે સ્થિતિ : ત્રિલોક હિત પ્રાપિ, દીના યયા યા ચિરમ - ચૌલુકયેન કુમારપાલવિભુના પ્રત્યક્ષ ભાવાસિતા કે નિભી કા નિજમાનસૌકસિ વરે, કેનોપમીત સE અહિંસા ને રાજ્યકારભારમાં પણ ઝીણવટ
* ભર્યું સ્થાન આપનાર, મકડા ને જીવ બચાવવા પગના માંસને
છરી વડે કાપી દૂર મૂકનાર, યુદ્ધના મેદાનમાં પણ પિતાની ધાર્મિક
આવશ્યકક્રિયાને ન ચૂકનાર, સારીએ સેને ફૂટી જવા છતાં રિપને જીતનાર
અને તેના પર શેષ ન કરનાર,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્યોન્ય દેશમાં અને યવન રાજ્યમાં પણ
કળથી અહિંસાને ફેલાવનાર, વિષ આપનાર પ્રત્યે પણ મૈત્રી ભાવ
ધરી સમાધિમાં રહેનાર, પરાપૂર્વથી ચાલતી નીતિથી પણ અપુત્રીયાનું
અઢળક ધન ન લેનાર, સામાન્ય ઉપકારીને પણ યાદ કરી ગામના
ગામ દાનમાં આપનાર, અનુપમ શ્રદ્ધાવાન, સદાએ વીતરાગ મહાસ્તોત્રના વીસેય પ્રકાશને સ્વાધ્યાય કરનાર. અઢાર દેશનું એકચક્રી રાજ્ય કરવા છતાં વિરાગદશામાં રમતા. ન્યાય અને નીતિથી પ્રજાનું પુત્રવત પાલન કરનાર. પરસ્ત્રીને કદી છાતી ન આપનાર, યુદ્ધ ભૂમિમાં કદી પીઠ ન બતાવનાર, સંસ્કૃત ભાષાને અતિવૃદ્ધ ઉંમરે અભ્યાસ કરી ભકિતસ્તંત્ર બનાવનાર, અરિહંત પરમાત્માના અદકા સેવક, મહારાજા કુમારપાળની ગુણ રાશિને કલમ કઈ રીતે આલેખી શકે ?
જીવન જીવી જાણ્યું. મરણ આત્મસમાધિમય બનાવી દીધું. ગણધર પ્રાગ્ય નામ કમ પેદા કરી લીધું.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્ર
ક
૧૩
(शिष)
वजिते कविश्री धरावसम्मुह विसज्जिअ च्छडाहिं खेअराहिवा
७
परसमया कम्मि धण रसःश्रुतिः जागरेऽपि
वाह मवासित सर्व था मारयो તાકિ કેની
दशां
वञ्च्य ते मुक्तान्
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
*
-
लोकम्पृण વહિની इत्यन्योन्याश्रय औदासीन्येऽपि विश्वविश्वपिकारिणे
V
S
ગે
»
જ
જ
૧૨૩
?
गरिष्ठेभ्यो ૧૧૫
मुच्च ૧૧૯
कांश्चित्तुष्टया
ज्योत्स्नासु આ લઘુપણ ભાવવાહી સ્વાધ્યાય-મંજરી”ના મુફ સુધારવામાં અને શુદ્ધિપત્ર તૈયાર કરી આપવામાં પૂ. વિદ્વાન મુનિરાજશ્રી રત્નભૂષણવિજ્યજી મ. ની ચીવટ અને કાળજી અમારી અનુમોદનાને વિષય બની રહે છે.
પ્રકાશકે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
કલિકાલ સર્વજ્ઞ ગુજ રેશ્વર કુમારપાળ પ્રતિબોધક
સાર્વીય સાહિત્યકાર પૂ. આ ભ. શ્રી હેમચંદ્રસુરીશ્વરજી મહારાજા
કોટિશ :વદનાવલી ગણપતચંદ પદમ ઢ-બીજાપુર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાય વિશા૨૮ ન્યાયાચા મહાતાર્કિક સાહિત્ય શેખર પૂ. મહોપાધ્યાય
શ્રી યશોવિજયજી મહારાજા.
Eશા મા
કા , w
કઈ કઈ
રીતે
થાય છે. તેથી
કદીક હીલ
કેટિશ વંદનાવલી ગણપતચંદ પદમચંદ-બીજા પુર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीउपमितिभवप्रपंचामहाकथारचयिता ..
श्रीसिद्धर्षिगणिविरचितम् | વનસ્તવન
अपारघोरसंसार-निमग्नजनतारक !। किमेष घोरसंसारे, नाथ ! ते विस्मृतो जनः ॥१॥
પાર વગરના મહા ભયંકર સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબી ગયેલા પ્રાણીને તારનાર હે નાથ! આ ભયંકર સંસાર સમુદ્રમાં શું તમે મને ભૂલી ગયા છે? (૧) सद्भावप्रतिपन्नस्य, तारणे लोकबान्धव !। त्वयाऽस्य भुवनानन्द ! येनाद्यापि विलम्ब्यते ? ॥२॥
કે જેથી હે લેકબાંધવ! ત્રણ ભુવનને આનંદ આપનાર! મેં સાચા ભાવથી આપને સ્વીકાર્યા છે, છતાં આપ મને સંસારમાંથી તારવાને હજુ પણ ઢીલ કરે છે? (૨) आपन्नशरणे दीने, करुणाऽमृतसागर!। न युक्तमीदृशं कर्तु, जने नाथ ! भवादृशाम् ॥३॥
અહે કરૂણામૃતના સમુદ્ર! શરણે આવેલા દીન જનની ઉપર આપના જેવા દીનવત્સલે એ પ્રમાણે કરવું કઈ પણ રીતે ઉચિત નથી. (૩)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
भीमेऽहं भवकान्तारे, मृगशावकसन्निभः । विमुक्तो भवता नाथ!, किमेकाकी दयालुना ? ॥४॥
હે નાથ ! આપના જેવા દયાળુએ ભયંકર એવા આ ભવરૂપી જંગલમાં હરણના બચ્ચાની જેમ મને એકાકી કેમ મૂકે છે? (૪) સૂતશેતનિશિવકુતર૪તારવા निरालम्बो भयेनैव, विनश्येऽहं त्वया विमा ॥५॥
આમતેમ ચક્ષુને ફેંકતો ચંચલ કીકીવાળો અને આધાર વિનાને હું ભયને માર્યો આપના વિના અવશ્ય નાશ પામીશ. (૫) अनन्तवीर्यसम्भार!, जगदालम्बदायक !। विधेहि निर्भयं नाथ !, मामुत्तार्य भवाटवीम् ॥६॥
હે અનંત વીર્યને સંભાર! જગતને આલંબન દેનાર! નાથ ! મને સંસારરૂપી અટવીથી પાર ઉતારીને ભય વગરને કરે. (૬) न भास्कराहते नाथ ! कमलाकरबोधनम् । यथा तथा जगन्नेत्र !, त्वदृते नास्ति निर्वृत्तिः ॥७॥ | હે નાથ! કમળના વનને વિકાસ કરનાર જેમ સૂર્ય સિવાય બીજું કોઈ નથી, તેમ હે જગતના
જગતના
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચક્ષુ! આપના વગર મારી નિવૃત્તિ (મોક્ષ) કેઈથી થનાર નથી. (૭) किमेष कर्मणां दोषः ?, किं ममैव दुरात्मनः । किं वाऽस्य हतकालस्य ?, किंवा मे नास्ति भव्यता ? ॥
હે ત્રણે ભુવનના ભૂષણરૂપ ભગવાન! શું આ મારા કર્મને દેષ છે? અથવા દુરામાં એવા મારે પિતાને દેષ છે? અથવા શું આ અધમ કાળને દેષ છે ! અથવા શું મારામાં ભવ્યતા નથી? (૮) किं वा सद्भक्तिनिर्माह्य !, सद्भक्तिस्त्वयि तादृशी। निश्चलाऽद्यापि संपन्ना, न मे भुवनभूषण! ॥९॥
અથવા હે સદ્ભક્તિથી ગ્રાહ્ય થનાર ! ભુવન ભૂષણે! મારી હજી આપનામાં એવી નિશ્ચલ ' ભક્તિ જ થઈ નથી ? (૯) लीलादलितनिःशेषकर्मजाल ! कृपापर !। मुक्तिमर्थयते नाथ !, येनाद्यापि न दीयते ? ॥१०॥
હે લીલા માત્રમાં સમસ્ત કર્મની જાળને કાપી નાખનાર! કૃપાતત્પર! નાથ ! તે કારણથી મુક્તિને માંગવા છતાં હજુ પણ મને આપતા નથી? (૧૦) स्फुटं च जगदालम्ब !, नाथेदं ते निवेद्यते । नास्तीह शरणं लोके, भगवन्तं विमुच्य मे ॥११॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે જગતના આલંબન ! નાથ ! હું સ્પષ્ટપણે જણાવું છું કે આ લોકમાં મારે આપના સિવાય બીજું કઈ શરણુ નથી. (૧૧) त्वं माता त्वं पिता बन्धु-, स्त्वं स्वामी त्वं च मे गुरुः। ત્વમેવ કાનન્દ્રા, વાવિત વિશ્વર! તારા | હે જગદાનંદ! જીવિતેશ્વર ! આપ મારા માતા છે, આપ મારા પિતા છે, આપ મારા બંધુ છે, આપ મારા સ્વામી છે, આપ મારા ગુરુ છે, અને આપ જ મારા જીવન છે. (૧૨) त्वयाऽवधीरितो नाथ !, मीनवज्जलवजिते । निराशो दैन्यमालम्ब्य, म्रियेऽहं जगतीतले ॥१३॥
હે નાથ ! આપનાથી તિરસ્કાર કરાયેલે હું નિરાશ થઈને જળ વગરના માછલાની પેઠે નિરાધાર બની પૃથ્વી ઉપર મરી જઈશ. (૧૩) स्वसंवेदनसिद्धं मे, निश्चले त्वयि मानसम् । साक्षाद्भूतान्यभावस्य, यद्वा किं ते निवेद्यताम् ॥१४॥
હે ભગવાન ! મારું મન નિશ્ચલ એવા આપનામાં લીન થઈ ગયું છે, એ વાત મને જાતિ અનુભવથી સિદ્ધ છે. અથવા સાક્ષાત્ થયા છે અન્ય પ્રાણીઓના
1
.
આ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવે જેમને એવા આપને શું તે જણાવવાની જરૂર છે? (૧૪) मच्चित्तं पद्मवन्नाथ !, दृष्टे भुवनभास्करे । स्वयीह विकसत्येव, विदलत्कर्मकोशकम् ॥१५॥
હે નાથ ! ત્રણ ભુવનને વિષે સૂર્ય સમાન એવા આપને દેખતાં કમળની પેઠે મારૂં ચિત્ત અહીં કર્મરૂપી કેશેટાને ભેદતું અવશ્ય વિકાસને પામે - છે. (૧૫) अनन्तजन्तुसन्तान, व्यापाराक्षणिकस्य ते । ममोपरि जगन्नाथ !, न जाने कीदृशी दया! ॥१६॥ | હે જગન્નાથ ! અનંતપ્રાણિઓના સમૂહના વ્યાપારને વિષે અક્ષણિક–વ્યાકૃત એવા આપને મારા ઉપર કેવી દયા છે, તે હું જાણતો નથી! (૧૬) समुन्नते जगन्नाथ !, त्वयि सद्धर्मनीरदे । नृत्यत्येष मयूराभो, मद्दोर्दण्ड शिखण्डिकः ॥१७॥ - હે જગન્નાથ ! સદ્ધર્મરૂપી વાદળ ચઢી આવતાં આ મારા ભુજા દંડરૂપી મયુરો મયુરની જેમ નાચ કરે છે. (૧૭) तदस्य किमियं भक्तिः १, किमुन्मादोऽयमीदृशः। दीयतां वचनं नाथ !, कृपया मे निवेद्यताम् ॥१८॥
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે નાથ ! આ તે શું એની ભક્તિ છે કે ગાંડાઈ છે! તે વચન વડે મને જણાવે, કૃપા કરીને મને કહે. (૧૮) मभरीराजिते नाथ !, सच्चूते कलकोकिलः। यथा दृष्टे भवत्येव, लसत्कलकलाकुलः ॥१९॥
હે નાથ ! મંજરીથી સુશોભિત સુંદર આ વૃક્ષને જોતા જેમ મને હર કોયલ કલકલ શબ્દ કરવા લાગે છે, (૧૯) तथेष सरसानन्द बिन्दुसन्दोहदायके। त्वयि दृष्टे भवत्येव, मूल्ऽपि मुखरो जनः ॥२०॥ युग्मम् - તેમ સરળ–રસવાળા આનંદબિંદુના સમૂહને આપનાર આપને જોતાં આ મૂર્ખ માણસ પણ વાચાલ થઈ જાય છે. (૨૦) તને માગવાથી, નાથામાષિક્સ. મા નં , સન હિ નતવત્સ રા
તે કારણે હે જગતના શ્રેષ્ઠ પુરૂષ! હે નાથ ! આ અસંબદ્ધ ભાષણ કરનાર છે એમ માનીને નમન કરનાર પ્રાણીઓ પ્રત્યે વત્સલભાવ ધારણ કરનારા હોય છે. (૨૧)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
किं बालोऽलीकवाचाल, आलजालं लपन्मपि । न जायते जगन्नाथ ?, पितुरानन्दवर्धमा ? ॥२२॥ | હે જગતના નાથ ! એક બાળક અસ્તવ્યસ્ત, કાલું ઘેલું કે સાચું ખોટું બોલે છે તે પણ શું પિતાને આનંદ વધારનાર થતું નથી ? (૨૨) तथाऽश्लीलाक्षरोल्लापजल्याकोऽयं जनस्तव । किं विवर्धयते नाथ!, तोषं किं नेति कथ्यताम् ? २३॥
હે નાથ ! હું અશ્લીલ અક્ષરેના ઉપરૂપ જેવી તેવી ભાષામાં બેસું છું તેથી આપના આનંદમાં વધારે થાય છે કે નહિ, તે આપ મને કહે. (૨૩) अनाद्यभ्यासयोगेन, विषयाशुचिकर्दमे। गर्ने सूकरसंकाशं, याति मे चटुलं मनः ॥२४॥
હે નાથ ! અનાદિકાળના અભ્યાસથી મારૂં ચંચળ મન વિષય રૂ૫ અપવિત્ર કાદવમાં ભૂંડની જેમ ચાલ્યું જાય છે. (૨૪) न चाहं नाथ ! शक्नोमि, तन्निवारयितुं चलम् । अतः प्रसीद तद्देवदेव ! वारय वारय ॥२५॥ - હે નાથ ! એ મારા ચપલ મનને અટકાવવાને હું સમર્થ નથી, તે હે દેવના દેવ ! મારા ઉપર કૃપા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે અને તેને વિષયરૂપ અશુચિમાં જતું અટકાવે, અટકાવે. (૨૫) किं ममापि विकल्पोऽस्ति, नाथ ! तावकशासने । येनैवं लपतोऽधीश!, नोत्तरं मम दीयते ? ॥२६॥
હે નાથ ! શું મને આપની આજ્ઞા સંબંધમાં કંઈ શંકા છે? જેને પરિણામે હું આટલું કહું છું છતાં મને ઉત્તર આપતા નથી ? (૨૬) आरूढमीयती कोटी, तव किङ्करतां गतम् । ममाप्येतेऽनुधावन्ति, किमद्यापि परीषहाः ? ॥२७॥
હે નાથ ! હું આપના કિંકરપણાને પામે– આટલી હદે ચડ્યો છતાં હજુ સુધી આ પરિષહ મારી પાછળ દોડે છે તેનું કારણ શું ? (૨૭) किं चामी प्रणताशेष-, जनवीर्यविधायक ! । उपसर्गा ममाद्यापि, पृष्ठं मुश्चन्ति नो खलाः १॥२८॥
હે નમનાર જનના વીર્યને વધારનાર ! નાથ ! આ દુષ્ટ ઉપસર્ગો હજુ સુધી પણ મારે કેડે કેમ છેડતા નથી ? (૨૮) पश्यन्नपि जगत्सर्व, नाथ ! मां पुरतः स्थितम् । कषायारातिवर्गेण, किं न पश्यसि पीडितम् ? ॥२९॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે નાથ ! આખા જગતને આ૫ જુએ છે છતાં આપની સન્મુખ ઉભેલા અને કષાયરૂપી શત્રુઓથી પીડિત થયેલા આ સેવકને આપ કેમ જેતા નથી? (૨૯) कषायाभिद्रुतं वीक्ष्य, मां हि कारुणिकस्य ते । विमोचने समर्थस्य, नोपेक्षा नाथ! युज्यते ॥३०॥
હે નાથ ! મને કષાયોથી પીડાએલો જોયા છતાં અને તેનાથી મૂકાવવાને સમર્થ છતાં આપ જેવા દયાળુને મારા પ્રત્યે ઉપેક્ષા ધારણ કરવી વ્યાજબી નથી. (૩૦) विलोकिते महाभाग !, त्वयि संसारपारगे। आसितुं क्षणमप्येकं, संसारे नास्ति मे रतिः॥३१॥ - હે મહાભાગ ! સંસારથી પાર પામેલા એવા આપને જોયા બાદ આ સંસારમાં એક ક્ષણ પણ રહેવામાં મને આનંદ પડતું નથી. (૩૧) किं तु किं करवाणीह?, नाथ ! मामेष दारुणः। आन्तरो रिपुसंघातः, प्रतिबध्नाति सत्वरम् ॥३२॥
કિંતુ હે નાથ ! હું શું કરું? આ અંતરંગ શત્રને સમૂહ મને સત્વર સખ્ત રીતે બાંધી લે છે. (૩૨)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
विधाय मयि कारुण्यं, तदेनं विनिवारय । उद्दामलीलया नाथ !, येनागच्छामि तेऽन्तिके ॥३३॥
હે નાથ ! મારા ઉપર કૃપા કરીને તે શત્રુ સમૂહને પ્રચંડ લીલાથી દૂર કરી આપે જેથી હું આપની પાસે આવી પહોંચે. (૩૩) तवायत्तो भवो धीर!, भवोत्तारोऽपि ते वशः। વં ચા િ િવા, શ્રી રમેશ્વર? પારકા
હે ધીર આ સંસાર તારા આધારે છે અને આ સંસારથી નિતાર પણ તને આધીન છે. તે પછી હે પરમેશ્વર ! શા માટે બેસી રહેવાય છે! (૩૪) तद्दीयतां भवोत्तारो, मा विलम्बो विधीयताम् । नाथ ! निर्गतिकोल्लापं, न शृण्वन्ति भवादृशाः ? ॥३५॥
તે માટે હવે મને સંસારથી પાર ઉતારે, ઢીલ ન કરે. હે નાથ ! જેને બીજા કેઈનો આધાર નથી એવા મારા જેવાના ઉદ્દગારો શું આપ સરીખા નહિ સાંભળે? (૩૫) .
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचंद्राचार्यचरणकजचञ्चरीक
परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालविरचितं ॥ श्रीसाधारणजिनस्तवनम् ॥ नम्राखिलाखण्डलमौलिरत्न
रश्मिच्छटापल्लवितांहिपीठ!। विध्वस्तविश्वव्यसनप्रबन्ध !
त्रिलोकबन्धो जयताजिनेन्द्र ! ॥१॥ સમગ્ર ઇદ્રોના મુકુટ ઉપર રહેલા રત્નોના કિરના ફેલાવાથી કાંતિમય થયું છે પાદપીઠ જેમનું, નાશ કર્યો છે જગતનો દુઃખસમૂહ જેમણે, એવા ત્રણ લેકના બંધુ હે જિનેન્દ્ર ! આપ જય પામે. ૧. मूढोऽस्म्यहं विज्ञपयामि यत्त्वा
मपेतरागं भगवन् ! कृतार्थम् । न हि प्रभूणामुचितस्वरूप_ निरूपणाय क्षमतेऽर्थिवर्गः॥२॥
હે ભગવન! નિબુદ્ધિ એવો હું રાગરહિત અને કૃતાર્થ એવા આપને વિજ્ઞપ્તિ કરું છું. ખરેખર સેવક વગ માલીકને ઉચિત સ્વરૂપ નિરૂપણ કરવા भाट समथ थते। नथी. (२)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
मुक्तिं गतोऽपीश ! विशुद्धचित्ते
गुणाधिरोपेण ममासि साक्षात् । भानुदेवीयानपि दर्पणेऽशु
સજાન fઘોત પૃહન્તિઃ ? રૂપા હે સ્વામિન ! આપ મુક્તિને વિષે ગયા હેવા છતાં પણ મારા નિર્મલ ચિત્તને વિષે આપના ગુણેનો આરોપ કરવા વડે આપ મને સાક્ષાત છે. અત્યંત દૂર એ પણ સૂર્ય, દર્પણમાં કિરણોના સંગથી, ઘરની અંદર શું પ્રકાશ નથી કરતો ? (૩)
तव स्तवन क्षयमङ्गभाजां - મન્તિ પન્માનિંતપતિવાના कियच्चिरं चण्डरुचेमरीचि
स्तोमे तमांसि स्थितिमुद्वहन्ति ? ॥४॥ આપના સ્તવનવડે પ્રાણીઓના અનેક ભવન એકઠાં કરેલાં પાપે ક્ષય પામે છે. સૂર્યનાં કિરણેના સમૂહની હાજરીમાં અંધકાર ક્યાં સુધી ટકી શકે? (૪).
शरण्य ! कारुण्यपरः परेषां
निहं सि मोहज्वरमाश्रितानाम् ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
मम त्वदाज्ञां वहतोऽपि मूर्ध्ना
शान्ति न यात्येष कुतोऽपि हेतोः १ ॥५॥
હું શરણુ કરવા લાયક ભગવાન્ ! કરૂણા કર-વામાં તત્પર એવા ` આય, આપને આશ્રય કરીને રહેલા એવા ખીજાએના મેહવરને હણેા છે પરંતુ આપની આજ્ઞાને મસ્તક ઉપર વહુન કરતા એવા મારા આ મેહવરની, કાણુ જાણે કયા કારણથી. આ શાન્તિ થતી નથી ? (૫)
भवाटवीलङ्घनसार्थवाहं
त्वामाश्रितो मुक्तिमहं यियासुः । कषायचौरै जिन ! लुप्यमानं
रत्नत्रयं मे तदुपेक्षसे किम् ? ॥६॥
મુક્તિમાં જવાની ઈચ્છાવાળા હું... ભવરૂપી અટવીનુ ઉલ્લંઘન કરાવવામાં સાથે વાહ સમાન એવા આપના આશ્રય કરીને રહેલેા છું તેા પણ હું જિન! કષાયરૂપી ચારે વડે કરીને ચારાતા એવા મારા અમૂલ્ય ત્રણ રત્નાની આપ ઉપેક્ષા કેમ કરેા છે ! (૬)
लब्धोऽसि स त्वं मयका महात्मा भवाम्बुधौ बंभ्रमता कथंचित् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
आः पापपिण्डेन नतीन भक्त्या ।
न पूजिती नाथ ! न तु स्तुतोऽसि ॥७॥ ભવ સમુદ્રમાં રખડતા એવા મને કોઈ પ્રકારે મહા મુશીબતે આપ મહાત્મા મળ્યા છે. પરંતુ મેદની વાત છે કે પાપપિડ એવા મારાવડે ભક્તિથી હે નાથ ! આપને ન નમાયું, ન પૂજાયું કે ન સ્તુતિ "५५] - ४२॥था. (७)
संसारचक्रे भ्रमयन् कुबोध
दण्डेन मां कर्ममहाकुलालः। करोति दुःखप्रचयस्थमाण्ड
ततः प्रभो! रक्ष जगच्छरण्य ! ॥८॥ આ સંસાર ચક્રમાં કર્મરૂપી મેટે કુંભાર કુબેધરૂપી દંડવડે ભમાવતે મને દુઃખના સમૂહનું -ભાજન કરે છે. તે માટે હે પ્રભે ! હે જંગતના -शरभूत ! मा५ भा३ २क्ष ४२१. (८)
कदा त्वदाज्ञाकरणाप्ततत्त्व-.
