Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નસંચય ગ્રંથ.
( અનેક ઉપયોગી વિષયોના સંગ્રહ )
અર્થ ભાવાર્થ-વિવેચન યુક્ત
પ્રકાશકે શેઠ ચતુર્ભ જ તેજપાળ.
હુઅલી.
T
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંચળગચ્છાધિપતિ શ્રી હર્ષનિધાનસૂરિ
.:: સંગૃહીત :
श्रीरत्नसञ्चयप्रकरणं.
©aઝ
અનેક ગ્રંથ તથા પ્રકરણમાંથી ઉદ્ધરિત
: ગાથાઓને સંગ્રહ. : ભાષાંતર તથા વિશેષાર્થ યુક્ત.
તૈયાર કરનાર શાસ્ત્રી જેઠાલાલ હરિભાઈ તથા શ્રાવક કુંવરજી આણંદજી
ભાવનગર,
છ૯ ક.
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર, શ્રી કચ્છી દશા ઓશવાળ જૈન મહાજન, હુબલી તરફથી ભેટ.
non પ્રકાશક-શેઠ ચતુર્ભુજ તેજપાળ-હુબલી.
છે વીર સં. ૨૪૫૫.
વિક્રમ સં. ૧૯૮૫. આ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનગર –ધી શારદાવિજય” પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં - શા મદુલાલ લશ્કરભાઇએ છાપું. ::
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
આ ચતુતિરૂપ સંસારમાં પર્યટન કરતા છને મહા વિશ્રાંતિનું સ્થાન મુક્તિરૂપી પાંચમી ગતિ જ કહેલી છે. તે ગતિને પામેલા જીવો અનંત કાળ સુધી એકાંત અનંત સુખમાં (આનંદમાં) મગ્ન રહે છે. ત્યાંથી અનંતકાળે પણ તેમને ફરીને સંસારમાં આવવાનું હેતું નથી. આવી પંચમગતિ મેળવવાને મુખ્ય ઉપાય જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર જ છે. આ ત્રણ અસાધારણ રત્ન ઉપાર્જન કરવાના અનેક ઉપાય તીર્થકર ગણધરાદિક મહાત્માઓએ બતાવેલા છે. તેમાં મુખ્યત્વે કરીને દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુયેગ, ચરણકરણનુગ અને ચરિતાનુગ આ ચાર અનુયોગ બહાળા વિસ્તારમાં તે તે શાસ્ત્રોને વિષે સુપ્રસિદ્ધ છે. વળી તે તે શા એટલા બધા મેટા પ્રમાણમાં છે કે તેમને પૂર્વાચાર્યોએ અતિ સંક્ષિપ્ત કર્યા છતાં તેમના માત્ર વિષયોને યાદ કરતાં જ આયુષ્ય સમાપ્તિને પામે તેટલા તે સુવિસ્તૃત છતાં પરમપકારી મહાત્માઓ અધુનાતન અલ્પાયુષી મનુષ્યોને માટે તેમાંથી પણ અતિ સંક્ષિપ્ત સાર કાઢીને ભવ્ય જીને ઉપકાર કરવા ચૂક્યા નથી. આવા મુષ્ટિજ્ઞાનના વિષયે આવા સાંસારિક પ્રવૃત્તિમય કાળમાં ઘણું જીવોના ઉપકારક થાય તે નિર્વિવાદ છે. જૈન શાસનમાં આવા અનેક ગ્રંથે હેવાને સંભવ છે. તેમને આ એક ગ્રંથ ઉપલબ્ધ થતાં તેને પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો છે.
સમુદ્રમાં અસંખ્ય રને અનેક પ્રકારના હોય છે, તે સર્વે તેના એગ્ય ગ્રાહકે અને પાત્રને આશ્રીને ઉપયોગી છે તથા પોત
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના ઉપયોગને અવસરે તે અમૂલ્ય ગણાય છે. જેમકે સેયના ઉપગ કાળે સોય જ અમૂલ્ય છે અને અન્ય શસ્ત્રના ઉપગ કાળે અન્ય શજ અમૂલ્ય છે. આ જ રીતે જિનાગમરૂપી સમુદ્રમાં અસંખ્ય સૂક્તરૂપી (ઉપદેશરૂપી) રત્ન છે, તે સર્વે ગ્રાહકે અને પાત્રને આશ્રી ઉપયોગી અને અમૂલ્ય છે. તેની સંખ્યા ગણતરીને અવિષય છે, છતાં વાનકીની જેમ કેટલાંક સૂક્તરત્નો આગમસાગરમાંથી શ્રીમાન પરમોપકારી હર્ષ (નિધાન) સૂરિએ ઉદ્ધરીને તેને આ ગ્રંથમાં સંચય કર્યો છે, તેથી તેનું નામ કર્તાએ જ “રત્નસંચય રાખ્યું છે.
આ ગ્રંથમાં સંપાદકે ઉપર્યુક્ત ચારે અનુગના ઓછાવત્તા વિષયે તરતમાતાએ ભેળા કરેલા છે અને તે સર્વે આધુનિક ધર્મજિજ્ઞાસુઓને માટે, ધર્મોપદેશકેને માટે અને ધર્માભ્યાસીઓને માટે અતિ ઉપયોગી છે, એમ આ ગ્રંથ અથવા તેના વિષયેની અનુક્રમણિકા વાંચવાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે,
ગ્રંથસંપાદક સૂરિમહારાજના જન્માદિક, જન્મભૂખ્યાદિક, સંસારસ્થિતિ અને અનગારત્વ સ્થિતિ વિગેરે કાંઈ પણ હકીકત છે ઉપલબ્ધ થઈ નથી. તેમ જ તેમણે બીજા કેઈ ગ્રંથો ઉદ્ધર્યા કે રચ્યાનું કાંઈ જણાયું નથી. માત્ર–ગુજરાતમાં આવેલા લેલપાટક નામના નગરમાં અંચળગચ્છને નાયક ગણિશ્રી ગુણ નિધાનસૂરિના ઉપદેશથી હર્ષના સમૂહવાળા હર્ષસૂરિ નામના શિષ્ય શ્રુતસાગરમાંથી ઉદ્ધરીને આ રત્નસંચય ગ્રંથ રચે છે. તે દુપસહસૂરિ મહારાજા સુધી જય પામે. '' આવા અર્થવાળી અંતિમ બે ગાથાઓ કર્તાએ લખેલી છે, તેટલું જ તેમનું ચરિત્ર જાણવામાં છે. ઉપરાંત સંબોધસત્તરીની ટીકા ઉપદેશ પ્રાસાદ અને દેવચંદ્રજીકૃત પ્રશ્નોત્તર વિગેરે ગ્રંથમાં આ રત્નસંચય ગ્રંથની સાક્ષી આપેલી જોવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે નગરના નામ ઉપરથી, સંક્ષિપ્ત પ્રશસ્તિ ઉપરથી અને સાક્ષીના ગ્રંથ ઉપરથી આ ગ્રંથની વધારે પ્રાચીનતા જણાય છે.