स्त्यक्त्वा ममत्वादिभवैकफन्दम् । आत्मैकसारो निरपेक्षवृत्तिमोक्षेऽप्यनिच्छो भवितास्मि! नाथ ॥९॥
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
હે નાથ ! આપની આજ્ઞાને કરવાથી પ્રાપ્ત થયું છે તત્વ જેને એ હું આ સંસારના મૂળ કારણરૂપ મમત્વાદિકને ત્યાગ કરીને, આત્મા એ જ તત્વ છે એમ માનતે, સંસારથી નિરપેક્ષ વર્તનવાળો અને મેક્ષની પણ ઈચ્છા વિનાને ક્યારે થઈશ? (૯) तव त्रियामापतिकान्तिकान्तै
गुणेनियम्यात्ममनःप्लवङ्गम्। कदा त्वदाज्ञाऽमृतपानलोलः
स्वामिन् ! परब्रह्मरतिं करिष्ये ? ॥१०॥ હે સ્વામિન્ ! આપના ચંદ્ર કાંતિ સરખા મનહર ગુણરૂપી દોરી વડે મારા મનરૂપી વાનરને બાંધીને આપની આજ્ઞારૂપી અમૃતના પાનમાં લયલીન થએલે હું ક્યારે આત્મસ્વરૂપમાં આનંદ કરીશ? (૧૦) एतावती भूमिमहं त्वदंहि
पद्मप्रसादागतवानधीश!। हठेन पापास्तदपि स्मराद्या
ही मामकार्येषु नियोजयन्ति ॥११॥ હે સ્વામિન્ ! હું આપના ચરણકમળની કૃપાથી આટલા ઉચ્ચ સ્થાનને પામે છું. છતાં ખેદની
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત છે કે બળાત્કારથી કામવિકારાદિ પાપકર્મો મને નહિ કરવા લાયક એવી પ્રવૃત્તિઓમાં અત્યંત જોડે છે. (૧૧) भद्रं न किं त्वय्यपि नाथनाथे
सम्भाव्यते मे यदपि स्मराद्याः। अपाक्रियन्ते शुभभावनामिः
पृष्ठिं न मुश्चति तथापि पापाः ॥१२॥ આપ જેવા માલિક માથે હેચે છતે મને કહ્યું કલ્યાણ સંભવતું નથી ? અર્થાત્ બધું કલ્યાણ સંભવે છે. જો કે કામ વિકારાદિ શત્રુઓ શુભભાવના વડે કરીને દૂર કરાય છે છતાં તે પાપીઓ મારે છેડે મૂકતા નથી. (૧૨)
भवाम्बुराशौ भ्रमतः कदापि ___ मन्ये न मे लोचनगोचरोऽभूः। निस्सीमसीमन्तकनारकादि।
दुःखातिथित्वं कथमन्यथेश ! ॥१३॥ હે ઈશ! ભવસમુદ્રમાં ભમતા એવા મને કદાપિ આપનું દર્શન થયું નથી. એમ હું માનું છું. અન્યથા અમર્યાદિત દુઃખની ખાણરૂપ સીમંતક
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
નારક વગેરે દુઃખને ભગવનારે હું કેવી રીતે થાઉં? (૧૩) चक्रासिचापाडुशवज्रमुख्यैः
सल्लक्षणैर्लक्षितमंहियुग्मम् । नाथ ! त्वदीयं शरणं गतोऽस्मि __दुर्वारमोहादिविपक्षभीतः ॥१४॥
હે નાથ ! દુખે કરીને નિવારી શકાય તેવા માહ વગેરે શત્રુથી ભય પામેલે હું ચક્ર, તરવાર, ધનુષ, વજી પ્રમુખ શુભ લક્ષણે વડે અલંકૃત એવું જે આ૫નું ચરણયુગલ, તેના શરણે આવેલો છું (૧૪) અાપ્ય વગ્ય ! શરણ ! ગુણ !
सर्वज्ञ ! निष्कण्टक ! विश्वनाथ !। दीनं हताशं शरणागतं च
मां रक्ष रक्ष स्मभिल्लभल्लेः ॥१५॥ હે અગણિત કરૂણાવાળા ! હે શરણ કરવા લાયક ! હે પવિત્ર! હે સર્વ જાણનારા ! હે નિષ્ફટક! હે જગન્નાથ ! દીન, હતાશ અને શરણાગત એવા મારૂં કામદેવરૂપી ભીલના ભાલાઓથી રક્ષણ કરો, રક્ષણ કરે. (૧૫)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्वया विना दुष्कृतचक्रवालं
नान्यः क्षयं नेतुमलं ममेश ! । किं वा विपक्षप्रतिचक्रमूलं
चक्रं विनाछेत्तुमलंभविष्णुः ? ॥१६॥ હે સ્વામિન્ આપના વગર મારા પાપના સમૂહને ક્ષય કરવાને બીજા કેણ સમર્થ છે? અથવા તે શત્રુની સેનાના મૂળને ઉચ્છેદ કરવાને ચક વિના બીજા કેણ સમર્થ થઈ શકે છે? (૧૬) यद् देवदेवोऽसि महेश्वरोऽसि
बुद्धोऽसि विश्वत्रयनायकोऽसि । तेनान्तरङ्गारिंगणाभिभूत___ स्तवाग्रतो रोदिमि हा सखेदम् ॥१७॥
જે કારણ માટે આપ દેવના પણ દેવ છે મહેશ્વર છે, બુદ્ધ છે, ત્રણે જગતના નાયક છે અને હું અંતરંગ શત્રુઓથી પરાભવ પામેલે છું, તે કારણ માટે આપની આગળ ખેદ સહિત રૂદન ४३ छुः (१७) स्वामिन्नधर्मव्यसनानि हित्वा
मनः समाधौ निदधामि यावत् ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
तावत्क्रुधैवान्तरवैरिणो मा___ मनल्पमोहान्ध्यवशं नयन्ति ॥१८॥
હિં સ્વામિન ! જેટલામાં અધર્મો અને વ્યસનેને છેડીને હું મારા મનને સમાધિમાં સ્થાપન કરું છું, તેટલામાં તો જાણે કોધથીજ ન હોય તેમ અંતરંગ શત્રુઓ મને અત્યંત મેહાંધતાને પમાડે છે. (૧૮) त्वदागमाद्वेमि सदैव देव !
मोहादयो यन्मम वैरिणोऽमी। तथापि मूढस्य पराप्तबुद्धया
तत्सन्निधौ ही न किमप्यकृत्यम् ॥१९॥ હે દેવ ! આપના આગમ વડે હંમેશાં હું આ મેહાદિકને મારા શત્રુઓ છે, એમ જાણું છું. પણ મૂર્ખ એવા મને ઉત્કૃષ્ટ વિશ્વાસની બુદ્ધિ શત્રમાં થઈ છે. તેથી મેહાદિકની પાસે રહીને મારાથી કયુ અકાર્ય ન થાય ? અર્થાત મેહાદિકને લીધે પુદ્ગલમાં વિશ્વાસમાં અગર પુદ્ગલમાં પોતાપણાની બુદ્ધિથી મૂઢ બનેલા એવા મારે કોઈ પણ વસ્તુ ન કરવા લાયક ન રહી, એ ખેદની વાત છે. (૧)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
म्लेच्छैनॅशंसैरतिराक्षसैश्च
विडम्बितोऽमीभिरनेकशोऽहम् । प्राप्तस्त्विदानी भुवनैकवीर !
त्रायस्व मां यत्तव पादलीनम् ॥२०॥ પ્લેચ્છ, નિર્દય અને રાક્ષસને પણ ટપી જાય તેવા આ કામક્રોધાદિ વડે અનેક વખત હું દુઃખ પામ્યો છું. સારાએ ભુવનને વિષે એક વીર એવા હે પરમાત્મન ! હવે મેં આપને પ્રાપ્ત કર્યા છે. આપના ચરણમાં લીન એવા મારું રક્ષણ કરે. (૨૦) हित्वा स्वदेहेऽपि ममत्वबुद्धि
श्रद्धापवित्रीकृतसद्विवेकः। मुक्तान्यसङ्गासमशत्रुमित्रः
स्वामिन् ! कदा संयममातनिष्ये ॥२१॥ હે સ્વામિન ! સ્વશરીરને વિષે પણ મમત્વ બુદ્ધિનો ત્યાગ કરીને, શ્રદ્ધા વડે પવિત્ર અંતઃકરણવાળો થઈને, હદયમાં શુદ્ધ વિવેક–હેયાદિકને વિભાગ કરીને, અન્ય સર્વને સંગ ત્યજીને તથા શત્રુ અને મિત્રને સરખા સમજીને કયારે હું સંયમને કરીશ? (૨૧) त्वमेव देवो मम वीतराग!
धर्मों भवद्दर्शितधर्म एव ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
इति स्वरूपं परिभाव्य तस्मान् નોપેક્ષળીયો મતિ સ્વમૃત્યુઃ ।।રા
હૈ વીતરાગ ! આપજ મારા દેવ છે અને આપે અતાવેલે ધજ મારે ધર્મ છે. એ પ્રકારનું માર્ સ્વરૂપ વિચારીને આપે આપના સેવક એવી મારી ઉપેક્ષા કરવી લાયક નથી. (૨૨) जिता जिताशेषसुरासुराद्याः कामादयः कामममी त्वयेश ! । त्वां प्रत्यशक्तास्तव सेवकं तु निघ्नन्ति ही मां परुषं रुषैव ॥ २३ ॥ હું ઈશ ! જીત્યા છે સવ દેવ અને દાનવે જેણે એવા આ કામાદિક છે. તેને આપે સર્વથા જીતી લીધા છે પરંતુ આપને જીતવાને અશક્ત નીવડેલા એવા તે કામાદિક, જાણે ક્રોધથીજ નહાય તેમ, આપના સેવક એવા મને નિર્દયતાથી હણે છે, એ ખેદની વાત છે. (૨૩)
सामर्थ्यमेतद्भवतोऽस्ति सिद्धिं सत्त्वानशेषानपि नेतुमीश ! | क्रियाविहीनं भवदंड्रिलीनं
દ્વીન ના િક્ષતિ માં શબ્દ ! ||રા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
હે ઈશ! સમસ્ત પ્રાણુઓને મુક્તિમાં લઈ જવાનું આપનું સામર્થ્ય છે. તે પછી કિયાવિહીન, દીન અને આપના ચરણ કમલમાં લીન એવા મને આપ કેમ બચાવતા નથી ? त्वत्पादपद्मद्वितयं जिनेन्द्र !
स्फुरत्यजस्रं हृदि यस्य पुंसः। विश्वत्रयीश्रीरपि नूनमेति
तत्राश्रयार्थ सहचारिणीव ॥२५॥ હે જિનેન્દ્ર ! જે પુરૂષના અંતઃકરણમાં આપના ચરણ કમળનું યુગલ હંમેશાં કુરાયમાન છે, ત્યાં નકકી ત્રણે જગતની લક્ષ્મી, સહચારિણુંની માફક, આશ્રય કરવાને આવે છે. (૨૫)
अहं प्रभो ! निर्गुणचक्रवर्ती
क्रूरो दुरात्मा हतकः सपाप्मा। ही दुःखराशौ भववारिराशौ | ___ यस्मान्निमग्नोऽस्मि भवद्विमुक्तः ॥२६॥
હે પ્રભે ! હું નિર્ગુણ એમાં ચકવત છું, કૂર છું, દુરાત્મા છું, હિંસાખોર છું અને પાપી છું જે કારણથી આપનાથી છૂટા પડેલે એ હું, દુઃખની
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાણ એવા ભવસમુદ્રમાં, ડુબી ગયો છું-એ ખેદની વાત છે. (૨૬). स्वामिन्निमनोऽस्मि सुधासमुद्रे
यन्नेत्रपानातिथिरद्य मेऽभूः । चिन्तामणौ स्फूर्जति पाणिपझे.
पुंसामसाध्यो नहि कश्चिदर्थः ॥२७॥ હે સ્વામિન ! જે કારણથી આજે આપના દર્શન થયાં, તે કારણથી આજે હું અમૃતના સમુદ્રમાં ડૂબી ગચે છું. જેના હસ્તકમળમાં ચિંતામણિ રત્ન કુરાયમાન થયું છે, તેવા પુરૂષને કઈ પણ વસ્તુ અસાધ્ય નથી જ. (૨૭) त्वमेव संसारमहाम्बुराशी
निमज्जतो मे जिन ! यानपात्रम् । त्वमेव मे श्रेष्ठसुखैकधाम
विमुक्तिरामाघटनाभिरामः ॥२८॥ -- હે જિનદેવ ! સંસારરૂપી મહા સમુદ્રમાં ડૂબતા એવા મને આપજ પ્રવહણ સમાન છે. અને આપજ ઉત્તમોત્તમ સુખના અદ્વિતીય ધામ છે. તથા મૃતિરૂપી સ્ત્રીને સંગ કરાવવામાં આપજ અભિરામ મનહર છે. (૨૮)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
चिन्तामणिस्तस्य जिनेश ! पाणी
कल्पद्रुमस्तस्य गृहाङ्गणस्थः। नमस्कृतो येन सदापि भक्त्या
स्तोत्रैः स्तुतो दामभिरचितोऽसि ॥२९॥ હે જિનેશ્વર ! જેણે ભક્તિથી હંમેશાં આપને નમસ્કાર કરે છે. સ્તવને વડે સ્તુતિ કરી છે અને પુષ્પની માળાઓ વડે પૂજા કરી છે. તેના હાથમાં ચિન્તામણિ રત્ન પ્રાપ્ત થયું છે અને તેના ઘરના આંગણામાં કલ્પવૃક્ષ ઉગે છે. (૨૯) निमील्य नेत्रे मनसः स्थिरत्वं
विधाय यावज्जिन ! चिन्तयामि । त्वमेव तावन्न परोऽस्ति देवो
निःशेषकर्मक्षयहेतुरत्र ॥३०॥ હે ભગવન ! હું મારા નેત્રે બંધ કરીને તથા મનને સ્થિર કરીને જ્યારે ચિંતવન કરું છું, ત્યારે આ જગમાં સંપૂર્ણ કર્મક્ષયના કારણભૂત આપજ છે, પણ બીજે કઈ નથી, એમ સ્પષ્ટ સમજાય છે. (૩૦) भक्त्या स्तुता अपि परे परया परेभ्यो
मुक्तिं जिनेन्द्र ! ददते न कथञ्चनापि ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
सिक्ताः सुधारसघटैरपि निम्बवृक्षा _ विश्राणयन्ति नहि चूतफलं कदाचित् ॥३१॥
હે જિનેન્દ્ર ! ઉત્કૃષ્ટ ભક્તિથી સ્તુતિ કરાએલા પણ અન્ય દેવે. બીજા પિતાની સ્તુતિ કરવાવાળાને કેઈપણ પ્રકારે મુક્તિ આપતા નથી, તે યુક્તજ છે. કારણકે અમૃતના ઘડાઓથી સીંચાએલા પણ લીંમડાના વૃક્ષ કેઈપણ કાળે આંબાના ફળને આપતાજ નથી. (૩૧) भवजलनिधिमध्यान्नाथ ! निस्तार्य कार्यः
शिवनगरकुटुम्बी निर्गुणोऽपित्वयाऽहम् । नहि गुणमगुणं वा संश्रितानां महान्तो _ निरुपमकरुणार्द्राः सर्वथा चिन्तयन्ति ॥३२॥
હે નાથ ! ગુણ રહિત એવા પણ મને આપે સંસાર સમુદ્રના મધ્યભાગથી નિસ્તાર કરીને મેક્ષનગરને કુટુંબી કરવો જોઈએ કારણ કે અદ્વિતીય દયાથી આદું થએલા મહાન પુરુષે આશ્રયે આવેલાએના ગુણ અગર અવગુણને સર્વથા ચિંતવતા નથી. (૩૨) प्राप्तस्त्वं बहुभिः शुभैस्त्रिजगतश्चूडामणिर्देवता निर्वाणप्रतिभूरसावपि गुरुः श्रीहेमचन्द्रप्रभुः ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
तन्नातः परमस्ति वस्तु किमपि स्वामिन् ! यदभ्यर्थये
किन्तु त्वद्वचनादरः प्रतिभवं स्ताद्वर्धमानो मम ॥३३॥ તે ઘણું પુએ કરીને ત્રણ જગતના મુકુટમણિ સમાન અને મોક્ષના સાક્ષી એવા આપ દેવ અને આ શ્રી હેમચંદ્ર પ્રભુ ગુરુ પ્રાપ્ત થએલા છે. તેથી કરીને તે સ્વામિન! આનાથી બીજી કોઈ પણ ઉત્કૃષ્ટ ચીજ નથી કે જેની હું આપની પાસે યાચના કરૂં. કિન્તુ ભભવ આપના વચનને વિષે મારે આદર વધતો રહે એવી હું અભ્યર્થના કરું છું. (૩૩)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धसारस्वतमहाकविश्र धनपालविरचिता श्री ऋषभपञ्चाशिका |
जयजंतुक पपायव ! चंदायव ! रागपंकयवणरस । सयलमृणिगामगामणि ! तिलोअचूडामणि ! नमो ते १२ ॥ ( जगज्जन्तु कल्पपादप ! चन्द्रातप ! रागपङ्कजवनस्य । सकल मुनिग्रामग्रामणी - त्रिलोकचूडामणे ! नमस्ते ॥ )
આપનાર રાગરૂપી
હે જગત્તા જીવા પ્રતિ વાંછિત ફળ હાવાથી કલ્પવૃક્ષ ( સમાન ચેાગીશ્વર )! ( સૂ` વિકાસી ) કમલેાના વન પ્રતિ (તેને નિમીલન કરનાર હેાવાથી) ચન્દ્ર-પ્રભા (તુલ્ય પરમેશ્વર) ! હે સકલ કળાથી યુક્ત એવા) મુનિ-ગણના નાયક ! હે સ્વ, મ અને પાતાળ ( અથવા અપેાલેક મધ્યલેાક અને ઊલાક) રૂપી ત્રિભુવનની ( સિદ્ધ શિલારૂપી) ચૂડાને વિષે (તેના શાશ્વત મડનરૂપ હાવાને લીધે) મણિ (સમાન ઋષભ-દેવ! સ્વામિન્ !) આપને (મારા ત્રિકરણ શુદ્ધિપૂર્ણાંક) નમસ્કાર હા. (૧) जयरोसजलणजलहर ! कुलहर ! वरनाणदंसणसिरीणं । मोहतिमिरोह दिणयर !, नयर ! गुणगणाण पउराणं ॥२॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
(जय रोषज्वलनजलघर! कुलगृह ! वरज्ञानदर्शनश्रियोः। मोहतिमिरौघदिनकर! नगर! गुणगणानां पौराणाम् ॥
હે ક્રોધરૂપી અગ્નિને (શાંત કરવામાં) મેઘ (સમાન) ! હે ઉત્તમ (અપ્રતિપાતી) જ્ઞાન અને દેશનની (અથવા જ્ઞાન અને દર્શનરૂપી) લક્ષમીઓના (આનંદ માટે) પિતૃ-ગૃહ (તુલ્યો! હે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહને (અંત આણવામાં) સૂર્ય (સમાન) ! હે (તપ, પ્રશમ ઈત્યાદિ) ગુણેના સમુદાયરૂપ નાગરિકના (અથવા અનેક ગુણેના સમુદાના નિવાસ માટે) નગર (તુલ્ય) ! આપ જયવંત-સત્કૃષ્ટ વર્તે. (૨) दिट्ठो कहवि विहडिए, गंठिम्मि कवाडसंपुडघणमि । मोहंधयारचारयगएण जिण ! दिणयरुव्व तुमं ॥३॥ (दृष्टः कथमपि विघटिते ग्रन्थौ कपाटसम्पुटघने । मोहान्धकारचारकगतेन जिन! दिनकर इव त्वम् ॥)
અનેક ભવેથી એકત્રિત થએલ હેવાથી) દ્વારના યુગલ જેવી ગાઢ (રાગ-દ્વેષના પરિણામરૂપ) ગાંઠને જ્યારે મહામહેનતે નાશ થયે, ત્યારે તે જિનેશ્વર ! (૨૮ પ્રકારના) મેહરૂપી અંધકારથી વ્યાપ્ત એવા કારાગૃહમાં રહેલા મને સૂર્ય સમાન આપનું દર્શન થયું. (૩)
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
भविअकमलाण जिणरवि ! तुह दसणपहरिसससंताणं । दढबद्धा इव विहडंति, मोहतमभमरविंदाई ॥४॥ (भव्यकमलेभ्यो जिनरवे! त्वदर्शनप्रहर्षोच्छ्वसद्भयः ।। दृढबद्धानीव विघटन्ते मोहतमोभ्रमरवृन्दानि ॥)
( મિથ્યાત્વરૂપી રાત્રિને નાશ કરનારા અને સન્માર્ગને પ્રકાશ કરનારા એવા) હે જિન-સૂર્ય !. આપના દર્શનરૂપી પ્રકૃષ્ટ આનંદથી વિકસિત થયેલાં. ભવ્ય કમળામાંથી–દઢ બંધાએલા એવા પણ–મેહાન્ધકારરૂપી ભ્રમરના સમુદાયે છૂટા પડી જાય છે. (૪) लट्टत्तणाहिमाणो, सवो सव्वसुरक्मिाणस्स । पई नाह ! नाहिकुलगर-, घराक्यारुम्मुहे नट्ठो ॥५॥ (शोभनत्वाभिमानः सर्वः सर्वार्थसुरविमानस्य । त्वयि नाथ ! नाभिकुलकर,-गृहावतारोन्मुखे नष्टः॥)
हुनाथ ! न्यारे मा५ नामि (नामना सातमा) કુલકરના ગૃહમાં અવતાર લેવાને તૈયાર થયા (જ્યારે આપ તેમના ઘરમાં અવતર્યા, ત્યારે સર્વાર્થસિદ્ધ. નામના દેવ વિમાનને સુંદરતા (પ્રધાનતા) સંબંધી समस्त मजा गया. (५) पई चिंतादुलहावर रखपलए अउम्बकापदुमे । अवइन्ने कप्पतरू जयगुरु ! हित्था इव पओत्था ॥६॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
(त्वयि चिन्तादुर्लभमोक्षसुखफलदेऽपूर्वकल्पद्रुमे। . अवतीर्णे कल्पतरवो जगद्गुरो! ह्वीस्था इव प्रोषिताः॥)
સંક૯પ વડે દુર્લભ એવા મેક્ષના સુખરૂપ ફળને આપનારા એવા આપ અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ (આ પૃથ્વી ઉપર) અવતર્યા એટલે તે વિશ્વના ગુરુ ! કલ્પ વૃક્ષો જાણે શરમાઈ ગયા હોય તેમ અદશ્ય थ गया. (६) अरएणं तइएण, इमाइ ओसप्पिणीइ तुह जम्मे । फुरिअं कणगमएणं, व कालचक्किक्कपासंमि ॥७॥ (अरकेण तृतीयेनास्यामवसप्पिण्यां तव जन्मनि । स्फुरितं कनकमयेनेव कालचक्रैकपाच ॥)
કાલ–ચકના એક પડખે આ અવસર્પિણી (કાલ)માં આપના જન્મને વિશે ત્રીજે આરે સુવર્ણ મય હોય તેમ શેભી રહ્યો. (૭) जम्मि तुम अहिसित्तो, जत्थ य सिवसुक्खसंपय पत्तो ते अट्ठावयसेला, सीसामेला गिरिकुलस्स ॥८॥ (यत्र त्वमभिषिक्तो यत्र च शिवसुखसंपदं प्राप्तः। तावष्टापदशैलौ, शीर्षापीडौ गिरीकुलस्य ॥)
જે સુવર્ણના ગિરિ ઉપર આપને (જન્મ) અભિષેક થયે તે એક અષ્ટાપદ (મેરુ) પર્વત તેમજ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
જ્યાં આપ શિવ સુખની સપત્તિ (નિર્વાણ)ને પામ્યા તે (વિનીતા નગરીની સમીપમાં રહેલા આઠ પગથીઆવાળા) ખીજો અષ્ટાપદ પર્યંત, એએ પા (સમસ્ત) પ તેના સમૂહના મસ્તકને વિશે મુકુટરૂપ થયા. (૮)
धन्ना सविम्हयं जेहि, झत्ति कयरज्जमज्जणो हरिणा । चिरधरिअनलिणपत्ताऽभिसेअसलिलेहिं दिट्ठो सि ||९|| ( धन्याः सविस्मयं यैर्झटिति कृतराज्यमजनो हरिणा । चिरधृतनलिनपत्राभिषेक सलिलैर्डष्टोऽसि ॥ )
હે જગન્નાથ ! ઇંદ્રન્દ્વારા જલી રાજ્યાભિષેક કરાયેલ એવા આપને વિસ્મયપૂર્ણાંક લાંબા કાળ સુધી કમળનાં પત્ર વડે અભિષેક–જલધારણ કરવાપૂર્વક જે (યુગલિકાએ) જોયા તેમને ધન્ય છે. (૯) दाविअविज्जासिप्पो, वज्जरिआसेसलोअववहारो । जाओ सि जाण सामिअ, पयाओ ताओ कयत्थाओ ॥ १० ॥ ( दर्शितविद्याशिल्पो व्याकृताशेषलोकव्यवहारः । ज्ञातोऽसि यासां स्वामी प्रजास्ताः कृतार्थाः ॥ )
''
જેમણે (શબ્દ-લેખન-ગણિત-ગીત ઈત્યાદિ ) વિદ્યાએ અને ( કુંભકારાક્રિ) શિલ્પે। દેખાડયાં છે, તેમજ જેમણે ( ખેતી, પશુ-પાલન, વાણિજ્ય,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્ન ઈત્યાદિ સમસ્ત પ્રકારને લેક-વ્યવહાર (પણ) સારી રીતે સમજાવ્યું છે, એવા આપ જે પ્રજાઓના સ્વામી થયા છે, તે પ્રજા (પણ) કૃતાર્થ છે. (૧૦) बंधुविहत्तवसुमई वच्छरमच्छिन्नदिन्नधणनिवहो । जह तं तह को अन्नो निअमधुरे धीर ! पडिवनो॥११॥ (बन्धुविभक्तवसुमतिः वत्सरमच्छिन्नदत्तधननिवहः। यथा त्वं तथा कोऽन्यो नियमधुरां धीर! प्रतिपन्नः॥)
જેમણે (ભરતાદિક પુત્ર અને સામતેરૂપી) બાન્ધમાં પૃથ્વી વહેચી આપી છે તથા જેમણે એક વર્ષ પર્યત નિરંતર ધનના સમૂહનું દાન કર્યું છે, એવા આપે જેવી રીતે (દીક્ષા–સમયે સમસ્ત પાપમય આચરણના ત્યાગરૂપી) નિયમધુરાને ધારણ કરી, તેવી રીતે હે ધીર! અન્ય કેણુ ધારણ કરી શકે ? (૧૧) सोहसि पसाहिअंसो कजलकसिणाहिं जयगुरु जडाहिं। उवगूढविसाजअरायलच्छिबाहच्छडाहि व ॥१२॥ (शोभसे प्रसाधितांसः कजलकृष्णाभिर्जगद्गुरोजटाभिः। उपगूढविसर्जितराजलक्ष्मीबाष्पछटाभिरिव ॥) . હે જગદ્ગુરુ ! (રાજ્ય સમયે) આલિંગન કરા
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેલી અને (દીક્ષા–સમયે) ત્યાગ કરાયેલી એવી રાજ્ય લક્ષ્મીની જાણે અશ્રુધારાજ હોય તેવી કાજળના
જેવી કાળી જટા વડે અલંકૃત સ્કંધવાળા આપ શેભી રહ્યા છે. (૧૨) उवसामिआ अणज्जा, देसेसु तए पवन्नमोणेणं । अभणंत च्चिअ कज्जं, परस्स साहंति सप्पुरिसा ॥१३॥ ( उपशमिता अनार्या देशेषु त्वया प्रपन्नमौनेन। . अभणन्त एव कार्य परस्य साधयन्ति सत्पुरुषाः॥)
(હે નાથ!) આપે (બહુલી, અડઓ, ઈલાયેનક ઈત્યાદિ અનાર્ય દેશમાં) અનાને મૌન ધારણ કરીને શાંત કર્યા તે ખરેખર નવાઈ જેવું છે. કેમકે કેઈને પણ ઉપશમિત કરવાનો ઉપાય તે વાકૂ ચાતુર્ય છે;) અથવા (એ વાત ન્યાયસંગત છે, કેમકે) સપુરૂષો નહિ બલવા છતાં પણ અન્ય (જી) નું કાર્ય સાધી આપે છે. (૧૩) मुणिणो वि तुहल्लीणा, नमिविनमी खेअराहिबा जाया। गुरुआण चलणसेवा, न निष्फला होइ कइआ वि ॥ (मुनेरपि तवालीनौ नमिविनमी खेचराधिपो जाती। गुरुकाणां चरणसेवा न निष्फला भवति कदापि॥) | મુનિ બનેલા (અર્થાત લેકોત્તર માર્ગને ધારણ કરેલા) એવા આપના ચરણમાં અત્યંત લીન
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
થએલા નમિ અને વિનમિ ખેચરપતિએ થયા, (તે વાસ્તવિક છે, કેમકે) ગુરુઓની (ખરા અંતઃકરણપૂર્વક કરેલી) ચરણસેવા કદાપિ નિષ્ફળ જતી નથી. (૧૪) भदं से सेअंसस्स, जेण तवसोसिओ निराहारो । वरिसंते निवविओ, मेहेण व वणदुमो तं सि || १५ || ( भद्रं तस्य श्रेयांसस्य येन तपः शोषितो निराहारः । वर्षान्ते निर्वापितो मेघेनेव वनद्रुमस्त्वमसि ॥ )
જેમ (ગ્રીષ્મ ઋતુના) પ્રખર તાપથી સૂકાઇ ગયેલા અને જળરૂપ આહાર વિનાના એવા ) વન વૃક્ષને (વર્ષા ઋતુમાં) મેઘ તૃપ્ત કરે તેમ જેણે (અનશનરૂપ) તપશ્ચર્યા ( કરવા ) થી સૂકાઈ ગયેલા ( કૃશ થઈ ગયેલા) એવા આપને એક વર્ષીના અંતે ઈક્ષુરસથી) શાંત કર્યાં, તે શ્રેયાંસનુ` કલ્યાણ થાએ. (૧૫) उप्पन्नविमलनाणे, तुमंमि भुवणस्स विअलिओ मोहो । सयलुग्गयसूरे वासरंमि गयणस्स व तमोहो ॥ १६॥ ( उत्पन्नविमलज्ञाने त्वयि भुवनस्य विगलितो मोहः । सकलोद्गतसूर्ये वासरे गगनस्येव तमओघः ॥ )
જેમ સ'પૂણ સૂૌંદયવાળા દિવસ હોય ત્યારે આકાશમાં (પ્રસરતા) અંધકારના સમૂહ નાશ પામે છે, તેમ હે નાથ ! આપને જ્યારે (સમસ્ત જ્ઞાનાવર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
શીય કર્માંના ક્ષયથી લેાક અને અલેાકના પ્રકાશરૂપ, આવરણ–વિનાનું એવું) નિમ`ળ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન યુ, ત્યારે જગતમાં ( વસતા ભવ્ય પ્રાણીઓના સાંસારિક) મેહ એગળી ગયા. (૧૬)
(
पूआवसरे सरिसो, दिट्ठो चक्कस्स तं पि भरहेण । विसमा ह विसयतिहा, गरुआण वि कुणइ महमोहं ॥ (पूजावसरे सदृशो दृष्टश्चक्रस्य त्वमपि भरतेन । विषमा खलु विषयतृष्णा गुरुकाणामपि करोति मतिमोहम् (હે ભુવનપ્રદીપ ! કેવલજ્ઞાનની ) પૂજાના પ્રસંગે ભરતે ( પ્રસિદ્ધ પ્રભાવવાળા એવા ) આપને પણ ચક્ર (રત્ન ) ના સમાન જોયા. (તેનુ' કારણ એ છે કે) વિષમ એવી વિષયતૃષ્ણા મેટાએને ( જગત પૂજ્ય જનાને પણ મતિ વિભ્રમ કરાવે છે. (૧૭) पढमसमोसरणमुहे, तुह केवलसुरवहूकओज्जोआ । નાથા અનેરૂં વિસા, સેવાસથમાંહિ ? વા ( प्रथमसमवसरणमुखे तव केवलसुरवधूकृतोद्योता । जाता आग्नेयी दिशा सेवास्वयमागतशिखीच ॥ )
(હે નાથ ! આપે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. ત્યાર આદ રચવામાં આવેલા) આપના પ્રથમ સમવસરણના મહાત્સવમાં (અથવા પ્રારંભમાં) કેવલ સુર-સુંદરી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આના (દેહની યુતિ વડે) પ્રકાશ પામેલી અગ્નિ દિશા ભક્તિથી (આકર્ષાઇને) પિતાની મેળે આવેલા (અથવા સેવા કરવાના અભિપ્રાયથી આવેલા) અગ્નિ દેવતા જેવી બની ગઈ. (૧૮) गहिअवयभंगमलिणो, नूणं दुरोणएहिं मुहराओ। ठवि(ई)ओ पढमिल्लुअतावसेहिं तुह दंसणे पढमे ॥१९॥ (गृहीतव्रतभङ्गमलिनो नूनं दूरावनतैर्मुखरागः। स्थगितः प्रथमोत्पन्नतापसैस्तव दर्शने प्रथमे ॥)
(હે નાથ !) આપના પ્રથમ દર્શનને વિષે (અર્થાત્ આપને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું ત્યાર બાદ સમવસરણમાં આપનું પ્રથમ દર્શન થતાં) પ્રથમ ઉત્પન્ન થએલા (કચ્છ અને મહાકરછ સિવાયના) અત્યંત નમ્ર તાપસેએ આપની સાથે દીક્ષા સમયે) ગ્રહણ કરેલા (સંયમ રૂપી) વ્રતના ભંગથી મલિન બનેલે એ પિતાને મુખરાગ (નમસ્કારના મિષથી) ખરેખર ઢાંકી દીધે. (૧૯) तेहिं परिवढिएण य, बूढा तुमए खणं कुलवइस्स । सोहा विअडंसत्थल-घोलंतजडाकलावेण ॥२०॥ (तैः परिवेष्टितेन च व्यूढा त्वया क्षणं कुलपतेः। शोभा विकटांसस्थलप्रेसज्जटाकलापेन ॥)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી (હે નાથ ! આ પ્રમાણે વંદન કરવા આવેલા ) તે તાપસે વડે વીંટાયેલ એવા અને વિશાળ ક–પ્રદેશને સ્પર્શ કરતા જટા-સમૂહવાળા એવા આપે ક્ષણવાર કુલપતિની શેભા પ્રાપ્ત કરી. तुह रूवं पिच्छता, न हुंति जे नाह ! हरिसपडिहत्था। समणा वि गयमण च्चिय, ते केवलिणो जइ न हुंति ॥ (तव रूपं पश्यन्तो न भवन्ति ये नाथ! हर्षपरिपूर्णाः। समनस्काअपिगतमनस्काएव ते केवलिनोयदिन भवन्ति)
હે નાથ આપનું (સર્વોત્તમ) રૂ૫ જેનારા (જી) જે હર્ષથી પરિપૂર્ણ થતા નથી, તો જે તેઓ સર્વજ્ઞ ન હોય તે પછી તેઓ સંજ્ઞી હવા છતાં પણ ખરેખર અસંસી છે. (૨૧) पत्ता णिस्सामन्नं, समुन्नई जेहिं देवया अन्ने । ते दिति तुम्ह गुणसंकहासु हासं गुणा मज्झ ॥२२॥ (प्राप्ता निःसामान्यां समुन्नतिं यैर्दैवका अन्ये । ते ददते तव गुणसङ्कथासु हासं गुणा मम ॥)
જે જગકર્તુત્વાદિક) ગુણે વડે (હરિ, હર પ્રમુખ) અન્ય દેવેએ અસાધારણ પ્રભુતાને પ્રાપ્ત કરી, તે (કલ્પિત) ગુણ (હે નાથ !) આપના (સદ્ભૂત) ગુણેના સંકીર્તને આગળ મને હાસ્ય ઉત્પન્ન કરે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. કેમકે હરિહરાદિકની મોટાઈ મિથ્યાકલ્પિત છે –કલ્પિત ગુણેને તેમનામાં બે આરોપ કરવામાં આવ્યું છે, જ્યારે આપની મેટાઈનો આધાર સાચા -સદ્ભૂત ગુણ છે.) (૨૨) दोसरहिअस्स तुह जिण ! निंदावसरंमि भग्गपसराए। वायाइ वयणकुसलावि, बालिसायंति मच्छरिणो॥२३॥ (दोषरहितस्य तव जिन! निन्दावसरे भग्नप्रसरया। • वाचा वचनकुशला अपि बालिशायन्ते मत्सरिणः॥)
હે જિનેશ્વર! વાણું વદવામાં કુશળ એવા) મત્સરી (ક) પણ (સર્વથા) દોષરહિત એવા આપની નિંદા કરવાને પ્રસંગે ભાંગી ગએલા પ્રસારવાળી વાણી વદવા વડે (જેમ તેમ બાલવાથી) બાળકના જેવી ચેષ્ટા કરે છે. (૨૩) अणुरायपल्लविल्ले, रइवल्लिफुरंतहासकुसुमंमि । तवताविओ वि न मणो, सिंगारवणे तुहल्लीणो ॥२४॥ (अनुरागपल्लववति रतिवल्लिस्फुरद्धासकुसुमे। तपस्तापितमपि न मनः शृङ्गारवने तत्र लीनम् ॥)
(હે નાથ !) અનુરાગરૂપી પલ્લવવાળા અને રતિરૂપી લતાના ઉપર વિકસતા હાસ્યરૂપ પુપવાળા એવા શૃંગારરૂપ વનમાં (અનશનાદિક) તપશ્ચર્યા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સલ
I
TI
(રૂપી તાપથી તપ્ત થયેલું પણ આપનું ચિત્ત ચોંટયું નહિ (એ આશ્ચર્ય) છે, કેમકે ગ્રીષ્મ ઋતુના તાપથી તપેલા અને તે વનને આશ્રય લે છે.) (૨૪) आणा जस्स विलइआ, सीसे सेस व हरिहरेहिं पि। सो वि तुह झाणजलंणे, मयणो मयणं विअ विलीणो॥ (આજ્ઞા ચશ્ય નિમિત્તા શીર્ષે રવિ રિવ્યાપા सोऽपि तव ध्यानज्वलने मदनो मदनमिव विलीनः॥)
જેની આજ્ઞા હરિ અને હરે પણ શેષની જેમ મસ્તકે ચઢાવી છે, તે (અપ્રતિહત સમર્થવાળો) મદન પણ ( હે નાથ) આપના શુકલ યાનરૂપી અગ્નિમાં મીણની જેમ ઓગળી ગયે. (૨૫). पई नवरि निरभिमाणा, जाया जयदप्पभंजणुत्ताणा । वम्महनरिंदजोहा, दिद्विच्छोहा मयच्छीणं ॥२६॥ (त्वयि केवलं निरभिमाना जाता जगदर्पभञ्जनोत्तानाः। मन्मथनरेन्द्रयोधा दृष्टिक्षोभा मृगाक्षीणाम् ॥),
જગત (નિવાસી જન) ના દર્પને દળવાને સમર્થ એવા કંદર્પ નૃપતિના સુભટરૂપ મૃગાક્ષીઓના કટાક્ષે કેવળ આપના વિષે જ નિરભિમાની બન્યા છે (અર્થાત ફાવી શક્યા નથી). (૨૬) विसमा रागदोसा, निता तुरय व उप्पहेण मणं ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ठायति धम्मसारहि ! दिढे तुह पवयणे नवरं ॥२७॥ (विषमौ रागद्वेषौ नयन्तौ तुरगाविवोत्पथेन मनः। तिष्ठतो धर्मसारथे! दृष्टे तव प्रवचने केवलम् ॥) - જેમ રથને ખેટે ભાગે લઈ જનારા અશ્વો સારથિની ચાબૂક જોતાં, તેમ કરતાં અટકી જાય છે તેમ હે ધર્મ (રૂપી રથ)ના સારથિ! જ્યારે આપના પ્રવચન-સિદ્ધાન્તનું દર્શન થાય છે ત્યારે ચિત્તને ઉન્માર્ગે દોરી જનારા વિષમ રાગ અને દ્વેષ થંભી જાય છે (અર્થાત્ તેમનું કંઈ જેર ચાલતું નથી). पच्चलकसायचोरे, सइसंनिहिआसिचक्कधणुरेहा । हुति तुह च्चिअ चलणा, सरणं भीआण भवरने॥२८॥ (प्रत्यलकषायचौरे सदासन्निहितासिचक्रधनूरेखौ। भवतस्तवैव चरणौ शरणं भीतानां भवारण्ये॥)
હે ભગવાન ! જેમાં પ્રબળ કષાયરૂપ ચારે (વસે) છે એવા સંસારરૂપ જંગલમાં ભયભીત (9) ને તરવાર, ચક, અને ધનુષ્યરૂપી રેખાએથી સર્વદા લાંછિત એવાં આપનાં જ ચરણે શરણ ( રૂ૫) છે. (૨૮). तुह समयसरब्भट्ठा, भमंति सयलासु रुक्खजाईसु । सारणिजलं व जीवा, ठाणट्ठाणेसु बझंता ॥२९॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(तव समयसरोभ्रष्टा भ्राम्यन्ति सकलासु रूक्षजातिषु । सारणिजलमिव जीवाः स्थानस्थानेषु बध्यमानाः॥)
જેમ સારણિ–નીકનું જળ સર્વ વૃક્ષ જાતિઓમાં ઠેકાણે ઠેકાણે બંધાતું છતું ફરે છે તેમ (હે નાથ !) આપના સિદ્ધાન્તરૂપ સરોવરથી ભ્રષ્ટ થએલા છે (૮૪ લાખ નિરૂપ ) સકળ રૂક્ષ જાતિ-કઠોર ઉત્પત્તિ સ્થાનમાં (કર્મ વડે) સ્થળે સ્થળે બંધાતા છતા ભમે છે. (૨૯) सलिल(लि)व पवयणे तुह,गहिए उटूढं अहो विमुकम्मि । बच्चंति नाह ! कूवय-रहघडिसंनिहा जीवा ॥३०॥ (सलिल इव प्रवचने तव गृहीते ऊर्ध्वमधो विमुक्त । ત્રાતિ નાથ! પધારવનિમr Gીવાઃ II)
હે નાથ ! કૂવાના અરઘટ્ટની ઘટના જેવા છે, જળ સમાન આપના પ્રવચનને જ્યારે ગ્રહણ કરે છે ત્યારે તેઓ ઉંચે (સ્વર્ગમાં કે મેક્ષમાં) જાય છે અને જ્યારે તેને છોડી દે છે ત્યારે તેઓ નીચે (તિર્યંચ કે નરકગતિમાં) જાય છે. (૩૦) लीलाइ निति मुक्वं, अन्ने जह तिथिआ तहा न तुमं । तहवि तुह मग्गलग्गा, मग्गंति बुहा सिवसुहाई ॥३१॥ (लीलया नयन्ति मोक्षमन्ये यथा तीथिकाःतथा न त्वम् । तथापि तव मार्गलग्ना, मृगयन्ते बुधाः शिवसुखानि ॥)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
- જેમ. અન્ય (બૌદ્ધાદિક) દર્શનકારો, લીલાપૂર્વક (જીને) મોક્ષે લઈ જાય છે, તેમ આપ કરતા નથી, તે પણ વિચક્ષણજનો (યથાર્થ દર્શન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ) આપના માર્ગમાં લાગેલા મેક્ષનાં સુખને શોધે છે. (૩૧) सारि व बंधवहमरणभाइणो जिण ! न हुंति पई दिटे। अवखेहिं वि हीरंता, जीवा संसारफलग्मि ।३२॥ (शारय इव बन्धवधमरणभागिनो जिन ! न भवन्ति ત્વયિ છે. અલૈપિ દિયમાં વારંવાઢ)
જેમ પાસાઓ વડે ખેંચાયેલાં (ચલાવતા) મહેરાં બંધ, વધ અને મરણના ભાજન બને છે, તેમ હે જિનેશ્વર! આ સંસારરૂપો ફલકમાં ઇન્દ્રિય (રૂપ મહારાં) વડે (જન્મ મરણને વશ થઈ અન્યાખ્યા દુર્ગતિમાં ભ્રમણ કરતા જીવે જ્યારે આપને યથાર્થ બુદ્ધિ વડે જુએ છે ત્યારે તેઓ (તિર્યંચ અને નરક ગતિ સંબંધો) બંધ વધ અને મરણના ભાગી થતા નથી. (૩૨) अवहीरिआ तए पहु ! निति निओगिकसंखलाबद्धा । कालमणंतं सत्ता, समं कयाहारनीहारा ॥३३॥ (अवधीरितास्त्वयाप्रभो!नयन्तिनिगोदैकशृङ्खलाबद्धाः। कालमनन्तं सत्वाः समं कृताहारनीहाराः॥)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(જેમ કેટલાક રાજપુરૂષો રાજાની અવગણુંના થતાં કારાગૃહમાં લોખંડની સાંકળ વડે જકડાઈ જઈ અન્ય કેદીઓની સાથે સમકાલે આહાર અને નહારની ક્રિયાઓ કરતાં ઘણે કાળ ગુમાવે છે તેમ) હે નાથ ! (અવ્યવહાર રાશિને પ્રાપ્ત થએલા સાધનના અભાવે ધર્મોપદેશથી વંચિત હવાને લીધે ) આપના વડે અવગણના કરાયેલા જ નિગદરૂપ એક જ શૃંખલા વડે બંધાઈ એકી સાથે આહાર નીહાર કરતાં અનંત કાળ ગુમાવે છે. (૩૩) जेहिं तविआणं तव-निहि !जायइपरमातुमरिमपडिवत्ती। दुवखाई ताई मन्ने, न हुंति कम्मं अहम्मरस ॥३४॥ ( यैस्तापितानां तपोनिधे! जायते परमात्वयि प्रतिपत्तिः। दुःखानि तानि मन्ये न भवन्ति कर्माधर्मस्य ॥)
હે તપેનિધિ ! જે દુઃખથી પીડિત થએલા (જી)ને આપને વિષે અત્યંત આંતરિક પ્રીતિ ઉદ્ભવે છે, તે દુઃખે અધર્મના કાર્યરૂપ નથી (પરંતુ તે પુણ્યાનુબંધી હેવાથી ઉલટી પ્રશંસનીય છે) એમ હું માનું છું. (૩૪) होही मोहुच्छेओ, तुह सेवाए धुव त्ति नंदामि । जं पुण न वंदिअव्वो, तत्थ तुमं तेण झिज्जामि ॥३६॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(भविष्यति मोहोच्छेदस्तव सेवया ध्रुव इति नन्दामि । यत् पुनर्न वन्दितव्यस्तत्र त्वं तेन क्षीये॥)
(હે નાથ !) આપની સેવાથી જરૂર (મારા) મેહને નાશ થશે એ (વાત)થી હું આનંદ પામું - છું, પરંતુ મેહને ઉચછેદ થતાં મને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે અને કેવલજ્ઞાની કેવલજ્ઞાનીને નમન ન કરે એ નિયમ હોવાથી મારા ઉપર અનુપમ ઉપકાર કરનારા એવા) આપને પણ હું વાંદી નહિ શકું, તેથી કરીને હું ક્ષીણ થાઉં છું (શેકાતુર થાઉં છું). (૩૫) जा तुह सेवाविमुहस्स हुंतु मा ताउ मह समिद्धीओ। अहिआरसंपया इव, पेरंतविडंबणफलाओ ॥३६॥ (यास्तव सेवाविमुखस्य भवन्तु मा ता मम समृद्धयः। अधिकारसंपद इव पर्यन्तविडम्बनफलाः॥)
અંતમાં વિડંબનારૂપ ફળવાળી (રાજ્ય) અધિકારની સંપત્તિઓના જેવી જે સંપત્તિએ (હે નાથ !) આપની સેવાથી વિમુખ (સર્વથા જિન ધર્મથી રહિત–પ્રથમ ગુણસ્થાને રહેલા એવા મનુષ્યાદિ)ને હોય છે, તે સંપત્તિઓ મને ન હેજો. (૩૬)भित्तण तमं दीवो, देव ! पयत्थे जणस्स पयडेइ । तुह पुण विवरीयमिणं, जइक्कदीवस्स निव डिअं ॥३७॥
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
( भित्त्वा तमो दीपो देव ! पदार्थान् जनस्य प्रकटयति । तव पुनर्विपरीतमिदं जगदेकदीपस्य निष्पन्नम् ॥ )
હે દેવ ! (અન્ય) દીપક અંધકારને ભેદીને મનુષ્યને (ઘટાદિક) પદાર્થો પ્રકટ કરે છે, પરન્તુ જગતના અદ્વિતીય દ્વીપકરૂપ આપનું આ (દીપક કાય) તે વિપરીત છે. (કેમકે આપ તે પ્રથમ ઉપદેશરૂપ કિરણદ્વારા ભવ્ય જીવાને જીવાજીવાદિક પદાર્થના ખાધ કરાવા છે અને ત્યાર પછી એ પ્રમાણે તેમને યથાર્થ જ્ઞાન કરાવી તેમના અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને અંત આણા છે.) (૩૭) मिच्छत्तविसपमुत्ता, सचेयण । जिण ! न हुंति किं जीवा ? : कणम्मि कमइ जइ कत्तिअं पि तुह वयणमन्तस्स ॥ (मिथ्यात्वविषप्रसुप्ताः सचेतना जिन ! न भवन्ति किं जीवाः कर्णयोः क्रामति यदि कियदपि तव वचनमन्त्रस्य ) ॥
જો મિથ્યાત્વરૂપ વિષથી મૂતિ થયેલા જીવેાના કણ માં હૈ વીતરાગ ! આપના વચનરૂપમંત્રના કઈક અંશ પણ પ્રવેશ કરે, તેા (તેવા) જીવા (પણ રાહિય ચાર તથા ચિલાતી પુત્રની જેમ) શુ સચેતન નથી થતા ? (૩૮)
'
आयन्निआ खणर्द्ध, पि पई थिरं ते करंति अणुरायं । પસમયા તત્ત્વિ મળે, તુસમયન્ત્રણ ન હરતિ રૂા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(आकर्णिताःक्षणार्धमपि त्वयि स्थिरं ते कुर्वन्त्यनुरागम्। 'परसमयास्तथापि मनस्त्वत्समयज्ञानां न हरन्ति ॥)
અન્ય (વૈશેષિક, નિયાયિક. જેમિનીય, સાંખ્ય, સૌગત પ્રમુખ)ના આગમે અડધી ક્ષણ સાંભળ્યા છતાં પણ આપને વિષને અનુરાગ સ્થિર કરે છે અને તેમ થવાથી આપના સિદ્ધાન્તના જ્ઞાતાઓનું ચિત્ત તે હરી શકતા નથી. (૩૯) वाईहिं परिग्गहिआ, करंति विमुहं खणेण पडिवक्खं । तुज्झ नया नाह ! महागय व अन्नुन्नसंलग्गा ॥४०॥ (वादिभिः परिगृहीताः कुर्वन्ति विमुखंक्षणेनप्रतिपक्षम्। तव नया नाथ! महागजा इवान्योन्यसंलग्नाः॥)