આ ગ્રંથમાં કર્તાએ કોઈપણ અનુકમથી વિષ લીધા હોય તેમ કહી શકાતું નથી. કેઈપણ વિષય પરિપૂર્ણ કહી શકાતું નથી.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫)
જૈન શાસ્ત્રમાં એટલા બધા સુવિસ્તૃત વિષે પ્રસિદ્ધ છે તેથી માત્ર જે જે કાળે જે જે વિષયની ગાથાઓ જાણવામાં આવી તે તે કાળે તે તે ગાથાને સંગ્રહ કરી અમુક અનુક્રમ ગોઠવ્યા હેય અને તેમાં પણ અનુપગપણે અમુક ફેરફાર રહી ગયું હોય તેને પાછો યથાયોગ્ય સ્થાને ગોઠવવાનો સમય કે વિચાર ન રહ્યું હોય એમ પણ કવચિત ધારી શકાય છે, જેમકે-અરિહંતના પ્રભાવને વિષય ૧૧ મા થી ર૩ મા વિષયની અંદર રાખવા યોગ્ય હતો તેને બદલે ૫ મે વિષય રાખ્યો છે તે અસ્થાને કહી શકાય, એવા અનેક સ્થળે જોવામાં આવવાથી એમ ધારી શકાય છે કે કર્તાએ તેવી અનુક્રમની અપેક્ષાને મુખ્ય ગણી નથી, માત્ર વિષયોના ઉપયોગીપણાને જ મુખ્ય સ્થાન આપ્યું છે અને તે જ યોગ્ય માની શકાય છે,
આ ગ્રંથમાં કર્તાએ ૫૪૭ પ્રાપ્ત ગાથાઓ ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથમાંથી ઉદ્ધરી છે અને કેટલી બે ગાથા પ્રશસ્તિ તરિકે પિતાની કરેલી છે, તથા ૫૪૧ મી ગાથા ખાસ જરૂરીયાત હોવાથી છપાવતી વખતે કર્મગ્રંથમાંથી લઈને નાંખી છે. તેથી કુલ ૫૫૦ ગાથાઓ આ ગ્રંથમાં થઈ છે. તેમાં પ્રશસ્તિના વિષય સહિત ગણતાં કુલ ૩૩૬ વિષયે આવ્યા છે. તે સર્વ વિષ ધર્માભિલાષીઓને અત્યંત હિતકર છે. આ સર્વ ગાથાઓ કયા કયા ગ્રંથોમાંથી ઉદ્ધરી છે? તે બાબત કર્તાએ કાંઈ પણ જણાવ્યું નથી. અમને છપાવતી વખતે તે જણાવવાની જરૂર લાગી હતી, પરંતુ તેટલો પ્રયાસ બની શક્યું નથી, કેમકે અનેક ગ્રંથોના વાચક અને તીવ્ર ઉપગવાળા મુનિ મહારાજ જ તેવો પ્રયાસ કરી શકે તેમ છે.
- આ ગ્રંથ અતિ ઉપયોગી હેવાથી તેને છપાવવાના મૂળ પ્રેરક શ્રી હર્બલી ધારવાડ જીલ્લાના નિવાસી શેઠ ચતુર્ભુજભાઈ તેજપાળ છે, તેમની પ્રેરણાથી જ આ ગ્રંથ છપાવ્યો છે. આ ગ્રંથની લખેલી પ્રતામાં મૂળ ગાથા અને તેનાપર જૂની રૂઢિ પ્રમાણે ટબ પૂરેલ હતું તેની ત્રણ પ્રતો મળી શકી હતી. તે ત્રણે ઘણી અશુદ્ધ હતી, તો પણ કેઈ કેઈ ઠેકાણે પ્રત્યંતર તરીકે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામ લાગી હતી. આ ગ્રંથનું ગુજરાતી ભાષાંતર “શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાના શાસ્ત્રી જેઠાલાલ હરિભાઈ પાસે કરાવ્યું છે. તેમાં શબ્દાર્થ અને તે ઉપર અમુક અમુક ઠેકાણે વિશેષાર્થ લખતાં તેમણે પિતાને જૈનશાસને અનુભવ પણ બતાવી આપે છે. ત્યારપછી મેં પોતે વાંચી જઈ તેમાં મારાથી બની શકે તેટલે સુધારે વધારે કર્યો છે. તે ઉપરાંત આ ગ્રંથની તૈયાર થયેલી પ્રેસકાપી હબલી મોકલતાં શેઠ ચતુર્ભુજભાઈના ધર્મમિત્ર “ગગજીભાઈ રવજી » કે જેઓ જૈનશાસ્ત્રના સારા અનુભવી છે તેમણે પણ લક્ષપૂર્વક વાંચીને કેટલીક સૂચનાઓ કરી હતી તે ઉપર ઘટતું ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે.
મળેલી ત્રણે પ્રતા પ્રાય: અશુદ્ધ હતી, તેમાં બનતા પ્રયાસે શુદ્ધિ કરી છે, છતાં કેઈ ઠેકાણે અશુદ્ધિ રહી ગઈ હોય તે તે વિદ્વાનોએ શુદ્ધ કરી અમને જણાવવા કૃપા કરવી.