હે નાથ ! ઘેડાઓથી વીંટળાયેલા તથા પરસ્પર મળી ગયેલા એવા મેટા હાથીએ જેમ (શત્રના સૈન્યને રણક્ષેત્રમાંથી પાછું હઠાવે છે તેમ અતિશય ચતુર અને વળી વાદલબ્ધિથી અલંકૃત એવા) વાદીઓએ સ્વીકારેલા તેમજ પરસ્પર સંગત એવા આપના ના પ્રતિપક્ષને એક ક્ષણમાં (વાદવિવાદના ક્ષેત્રથી વિમુખ કરે છે. (૪૦) पाति जसं असमंजसा वि वयणेहिं जेहिं परसमया। तुह समयमहोअहिणो, ते मंदा बिंदुनिस्संदा ॥४१॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(प्राप्नुवन्ति यशोऽसमञ्जसा अपि वचनैः परसमया तव समयमहोदधेस्तानि मन्दा बिन्दुनिस्यन्दाः॥)
અન્ય (દર્શનકારોના) યુક્તિવિકલ એવા પણ સિદ્ધાન્ત (સૂર્ય, ચંદ્રના ગ્રેહણાદિને જણાવવા રૂ૫) જે વચને વડે કીતિ પામે છે, તે વચને સિદ્ધાન્ત રૂપ મહાસાગરનાં મંદ બિંદુઓનાં ટપકાં છે. पइ मुक्के पोअम्मि व, जीवहिं भवन्नवम्मि पत्ताओ। अणुवेलमावयामुहपडिएहिं विडंबणा विविहा ॥४२॥ (त्वयि मुक्ते पोत इव जीवैर्भवार्णवे प्राप्ताः । अनुवेलमापदामुखपतितैविडम्बना विविधाः॥)
(જેમ નદીના મુખમાં પડેલા છ વહાણના અભાવે નિમજ્જન, દુષ્ટ જલચર પ્રાણીઓના હાથે મરણ ઈત્યાદિ વિવિધ વિપત્તિ પામે છે, તેમ છે નાથ !) નૌકા સમાન આપને જે જીવાએ ત્યાગ કર્યો છે, તે આપત્તિના મુખમાં પડેલા છે સંસાર સમુદ્રમાં વિવિધ વિડંબનાઓને વારંવાર પામે છે. वुच्छं अपस्थिआगय-मच्छभवन्तोमुहृत्तवसिएण। छावट्ठी अयराई, निरंतरं अप्पइट्ठाणे ॥४३॥ (उषितमप्रार्थितागतमल्स्यभवान्तर्मुहूर्त्तमुषितेन । षट्षष्टिः अतराणि (सागरोपमानि) निरन्तरमप्रतिष्टाने)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(હે દેવ ! બીજા ભવાની તે શી વાત કહું ?) અણધાર્યા આવી પડેલા (તંદુળિયા) મત્સ્યના ભવમાં અંતમુહૂર્ત કાળ વસીને હું (સાતમી નરકના) અપ્રતિષ્ઠાન નરકાવાસમાં છાસઠ સાગરેપમ પર્યત અવિચ્છિન્નપણે વસ્ય. (૪૩) सीउण्हवासधारा-निवायदुक्खं सुतिक्खमणुभूअं । तिरिअत्तणम्मि नाणा-वरणसमुच्छाइएणावि ॥४४॥ (शीतोष्णवर्षधारानिपातदुःखं सुतीक्ष्णमनुभूतम् । तिर्यक्त्वे ज्ञानावरणसमुच्छादितेनापि॥)
જ્ઞાનાવરણ (નામના કમ)થી અત્યંત આચ્છાદિત હાઈને પણ મેં તિર્યચપણમાં શીત, તાપ અને વર્ષાની ધારાના નિપાતનું અતિશય તીવદુઃખ અનુભવ્યું (એ આશ્ચર્ય છે.) (૪૪). अंतो निक्खंतेहि, पत्तेहिं पिअकलत्तपुत्तेहिं । सुन्ना मणुस्सभवणाडएसु निज्झाइआ अंका ॥४५॥ (અનંન્ને પ્રાગૈર (m) fપ્રયજીત્રપુરા શૂન્ય મનુષ્યમવનટપુ નિષ્કતા અ3 )
(હે નાથ !) મનુષ્ય ભવરૂપ નાટકોને વિષે મને પ્રાપ્ત થયેલા પ્રિય પત્ની અને પુત્રોથી ઉસંગે મધ્યમાંથી તેઓ નીકળી ગયેલા અર્થાત વૃદ્ધાવસ્થા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
પૂર્વે મરણને શરણ થયેલા હેાવાથી શૂન્ય જોવાયા. (૪૫) दिट्ठा रिउरिद्धोओ, आणाउ कया महडिअसुराणं । सहिआ य हीणदेव त्तणेसु दोगच्चसंतावा ||४६ || ( दृष्टा रिपुऋद्धय आज्ञाः कृता महर्द्धिकसुराणाम् । सोढौ च हीनदेवत्वेषु दौर्गत्यसन्तापौ ॥
વળી (હે નાથ ! દેવલેાકમાં પણ) મે શત્રુઓની સંપત્તિએ જોઈ, મહદ્ધિક સુરેશનાં શાસને શિરે ચડાવ્યાં અને (કિલ્મિષ જેવા) નીચ દેવપણામાં દરિદ્રતા रमने स ंताप सहन . (४६) सिंचंतेण भववणं, पल्लट्टा पल्लिआ रहडव । घडिसंठाणोसप्पिणिअवसप्पिणिपरिगया बहुसो ॥४७॥ (सिञ्चता भववनं परिवर्ताः प्रेरिता अरघट्ट इव । घटीसंस्थानोत्सर्पिण्यवसर्पिणीपरिगता बहुशः ॥ )
(हे नाथ ! भिथ्यात्व अविरति, उपाय, प्रभाव અને ચેાગ એ કર્મ બંધના પાંચ હેતુરૂપ જલ વડે) ભવવનને સિ'ચતા એવા મેં અરઘટ્ટની જેમ ઘટી સંસ્થાનરૂપ ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીથી યુક્ત અનેક પુદ્ગલ પરાવ વ્યતીત કર્યા. (૪૭) भमिओ कालमणतं, भवम्मि भीओ न नाह ! दुक्खाणं । संपर तुमम्मि दिट्ठे, जायं च भयं पलायं च ॥४८॥
४
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
(भ्रान्तः कालमनन्तं भवे भीतो न नाथ! दुःखेभ्यः। सम्प्रति त्वयि दृष्टे जातं च भयं पलायितं च ॥)
હે નાથ હું સંસારમાં અનંત કાળ રખડ તેપણું દુખેથી બધે નહિ; (પરંતુ) હમણું જ્યારે મેં આપને જોયા ત્યારે (ક્રોધાદિકથી થતી વિડંબનાને બંધ થવાથી) ભય ઉત્પન્ન થયે અને સાથે સાથે સમાદિક વડે તે દૂર કરી શકીશ એમ જ્ઞાન થતાં) તે પલાયન પણ કરી ગયે. (૪૮)
जहवि कयत्यो जगगुरु! मज्झत्थो जइवि तहविपत्थेमि। दाविज्जसु अप्पाणं, पुणो विकइया वि अम्हाणं ॥४९॥ (यद्यपि कृतार्थों जगद्गुरो! मध्यस्थो यद्यपि तथापि प्रार्थये ! दर्शयेरात्मानं पुनरपि कदाचिदप्यस्माकम् ॥) | હે જગદ્ગુરૂ! જે કે કૃતાર્થ છે તેમજ મધ્યસ્થ (રાગ દ્વેષ અને મેહથી અસ્કૃષ્ટ, ચિન્મય એવા આત્મ સ્વરૂપમાં સ્થિત તેમજ રાગાદિથી ગ્રસ્ત જગતને જેવા છતાં તે તરફ ઉદાસીન) છે તે પણ હું આપને) પ્રાર્થના કરું છું કે આપ કઈક કાળે (અથવા કે દેશમાં) પણ ફરીને અમને (મારા જેવા જનેને) આપનું દર્શન કરાવજે. (૪૯)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
इअ झाणग्गिपलीविअकम्णिधण! बालबुद्धिणा विमए। भत्तीइ थुओ भवभयसमुद्दबोहित्थ! बोहिफलो ॥५०॥ (इतिध्यानाग्निप्रदीपितकर्मेन्धन! बालबुद्धिनाऽपि मया। भक्त्या स्तुतो भवभयसमुद्रयानपात्र ! बोधिफलः॥)
ધ્યાનરૂપ અગ્નિવડે કર્મરૂપ ઇધનને પ્રજ્વલિત કર્યા છે એવા અને અતિ દુસ્તર ભવભયરૂપ સમુદ્રને તરી જવામાં પ્રવહણ સમાન એવા હે નાથ ! બાળ બુદ્ધિ એવા મેં સમ્યકત્વરૂપ ફળ આપનારા આપની આ પ્રમાણે ભક્તિપૂર્વક સ્તુતિ કરી. (૫૦)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
न्यायाचार्य-न्यायविशारद-महोपाध्याय
श्रीयशोविजयविरचिता ॥ परमात्मपञ्चविंशतिका ॥ परमात्मा परं ज्योतिः, परमेष्ठी निरंजनः। अजः सनातनः शंभूः, स्वयंभूर्जयताज्जिनः ॥१॥
५२मात्मा, ५२ ज्योति, ५२मेष्ठी, निन, or, સનાતન, શંભુ અને સ્વયંભૂ એવા શ્રી જિન પ્રભુ यत तो. (१) नित्यं विज्ञानमानंद, ब्रह्म यत्र प्रतिष्ठितम् । शुद्धबुद्धस्वभावाय, नमस्तमै परात्मने ॥२॥
જ્યાં નિરંતર વિજ્ઞાન આનંદ અને બ્રહ્મ પ્રતિષ્ઠિત છે, તે શુદ્ધબુદ્ધસ્વભાવવાળા પરમાત્માને નમસ્કાર थामे।. (२) अविद्याजनितैः सर्वै,-विकारै रनुपद्रुत । व्यक्त्या शिवपदस्थोऽसौ, शक्त्या जयति सर्वगः ॥३॥
જે અજ્ઞાનજનિત સર્વ પ્રકારના વિકારેવડે અનુપદ્વત છે, વ્યક્તિ વડે શિવપદમાં રહેલ છે તથા શક્તિ 43 सव स्थाने व्या५४ छ. (3)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૩
यतो वाचो निवर्तन्ते, न यत्र मनसो गतिः। शुद्धानुभवसंवेद्यं, तद्रूपं परमात्मनः ॥४॥
જ્યાંથી વાચાએ પાછી ફરે છે અને જ્યાં મનની ગતિ થતી નથી. માત્ર શુદ્ધ અનુભવવડેજ જાણી શકાય તેવું પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે. (૪) न स्पर्शो यस्य नो वर्णों, न गन्धोन रसश्छतिः । शुद्धचिन्मात्रगुणवान् , परमात्मा स गीयते ॥५॥
જેમને સ્પશ નથી, વર્ણ નથી, ગંધ નથી, રસ નથી, અને શબ્દ નથી અને જે કેવળ શુદ્ધ જ્ઞાન માત્ર ગુણને ધારણ કરનાર છે. તે પરમાત્મા કહેવાય છે. (૫) माधुर्यातिशयो यद्वा, गुणौधः परमात्मनः । तथाऽऽख्यातुं न शक्योऽपि, प्रत्याख्यातुं न शक्यते॥६॥
અથવા અતિશય મધુરતાને ધારણ કરનારે પરમાત્માના ગુણેને સમુદાય અમુક પ્રકાર છે, એમ પણ કહી શકાતું નથી, અને અમુક પ્રકારને નથી, એમ પણ કહી શકાતું નથી. (૬) बुद्धो जिनो हृषीकेशः, शंभुर्ब्रह्मादिपूरुषः । इत्यादिनामभेदेऽपि, नार्थतः स विभिद्यते ॥७॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
બુદ્ધ, જિન, હૃષીકેશ, શંભુ, બ્રહ્મા, આદિપુરુષ ઈત્યાદિ નામવડે અનેક ભેદવાળા હોવા છતાં અર્થ વડે લેશમાત્ર ભેદને ધારણ કરતા નથી. (૭) धावन्तोऽपि नया नैके, तत्स्वरूपं स्पृशन्ति न । समुद्रा इव कल्लोलैः, कृतप्रतिनिवृत्तयः ॥८॥
દેડતા એવા પણ અનેક ના પરમાત્માના સ્વરૂપને સ્પર્શ કરી શકતા નથી. સમુદ્રના મોજાઓ જેમ સમુદ્રમાં પાછા ફરે છે, તેમ ન પણ (પરમા ભાના સ્વરૂપને સ્પર્શ કર્યા વિના) પાછા ફરે છે. (૯) शब्दोपरक्ततद्रूप,-बोधकृन्नयपद्धतिः (तेः)। निर्विकल्पं तु तद्रूपं, गम्यं नाऽनुभवं विना ॥९॥
નયને માગ શબ્દો વડે ઉપરકત બની પરમાત્માના સ્વરૂપને બંધ કરાવે છે પરંતુ પરમાત્માનું નિર્વિકપ સ્વરૂપ અનુભવ વિના શબ્દ માત્રથી જાણું શકાતું નથી. (૯) केषां न कल्पनादर्वी, शास्त्रक्षीरान्नगाहिनी । स्तोकास्तत्त्वरसास्वाद,-क्दिोऽनुभवजिया ॥१०॥
શાસ્ત્રરૂપી સીરાનનું અવગાહન કરનાર કલ્પના રૂપી કડછી કેને પ્રાપ્ત થઈ નથી? અનુભવરૂપી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
મના
પપ જિહાવડે તેના રસનો આસ્વાદ જાણનારા જગતમાં વિરલ છે. (૧૦) जितेन्द्रिया जितक्रोधा, दान्तात्मानःशुभाशयाः। परमात्मगति यान्ति, विभिन्नैरपि वर्त्मभिः ॥११॥
ઈન્દ્રિયોને જીતનારા, ફોધને જીતનારા, આત્માને દમનારા અને શુભ આશયવાળા મહાપુરુષો ભિન્ન ભિન્ન માગૅવડે પણ પરમાત્મ સ્વરૂપના જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧૧) नूनं मुमुक्षवः सर्वे, परमेश्वरसेवकाः। दुरासन्नादिभेदस्तु, तद्भूत्यत्वं निहन्ति न ॥१२॥
સઘળા મુમુક્ષુ આત્માઓ નિશ્ચયે કરીને પર મેશ્વરના સેવકેજ છે. દૂર, નિકટ આદિને ભેદ તેમના સેવકપણાને જરા માત્ર હરકત કરતા નથી. (૧૨) नाममात्रेण ये हप्ता, ज्ञानमार्गविवर्जिताः। न पश्यन्ति परात्मानं, ते घूका इव भास्करं ॥१॥ - જ્ઞાન માર્ગથી સહિત અને પરમાત્માના નામ માત્રથી ગર્વિષ્ઠ બનેલા આત્માઓ ધ્રુવ, એમ સૂર્યને જોઈ શકે નહિ તેમ, પરમાત્માને જોઈ શકતા નથી. (૧૩)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
S૨
:. (
૪)
અમઃ શાલા સર્વો, યજ્ઞજ્ઞાન પદિ ध्यातव्योऽयमुपास्योऽयं, परमात्मा निरंजनः ॥१४॥
શાસ્ત્ર સંબંધી સધળો પરિશ્રમ જેમનું જ્ઞાન થવા બાદજ ફળવાળો બને છે, તે એક નિરંજન પરમાત્માજ દયાન કરવાલાયક તથા ઉપાસના કરવા લાયક છે. (૧૪) नान्तराया न मिथ्यात्वं, हासोरत्यरती च न । न भीर्यस्य जुगुप्सा नो, परमात्मा स मे गतिः॥१५॥
જેમને અંતરાયે નથી, મિથ્યાત્વ નથી, હાસ્ય નથી, રતિ નથી, અરતિ નથી, ભય નથી અને જુગુપ્સા નથી, તે પરમાત્મા મને ગતિ–શરણ આપનાર થાઓ. न शोको यस्य नो कामो, नाऽज्ञानाविरती तथा। नावकाशश्च निद्रायाः, परमात्मा स मे गतिः ॥१६॥
જેમને શક નથી, કામ નથી, અજ્ઞાન નથી, અવિરતિ નથી તથા નિદ્રાનો અવકાશ નથી. તે પરમાત્મા મને શરણભૂત થાઓ. (૧૬) रागद्वेषौ हतौ येन, जगत्त्रयभयंकरौ। स त्राणं परमात्मा मे, स्वप्ने वा जागरेऽपि वा ॥१७॥
ત્રણ જગતમાં ભયંકર એવા રાગ અને દ્વેષને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેઓએ હણી નાખ્યા છે, તે પરમાત્મા મને સ્વનમાં કે જાગૃત અવસ્થામાં રક્ષણ કરનારા થાઓ. (૧૭) उपाधिजनिता भावा, ये ये जन्मजरादिकाः । .. तेषां तेषां निषेधेन, सिद्धं रूपं परात्मनः ॥१८॥
કર્મરૂપી ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થનારા જે જે જન્મ જરાદિક ભાવે છે, તે તે ભાવને નિષેધ થવા વડે પરમાત્માનું સ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. (૧૮) કતારો મિન્ન, સિદ્ધાન્તા થયા તના वस्तुतस्तु न निर्वाच्यं, तत्स्वरूपं कथश्चन ॥१९॥
“તે આવા પ્રકારનું નથી—એમ કહીને સિદ્ધાન્ત તેના સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે. વસ્તુતઃ પરમાત્માનું સ્વરૂપ કઈ પણ પ્રકારે કથન કરી શકાય તેવું નથી. (૧૯) जाननपि यथा म्लेच्छो, न शक्नोति पुरीगुणान् । . प्रवक्तुमुपमाऽभावात् , तथा सिद्धसुखं जिनः ॥२०॥
ગામડાને રહીશ નગરના ગુણે જાણવા છતાં ઉપમાના અભાવે જેમ કડી શકતો નથી, તેમ કેવલજ્ઞાની મહાત્માએ પણ ઉપમાના અભાવે સિદ્ધ પમાત્માના સુખને જણાવી શક્તા નથી. (૨૦)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुरासुराणां सर्वेषां, यत्सुखं पिंडितं भवेत् । एकत्राऽपि हि सिद्धस्य, तदनंततमांशगम् ॥२१॥
સમસ્ત સુરાસુરનું સુખ એક જગ્યાએ એકત્ર કરવામાં આવે તે પણ એક સિદ્ધના સુખના અનંતમા ભાગને પણ તે પહોંચી શકતું નથી. (૨૧) अदेहा दर्शनज्ञांनो-पयोगमयमूर्तयः । आकालं परमात्मानः, सिद्धाः सन्ति निरामयाः ॥२२॥
દેહ સહિત, દર્શન અને જ્ઞાને પગમય સ્વરૂપવાળા તથા સદાકાળ રોગ અને પીડા રહિત સિદ્ધ પરમાત્માઓ હોય છે. (૨૨) लोकायशिखरारूढाः, स्वभावसमवस्थिताः । માજિal, યુનત્તાવના પારણા
તેઓ લેકના અગ્રભાગરૂપ શિખર ઉપર આરૂઢ થયેલા હોય છે. પોતાના સ્વભાવની અંદર સદા અવસ્થિત થયેલા હોય છે. સંસારના પ્રપંચથી સર્વથા મૂકાયેલા હોય છે અને અનંતા સિદ્ધોની અવગાહનામાં રહેલા હોય છે. (૨૩) इलिका भ्रमरीध्यानाद् , भ्रमरीत्वं यथाऽश्नुते । तथा ध्यायन् परात्मानं, परमात्मत्वमाप्नुयात् ॥२४॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાકે
ભ્રમરીન થ્થિાનથી ઇલિકા જેમ મરી૫ણુને પામે છે, તેમ પરમાત્માનું ધ્યાન કરનાર આત્મા પરમાત્મપણાને પ્રાપ્ત કરે છે. (૨) परमात्मगुणाने, ये ध्यायन्ति समाहिताः। लभन्ते निभृतानन्दा,-स्ते यशोविजयश्रियम् ॥२५॥
એ રીતે સમાધિયુક્ત મનવાળા જેઓ પરમાત્માના ગુણેનું ધ્યાન કરે છે તેઓ પરિપૂર્ણ આનંદવાળા બનીને યશને વિજય કરનારી લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરે છે અથવા શ્રી યશોવિજયની લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરે છે. (૨૫)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિષસર્વજ્ઞ—શ્રીમદ્ ટેમચન્દ્રાષાય—વિનિતમ્ – श्री वीतराग स्तोत्रम् | પ્રકાશ–પહેલા.
यः परात्मा परंज्योतिः परमः परमेष्ठिनाम् । आदित्यवर्णं तमसः परस्तादामनन्ति यम् ॥१॥
જેએ પરાત્મા, પર જ્યાતિ અને પરમેષ્ઠીએમાં પ્રધાન છેઃ જેમને પડિત પુરૂષ! અજ્ઞાનની પેલેપાર ગયેલાં અને સૂર્યની જેવા ઉદ્યોત કરવાવાલા માને છેઃ (૧)
सर्वे येनोदमूल्यन्त, समूलाः क्लेशपादपाः । मूर्ध्ना यस्मै नमस्यन्ति, सुरासुरनरेश्वराः || २ ||
જેઓએ રાગાદિ કલેશ વૃક્ષાને મૂળથી ઉખેડી નાંખ્યા છેઃ જેમને સુર અસુર મનુષ્ય અને તેના અધિપતિએ મસ્તક વડે નમસ્કાર કરે છેઃ (૨) प्रावर्त्तन्त यतो विद्याः, पुरुषार्थप्रसाधिकाः । यस्य ज्ञानं भवद्भावि - भूतभावावभासकृत् ||३||
જેમનાથી પુરૂષાને સિદ્ધ કરનારી શખ્વાદિ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિધાઓ પ્રવર્તેલી છે. જેમનું જ્ઞાન વર્તમાન, ભવિ અને ભૂત ભાવને પ્રકાશનારૂં છે. (૩) यस्मिन्विज्ञानमानन्दं ब्रह्म चैकात्मतां गतम् । स श्रद्धेयः स च ध्येयः, प्रपद्ये शरणं च तम् ॥४॥
જેમનામાં વિજ્ઞાન-કેવળજ્ઞાન, આનન્દ–સુખ અને બ્રહ્મ–પરમપદ એ ત્રણે એકપણાને પામેલ છે, તે શ્રદ્ધેય છે અને ધ્યેય છે તથા તેમનું હું શરણ અંગીકાર કરું છું. (૪) तेन स्यां नाथवांस्तस्मै, स्पृहयेयं समाहितः । ततः कृतार्थों भूयासं, भवेयं तस्य किङ्करः ॥५॥
તેમના વડે હું સનાથ છું. તેમને સમાહિત મનવાળે હું વાંછું છું તેમનાથી હું કૃતાર્થ થાઉ” છું અને તેમને હું કિંકર છું. (૫) तत्र स्तोत्रेण कुर्या च, पवित्रां स्वां सरस्वतीम् । इदं हि भवकान्तारे, जन्मिनां जन्मनः फलम् ॥६॥
તેમની સ્તુતિ કરવા વડે હું મારી વાચાને પવિત્ર કરૂં છું. કારણ કે આ ભવ અટવીમાં પ્રાણીઓના જન્મનું એજ એક ફલ છે. (૬)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
काहं पशोरपि पशु- र्वीतरागस्तवः क च । उत्तितीर्षुररण्यानीं, पद्भयां पङ्गुरिवाम्यतः ||७||
પશુથી પણ પશુ એવે હું કયાં ? અને સુરગુરુથી પણુ અશકય એવી વીતરાગની સ્તુતિ કયાં ? એ કારણે એ પગ વડે મેટી અટવીનુ ઉલ્લંધન કરવાને ઇચ્છતા પશુની જેવા હુ છુ”. (૭) तथापि श्रद्धामुग्धोsहं, नोपलभ्यः स्खलन्नपि । विशृङ्खलापि वाग्वृत्तिः, श्रद्धानस्य शोभते ||८||
તે પણ શ્રદ્ધાથી મુગ્ધ એવા હું પ્રભુની સ્તુતિ કરવામાં સ્ખલના પામવામાં ઉપાલમ્ભને પાત્ર નથી. શ્રદ્ધાળુ આત્માની સબંધ વિનાની વાકયરચના પણુ શાળાને પામે છે. (૮)
श्री हेम चन्द्रप्रभवाद्, - वीतरागस्तवादितः । कुमारपाल भूपालः प्राप्नोतु फलमीप्सितम् ||९||
શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ રચેલા શ્રી વીતરાગ સ્તવથી શ્રી કુમારપાલ મહારાજા વિશુદ્ધિ લક્ષણ અને કમ ક્ષય લક્ષણ ઇચ્છિત ફલને પ્રાપ્ત કરા. (૯)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશ–બીજે.