આ ગ્રંથ રચાયાને સંવત મળી શકી નથી, તો પણ મળેલી પ્રતમાંથી એક પ્રતના અંતમાં આ પ્રમાણે લખ્યું છે – ...इति श्री रत्नसंचयग्रन्थ सूत्रटबार्थतो संपूर्णेति भद्रं. संवत १८३३ वर्षे शाके १६९८ प्रवर्तमानेઈત્યાદિ. બીજી પ્રતમાં–
इति श्री रत्नसंचयग्रन्थ सिधान्तसारोद्धारे टबासूत्र संपूर्ण ॥श्री सूर्यपुरे संवत १८०६ वर्षे कार्तिकमासे
ઈત્યાદિ. ત્રીજી પ્રતમાં સંવત લખ્યો નથી. આ પ્રમાણે પ્રત લખ્યાને સંવત જોવામાં આવ્યું છે. તેથી ત્યારે અગાઉ આ ગ્રંથ તૈયાર કરવામાં આવ્યાનું સમજી શકાય છે.
આ ગ્રંથમાં આવેલા કુલ ૩૩૬ વિષયોની અનુક્રમણિકા આપેલી છે. ઉપરાંત કેઈ કઈ ખાસ વિષય ઉપર વિસ્તરાર્થ અને કથા વિગેરે લખવામાં આવ્યા છે. તેવા ર૭ વિષયો છે તે પણ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકાની પાછળ બતાવેલ છે, સિવાય ૨૮૦ થી ૨૮૮ સુધીની ૯ ગાથાઓ વિધિપક્ષની માન્યતાની છે, તથા તે સિવાય બીજે કેટલેક સ્થળે કાંઈક વિચારભેદ જણાય છે. તે ઠેકાણે અર્થ લખતાં તે તે બાબત મૂળ ગ્રંથમાં સૂચવવામાં આવેલ છે, છતાં અનુક્રમણિકા તથા વિસ્તૃત વિષયોની નોંધને અંતે વિચારણીય સ્થળે” એવું મથાળું બાંધી તેની નીચે તે તે વિષયે બતાવેલા પણ છે. તેથી તે બાબત અંહીં લખવાની આવશ્યક્તા નથી ઈચ્છકે તે તે સ્થળે વાંચી જશે અને તેના પર જાણવા જેવી હકિકત અમને લખશે, તો તેમને ઉપકાર માનવાપૂર્વક તેમની સૂચનાપર ધ્યાન આપવામાં આવશે.
આ ગ્રંથ છપાવવામાં જેમણે આર્થિક સહાય આપી છે કે તેમનાં નામે ટાઈટલ ઉપર જ આપવામાં આવ્યા છે. આ ગ્રંથના પ્રફે વાંચતાં કાંઈ પણ દૃષ્ટિદેવાદિકને કારણે ભૂલો રહી ગઈ હોય તે વાચકવર્ગ સુધારીને વાંચશે એવી આશા છે.
અણચિંત લાભ–આ ગ્રંથની શુદ્ધિ માટે વધારે પ્રતે મેળવવાનો પ્રયાસ કરતાં એક પ્રત રત્નસંચયની ધારીને જ શ્રી હુબલીના ગૃહસ્થે મોકલી હતી, પરંતુ તે પ્રત વાંચતા તો રત્નસંચયની ઢબમાં જ તૈયાર કરેલ રત્નસમુચ્ચય નામને તે ગ્રંથ નીકળે, તે ગ્રંથની ગાથાઓ પણ આ ગ્રંથની જેટલી ૫૭ છે. તેમાં જુદા જુદા ૩૦૧ વિષયે સમાવેલા છે. વધારે તપાસ કરવા માટે તેની અનુક્રમણિકા કરી આ ગ્રંથની અનુક્રમણિકા સાથે મેળવી જતાં ૧૧૫ વિષય આમાં આવેલા છે તે જ તેમાં પણ છે અને ગાથાઓ પણ પ્રાયે તે જ છે, બાકીના વિષયો જુદા જ છે. આ રત્નસમુચ્ચય ગ્રંથ પણ આ રત્નસંચય ગ્રંથની જે જ ઉપયોગી થાય તે હોવાથી છપાવવા લાયક છે. ઉદાર ગૃહસ્થનું તે તરફ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે,
સં. ૧૯૮૫. અષાઢ શુદિ ૧૪
તે ઈ
શા કુંવરજી આણંદજી. શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભાના પ્રમુખ,
ભાવનગર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉ0000000000-છછછછછછછછછછછ
ખાસ સુચના.
છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછછી
તે જૈન ધર્મની તમામ પ્રકારની છપાયેલી બુકો અથવા છે
પ્રત-સૂત્રો કે ગ્રંથો જે જોઈએ તે નીચેને શિરનામેથી મંગાવશે. પ્રાયે ત્યાં આખા હિંદુસ્થાનમાં છપાયેલ તમામ પુસ્તકે વેચવા માટે
:: રાખવામાં આવે છે. ::
503030000300330363335
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા..
- ભાવનગર
coacO0O303-3te30000000
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નસંચય ગ્રંથની વિષયાનુક્રમણિકા
નંબર :
વિષય, ગાથાને અંક ૧ મંગળ ને અભિધેય. . . ૧. ૨ નમસ્કાર મંત્રનું મહાભ્ય. .
* ... ૨ થી ૧૦ ૩ શત્રુંજય તીર્થના મુખ્ય ૨૧ નામો, .. ૧૧-૧૩ ૪ તિર્યગજભક દેવને રહેવાના સ્થાન વિગેરે, . ૧૪-૧૫ ૫ ઉત્તરક્રિય શરીરનું ઉત્કૃષ્ટ માન તથા સ્થિતિ, ૧૬-૧૭ ૬ દેવને ભાગ્ય પદાર્થો શેના હેાય છે?
૧૮ હ એક રાજનું પ્રમાણ છે. .. ૧૮-૨૦ ૮ એક ઇંદ્રને આખા ભવમાં થતી ઈંદ્રાણુઓની સંખ્યા, રો- ૨ ૯ સુઘોષા ઘંટાનું પ્રમાણુ . .. ૨૩ ૧૦ સંક્રાંતિને આશ્રીને દિવસની વૃદ્ધિનું પ્રમાણ ૨૪ ૧૧ શ્રી મહાવીર સ્વામી તથા પદ્મનાભ સ્વામીનું અંતર, ૨૫ ૧૨ આવતી ચોવીશીમાં થનારા તીર્થકરેના - " જીના નામ.' ' * .. ' ' . ૨૬-૨૭ ૧૩ વર્તમાન ચોવીશીના તીર્થકરે, ચક્રવતી, વાસુદેવ, આ તીર્થકરના શરીરનું માન, આયુનું માન-આ પાંચ
વસ્તુ સૂચક બત્રીશ કેડાવાળે યંત્ર કરવાની રીત
અને યંત્ર, ૧૪ વર્તમાન ૨૪ તીર્થંકરના પિતાઓની ગતિ, ૩૭ ૧૫ સર્વ તીર્થકરોના સમવસરણનું પ્રમાણ છે. ૩૮ ૧૬ સમવસરણમાં બાર પર્ષદાઓની સ્થિતિ, .. ૧૭ વીશ તીર્થકરોના કુલ સાધુ સાધ્વીઓની સંખ્યા ૪૦-૪૧ ૧૮ તીર્થકરોના ભવની સંખ્યા, (સમકિતની
પ્રાપ્તિ પછીની) ,
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧)
નખર.
વિષય.
...
૧૯ તેમિનાથ ને રાજિમતીના નવ ભવના નામેા. ૨૦ ચાવીશ તીર્થંકરોના નિર્વાણના સ્થાન ૨૧ મહાવીર સ્વામીએ નંદનમુનિના ભવમાં કરેલા માસક્ષપણની સખ્યા.
...
૨૨. મહાવીર સ્વામીએ ગમાં કરેલા અભિગ્રહ ૨૩ મહાવીર સ્વામીએ ચીના ભવમાં કરેલા
કુળમદ.