प्रियङ्गु-स्फटिक-स्वर्ण-पनरागाअनप्रमः। મો! તવા પૌત્તિ, યદ મિવ નાસિત આશા
હે પ્રભે! પ્રિયંગુની જેમ નીલ, સ્ફટિકની જેમ ઉજજવલ, સુવર્ણની જેમ પીળે, પદ્મરાગની જેમ રાતે, અને અંજનની જેમ શ્યામ કાતિવાળે અને ધાયા વિનાજ પવિત્ર એ આપને દેહ કોને આશ્ચર્યચક્તિ ન કરે ? (૧) मन्दार-दामवन्नित्य-मवापि-सुगन्धिनि । तवाङ्गे भृङ्गतां यान्ति, नेत्राणि सुरयोषिताम् ॥२॥
કલ્પતરૂ પુષ્પોની માલાની જેમ સ્વભાવથીજ સુગન્ધિ એવા આપના શરીરને વિષે દેવાંગનાઓનાં ને ભ્રમરપણું પામે છે. (૨) दिव्यामृतरसास्वाद-पोषप्रतिहता इव । समाविशन्ति ते नाथ ! नाङ्गे रोगोरगव्रजाः ॥३॥ | હે નાથ દિવ્ય અમૃતરસના આસ્વાદની પુષ્ટિથી જાણે પરાભવ પામ્યા ન હોય તેમ કાસશ્વાસાદિક રોગરૂપી સર્પના સમૂહો આપના શરીરને વિષે પ્રવેશ પામતા નથી. (૩)
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
त्वय्यादर्शतलालीन- प्रतिमाप्रतिरूपके । ક્ષરત્વે વહીનત્વચાવિ વપુષ: દ્વૈત ? ॥૪॥
દૃ ણુના તલની અંદર પ્રતિષિ'ખિત થયેલા પ્રતિબિંબની જેમ સ્વચ્છ એવા આપને વિષે કાયાનુ ઝરતા પ્રસ્વેદથી વ્યાપીપણુ હોય, એવી વાત પણ કયાંથી હોય ? (૪)
ન યેવર્લ્ડ રામુ, વીતરાગ! મનસ્તવ । વઘુ સ્થિત રમતિ, ક્ષીરધારાસહોવમ્ IIII
હૈ વીતરાગ ! કેવલ આપનું મન રાગરહિત છે, એમ નથી. આપના શરીરમાં રહેલ રૂધિર પણ દૂધની ધારા જેવું ઉજ્જવલ છે. (૫) जगद्विलक्षणं किं वा, तवान्यद्वक्तुमीमहे ? | यदविस्रमबीभत्सं शुभ्रं मांसमपि प्रभो ! ॥ ६ ॥
અથવા હું પ્રભા ! જગતથી વિલક્ષણ એવુ આપનું ખીન્નું કેટલુ વર્ણન કરવા અમે સમ થઈ શકીએ ? કારણકે આપનું માંસ પણ દુંગન્ધ વિનાનું, દુગચ્છા વિનાનું તથા ઉજ્જવલ છે. (૬) जलस्थलसमुद्भूताः, संत्यज्य सुमनःस्रजः । तव निःश्वाससौरभ्य, - मनुयान्ति मधुव्रताः ॥ ७ ॥
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જલ અને સ્થલને વિષે ઉત્પન્ન થયેલા પુષ્પાની માળાઓને ત્યાગ કરીને ભ્રમરે આપના નિ:શ્વાસની સૌરભ લેવાને માટે આપની પાછળ આવે છે. (૭) लोकोत्तरचमत्कार, करी तव भवस्थितिः । यतो नाहारनीहारौ, गोचरचर्मचक्षुषाम् ||८||
આપની ભવસ્થિતિ–સંસારમાં વસવાપણું લેપ્કાત્તર ચમત્કાર-અપૂર્વ આશ્ચયને પેદા કરનારૂં છે, કારણકે આપના આહાર અને નીહાર ચ ચક્ષુવાળાએને અગેાચર-અદૃશ્ય છે. (૮)
પ્રકાશ–ત્રીજો.
सर्वोभिमुख्यतो नाथ !, तीर्थकृन्नामकर्मजात् । सर्वथा सम्मुखीनस्त्वमा नन्दयसि यत्प्रजाः || १ ||
હે નાથ! જે કારણ માટે તીર્થંકર નામકમ જનિત ‘સર્વાભિમુખ્ય’ નામના અતિશયથી, કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશ વડે સ^થા સદિશાએ સન્મુખ રહેલા એવા આપ, દેવ મનુષ્યાદિ સર્વ પ્રજાને સ પ્રકારે આનંદ પમાડા છે. (૧)
૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
यद्योजनप्रमाणेऽपि, धर्मदेशनसमनि। संमान्ति कोटिशस्तिर्यग्नदेवाः सपरिच्छदाः ॥२॥ - એક યોજન પ્રમાણે એવી પણ ધર્મદેશનાની ભૂમિને વિષે પિતપોતાના પરિવાર સહિત કોડે. તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવતાઓ સમાઈ જાય છે. (૨) तेषामेव स्वस्वभाषा-परिणाममनोहरम् । अप्येकरूपं वचनं, यत्ते धर्मावबोधकृत् ॥३॥
પિતપોતાની ભાષામાં પરિણામ પામી જવાવાળું હોવાથી મનોહર એવું એક સરખું પણ આપનું વચન તેઓને ધમનો અવબોધ કરનારૂં થાય છે. (૩) साग्रेऽपि योजनशते, पूर्वोत्पन्नाः गदाम्बुदाः। यदअसा विलीयन्ते, त्वद्विहारानिलोमिभिः ॥४॥
આપના વિહારરૂપી પવનની લહરીઓવડે સવાસે જનને વિષે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા ગરૂપી વાદળાઓ તત્કાળ વિલય પામી જાય છે. (૪) નાવિમવતિ પૌ, કૂર અમર શુ. क्षणेन क्षितिपक्षिप्ता, अनीतय इवेतयः ॥५॥
રાજાવડે દૂર કરાયેલી અનીતિઓની જેમ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ૭
ભૂમિને વિષે મૂષક-ઉંદર, શલભર્તી અને શુકપિપટ વિગેરેના ઉપદ્રવો ક્ષણવારમાં નાબૂદ થઈ જાય છે. (૫) स्त्रीक्षेत्रपद्रादिभवो, यद्वैराग्निः प्रशाम्यति । त्वत्कृपापुष्करावर्त्तवर्षा दिव भुवस्तले ॥६॥
આપની કૃપારૂપી પુષ્પરાવર્તાના મેઘની વૃષ્ટિથીજ જાણે હોય નહિં તેમ જ્યાં આપ ચરણ ધરે છે ત્યાં સ્ત્રી, ક્ષેત્ર અને નગરાદિથી ઉત્પન્ન થયેલ વૈરરૂપી અગ્નિ શમી જાય છે. (૬) त्वत्प्रभावे भुवि भ्राम्यत्यशिवोच्छेदडिण्डिमे । सम्भवन्ति न यन्नाथ ?, मारया भुवनारयः ॥७॥
હે નાથ! અશિવનો ઉચ્છેદ કરવાને ડિંડિમનાદ સમાન આપને પ્રભાવ ભૂમિ ઉપર ફેલાયે છતે ભુવનના દુશ્મનભૂત મારી–મરકી વિગેરે ઉપદ્રવ ઉત્પન્ન થતા નથી. (૭) कामवर्षिणि लोकानां, त्वयि विश्वकवत्सले । अतिवृष्टिरवृष्टिर्वा, भवेद्यन्नोपतापकृत् ॥८॥
લેકના કામિતને વર્ષાવનાર વિશ્વને વિષે અદ્વિ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીય વત્સલ એવા આપ વિદ્યમાન છતે ઉપતાપને કરનારી અતિવૃષ્ટિ કે અનાવૃષ્ટિ થતી નથી. (૮) स्वराष्ट्र-परराष्ट्रेभ्यो, यत्क्षुद्रोपद्रवा द्रुतम् । बिद्रवन्ति त्वत्प्रभावात् , सिंहनादादिव द्विपाः ॥९॥
સિંહનાદથી જેમ હાથીઓ ભાગી જાય તેમ સ્વરાષ્ટ્ર અને પરરાષ્ટ્રથી ઉત્પન્ન થયેલા ઉપદ્રવો આપના પ્રભાવથી તત્કાળ ભાગી જાય છે. (૯) यत् क्षीयते च दुर्भिक्षं, क्षितौ विहरति त्वयि । सर्वाद्भुतप्रभावाढथे, जङ्गमे कल्पपादपे ॥१०॥
સર્વ પ્રકારના અદ્ભુત પ્રભાવશાળી જગમ કલ્પતરૂ સમાન આપ ક્ષિતિતલ ઉપર વિહરે છતે દુભિક્ષ ક્ષય પામી જાય છે. (૧૦) यन्मूर्ध्नः पश्चिमे भागे, जितमार्तण्डमण्डलम् । मा भूद्वपुर्दुरालोकमितीवोत्पिण्डितं महः ॥११॥
આપનું શરીર જોવામાં અડચણ ન આવે એ માટે જ જાણે હોય નહિ તેમ સુરાસુરે એ આપના મસ્તકની પાછળ એક સ્થાને ભેગું કરેલું આપના શરીરનું જ મહા તેજ જાણે ન હોય તેવું સૂર્યના
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંડળને પણ જીતી જનારૂં તેજનું મંડળ–શામંડળ સ્થાપેલું છે. (૧૧) જ પણ ગણાત્રા-દિશા વિશ્વવિકૃતઃ | कर्मक्षयोत्थो भगवन्कस्य नार्थयकारणम् ? ॥१२॥
હે ભગવન ! તે આ ઘાતિકર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલે વિશ્વવિખ્યાત યોગસામ્રાજ્યને મહિમા કેને આશ્ચય કરનારે નથી? (૧૨) अनन्तकालप्रचित-मनन्तमपि सर्वथा । त्वत्तो नान्यः कर्मकक्षमुन्मूलयति मूलतः ॥१३॥
અનન્ત કાલથી ઉપાર્જન કરેલ અને અન્ત વિનાના કર્મવનને આપના સિવાય બીજે કઈ મૂલથી ઉખેડી નાંખવાને સમર્થ નથી. (૧૩) तथोपाये प्रवृत्तस्त्वं, क्रियासममिहारतः। यथानिच्छन्नुपेयस्य, परां श्रियमशिश्रियः ॥१४॥
હે પ્રભુ! ચારિત્રરૂપી ઉપાયમાં વારંવાર અભ્યાસથી આપ તેવા પ્રકારે પ્રવૃત્ત થયા છે કે જેથી નહિ ઈચ્છવા છતાં ઉપેથ–મોક્ષની ઉત્કૃષ્ટ લક્ષમીને આપે પ્રાપ્ત કરી છે. (૧૪)
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
मैत्रीपवित्रपात्राय, मुदितामोदशालिने । कृपोपेक्षाप्रतीक्षाय, तुभ्यं योगात्मने नमः ॥१५॥
મૈત્રી ભાવનાના પવિત્ર પાત્રરૂપ, પ્રમોદ ભાવના વડે સુશોભિત, તથા કરૂણ અને માધ્યસ્થ ભાવનાવડે પૂજનીય ગાત્મા–ગસ્વરૂપ એવા આપને નમસ્કાર થાઓ. (૧૫)
પ્રકાશ-ચે.
मिथ्यादृशां युगान्तार्कः, सुदृशाममृताञ्जनम् । तिलकं तीर्थकुल्लक्ष्म्याः , पुरश्चक्रं तवैधते ॥१॥
મિથ્યાદષ્ટિઓને પ્રલય કાળના સૂર્ય તુલ્ય અને સમ્યગ્દષ્ટિઓને અમૃતના અંજન તુલ્ય શાન્તિકારી, તીર્થકરની લક્ષ્મીના તિલકભૂત હે પ્રભુ! આપની આગળ ધર્મચક્ર શેભી રહ્યું છે. (૧) एकोऽयमेव जगति, स्वामीत्याख्यातुमुच्छ्रिता । उच्चैरिन्द्रध्वजव्याजातर्जनी जंभविद्विषा ॥२॥
જગતમાં આ વીતરાગ જ એક સ્વામી છે”
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ ૯
એમ કહેવાને માટે ઈન્દ્ર ઉંચા એવા ઈન્દ્ર ધ્વજના. હાને પોતાની તર્જની આંગળી ઉંચી કરી છે, એમ જણાય છે. (૨) यत्र पादौ पदं धत्तस्तव तत्र सुरासुराः । । किरन्ति पङ्कजव्याजाच्छ्रियं पङ्कजवासिनीम् ॥३॥ :
જ્યાં આપના બે ચરણે સ્થાન ધારણ કરે છે, ત્યાં દેવ અને દાનવો સુવર્ણ કમળના મિષથી કમળમાં નિવાસ કરનારી લક્ષ્મીને વિસ્તાર છે. (૩) दानशीलतपोभाव-भेदाद्धर्म चतुर्विधम् । मन्ये युगपदाख्यातुं, चतुर्वक्त्रोऽभवद्भवान् ॥४॥
દાન, શીલ, તપ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારના ધર્મને એક સાથે કહેવા માટે જ હોય નહિ તેમ આપ ચાર મુખવાણ થયા છે. એમ હું માનું છું. (૪) त्वयि दोषत्रयात् त्रातुं, प्रवृत्ते भुवनत्रयीम् । प्राकारत्रितयं चक्रुस्त्रयोऽपि त्रिदिवौकसः ॥५॥
ત્રણે ભુવનને રાગદ્વેષ અને મેહરૂપી ત્રણે દેષાથી બચાવવાને માટે આપ પ્રવૃત્ત થયે છતે વૈમાનિક,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાતિષી અને ભવનપતિ, એમ ત્રણ પ્રકારના દેવાએ રત્નમય, સુવર્ણમય અને રૂષ્યમય એમ ત્રણ પ્રકારના કીલ્લાએની રચના કરી છે. (૫)
अधोमुखाः कण्टकाः स्युर्धायां विहस्तस्तव । भवेयुः सम्मुखीनाः किं, तामसास्तिग्मरोचिषः १ ॥६॥
પૃથ્વી તલ પર આપે વિહાર કર્યે છતે કટકાકાંટાઓ અધેામુખવાળા થઈ જાય છે. સૂર્ય ઉદય પામે ત્યારે ઘુવડ અથવા અંધકારના સમૂહ શું ટકી શકે ખરા ? (૬) केशरोमनखश्मश्रु, तवावस्थितमित्ययम् । વાઘોળજ યોગતિમાં, નાખ્તસ્તીયÎ: : બા
આપના કેશ, રેશમ, નખ અને મન્નુ દાઢી મૂછના વાળ અવસ્થિત દીક્ષા ગ્રહણ અવસરે જેટલા હાય છે તેટલાજ રહે છે. આ પ્રકારના બાહ્ય પણ ચેગને મહિમા રિડરાદ્ધિ અન્ય દેવોએ પ્રાપ્ત કર્યો નથી. (૭) शब्दरूपरसस्पर्श- गन्धाख्याः पश्च गोचराः । भजन्ति प्रातिकूल्यं न त्वदग्रे तार्किका इव ॥८॥ આપની આગળ ઔદ્ધ નૈયાયિકાદિ તાતિ કેાની
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ શબ્દ, રૂપ, રસ, સ્પર્શ અને અન્ય પાસે ઇન્દ્રિયેના વિષયે પ્રતિકૂલમાને જતા નથી કિન્તુ અનુકૂળતાને ધારણ કરે છે. (૮) त्वत्पादाकृतवः सर्वे, युगपत्पर्युपासते। आकालकृतकन्दर्प-साहायकमयादिव ॥९॥
અનાદિ કાલથી કામદેવને કરેલી સહાયના ભયથીજ જાણે હાય નહિ તેમ સઘળી હતુઓ એક સાથે આવીને આપના ચરણેની સેવા કરે છે. (૯) सुगन्ध्युदकवर्षेण, दिव्यपुष्पोत्करेण च । भावित्वत्पादसंस्पर्शा, पूजयन्ति भुवं सुराः॥१०॥
ભવિષ્યમાં આપના ચરણને સ્પર્શ થવાને છે તે ભૂમિને દેવતાએ સુગન્ધિ જલની વૃષ્ટિવડે તથા દિવ્ય પુપના સમૂહવડે પૂજે છે. (૧૦) जगत्प्रतीक्ष्य ! त्वां यान्ति, पक्षिणोऽपि प्रदक्षिणम् । का गतिमहतां तेषां, त्वयि ये बामवृत्तयः ॥११॥ | હે જગત્પજ્ય! પક્ષિઓ પણ આપને પ્રદક્ષિણા આપે છે, તે પછી આપના પ્રત્યે પ્રતિકૂળ વતન રાખનારા મેટા ગણાતા એવા મનુષ્યની શી ગતિ સમજવી ? (૧૧)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
पश्चेन्द्रियाणां दौःशील्यं, क्व भवेद्भवदन्तिके। एकेन्द्रियोऽपि यन्मुञ्चत्यनिलः प्रतिकूलताम् ॥१२॥
આપની આગળ પંચેન્દ્રિયોનું દુષ્ટપણું તે હોયજ કયાંથી? કારણકે એકેન્દ્રિય એવો વાયુ પણ આપની આગળ પ્રતિકૂલપણાને ત્યાગ કરે છે. (૧૨) मूर्ना नमन्ति तरवस्त्वन्माहात्म्यचमत्कृताः । तत्कृतार्थ शिरस्तेषां, व्यर्थ मिथ्यादृशां पुनः ॥१३॥
હે પ્રભુ ! આપના માહાસ્યથી ચમત્કાર પામેલા વૃક્ષો પણ આપને મસ્તકવડે નમસ્કાર કરે છે. તે કારણે તેઓના મસ્તક, કૃતાર્થ છે કિન્તુ આપને નહિ નમનારા મિથ્યાદષ્ટિએના મસ્તક વ્યર્થ છે. (૧૩) जघन्यतः कोटिसङ्ख्यास्त्वां सेवन्ते सुरासुराः । भाग्यसम्भारलभ्येऽर्थे, न मन्दा अप्युदासते ॥१४॥
હે પ્રભુ! જઘન્યથી એક કોડ દેવો અને અસુરે આપની સેવા કરે છે. કારણ કે ભાગ્યના સમૂહથી પ્રાપ્ત થયેલ પદાર્થને વિષે મન્દ આત્માઓ પણ ઉદાસીનતા ધારણ કરતા નથી. (૧૪)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશ–પાંચમા.
गायन्निवालिविरुतै, –नृत्यन्निव चलैर्दलैः । त्वद्गुणेरिव रक्तोऽसौ, मोदते चैत्यपादपः ॥ १ ॥
હે નાથ ! ભ્રમરેના શબ્દવડે જાણે ગાયન કરતા હાય, ચંચલ પાંદડાએવડે જાણે નૃત્ય કરતા હાય.. તથા આપના ગુણેાવડે જાણે રક્ત-રાતા બન્યા હાય, તેમ આ અશેક વૃક્ષ હર્ષ પામે છે. (૧) आयोजनं सुमनसोऽधस्तान्निक्षिप्तबन्धनाः । નાઇતી. મુમનસો, ફેશનોન્ટ રિન્તિ તે રા
હે નાથ ! એક ચેાજન સુધી જેનાં દી’ટડા નીચા છે એવા જાનુપ્રમાણ પુષ્પાને દેવતાઓ આ૫ની દેશનાભૂમિને વિષે વરસાવે છે. (૨)
मालव कैशीकी मुख्य, - ग्रामरागपवित्रितः । તત્ર દ્દિો ધ્વનિ પીતો, દૂ શ્રીયમુનૈરવ
માલકાશ વિગેરે ગ્રામરાગથી પવિત્ર થયેલે. આપને દિવ્યધ્વનિ હુ વડે ઉંચી ગ્રીવાવાળા બનેલા હરણીયાએ દ્વારા પણ પીવાયેા છે. (૩) तवेन्दुधामधवला, चकास्ति चमरावली | हंसालिखि वक्त्राब्ज, - परिचर्या परायणा ॥४॥
-વિપિયા મા
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચંદ્રની કાંતિ સમાન ઉજવળ એવી ચામરની શ્રેણિ જાણે આપના મુખકમલની સેવામાં તત્પર થયેલી હેતની શ્રેણિ ન હોય, તેમ શોભે છે. (૪) मृगेन्द्रासनमारूढे, त्वयि तन्वति देशनाम् । श्रोतुं मृगास्समायान्ति, मृगेन्द्रमिव सेवितुम् ॥ ५॥
દેશના દેવા માટે આપ સિંહાસન પર આરૂઢ થયે છતે આપની દેશના શ્રવણ કરવા માટે હરણયાઓ આવે છે, તે જાણે પોતાના સ્વામી મૃગેન્દ્રની સેવા કરવા માટે આવતા હોય તેમ લાગે છે. (૫) भासां चयैः परिवृतो, ज्योत्स्नाभिरिव चन्द्रमाः। चकोराणामिव दृशा, ददासि परमां मुदम् ॥६॥ | સ્નાવડે વીંટાયેલે ચંદ્રમા જેમ ચકર પક્ષિઓના નેત્રને આનંદ આપે છે, તેમ તેના પુંજ સ્વરૂપ ભામંડલવડે વીંટાયેલા આપ સજજનેની ચક્ષુઓને પરમ આનંદ આપે છે. (૬) दुन्दुभिर्विश्वविश्वेश!, पुरोव्योम्नि प्रतिध्वनन् । जगत्याप्तेषु ते प्राज्यं, साम्राज्यमिव शंसति ॥७॥
હે સર્વ વિશ્વના ઈશ! આકાશમાં આપની આગળ પડ પાડતે દેવદુભિ જાણે જગતને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષે આાસ પુરુષોમાં આપનું પરમ સામાન્ય એમ કહેતા ન હાય, તેમ ધ્વનિત કરે છેઃ (૭) तवोर्ध्वमूर्ध्व पुण्यद्धि, - क्रमसब्रह्मचारिणी । छत्रत्रमी त्रिभुवन, प्रभुत्वप्रौढिशंसिनी ॥८॥
વધતી જતી એવી આપની પુણ્ય ઋદ્ધિના ક્રમ સમાન ઉપરાઉપરી રહેલાં ત્રણ છત્રા જાણે ત્રણ. ભવનને વિષે રહેલી આપની પ્રભુતાની પ્રૌઢતાને કહી રહ્યાં છે. (૮)
''
एतां चमत्कारकरी, प्रातिहार्यश्रियं तव । વિત્રીયન્તે ન જે Ōા, નાથ ! મિચ્છાદશોઽવિ ૢિ IRI
હે નાથ ! ચમત્કારને કરનારી આપની આ પ્રાતિહાય લક્ષ્મીને જોઈ ને કયા મિથ્યાર્દષ્ટિ આત્માએ પણ આશ્ચર્ય નથી પામતા ? અર્થાત્ સૌ કોઈ આશ્ચય પામે છે. (૯)
પ્રકાશ-છઠ્ઠો
लावण्यपुण्यवपुषि, त्वयि नेत्रामृताने ।
माध्यस्थ्यमपि दौःस्थ्याय, किं पुनद्वेषविप्लवः ॥१॥ નેત્રાને અમૃતના અંજન તુલ્ય અને લાવણ્યવરે
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
પવિત્ર શરીરવાળા એવા આપને વિશે મધ્યસ્થપણુ ધારણ કરવું, એ પણ દુઃખને માટે છે, તે પછી દ્વેષભાવ ધારણ કરવા, એ માટે તેા કહેવું જ શું ? (૧) तवापि प्रतिपक्षोऽस्ति, सोऽपि कोपादिविप्लुतः । अनया किंवदन्त्याऽपि किं जीवन्ति विवेकिनः ॥२॥ આપને પણ પ્રતિપક્ષ–દુશ્મન છે અને તે પણુ તે કાપાદિથી વ્યાપ્ત છે. આ જાતિની કિવદ્યન્તી-કુત્સિત વાર્તા સાંભળીને વિવેકી પુરૂષો શું પ્રાણ ધારણ કરી શકે ? નજ કરી શકે. (૨)
विपक्षस्ते विरक्तश्चेत्, स त्वमेवाथ रागवान् । ન વિપક્ષો વિપક્ષ: ધિ, રવદ્યોતો દ્યુતિમાહિનઃ ? ।। આપને વિપક્ષ જે વિરક્ત છે, તે તે આપજ છે. અને જો રાગવાન્ છે, તે તે વિપક્ષજ નથી. શુ' સૂર્યના વિપક્ષ ખજવા હાઈ શકે ? (૩) स्पृहयन्ति त्वद्योगाय यत्तेऽपि लन्नसत्तमाः । યોગમુદ્રા દ્રાળાં, જેમાં તથૈવ શે ? ॥
આપના ચેાગની સ્પૃહા લવસત્તમ-અનુત્તર વિમાનવાસી દેવે પણ કરે છે. ચેાગની મુદ્રાવš
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
પણ રહિત એવા પરદર્શનને વિષે તે યોગની કથા-વાર્તા પણ શાની હોય? ન જ હોય. (૪) त्वां प्रपद्यामहे नाथ, त्वां स्तुमस्त्वामुपास्महे ।। त्वत्तो हि न परस्त्राता, किं ब्रूमः ? किमु कुर्महे ? ॥५॥
આપને અમે નાથ તરીકે સ્વીકારીએ છીએ, આપની અમે સ્તુતિ કરીએ છીએ અને આપની અમે ઉપાસના કરીએ છીએ. કારણ કે આપનાથી અધિક બીજે કઈ રક્ષક નથી, આપની સ્તુતિથી અધિક બીજું કાંઈ બલવાલાયક નથી અને આપની ઉપાસનાથી અધિક બીજુ કાંઈ કરવાલાયક નથી. (૫) स्वयं मलीमसाचार : प्रतारणपरैः परैः। चम्च्य ते जगदप्येतत्कस्य पूत्कुर्महे पुरः ? ॥६॥
સ્વયં મલિન આચારવાલા અને પરને ઠગવામાં તત્પર એવા અન્યદેવે - વડે આ જગત્ ઠગાઈ રહ્યું છે. હે નાથ ! કેની આગળ અમે પોકાર કરીએ? (૬) नित्यमुक्सान् जगज्जन्म,-क्षेमक्षयकृतोद्यमान् । वन्ध्यास्तनन्धयप्रायान् , को देवाश्चेतनः श्रयेत् ॥७॥
નિત્ય મુક્ત અને જગત્ની ઉત્પત્તિ સ્થિતિ તથા પ્રલય કરવામાં ઉદ્યમી એવા વધ્યાના પુત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાન દેવેને કોણ સચેતન આશ્રય કરે ? (૭) कृतार्था जठरोपस्थ,-दुःस्थितैरपि दैवतैः। भवादृशानिहनुक्ते, हा हा ! देवास्तिकाः परे ॥८॥
જઠર–ઉદર અને ઉપસ્થ-ઇન્દ્રિયવર્ગથી વિડબિત થયેલા દેથી કૃતકૃત્ય બનેલા અન્ય દેવાસ્તિક–અમે દેવને માનનારા છીએ એવી બુદ્ધિ ધારણ કરનારા કુતીથિકે–આપના જેવાને અ૫લાપ કરે છે, એ ખરેખર અત્યંત દુઃખને વિષય છે. (૮) खपुष्पप्रायमुत्प्रेक्ष्य, किश्चिन्मानं प्रकल्प्य च । संमान्ति देहे गेहे वा, न गेहेनर्दिनः परे ॥९॥
આકાશના પુષ્પના જેવી કઈ વસ્તુની કલ્પના કરીને અને તેને સિદ્ધ કરવા કઈ પ્રમાણને આગળ ધરીને ગેહેનદી-ઘરમાં શૂરવીર એવા પરતીથિકે પિતાના દેહમાં કે ઘરમાં માતા નથી–અમારે જ ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે એમ માની ફેગટ કુલાય છે. (૯) कामरागस्नेहरागा,-वीषत्करनिवारणौ । दृष्टिरागस्तु पापीयान् , दुरुच्छेदः सतामपि ॥१०॥
કામ રાગ અને સ્નેહ રોગનું નિવારણ સુકર છે કિનતુ પાપિષ્ટ એ દષ્ટિગ સજ્જન પુરૂષોને પણ દુરુચ્છેદ છે. (૧૦)
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
प्रसवमास्यं मध्यस्थे, दृशौ लोकम्पृणं वचः । इति प्रीतिपदे वाढं, मूढास्त्वय्यप्युदासते || ११||
પ્રસન્ન મુખ, મધ્યસ્થ લેાચન અને લેક પ્રિય વચનને ધારણ કરનારા એવા અત્યત પ્રીતિના સ્થાનરૂપ આપને વિષે પણ મૃઢ લેાકે ઉદાસીનતા ધારણ કરે છે! (૧૧) तिष्ठेद्वायुर्द्र वेदद्रि, लेज्जलमपि क्वचित् । तथापि ग्रस्त रागाद्य, नप्तो भवितुमर्हति ॥ १२ ॥ કદાચ વાયુ સ્થિર થઈ જાય, પર્વત ગળી જાય, અને જલ જાજવલ્યવાન બની જાય, તેપણુ રાગાદ્રિકથી ગ્રસ્ત પુરૂષ આપ્ત થવાને ચેગ્ય નથી. (૧૨)
-
-
પ્રકાશ—સાતમા
धर्मा विना नाङ्ग, विनाङ्गेन मुखं कुतः । मुखाद्विना न वक्तृत्वं तच्छास्तारः परे कथम् ? ॥ १ ॥
ધર્મ અને અધર્મ વિના શરીર નથી. શરીર વિના મુખ નથી. અને મુખ વિના વકતૃત્વ નથી. તે પછી ધર્માંધ અને શરીરાદિથી રહિત અન્યદેવે શાસ્તા-ઉપદેશદાતા કેવી રીતે ઘટે ? (૧)
ૐ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
अदेहस्य जगत्सर्गे, प्रवृत्तिरपि नोचिता। न च प्रयोजनं किंचित् , स्वातन्त्र्यान पराज्ञया ॥२॥ - શરીર રહિતને જગતનું સર્જન કરવાની પ્રવૃત્તિ પણ ઘટતી નથી. કૃતકૃત્ય હોવાથી સર્જન કરવાનું કાંઈ પ્રજન નથી અને સ્વતંત્ર હવાથી પારકાની આજ્ઞાએ પણ પ્રવર્તાવાનું નથી. (૨) क्रीडया चेत्प्रवर्त्तत, रागवान् स्यात् कुमारवत् । कृपयाऽथ सृजेत्तर्हि, सुख्येव सकलं सृजेत् ॥३॥ - કીડા માટે જે પ્રવર્તે તો બાળકની જેમ રાગવાન ઠરે, અને જે કૃપાથી બનાવે તે સકલ જગતૂને સુખી જ બનાવે. (૩) दुःखदौर्गत्यदुर्योंनि,-जन्मादिक्लेशविह्वलम् । जनं तु सृजतस्तस्य, कृपालोः का कृपालुता ? ॥४॥
દુઃખ દૌગત્ય અને દુષ્ટ નિઓને વિષે જન્માદિના કલેશ વડે વિહવળ એવા જગને સર્જતા તે કૃપાલુની કૃપાલતા કયાં રહી? (૪) कर्मापेक्षः स चेत्तर्हि, न स्वतन्त्रोऽस्मदादिवत् । कर्मजन्ये च वैचित्र्ये, किमनेन शिखण्डिना ? ॥५॥
દુઃખાદિ દેવામાં જે તે પ્રાણુઓના કર્મની
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપેક્ષા રાખે છે, તે તે અમારી–તમારી જેમ સ્વતંત્ર નથી અને જગતનું વૈચિત્ર્ય જે કર્મ જન્ય છે, તે નપુંસક સમાન ઈશ્વરને વચ્ચે લાવવાની પણ શી જરૂર છે? (૫) अथ स्वभावतो वृत्तिं,-रविता महेशितुः । परीक्षकाणां तर्येष, परीक्षाक्षेपडिण्डिमः ॥६॥
અને જે મહેશ્વરની આ પ્રવૃત્તિ સ્વભાવથી છે કિન્તુ તર્ક કરવા લાયક નથી, એમ કહેશે તો તે પરીક્ષક લેકોને પરીક્ષા કરવાનો નિષેધ કરવાનું ડિડિમઢેલ વગાડવા જેવું છે. (૬) सर्वभावेषु कर्तृत्वं, ज्ञातृत्वं यदि सम्मतम् । मतं नः सन्ति सर्वज्ञा, मुक्ताः कायभृतोऽपि च ॥७॥ | સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાતૃત્વ એજ જે કતૃત્વ છે, તે એ વાત અમને પણ સમ્મત છે. કારણ કે અમારો એ મત છે કે સર્વજ્ઞ, મુક્ત-અશરીરી (સિદ્ધ) છે અને શરીરધારી (અરિહંત) પણ છે. (૭) सृष्टिवादकुहेवाक,-मुन्मुच्येत्यप्रमाणकम् । त्वच्छासने रमन्ते ते, येषां नाथ ! प्रसीदसि ॥८॥ - હે નાથ ! આપ જેમના ઉપર પ્રસન્ન છે,
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪.
તે આત્માએ પ્રમાણુ રહિત એવા સૃષ્ટિવાદના દુરાગ્રહને છેડીને આપના શાસનને વિષે રમણ કરે છે. (૮)
પ્રકાશ-આઠમેા
सत्त्वस्यैकान्तनित्यत्वे, कृतनाशा कृतागमौ । स्यातामेकान्तनाशेऽपि कृतनाशा कृतागमौ ॥१॥
પદાર્થનું એકાન્ત નિત્યપણું માનવામાં કૃતનાશ અને અકૃતાગમ નામના બે દોષ છે. એકાન્ત અનિત્યપણું માનવામાં પણ કૃતનાશ અને અકૃતાગમ નામના એ દોષ રહેલા છે. (૧) आत्मन्येकान्तनित्ये स्यान्न भोगः सुखदुःखयोः । एकान्तानित्यरूपेऽपि न भोगः सुखदुःखयोः ॥२॥ મુરવદુઃવયો: રા આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનવામાં સુખ દુઃખના ભોગ ઘટતા નથી. એકાન્ત અનિત્ય સ્વરૂપ માનવામાં પણ સુખ દુઃખના ભાગ ઘટતા નથી. (૨) पुण्यपापे बन्धमोक्षौ, न नित्यैकान्तदर्शने । મુખ્યવારે વન્યમોલો, નાનિëાન્તશૂને શા
એકાન્ત નિત્ય દર્શનમાં પુણ્ય પાપ અને અન્ય
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
મેક્ષ ઘટતા નથી. એકાન્ત અનિત્ય દર્શનમાં પણ પુણ્ય પાપ અને બન્ધ મેક્ષ ઘટતું નથી. (૩) क्रमाक्रमाभ्यां निस्यानां, युज्यतेऽर्थक्रिया न हि । एकान्तक्षणिकत्वेऽपि, युज्यतेऽर्थक्रिया न हि ॥४॥
નિત્ય પદાર્થોને વિષે કમથી કે અકમથી અર્થકિયા ઘટતી નથી. અને એકાન્ત ક્ષણિક પક્ષમાં પણ કમથી કે અક્રમથી અર્થકિયા ઘટતી જ નથી. (૪) यदा तु नित्यानित्यत्व, रूपता वस्तुनो भवेत् । यथात्थ भगवन्नैव, तदा दोषोऽस्ति कश्चन ॥५॥ ' હે ભગવન! આપે કહી છે તે રીતે જે વસ્તુની નિત્યાનિત્યસ્વરૂપતા હોય, તેજ કઈ પણ પ્રકારને દેષ આવતો નથી. (૫) गुडो हि कफहेतुः स्यान्नागरं पित्तकारणम् । द्वयात्मनि न दोषोऽस्ति, गुडनागरभेषजे ॥६॥
ગળ એ કફનો હેતુ છે અને સૂંઠ એ પિત્તનું કારણ છે. જ્યારે ગેળ અને સૂંઠ બને એકત્ર મળે છે ત્યારે દેષ રહેતો નથી કિન્તુ ભેષજ–ઔષધ રૂપ બની જાય છે (૬)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वयं विरुद्धं नैकत्राऽ-सत्प्रमाणप्रसिद्धितः।। विरुद्धवर्णयोगो हि, दृष्टो मेचकवस्तुषु ॥७॥
એજ પ્રમાણે એક વસ્તુને વિષે નિત્યત્વ અને અનિત્યસ્વાદિ બે વિરૂદ્ધ ધર્મોનું રહેવું, એ પણ વિરૂદ્ધ નથી. પ્રત્યક્ષાદિ કોઈપણ પ્રમાણથી તેમાં વિરોધ સિદ્ધ થઈ શકતો નથી. કારણ કે મેચક-કાબરચીતરી વસ્તુઓને વિશે વિરૂદ્ધ વર્ગોને સંગ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. (૭) विज्ञानस्यैकमाकारं, नानाकारकरम्बितम् । इच्छंस्तथागतः प्राज्ञो, नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत् ॥८॥
નાના-વિચિત્ર આકારથી સહિત વિજ્ઞાન એક આકારવાળું છે, એમ સ્વીકારતો પ્રાણ બૌદ્ધ અને કાન્તવાદનું ઉત્થાપન કરી શકતો નથી. (૮) चित्रमेकमनेकं च, रूपं प्रामाणिकं वदन् । योगो वैशेषिको वाऽपि, नानेकातं प्रतिक्षिपेत् ॥९॥
એક ચિત્રરૂપ અનેક રૂપવાળું પ્રમાણસિદ્ધ છે એમ કહેનાર એગ (નૈયાયિક) કે વૈશેષિક પણ અનેકાન્તવાદનું ઉત્થાપન કરી શકતો નથી. ૯
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
इच्छन्प्रधानं सत्त्वाचैविरुद्वैर्गुम्फितं गुणैः। साङ्ख्यः सङ्ख्यावतां मुख्यो, नानेकान्तं प्रतिक्षिपेत् ॥ - સત્ત્વ રજસૂ આદિ વિરૂદ્ધ ગુણે વડે ગુંફિત એક પ્રધાન (પ્રકૃતિ)ને ઈચ્છતો એ વિદ્વાનમાં મુખ્ય સાંખ્ય પણ અનેકાતવાદને ઉત્થાપી શકતા નથી.
विमतिसम्मतिर्वा पि, चार्वाकस्य न मृग्यते । परलोकात्ममोक्षेषु, यस्य सुयति शेमुषी ॥११॥
પરલેક, આત્મા અને મેક્ષ આદિ પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થોને વિશે પણ જેની મતિ સુઝાયેલી છે, એવા ચાર્વાક-નાસ્તિકની વિમતિ છે કે સમ્મતિ છે, તેને જેવાની કોઈ જરૂર નથી. (૧૧) तेनोत्पादव्ययस्थेम, -सम्भिन्नं गोरसादिवत् । त्वदुपझं कृतधियः, प्रपन्ना वस्तुतस्तु सत् ॥१२॥
તે કારણથી બુદ્ધિમાન પુરુષો સત્ પદાર્થ માત્રને આપના કહ્યા મુજબ ગેરસાદિની જેમ ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્યયી સમ્મિશ્ર-મળેલા માને છે. (૧૨)
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશ-નવ
यत्राऽल्पेनाऽपि कालेन, त्वद्भक्तेः फलमाप्यते । कलिकालः स एकोऽस्तु, कुतं कृतयुगादिभिः ॥१॥
જ્યાં અ૫કાલમાં આપની ભક્તિનું ફળ પ્રાપ્ત કરાય છે, તે એક કલિકાલજ સ્પૃહણીય છે. કૃતયુગાદિ અન્ય યુગે વડે સર્યું. (૧) सुषमातो दुःषमायां, कृपा फलवती तव । मेरुतो मरुभूमौ हि, श्लाघ्या कल्पतरोः स्थितिः॥२॥
સુષમાકાલ કરતાં દુઃખમાં કલિકાલમાં આપની કૃપા અધિક ફલવતી છે. મેરુ પર્વત કરતાં મરુભૂમિમાં કલ્પતરૂની સ્થિતિ વધારે પ્રશંસાપાત્ર છે. (૨) श्राद्धः श्रोता सुधीर्वक्ता, युज्येयातां यदीश ! तत् । त्वच्छासनस्य साम्राज्य,-मेकच्छत्रं कलावपि ॥३॥
હે ઈશ! શ્રદ્ધાવાન શ્રોતા અને બુદ્ધિમાન વક્તા, એ બેને યોગ થાય તે, આ કલિકાલમાં પણ આપના શાસનનું સામ્રાજ્ય એક છત્ર છે, (૩) युगान्तरेऽपि चेन्नाथ !, भवन्त्युच्छृङ्खलाः खलाः । वृथैव तर्हि कुप्यामः, कलये वामकेलये ॥४॥
હે નાથ ! અન્ય કૃતયુગાદિને વિશે પણ ગે શાળા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેવા ઉચશૃંખલ પુરૂષો હોય છે તે પછી વામકેલિઅયોગ્યક્રીડાવાળા આ કલિકાલના ઉપર અમે ફોગટજ કેપ કરીએ છીએ. (૪) कल्याणसिद्धथै साधीयान् , कलिरेव कषोपलः । विनाऽग्निं गन्धमहिमा, काकतुण्डस्य नैधते ॥५॥
કલ્યાણની સિદ્ધિ માટે આ કલિકાલ રૂપી કસેટીને પત્થર એજ શ્રેષ્ઠ છે. અગ્નિ વિના કાકતુંડ અગરુ પૃપના ગન્ધને મહિમા વધતું નથી. (૫) निशि दीपोऽम्बुधौ द्वीपं, मरौ शाखी हिमे शिखी। ૌ સુરા પ્રાપ્ત , વાતાવાર વેળા આધા
રાત્રિને વિષે દીપક, સાગરને વિષે દ્વીપ, મારવાડને વિષે વૃક્ષ અને શિયાળામાં વહિનની જેમ કલિકાલમાં દુર્લભ એવા આપના ચરણકમલના રજકણની પ્રાપ્તિ અમને થઈ છે. (૬) युगान्तरेषु भ्रान्तोऽस्मि, त्वदर्शनविनाकृतः। नमोऽस्तु कलये यत्र, त्वद्दर्शनमजायत ॥७॥
હે નાથ અન્ય યુગમાં આપના દર્શન કર્યા વિનાજ હું સંસારમાં ભટકે છું. તેથી આ કલિકાલને
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ નમસ્કાર થાઓ કે જેમાં મને આપનું દર્શન થયું. (૭) बहुदोषो दोषहीनात्वत्तः कलिरशोभत । विषयुक्तो विषहरात्फणीन्द्र इव रत्नतः ॥८॥
હે નાથ! વિષ યુક્ત એ વિષધર જેમ વિષને હરણ કરનાર રત્નથી શોભે છે, તેમ બહ દેષવાળો પણ આ કલિકાલ સર્વદેષ રહિત એવા આપનાથી શોભે છે.
પ્રકાશ-દશમે
मत्प्रसत्तेस्त्वत्प्रसादस्त्वत्प्रसादादियं पुनः । इत्यन्योन्याश्रयं भिन्धि, प्रसीद भगवन् ! मयि ॥१॥
હે ભગવન્! મારી પ્રસન્નતાથી આપની પ્રસન્નતા અને આપની પ્રસન્નતાથી મારી પ્રસન્નતા, એ જાતિના અન્યાશ્રય દેષને ભેદી નાખો અને મારા ઉપર આપ પ્રસન્ન થાઓ. (૧) निरीक्षितुं रूपलक्ष्मी, सहस्राक्षोऽपि न क्षमः । स्वामिन् ! सहस्रजिह्वोऽपि, शक्तो वक्तुं न ते गुणान् ।
હે સ્વામિન્ ! આપના રૂપની શેભાને જેવા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે હજાર આંખવાળાં (ઈન્દ્ર) પણ સમર્થ નથી. તથા આપના ગુણને કહેવા માટે હજાર જીભવાળે (શેષ નાગ) પણ સમર્થ નથી. (૨) संशयान् नाथ ! हरसेऽनुत्तरस्वर्गिणामपि । अतः परोऽपि किं कोऽपि, गुणः स्तुत्योऽस्ति वस्तुतः ॥
હે નાથ! આપ અહીં રહ્યા છતા અનુત્તર વિમાનવાસી દેવતાઓના સંશને હરો છે. આથી બીજે કઈપણ ગુણ વસ્તુતઃ–પરમાર્થથી સ્તુતિ કરવાલાયક છે? અર્થાત્ નથી. (૩) इदं विरुद्धं श्रद्धत्तां, कथमश्रद्दधानकः !। आनन्दसुखसक्तिश्च, विरक्तिश्च समं त्वयि ॥४॥
અખંડ આનંદરૂપ સુખમાં આસતિ અને સકલસંગથી વિરક્તિ, એ બે વિરૂદ્ધ વાતો એકી સાથે. આપનામાં રહેલી છે, એ વાતની અશ્રદ્ધાળુ આત્મા કેવી રીતે શ્રદ્ધા કરે ? (૪) नाथेयं घटयमानापि, दुर्घटा घटतां कथम् ?। उपेक्षा सर्वसत्त्वेषु, परमा चोपकारिता ॥५॥
હે નાથ! સર્વ પ્રાણીઓને વિશે ઉપેક્ષા–રાગ.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેષ રહિતપણું અને પરમે પકારિતા-સમ્યગ્દર્શનાદિ મેક્ષમાર્ગનું ઉપદેશકપણું, એ બે વાતે આપને વિશે પ્રત્યક્ષ દેખાતી હોવાથી ઘટમાન છતાં અન્યત્ર હરિહરાદિમાં અઘટમાન હોવાથી શી રીતે ઘટી શકે ? (૫) द्वयं विरुद्धं भगवं,-स्तव नान्यस्य कस्यचित् । निर्ग्रन्थता परा या च, या चोच्चैश्चक्रवर्तिता ॥६॥ ' હે ભગવન ! શ્રેષ્ઠ નિગ્રન્થતા-નિઃસ્પૃહપણું અને ઉત્કૃષ્ટ ચકવતિ પણું-ધર્મસમ્રાપદવી, આ બે વિરૂદ્ધ વસ્તુઓ આપના સિવાય અન્ય કઈ પણ દેવમાં નથી. (૬) नारका अपि मोदन्ते, यस्य कल्याणपर्वसु । पवित्रं तस्य चारित्रं, को वा वर्णयितुं क्षमः ? ॥७॥
અથવા તે જેમના પાંચે કલ્યાણક પર્વેમાં નારકીના જીવ પણ સુખ પામે છે, તેમના પવિત્ર ચારિત્રને વર્ણન કરવા કેણ સમર્થ છે? (૭) शमोऽद्भुतोऽद्भुतं रूपं, सर्वात्मसु कृपाद्भुता । सर्वाद्भुतनिधीशाय, तुभ्यं भगवते नमः ॥८॥
અદ્ભુતસમતા, અદ્દભુતરૂપ અને સર્વ પ્રાણીઓ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર અદ્ભુતકૃપા ધારણ કરનારા અને સર્વ અદ્ભુતના. મહાનિધાન એવા હે ભગવન ! આપને નમસ્કાર થાઓ
પ્રકાશ–અગિયારમો.