૨૪. ભરતચક્રીત થયેલ વિચાર. ૨૫ ચાવીશ પ્રભુના કેવળજ્ઞાનના સ્થાને
...
: : :
...
...
...
૨૬ ખાર ચક્રવતીના નામા, ૨૭ નવ વાસુદેવના નામેા. ૨૮ નવ મળદેવના નામા ૨૯ નવ પ્રતિવાસુદેવના નામેા. ૩૦ ખાર ચક્રવર્તીની ગતિ. ૩૧ વાસુદેવ ને બળદેવની ગતિ ૩૨. ચક્રવતી ને વાસુદેવની ઉત્પત્તિના ક્રમ ૩૩ ત્રેશઠ શલાકા પુરૂષાના જીવ, કાયા,પિતા અને માતાની સખ્યા અને ગતિ
...
30-31
૬૨ ૬૪
...
પ
હૃદ
૬૭
૬૮
૩૪ ચક્રીના ચાદ રત્નાને ઉપજવાના સ્થાન વિગેરે. ૩૫. ચક્રવર્તીના નવ નિધાન. ૩૬ સ્રીજાતિને શું શું સ્થિતિ પ્રાપ્ત ન થાય ? ૩૭ અભવીને શું શું પ્રાપ્ત ન થાય ? ૩૮.શ્રાવકને વસવા લાયક સ્થાન. ૩૯ શ્રાવકના એકવીશ ગુણ, ૪૦ ગૃહસ્થના ૮૯ ઉત્તર ગુણ. ૪૧ શિષ્યની ચાગ્યતા યાગ્યતા શ્રી દૃષ્ટાંતા (સર્વિસ્તર) ૭૩ ૪૨ સુમતિના ૬૯ એલ. (વિસ્તારાથી યુક્ત) ૪૩ કુશીળવાનની ચરણા ૪૪ શીળવાને તજવાના દાષ
૬૯૦૧
0.0
૭૨
૭૪-૭૫
૭૬
...
ગાથાના અક
૪૩-૪૪
૪૫-૪૬
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
૪૭
૪૮
100
* * «
= = = = = =
પહે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
હા
(૩) નંબર, . વિષય, ગાથાને એક કપ અરિહંત પરમાત્માને પ્રભાવ ૪૬ ધમીજનના ભૂષણ . • • ૭૯ ૪૭ પાંચમા આરાને અને રહેવાને સંઘ વિગેરે. ૪૮ દુષ્યસભસૂરિનું જ્ઞાન તથા ગતિ વિગેરે. ૪. પાંચમા આરાના અંત ભાવ, ૫૦ પાંચમા આરામાં જિનધર્મની સ્થિતિનું કાળમાન, પ૧ જિનધર્મનું મહાભ્ય, , પર જાતિભવ્ય જીવ સંબંધી વિચાર, પ૩ જિનધર્મ પ્રાપ્તિની સુલભતા, ૫૪ ક્ષમાની પ્રાધાન્યતા
, પપ ધન વિગેરેની પ્રાપ્તિના મૂળ કારણે, પદુ ધર્મથી સર્વ વસ્તુની પ્રાપ્તિ વિગેરે. પ૭ પ્રવૃત્તિ કરવાના દશ શુભ સ્થાન,
૧૦૦ ૫૮ અપૂર્વ વશીકરણ
• ૫ચારે ગતિના દેથાનરૂપ કારણ, ૬૦ વિષયને વિશ્વાસ ન કરવા વિષે, ૬૧ શરીરના રૂપની તરત તા. ' દર મોક્ષયોગ્ય દશ માગણા ૬૩ સામાન્ય ઉપદેશ ૬૪. શ્રાચાર્યની શ્રેષ્ઠતા, • • ૬૫ સાઉલિંગ છતાં અવંઘ એવા પાંચ ૬૬ સામાન્ય ઉપદેશ.. ૬૭ ચરણસિત્તરી. ૬૮ કરણસિત્તરી. ૬૮, દશવિધ યતિ ધર્મ, ૭૦ ચાર પ્રકારની પિંડાદિ વિધિ ૭૧ ત્રણ પ્રકારે ગુપ્તિ ને ચાર પ્રકારે અભિગ્રહ, ૭૨ મુનિ કેવા હોય ? ૭૩ આઠે કર્મના બંધની જઘન્ય સ્થિતિ,
૧૧૬
૧૦૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
૧૨૮
(૪) નંબર
વિષય, ગાથાને એક ૭૪ આઠે કમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ , ૭૫ તેર કાઠીયાના નામ, , , ૧૧૮ ૭૬ મનુષ્યભવની દુર્લભતાના દશ દષ્ટાંત
(વર્ણન સાથે) ૭૭ ધર્મની પૂર્ણ સામગ્રીને સંભવ મનુષ્ય- . ગતિમાં જ છે.