--
निघ्नन्परीषहचम्मुपसर्गान् प्रतिक्षिपन् । प्राप्तोऽसि शमसौहित्यं, महतां कापि वैदुषी ॥१॥
હે નાથ ! પરીષહાની સેનાને હણતા તથા ઉપસર્ગોને તિરસ્કાર કરતા એવા આપ સમતારૂપ અમૃતની તૃપ્તિને પામ્યા છે. અહે મેટાએની ચાતુરી કઈ અદ્ભુત હોય છે. (૧) अरक्तो भुक्तवान्मुक्ति,-मद्विष्टो हतवान्द्विषः । अहो! महात्मनां कोऽपि, महिमा लोकदुर्लभः ॥२॥
હે નાથ! આપ રાગરહિત છતાં મુક્તિ-સ્ત્રીને ભગવે છે અને દ્વેષરહિત છતાં આંતરિક દુશમનને હણે છે. અહે લેકને વિશે દુર્લભ એ મહાન આત્માઓને મહિમા કોઈ અદ્ભુતજ હોય છે. (૨) सर्वथा निर्जिगीषेण, भीतभीतेन चागसः । त्वया जगत्त्रयं जिग्ये, महतां कापि चातुरी ॥३॥
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
હે નાથ! સથા જીતવાની ઇચ્છા નહિ છતાં તથા પાપથી અત્યંત ભય પામેલા છતાં આપે ત્રણે જગતને જીતી લીધા છે. ખરેખર મહાન આત્માએની ચતુરાઈ કાઈ અદ્દભુતજ હાય છે. (૩) दत्तं न किञ्चित्कस्मैचिन्नात्तं किञ्चित्कुतश्चन । અમુત્ત્વ તે તથાપ્યતત્, છા હ્રાવિ વિપશ્ચિતામ્ ॥૪॥
હે નાથ ! આપે કાઈ ને કાંઈ ( રાજ્યાદ્રિ) આપ્યું નથી અને કાઈ પાસેથી કાંઇ ( દંડાદિ) લીધું નથી. તે પણ આપનું આ પ્રભુત્વ છે. તેથી એમ લાગે છે કે કુશળપુરુષાની કલા કાઈ અદ્ભુત હાય છે. (૪)
यद्देहस्यापि दानेन, सुकृतं नार्जितं परै: । ગુદ્દાસીનન્ય તભાય !, પાપીઠે તવાળુમ્ III
હે નાથ! દેહના પણ દાનષડે ખીજાઓએ જે સુકૃત પ્રાપ્ત ન કર્યું, તે સુકૃત ઉદાસીનભાવે રહેલા આપના પાદપીઠમાં આળેટયું છે. (૫)
रागादिषु नृशंसेन, सर्वात्मसु कृपालुना । भीमकान्तगुणेनोच्चैः, साम्राज्यं साधितं त्वया || ६ || હું નાથ! રાગાદિને વિષે યા વિનાના અને
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વપ્રાણુઓને વિષે દયાવાળા એવા આપે ભયાન
ક્તા અને મનેહરતારૂપી બે ગુણ વડે મેટું સામ્રાજ્ય મેળવ્યું છે. (૬) सर्वे सर्वात्मनाऽन्येषु, दोषास्त्वयि पुनर्गुगाः। स्तुतिस्तवेयं चेन्मिथ्या, तत्प्रमाणं सभासदः ॥७॥
હે નાથ ! હરિહરાદિ અન્ય દેવેને વિષે સર્વ પ્રકારે સર્વ દોષો રહેલા છે અને આપને વિષે સર્વ પ્રકારે સર્વ ગુણ રહેલા છે, આપની આ સ્તુતિ જે મિથ્યા હોય તે સભાસદે પ્રમાણભૂત છે. (૭) महीयसामपि महान् , महनीयो महात्मनाम् । अहो ! मे स्तुवतः स्वामी, स्तुतेर्गोचरमागमत् ॥८॥
અહો ! આનંદની વાત છે કે મેટાથી પણ મેટા અને મહાત્માઓને પણ પૂજનીય એવા સ્વામી આજે મારી સ્તુતિના વિષયને પ્રાપ્ત થયા છે. (૮)
પ્રકાશ બારો.
पट्वभ्यासादरैः पूर्व, तथा वैराग्यमाहरः। यथेह जन्मन्याजन्म, तत्सात्मीभावमागमत् ॥१॥
હે નાથ! પૂર્વ ભવેમાં આદરપૂર્વકના સુંદર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભ્યાસવર્ડ આપે તેવા પ્રકારના વૈરાગ્યને પ્રાપ્ત કર્યાં હતા કે જેથી આપને આ ( ચરમ ) ભવમાં જન્મથીજ તે વૈરાગ્ય સહજપણાને–એકમેકપણાને પામ્યું છે. સારાંશ કે આપ જન્મથી જ વિરાગી છે. (૧)
દુઃવહેતુનુ વૈરાગ્યું, ન તથા નાથ ! નિન્નુમ્ । मोक्षोपायप्रवीणस्य, यथा ते सुखहेतुषु ॥ २ ॥
હે નાથ ! મેક્ષપ્રાપ્તિના ઉપાયમાં પ્રવીણુ એવા આપને સુખના હેતુઓમાં જેવા નિર્મળ વૈરાગ્ય હાય છે, તેવા દુઃખના હેતુઓમાં હાતા નથી. કારણ કે દુઃખહેતુક વૈરાગ્ય ક્ષણિક હાવાથી ભવસાધક છે અને સુખહેતુક વૈરાગ્ય નિશ્ચલ હોવાથી મેાક્ષ સાધક છે. (૨)
विवेकशाणैर्वैराग्य, - शस्त्रं शातं त्वया तथा । यथा मोक्षेsपि तत्साक्षा, - दकुष्ठितपराक्रमम् ॥३॥
હે નાથ ! વિવેકરૂપી શરાણવš વૈરાગ્યરૂપી શસ્ત્રને આપે તેવા પ્રકારે ઘસીને તીક્ષ્ણ યુ છે કે જેથી મેાક્ષને વિષે પણ તે વૈરાગ્યરૂપી શસ્રનું પરાક્રમ સાક્ષાત્ અતિ-હણાયા વિનાનુ` રહ્યું. (૩)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
થા મરેથી, યા નાથોપમુક્યો यत्र तत्र रतिर्नाम, विरक्तत्वं तदापि ते ॥४॥ ..
હે નાથ! જ્યારે આપ પૂર્વભવમાં દેવઋદ્ધિનો અને મનુષ્યભવમાં રાજ્યકદ્ધિનો ઉપભોગ કરો છો ત્યારે પણ જ્યાં ત્યાં આપની રતિ જણાય છે, તે પણ વિરક્તિરૂપ હોય છે. કારણ કે તે તે ત્રાદ્ધિને ભગવતાં પણ આપ ભેગફળવાળું કર્મ વિના ભોગવે ક્ષય નહિ પામે, એમ વિચારીને અનાસક્તપણે જ ભોગવે છે. (૪) नित्यं विरक्तः कामेभ्यो, यदा योगं प्रपद्यसे । अलमेभिरिति प्राज्यं, तदा वैराग्यमस्ति ते ॥५॥
હે નાથ ! જે કે આપ કામ ભોગોથી સદા વિરક્ત છે. તે પણ જ્યારે આપ રત્નત્રયીરૂપ
ગને સ્વીકારો છે, ત્યારે “આ વિષયથી સર્યું? એ વિશાળ વૈરાગ્ય આપનામાં હોય છે. (૫).
૧ આ લેકમાં ભગવાનના પૂર્વ ભવ તથા રાજ્યાવસ્થાના વૈરાગ્યની દશાનું વર્ણન છે.
૨ આ શ્લોકમાં ભગવાનની દીક્ષા થયા બાદ મસ્થ દશાના વૈરાગ્યનું વર્ણન છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
सुखे दुःखे भवे मोक्षे, यदौदासीन्यमीशिषे । तदा वैराग्यमेवेति, कुत्र नासि विरागवान् ? ॥६॥ - જ્યારે આપ સુખને વિષે દુઃખને વિષે, સંસારને વિશે અને મેક્ષને વિષે ઉદાસીન–મધ્યસ્થભાવ ધારણ કરે છે, ત્યારે પણ આપને વૈરાગ્ય હાયજ છે. તેથી આપ ક્યાં અને કયારે વિરાગવાળા નથી? સર્વત્ર વિરગીજ છે. (૬) दुःखगर्भे मोहगर्भे, वैराग्ये निष्ठिताः परे । ज्ञानगर्भ तु वैराग्यं, त्वय्येकायनतां गतम् ॥७॥
હે ભગવન ! પરતીર્થિક દુખગર્ભિત અને મેહગર્ભિત વિરાગ્યમાં સ્થિત થયેલા છે પરંતુ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય તે કેવળ આપનામાંજ એકીભાવને પામેલ છે. (૭) आदासीन्येऽपि सततं, विश्वविश्वोपकारिणे । नमो वैराग्यनिघ्नाय, तायिने परमात्मने ॥८॥
ઉદાસીનભાવમાં પણ નિરન્તર સમસ્ત વિશ્વ ૩ આ લેકમાં ભગવાનની કૈવલ્વદશા તથા સિદ્ધદશાના વૈરાગ્યનું વર્ણન છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
ઉપર ઉપકાર કરનાર, વૈરાગ્યમાં તત્પર, સના રક્ષક અને પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ એવા પરમાત્માને અમારે નમસ્કાર થાએ. (૮)
પ્રકાશ-તેરમા.
अनाहूतसहायस्त्वं, त्वमकारणवत्सलः । अनभ्यर्थितसाधुस्त्वं, त्वमसम्बन्धबान्धवः || १ ||
'
કરનારા
હું ભગવન્ ! મેાક્ષમાગ માં પ્રયાણુ પ્રાણીઓને આપ ખેલાવ્યા વિનાજ સહાય કરનારા છે, અકારણસä છે, પ્રાથના કર્યા વિનાજ પરનું કાર્ય કરનારા છે તથા સંબંધ વિનાજ જગતના આંધવ છે. (૧)
अनक्तस्निग्धमनस, - ममृजोज्ज्वलवाक्पथम् । अधौतामलशीलं त्वां शरण्यं शरणं श्रये ॥२॥
હે નાથ ! મમતારૂપી ચીકાશથી ચાપડાયા વિનાજ સ્નિગ્ધ મનવાળા, માર્જન કર્યા વિનાજ ઉજ્જવળ વાણીને ઉચ્ચારનારા તથા ધેાયા વિનાજ નિર્મળ શીલને ધારણ કરનારા આપ છે, માટે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
શરણ કરવાલાયક આપનું
હું શરણ અંગીકાર
अचण्डवीरव्रतिना, शमिना समवर्तिना। त्वया काममकुटयन्त, कुटिलाः कर्मकण्टकाः ॥३॥
ક્રોધ વિનાજ વરતવાળા–સુભટવૃત્તિવાળા, પ્રશમરૂપી અમૃતનાયેગે વિવેકયુક્ત ચિત્તવાળા તથા સર્વ પ્રત્યે સમાનભાવભર્યું વર્તન કરનારા એવા આપે કર્મરૂપી કુટિલકંટકને અત્યંત કુટી નાંખ્યા છે. अभवाय महेशाया,-गदाय नरकच्छिदे। अराजसाय ब्रह्मणे, कस्मैचिद्भवते नमः ॥४॥
ભવ–મહાદેવ નહિ છતાં મહેશ્વર, ગદા નહિ છતાં નરકને છેદનારા નારાયણ, રજોગુણ નહિ છતાં બ્રહ્મા એવા કઈ એક આપને નમસ્કાર થાઓ. (૪)
૧ શ્રીવીતરાગ પ્રભુ અભવ-ભવરહિત છે: મહેશતીર્થંકરલમીરૂપ પરમ અશ્વય સંપન્ન છે : અગદ–રોગ રહિત છે: નરકચ્છિદ–ધર્મતીર્થને પ્રવર્તાવવાથી ભવ્ય પ્રાણીઓની નરકગતિને છેદનારા છે : અરાજસ-કમરૂપી રજ રહિત છે? તથા બ્રહ્મા-પરબ્રાહ્મ સ્વરૂપ જે મેક્ષ, તેને વિષે લય પામેલા હોવાથી બ્રહ્મારૂપ છે.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
अनुक्षितफलोदग्रा,-दनिपातगरीयसः ।। असङ्कल्पितकल्पद्रो,-स्त्वत्तः फलमवाप्नुयाम् ॥५॥
સર્વ વૃક્ષે જળસિંચન કરવાથી જ પિતાના કાળે ફળને આપે છે, પડવાથી જ મોટા ભાઈવાળા હોય છે અને પ્રાર્થના કરવાથી જ ઈચ્છિત વસ્તુને આપે છે. પરંતુ આપ તો સિંચન કર્યા વિનાજ ઉદગ્ર-પરિપૂર્ણ ફળને આપનારા, પડયા વિનાજ એટલે સ્વસ્વરૂપમાં રહેવાથી જ ગૌરવતાવાળા તથા પ્રાર્થના કર્યા વિનાજ ઈચ્છિતને આપનારા છે. એવા (અપૂર્વ) કલ્પતરૂ સ્વરૂપ આપનાથકી હું ફલને પામું છું (૫)
असङ्गस्य जनेशस्य, निर्ममस्य कृपात्मनः । मध्यस्थस्य जगत्त्रातु,-नङ्कस्तेऽस्मि किङ्करः ॥६॥
આ કલેકમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ વિશેષણે બતાવ્યા છે. સંગરહિત હોય તે લેકના સ્વામી ન હોય, મમતા રહિત હોય તે કેઈના ઉપર કૃપા ન કરે અને મધ્યસ્થ–ઉદાસીન હોય તે અન્યનું રક્ષણ ન - કરે. પરંતુ આપ તે સર્વ સંગના ત્યાગી હોવા છતાં જગતના લેથી સેવ્ય હેવાને કારણે જનેશ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
છે. મમતા રહિત હોવા છતાં પણ જગતના સર્વ પ્રાણુઓ ઉપર કૃપાવાળા છે. રાગદ્વેષને નાશ કરે હવાથી મધ્યસ્થ ઉદાસીન હોવા છતાંએ એકાંત હિતકર ધર્મને ઉપદેશ દેવાથી સંસારથી ત્રાસ પામેલા જગતના જીના રક્ષક છે. ઉપરોક્ત વિશેષણવાળા આપને હું ચિહ્ન-કુગ્રહરૂપી કલંક રહિત કિંકર–કર છું. (જે નેકર હોય તે તરવાર બંદુક આદિ કાંઈ ચિહ્નવાળો હોય છે.) (૬) अगोपिते रत्ननिधा, ववृते कल्पपादपे। . अचिन्त्ये चिन्तारत्ने च, त्वय्यात्माऽयं मयार्पितः॥७॥
નહિ ગોપવેલા રત્નના નિધિ સમાન, કર્મરૂપી વાડથી નહિ વીંટાયેલા કલ્પવૃક્ષ સમાન અને અચિન્તનીય ચિન્તામણિ રત્ન સમાન એવા આપને વિષે (આપના ચરણ કમળમાં) મેં મારે આ આત્મા સમર્પિત કર્યો છે. (૭) फलानुध्यानवन्ध्योऽहं, फलमात्रतनुर्भवान् । प्रसीद यत्कृत्यविधौ, किङ्कर्तव्यजडे मयि ॥८॥
હે નાથ! આપ સિદ્ધત્વસ્વરૂપ ફળ માત્ર શરીરવાળા છે. હું જ્ઞાનાદિનું ફળ જે સિદ્ધત્વ તેના યથા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
વસ્થિત સ્મરણથી પણ રહિત છું. માટે મારે શું કરવું? એ બાબતમાં જડ-મૂઢ બનેલા મારા ઉપર કૃપા કરીને કરવાલાયક વિધિ બતાવવા કૃપા કરે. (૮)
પ્રકાશ-ચૌદમે.
मनोवचःकायचेष्टाः कष्टाः संहृत्य सर्वथा । श्लथत्वेनैव.भवता, मनःशल्यं वियोजितम् ॥१॥
મન વચન કાયાની સાવધ ચેષ્ટાઓને સર્વથા સંહરીને તજીને આપે શિથિલપણા વડેજ–સ્વભાવવડે જ મનરૂપી શલ્યને દૂર કર્યું છે. (૧) સંયતાનિ ન રાણા, નૈવો છૂતિનિ જા તિ સત્તિાવા, જિયાય જતા સારા
હે પ્રભુ! આપે ઇન્દ્રિયને બળાત્કારે નિર્મત્રિત કરી નથી તથા લુપતાથી છૂટ પણ મૂકી નથી પણ યથાવસ્થિત વસ્તુતત્વને અંગીકાર કરનાર આપે સમ્યક પ્રકારે કુશળ બુદ્ધિવડે ઇન્દ્રિો ઉપર વિજય મેળવ્યો છે. (૨)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
योगस्याष्टाङ्गता नूनं, प्रपश्चः कथमन्यथा ? ।
आबालभावतोऽप्येष, तव सात्म्यमुपेयिवान् ॥३॥ ' હે ગરૂપી સમુદ્રના પારને પામેલા પ્રભુ! અન્ય શાસ્ત્રોમાં યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ, આ આઠ
ગના અંગે કહ્યા છે. તે માત્ર પ્રપંચ (વિસ્તાર) હોય તેમ ભાસે છે કારણ કે જે તેમ ન હોય તે આપને બાલ્યાવસ્થાથી જ આ ચોગે સહજપણને કેમ પામે–સ્વાભાવિક રીતે જ કેમ પ્રાપ્ત થાય? અર્થાત આ યુગ પ્રાપ્તિને કેમ સામાન્ય ગિએાની અપેક્ષાએ છે. આપ તે ગિઓના પણ નાથ છે, માટે આપના માટે આમ બને તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. (૩) विषयेषु विरागस्ते, चिरं सहचरेष्वपि । योगे सात्म्यमदृष्टेऽपि, स्वामिनिदमलौकिकम् ॥४॥
ઘણુ કાલના પરિચિત એવા પણ વિષય ઉપર આચને વૈરાગ્ય છે અને કદી પણ નહિ દેખેલા એવા
ગને વિષે એકવાણું-તન્મયપણું છે. હે સ્વામિન! આપનું આ ચરિત્ર કઈ અલૌકિક છે. (૪)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
सथा परे न रज्यन्त, उपकारपरे परे। यथाऽपकारिणि भवा,-नहो! सर्वमलौकिकम् ।।५।।
ઉપકાર કરવામાં તત્પર એવા પણ પિતાના ભક્તો ઉપર અન્ય દેવે તેટલા ખુશી થતા નથી જેટલા આપ આપના ઉપર અપકાર કરનારા કમઠ–
શાળાદિ પ્રાણીઓ ઉપર પણ ખુશી થાઓ છે. અહો ! આપનું સર્વ અલૌકિક છે. (૫) हिंसका अप्युपकृता, आश्रिता अप्युपेक्षिताः। इदं चित्रं चरित्रं ते, के वा पर्यनुयुअताम् ? ॥६॥
હે વીતરાગ! ચંડકૌશિકાદિ હિંસકે ઉપર આપે ઉપકાર કર્યો છે અને સર્વાનુભૂતિ તથા સુનક્ષત્રમુનિ આદિ આશ્રિતની આપે ઉપેક્ષા કરી છે. આપના આ વિચિત્ર ચરિત્રની સામે પ્રશ્ન પણ કોણ ઉઠાવી શકે તેમ છે? (૬) सया समाधौ परमे, त्वयात्मा विनिवेशितः। सुखी दुःख्यस्मि नास्मीति, यथान प्रतिपत्रवान् ॥७॥
આપે આપના આત્માને પરમ સમાધિને વિષે તે પ્રકારે સ્થાપન કરી લીધો છે કે જેથી હું સુખી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
છું, કે નથી? અથવા હું દુખી છું, કે નથી? તેનું પણ આપને જ્ઞાન ન રહ્યું તેને જ્ઞાનની આપે દરકાર પણ ન કરી. (૭) ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं, त्रयमेकात्मतां गतम् । इति ते योगमाहात्म्य, कथं श्रद्धीयतां परैः १ ॥८॥
યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન, એ ત્રણે આપને વિષે એકપણાને–અભેદભાવને પામી ગયા છે. આ પ્રકારના આપના ગના મહાભ્યને બીજાઓ કેવી રીતે શ્રદ્ધા કરી શકે? (૮)
પ્રકાશ-પંદરમે जगज्जैत्रा गुणास्त्रात,-रन्ये तावत्तवासताम् । उदात्तशान्तया जिग्ये, मुद्रयैव जगत्त्रयी ॥१॥ | હે જગરક્ષક! જગતને જીતનારા આપના અન્ય ગુણે તે દૂર રહે પરંતુ ઉદાત્ત પરાભવ ન પમાડી શકાય તેવી) અને શાન્ત એવી આપની મુદ્રાએ જ ત્રણે જગતને જીતી લીધાં છે. (૧) मेरुस्तृणीकृतो मोहात् , पयोधि!ष्पदीकृतः। गरिष्ठेभ्या गरिष्ठो यैः, पाप्मभिस्त्वमपोहितः ॥२॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
અનાદર
હું નાથ! મેાટાથી પણ મોટા અર્થાત્ ઇન્દ્રાદિકથી પણ મેાટા એવા આપના જેએએ કર્યા છે તેઓએ અજ્ઞાનથી માન્યા છે અને સમુદ્રને ગણ્યા છે. (૨)
મેરુને તૃણ ગાયની ખરી
MOR
સમાન
જેટલે .
च्युतश्चिन्तामणिः पाणे, स्तेषां लब्धा सुधा मुधा । यैस्त्वच्छास नसर्वस्व - मज्ञानैर्नात्मसात्कृतम् ||३||
G
જે અજ્ઞાનીઓએ આપના શાસનનું સર્વસ્વ (ધન) પેાતાને આધીન નથી કર્યુ. તેઓના હાથમાંથી ચિન્તામણિ રત્ન સરી પડયું છે, અને તેને પ્રાપ્ત થયેલુ' અમૃત ફ્રાગટ ગયું છે. (૩)
यस्त्वय्यपि दधौ दृष्टि, - मुल्मुकाकारधारिणीम् । તમાજીક્ષણિઃ સાક્ષા,-તારુબાજમિનું દ્દિવા નાણા
હે નાથ! આપને વિષે પણ જે મનુષ્ય ખળતા ઉખાડીયાના આકારને ધારણ કરનારી દૃષ્ટિને રાખે છે, તેને અગ્નિ સાક્ષાત (બાળી નાંખેા) અથવા તે એ ચનખલવાથી સયુ (તેવું વચન ન ખેલવું એ જ સારૂ છે). (૪)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮ स्वच्छासनस्य साम्यं ये, मन्यन्ते शासनान्तरैः। विषेण तुल्यं पीयूषं, तेषां हन्त ! हतात्मनाम् ॥५॥
હે નાથ! ખેદની વાત છે કે જેઓ આપના શાસનને અન્ય શાસનની સાથે તુલ્ય-સરખું માને છે, તે અજ્ઞાનથી હણાએલા લેકેને અમૃત પણ ઝેર સમાન છે. (૫) . अनेडमूका भूयासु,-स्ते येषां त्वयि मत्सरः । शुभोदर्काय वैकल्य,-मपि पापेषु कर्मसु ॥६॥
હે નાથ! જેઓને આપના ઉપર ઈર્ષાભાવ છે, તેઓ હેરા અને મૂંગા હે! કારણ કે પરનિન્દાના શ્રવણ અને ઉચ્ચારણ આદિ પાપકામાં ઇન્દ્રિોનું રહિતપણું શુભ પરિણામ માટે જ છે. અર્થાત કાન અને જીભના અભાવે આપની નિન્દાનું શ્રવણ અને ઉચ્ચારણ નહિ, એ તેઓને ભાવિમાં મહાન લાભ છે(૬) तेभ्यो नमोऽअलिरयं, तेषां तान्समुपास्महे । त्वच्छासनामृतरसै,-यरात्माऽसिच्यतावहम् ॥७॥
હે નાથ! આપના શાસનરૂપ અમૃત રસ વડે જેઓએ પોતાના આત્માને હમેશાં સિંચે છે,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
તેઓને અમારો નમસ્કાર થાઓ. તેઓને અમે બે. હાથ જોડીએ છીએ અને તેઓની અમે ઉપાસના કરીએ છીએ () भुवे तस्यै नमो यस्यां, तव पादनखांशवः । चिरं चूडामणीयन्ते, महे किमतः परम् ? ॥८॥ - હે નાથ! તે ભૂમિને પણ નમસ્કાર થાઓ કે
જ્યાં આપના ચરણના નખના કિરણો ચિરકાલ સુધી ચૂડામણિની જેમ શેભાને પામે છે. આથી અધિક અમે શું કહીએ? (૮) जन्मवानस्मि धन्योऽस्मि, कृतकृत्योऽस्मि यन्मुहुः । जातोऽस्मि त्वद्गुणग्राम,-रामबीयकलम्पटः ॥९॥
હે નાથ ( આપના ગુણ સમૂહની રમણીક્તામાં હું વારંવાર લંપટ (તન્મય) થ છું, તેથી મારે જન્મ સફળ છે, હું ધન્ય છું અને કૃતકૃત્ય છું. (૯)
પ્રકાશ-સેલમે
त्वन्मतामृतपानोत्था, इतः शमरसोर्मयः। परणयन्ति मां नाथ !, परमानन्दसम्पदम् ॥१॥
હે નાથ! એક તરફ આપના આગમરૂપી અમૃ--
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
તને પાનથી ઉત્પન્ન થયેલા ઉપશમ રસના તરંગે મને મોક્ષની સખ્યદાને બળાત્કાર પ્રાપ્ત કરાવે છે. (૧) इतथानादिसंस्कार,-पूछितो मूर्च्छयत्यलम् ।
રવિવાળો, સુતારા જેવા વિષ્ણ? આરા.
તથા બીજી તરફ અનાદિ કાળના સંસ્કારથી ‘ઉત્પન્ન થયેલે રાગરૂપી ઉરગ-સર્પના વિષને વેગ મને અત્યંત મૂછ પમાડે છે-મોહિત કરી દે છે. હણાઈ ગયેલી આશાવાળ એ હું શું કરું? (૨) रागाहिगरलाघातो,कार्ष यत्कर्मवैशसम् । तद्वक्तुमप्यशक्तोऽस्मि, धिग्मे प्रच्छन्नपापताम् ॥३॥ | હે નાથ! રાગરૂપી સર્પના વિષથી વ્યાપ્ત થયેલા મેં જે અયોગ્ય કાર્યો કર્યા છે, તે કહેવાને માટે પણ હું સમર્થ નથી. માટે મારા પ્રચ્છન્ન પાપી પણને ધિકકાર હો! (૩) क्षणं सक्तः क्षणं मुक्तः, क्षणं क्रुद्धः क्षण क्षमी। मोहाद्यैः क्रीडयैवाहं, कारितः कपिचापलम् ॥४॥
હે પ્રભુ! હું ક્ષણવાર સંસારના સુખમાં આસક્ત થયે છું, તે ક્ષણવાર તે સુખના વિપાકને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર કરવા વડે વિરક્ત થયે છું, ક્ષણવાર ક્રોધી થયે છે, તે ક્ષણવાર ક્ષમાવાન થયે છું. આવા પ્રકારની ચપળતાવાળી ક્રીડાઓ વડે જ મહાદિ મદારી. ઓએ મને વાંદરાની જેમ નચાવે છે. (૪) प्राप्यापि तव सम्बोधि, मनोवाकायकर्मजैः। दुश्चेष्टितैर्मया नाथ !, शिरसि ज्वालितोऽनलः ॥५॥
હે નાથ! આપને ધર્મ પામ્યા છતાં મન વચન અને કયાના વ્યાપાર વડે ઉત્પન્ન થયેલી દુષ્ટ ચેષ્ટાઓવડે મેં મારા મસ્તક પર ખરેખર! અગ્નિ સળગાવ્યા છે. (૫) .
વચન
रत्नत्रयं मे हियते, हताशो हा ! हतोऽस्मि तत् ॥६॥
હે રક્ષક! આપ રક્ષણ કરનાર વિદ્યમાન છતાં મહાદિ ચોરે મારાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ત્રણ રને હરણ કરી જાય છે, તેથી હા! હતાશ એ હું હણાઈ ગયે છું. (૬) भ्रान्तस्तीर्थानि दृष्टस्त्वं, मयैकस्तेषु तारकः । तत्तवाङ्घौ विलग्नोऽस्मि, नाथ! तारय तारय ॥७॥
હું ઘણું તીર્થોમાં ભટક્યો છું પરંતુ તે સર્વમાં
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેં આપને જ એક તારક તરીકે જોયા છે. તે કારણે હું આપના ચરણેને વિશે વળ છું, માટે હે. નાથ! આપ કૃપા કરીને મને તારે તારે. (૭) भवत्प्रसादेनैवाह,-मियती प्रापितो भुवम् । औदासीन्येन नेदानीं, तव युक्तमुपेक्षितुम् ॥८॥
હે નાથ ! આપની મહેરબાનીથી જ હું આટલી ભૂમિકાને-આપની સેવાની ગ્યતાને પામે છે, માટે હવે ઉદાસીનપણીવડે ઉપેક્ષા કરવી આપને યોગ્ય નથી (૮). ज्ञाता तात ! त्वमेवैक,-स्त्वत्तो नान्यः कृपापरः । नान्यो मत्तः कृपापात्र,-मेधि यत्कृत्यकर्मठः ॥९॥
હે તાત! આપજ એક જ્ઞાતા છે. આપનાથી અધિક બીજે કઈ દયાળુ નથી અને મારાથી અધિક બીજે કઈ દયાપાત્ર નથી. કરવાલાયક કાર્યમાં આપ કુશળ છે. તેથી જે કરવા યોગ્ય હોય તે કરવામાં આ૫ તત્પર થાઓ. (૯)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશ–સતરમેા.
स्वकृतं दुष्कृतं गर्हन्, सुकृतं चानुमोदयन् । નાથ ! ત્વXળૌ. યામિ, શળ સરોજ્જિતઃ ॥શા
હે નાથ ! કરેલા દુષ્કૃતની ગર્હ કરતા. અને કરેલા સુકૃતની અનુમાદના કરતા, અન્યના શરણથી રહિત એવા હું, આપના ચરણેાના શરણને અંગીકાર કરૂ છું. (૧)
मनोवाक्कायजे पापे, कृतानुमतिकारितैः । मिथ्या मे दुष्कृतं भूया, -दपुनः क्रिययान्वितम् ॥२॥
હે ભગવન્! કરવા, કરાવવા અને અનુમેદવા વડે મનવચનકાયાથી થયેલા પાપને વિષે જે દુષ્કૃત લાગ્યુ. હાય, તે આપના પ્રભાવવડે ફ્રીવાર નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક મારૂ તે દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. (૨) यत्कृतं सुकृतं किञ्चिद्, रत्नत्रितयगोचरम् । તત્વ ગેમનુંમન્યેઠું, માર્ગમાત્રનુસાવિ રા
હે નાથ ! રત્નત્રયીનામાને માત્ર અનુસરવાવાળુ' એવું પણ જે કાંઈ સુકૃત મેં કર્યુ· હોય, તે સર્વાંની હું અનુમેાદના કરૂ છું. (૩)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ सर्वेषामर्हदादीनां, यो योऽहत्त्वादिको गुणः । अनुमोदयामि तं तं, सर्व तेषां महात्मनाम् ॥४॥
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓને વિષે જે જે અરિહંતપણું, સિદ્ધપણું, પંચાચારના પાલનમાં પ્રવીણપણું, સૂત્રેનું ઉપદેશકપણું અને રત્નત્રયીનું સાધપણું વિગેરે જે જે ગુણે છે તે તે સર્વ ગુણોની હું અનુમોદના કરું છું. (૪) त्वां त्वत्कलभूतान् सिद्धां-स्त्वच्छासनस्तान्मुनीन् । त्वच्छासनं च शरणं, प्रतिपनोऽस्मि भावतः ॥५॥
હે ભગવન! ભાવ અરિહંત એવા આપનું, આપના ફલભૂત (અરિહંતેનું ફળ સિદ્ધ છે) સર્વ કર્મથી મુક્ત થયેલા અને લોકના અગ્ર ભાગ ઉપર રહેલા સિંદ્ધ ભગવંતેનું, આપના શાસનમાં રક્ત થયેલા મુનિવરનું અને આપના શાસનનું શરણ મેં ભાવથી સ્વીકાર્યું છે. (૫) क्षमयामि सर्वान्सत्त्वान्सर्वे क्षाम्यन्तु ते मयि । मैत्र्यस्तु तेषु सर्वेषु, त्वदेकशरणस्य मे ॥६॥
હે નાથ ! સર્વ પ્રાણીઓને હું ખમાવું છું ક્ષમા આપું છું. સર્વ પ્રાણીઓ મને ખમાવો–મારા
I
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ ઉપરની કલુષતાને તજીને ક્ષમા આપે. આપનાજ એક શરણને પ્રાપ્ત થયેલા મને તે સર્વને વિષે મૈત્રી-મિત્રભાવ-હિતબુદ્ધિ હે. (૬) एकोऽहं नास्ति मे कश्चिन् , न चाहमपि कस्यचित् । ત્વવણિશાસ્થય, મન ચં ન ચિન આપણા
હે નાથ! હું એકલું છું, મારૂં કઈ નથી અને હું પણ કેઈને નથી, છતાં પણ આપના ચરણના શરણમાં રહેલા મને કાંઈ પણ દીનતા નથી. (૭) यावन्नाप्नोमि पदवी, परां त्वदनुभावजाम् । तावन्मयि शरण्यत्वं, मा मुश्चः शरणं श्रिते ॥८॥
હે વિશ્વ વત્સલ! આપના પ્રભાવથી મળનારી ઉત્કૃષ્ટ પદવી–મુક્તિસ્થાન મને પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી આપના શરણે આવેલા મારા ઉપર શરણ્યપણાને-શરણને ઉચિત પાલકપણાને મૂકશે નહિ. (૮)
પ્રકાશ–અઢારમે. न परं नाम मृदेव, कठोरमपि किञ्चन । विशेषज्ञाय विज्ञप्यं, स्वामिने स्वान्तशुद्धये ॥१॥
કેવળ કમળ વચનથી જ નહિ કિન્તુ વિશેષજ્ઞ–
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
એકાન્ત હિતકર એવા સ્વામીને અંતઃકરણની શુદ્ધિ માટે કોઈ કઠેર વચનથી પણ વિનંતિ કરવી જોઈએ. (૧) न पक्षिपशुसिंहादि,-वाहनासीनविग्रहः । न नेत्रगात्रवक्त्रादि,-विकारविकृताकृतिः ॥२॥
હે સ્વામિન! લૌકિક દેવની જેમ આપનું શરીર હંસ ગરૂડાદિ પક્ષી, છાગ વૃષભાદિ પશુ અને સિંહ વાઘાદિ જાનવરોરૂપી વાહન ઉપર આરૂઢ થયેલું નથી. તેમજ આપની આકૃતિ પણ તે દેવની જેમ નેત્ર-લેચન, ગાત્ર-શરીર અને વકત્ર–મુખદિના વિકારવડે વિકૃત થયેલી નથી. (૨) ન પરિવારપટ્ટા. नाङ्गनाकमनीयाङ्ग,-परिष्वङ्गपरायणः ॥३॥
હે નાથ! અન્ય દેવની જેમ આપના હસ્ત. પલ્લવ ત્રિશૂલ, ધનુષ, અને ચકાદિ શસ્ત્રોથી ચિહિત થયા નથી તેમજ આપને ઉલ્લંગ–ળે સ્ત્રીઓના મનહર અંગને આલિંગન કરવામાં તંત્પર બન્યું નથી. न गर्हणीयचरित, प्रकम्पितमहाजनः । न प्रकोपप्रसादादि,-विडम्बितनरामरः ॥४॥
હે નાથ! અન્ય દેવેની જેમ નિન્દનીય
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
ચરિત્રવડે આપે મહાજન–ઉત્તમ પુરૂષોને કંપાયમાન કર્યા નથી. તેમજ પ્રકોપ–ક્રોધ અને પ્રસાદ-કૃપાવડે આપે દેવ અને મનુષ્યને વિડમ્બિત કર્યા નથી. (૪) न जगजननस्थेम,-विनाश विहितादरः। - न लास्यहास्यगीतादि,-विप्लवोपप्लुतस्थितिः ॥५॥
હે નાથ! અન્ય દેવેની જેમ જગતને ઉત્પન્ન કરવામાં, સ્થિર કરવામાં કે વિનાશ કરવામાં આપે આદર બતાવ્યા નથી તેમજ નટ-વિટને ઉચિત નૃત્ય, હાસ્ય અને ગીતાદિ ચેષ્ટાઓવડે આપે આપની સ્થિતિને ઉપદ્રવવાળી કરી નથી. (૫) तदेवं सर्वदेवेभ्यः, सर्वथा त्वं विलक्षणः । देवत्वेन प्रतिष्ठाप्यः, कथं नाम परीक्षकैः ? ॥६॥ - તે કારણથી હે ભગવન્! એ રીતે આપ સર્વ દેથી સર્વ પ્રકારે વિલક્ષણ-વિપરીત લક્ષણવાળા છે, તેથી પરીક્ષક લેકોએ આપને દેવ તરીકે કેવી રીતે સ્થાપન કરવા? (૬) નુતઃ સત્વ-ળવBદિરિમર : प्रतिश्रोतः श्रयद्वस्तु, कया युक्त्या प्रतीयताम् ॥७॥ | હે નાથ ! પણ–પાંદડા, તૃણ-ઘાસ અને કાષ્ઠાદિ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
અન્ય વસ્તુએ પ્રાણીના પ્રવાહને અનુકૂલ ચાલે, તે વાત યુક્તિવાળી છે કિન્તુ પ્રવાહને પ્રતિકૂલ ચાલે, એ વાત કી યુક્તિવડે નિશ્ચિત કરવી ? (૭) अथवाऽलं मन्दबुद्धि, – परीक्षक परीक्षणैः । ममापि कृतमेतेन, वैयात्येन जगत्प्रभो ? ॥८॥
અથવા હું જગત્પ્રભુ ! મંદ બુદ્ધિવાળા પરીક્ષકની પરીક્ષાઆવડે સર્યું. તેમજ મારે પણ આ જાતિની પરીક્ષા કરવાના વૈચાત્ય હઠાગ્રહવડે સયુ, (૮) यदेव सर्वसंसारि, - जन्तुरूपविलक्षणम् । परीक्षन्तां कृतधियस्तदेव तव लक्षणम् ॥९॥
હૈ સ્વામિન્ ! સસંસારી જીવાના સ્વરૂપથી જે કાંઈ વિલક્ષણ સ્વરૂપ આ જગતમાં પ્રતીત થાય, તેજ આપનું લક્ષણ છે, એમ બુદ્ધિમાન પુરૂષો પરીક્ષા કરે. (૯)
क्रोधलोभभयाक्रान्तं, जगदस्माद्विलक्षणः । ન જોવો મૃદુધિયાં, વીતરાગ થૠના હે વીતરાગ! આ જગત ક્રોધ, લાભ અને ભયથી આક્રાન્ત--ન્યાસ છે, જ્યારે આપ ક્રોધાદિથ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
રહિત હોવાના કારણે વિલક્ષણ છે. તેથી મૃદુ.કામલ મંદ બુદ્ધિવાળા બહિર્મુખ પુરૂષોને આપ કેાઈ પણ પ્રકારે ગાચર-પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી. (૧૦)
પ્રકાશ–ઓગણીસમેા.
तव चेतसि वर्तेऽह, - मिति वार्त्तापि दुर्लभा । मच्चित्ते वर्त्तसे चेत्व, - मलमन्येन केनचित् ॥ १॥
હે નાથ ! લેાકેાત્તર ચરિત્રવાળા આપના ચિત્તને વિષે હું રહુ', એ તે અસંભવિત છે પરન્તુ મારા ચિત્તને વિષે આપ રહા, એ બનવા જોગ છે અતે જો એમ બને તે મારે બીજા કેઈ મનારથ કરવાની જરૂરજ રહેતી નથી. (૧)
निगृह्य कोपतः कांश्चित् कांश्चिनुष्टयाऽनुगृह्य च । प्रतार्यन्ते मृदुधियः, प्रलम्भनपरैः परैः ||२||
હે નાથ ! ઠગવામાં તત્પર એવા અન્ય દેવા મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા કેટલાકને કાપથી-શાપાદિ આપવાથી અને કેટલાકને પ્રસાદથી-વરદાનાદિ આપવાર્થી ઠગે છે. પરન્તુ આપ જેના ચિત્તમાં રહ્યા હા, તે મનુષ્યા તેવા કુદેવાથી કઢી ઠગાતા નથી અને તેથી
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
કરીને આપ મારા ચિત્તમાં રહે તે હું કૃતકૃત્યજ છું. अप्रसन्नात्कथं प्राप्यं, फलमेतदसङ्गतम् ? । चिन्तामण्यादयः किं न, फलन्त्यपि विचेतनाः १ ॥३॥
હે નાથ! કદી પણ પ્રસન્ન નહિ થનારા એવા આપની પાસેથી ફળ કેવી રીતે મેળવવું? એમ કહેવું એ અસંગત છે. કારણકે ચિંતામણિ રત્નાદિ વિશિષ્ટ ચેતના રહિત હોવા છતાં શું ફળીભૂત થતા નથી? અવશ્ય થાય છે. (વિશિષ્ટ ચેતના રહિત ચિંતામણિ આદિ પતે કેઈન ઉપર પ્રસન્ન નથી થતા છતાં વિધિપૂર્વક તેની આરાધના કરનારને ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તે જ પ્રમાણે વીતરાગ પરમાત્માની વિધિપૂર્વક આરાધના કરનારને અવશ્ય ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.) (૩) वीतराग ! संपर्यातस्तवाज्ञापालनं परम् । રાજ્ઞssiદ્રા વિદ્ધા , શિવાયર મવાર ના પાકો | હે વીતરાગ! આપની પૂજા કરતાં પણ આપની આજ્ઞાનું પાલન શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે-આરાધેલી આજ્ઞા મેક્ષને માટે થાય છે અને વિરાધેલી આજ્ઞા સંસારને માટે થાય છે. (૪)
१ सपर्यायास्तवाशापालनं ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
आकालमियमाज्ञा ते, हेयोपादेयगोचरा।। आश्रवः सर्वथा हेय, उपादेयश्च संवरः ॥५॥ * આપની આ આજ્ઞા સદા કાળ હપાદેયને વિષય કરનારી છે. અને તે એ છે કે-આશ્રવ એ સર્વ પ્રકારે હેય-ત્યાગ કરવાલાયક છે અને સંવર એ સર્વ પ્રકારે ઉપાદેય અંગીકાર કરવા લાયક છે. (૫) आश्रवो भवहेतुः स्यात् , संवरो मोक्षकारणम् । इतीयमार्हती मुष्टि-रन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥६॥
આશ્રવ એ ભવને હેતુ છે અને સંવર એ મેક્ષનું કારણ છે. શ્રીઅરિહંત દેવેના ઉપદેશનું આ સંક્ષિપ્ત રહસ્ય છે. બીજે સર્વ એને વિસ્તાર છે. (૬) इत्याज्ञाराधनपरा, अनन्ताः परिनिर्वृत्ताः। निर्वान्ति चान्ये वचन, निर्वास्यन्ति तथाऽपरे ॥॥
એ રીતની આજ્ઞાનું આરાધના કરવામાં તત્પર એવા અનંત આત્માઓ નિર્વાણને પામ્યા છે. બીજા કેટલાક કઈ ઠેકાણે પામે છે અને બીજા અનંતા ભવિષ્યમાં પામશે. (૭) हित्वा प्रसादनादैन्य-मेकयैव त्वदाज्ञया । सर्वथैव विमुच्यन्ते, जन्मिनः कर्मपारात् ॥८॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હે વિશ! જગતમાં એમ કહેવાય છે કે સ્વામિની પ્રસન્નતા હોય તે ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે પરંતુ એ વાત ચિંતામણિના દષ્ટાન્તથી અસંગત છે. આજ પ્રકાશનો ત્રીજા કલેકમાં એ સિદ્ધ કરી બતાવ્યું છે. માટે પ્રસન્નતા લક્ષણ દીનતાને ત્યાગ કરીને નિષ્કપટપણે આપની આજ્ઞાનું આરાધન કરવા વડે ભવ્ય પ્રાણીઓ કર્મરૂપી પાંજરામાંથી સર્વથા મુક્ત બને છે. એ કારણે આપની આજ્ઞાની આરાધના કરવી એજ એક મુક્તિને શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે. (૮)
પ્રકાશ-વીસમો.
पादपीठलुठन्मूर्ध्नि, मयि पादरजस्तव । चिरं निवसतां पुण्य-परमाणुकणोपमम् ॥१॥
આપના પાદપીઠમાં મસ્તકને નમાવતા મારા લલાટને વિષે પુણ્યના પરમાણુના કણીયા સમાન આપના ચરણની રજ ચિરકાલ રહી. (૧) मदृशौ त्वन्मुखासक्ते, हर्षबाष्पजलोमिभिः । अप्रेक्ष्यप्रेक्षणोद्भूतं, क्षणात्क्षालयतां मलम् ॥२॥
આપના મુખમાં આસક્ત થયેલાં મારાં નેત્રે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
પૂર્વે અપ્રેક્ષ્ય વસ્તુઓને જોવાથી ઉત્પન્ન થયેલા પાપમલને ક્ષણવારમાં હર્ષાશ્રુના જલની મિ` તરંગાવડે ધેાઈ નાંખા. (૨)
त्वत्पुरो लुठनैर्भूयान् मद्भालस्य तपस्विनः । कृतासेव्यप्रणामस्य, प्रायश्चित्तं किणावलिः ||३||
હે પ્રભુ! ઉપાસના માટે અચેાગ્ય એવા હરીહરાદિને પ્રણામ કરવાવાળા અને ત્રણ જગતને સેન્ય એવા આપની ઉપાસના વડે વંચિત રહેવાથી કરુણાસ્પદ બનેલા, મારા આ લલાટને, આપની આગળ આળેટાવવાથી-નમાવવાથી તેના ઉપર પડેલી ક્ષતની. શ્રેણિજ પ્રાયશ્ચિતરૂપ થાએ. (૩) मम त्वदर्शनोद्भूताचिरं रोमाञ्च कण्टकाः । જીન્તાં વિાજોત્થા,મસશેનવાસનામ્ ।।
હું નિ મુશિરામણ ! આપના દર્શીનથી મને ચિરકાલ સુધી ઉત્પન્ન થયેલા રામાંચરૂપી કટકા ઢી કાલથી ઉત્પન્ન થયેલી કુશાસનની દુર્વાસનાને અત્યંત નાશ કરે. (૪) त्वद्वकान्तिज्योत्स्नासु, निपीतासु सुधास्विव । मदीयैर्लोचनाम्भोजैः प्राप्यतां निर्निमेषता ॥ ५ ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
હે નાથ! અમૃત સમાન આપના મુખની કાતિરૂપી ચંદ્ર સ્નાનું પાન કરવાથી મારા નેત્રરૂપી કમળે નિનિમેષતાને પામે. (૫) त्वदास्यलासिनी नेत्रे, त्वदुपास्तिकरौ करौ । त्वद्गुणश्रोतृणी श्रोत्रे, भूयास्तां सर्वदा मम ॥६॥
હે નાથ ! મારાં બે નેત્રે આપના મુખને જેવામાં સદા લાલસાવાળા બને. મારા બે હાથ આપની પૂજા કરવામાં સર્વદા તત્પર બને. અને મારા બે કાન આપના ગુણનું શ્રવણ કરવામાં હંમેશાં ધુત રહો. (૬) कुण्ठापि यदि सोत्कण्ठा, चद्गुणग्रहणं प्रति । ममैषा भारती तर्हि, स्वस्त्येतस्यै किमन्यया ? ॥७॥
હે પ્રભુ? કુંઠિત-અતીક્ષણ એવી પણ મારી આ વાણું આપના ગુણેનું ગ્રહણ કરવા પ્રત્યે ઉત્કંડિત હોય, તે તેનું કલ્યાણ થાઓ. તે સિવાય અન્ય વાણું વડે શું? (૭) तव प्रेष्योऽस्मि दासोऽस्मि, सेवकोऽस्म्यस्मि किङ्करः। ओमिति प्रतिपद्यस्व, नाथ ! नातः परं ब्रुवे ॥८॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
હે નાથ ! હું આપને પ્રેષ્ય છું, દાસ છું, સેવક છું અને કિંકર છું માટે “આ મારે છે એ પ્રમાણે આપ સ્વીકાર કરે. આથી અધિક હું કાંઈ કહેતું નથી. (૮) श्रीहेमचन्द्रप्रभवाद्-वीतरागस्तवादितः। कुमारपाल-भूपालः, प्राप्नोतु फलमीप्सितम् ॥९॥
શ્રી હેમચંદ્રસુરીશ્વરે રચેલા આ શ્રી વીતરાગ તેત્રથી શ્રીકુમારપાલભૂપાલ મુક્તિ કર્મક્ષય લક્ષણ અભીસિત ફલને પ્રાપ્ત કરે. (૯)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
_