•
• ૭૮ મનુષ્યભવની ઉત્તમતા. , . ૧૨૧ * ૭૦ મનુષ્યભવની દુર્લભતા, ... ૮૦ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટ ગર્ભજ મનુષ્યની સંખ્યા ૧ર૩-૧ર૬ ૮૧ મનુષ્યને ઉપદેશ , , , ' . - ૧ર૭. ૮૨ એપ્રિય જીવોને થતી પીડાનું દૃષ્ટાંત. - ૮૩ છકાય જીને સંગ, : , . ૧૨૯ ૮૪ જયણાની પ્રાધાન્યતા છે . ૧૩૦ ૮૫ અહિંસાની પ્રાધાન્યતા ..
૧૩ ૮૬ દાનબુદ્ધિએ પણ હિંસા કરીને દ્રવ્ય મેળવવાની જરૂર નથી.
,
૧૩૨ ૮૭ પાચે સ્થાવર જીવોનું પ્રમાણ છે. ૧૩૩-૧૩૬ ૮૮* અણગળ પાણી પીવાથી થતી અનંતકાયની હિંસા ૧૩૭ ૮૯ મનુષ્યના દેહમાં છત્પત્તિ (એકેદ્રિયથી
પચંદ્રિય સુધીના). .. ... ૧૩૮-૧૪૧ ૯૦ વનસ્પતિ છવોના ભેદ - - ૧૪૨ ૯૧ એકેડિયથી પચેંકિય સુધીના છેવોના નિવાસ - સ્થાન ...
•
: ૧૪૩-૧૪૫ કર નિગોદના છાનું અનંતાનંતપણું
૧૪૬ ૯૩ નિગોદના જીવોને દુઃખ. . ... ૧૪૭ ૯૪ નિગેદ વિગેરેની સૂક્ષ્મતાનું વર્ણન. .. ૧૪૮-૧૫૦ ૯૫ આ જીવ સર્વ સ્થાને ઉપજેલે ને મરણ પામેલો છે. ઉપર
una
૧ છપાયેલ ૮૭ છે ત્યાં ૮૮ કરવા. પૃષ્ટ ૬ર.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય
•
૧૫ર
નંબર :
ગાથાને અક હર એક મુદ્દે (બે ઘડી) માં નિવેદના છે
કેટલા ભવ કરે? .. ૯૭ પચે પ્રકારના સમકિતની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ - ૧૫૩ ૯૮ નરકમાં થતી દશ પ્રકારની વેદના
૧૫૪. ૯૮ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનું સ્થાન, , , , ૧૫૫ ૧૦૨ ભવનપતિ ને નારકીનું વાસસ્થાન,
૧૫૬ ૧૦૧ પંદર પ્રકારના પરમાધામીના નામ : ૧૫૭-૧૫૮ ૧૦૨ દશ પ્રકારનું સત્ય,
૧૫૯ ૧૦૩ અસત્ય બોલવાના દશ કારણે
૧૬૦ ૧જ ઉત્સવરૂપ અસત્ય બોલવાનું ફળ, ૧૦૫ સત્યનું મહાભ્ય,
. . ૧૦૬ ગીતાર્થ કેવું વચન ન બોલે?
૧૬૩ ૧૦૭ દાન સંબંધી વિચાર . ૧૦૮ સજજને કેવું બોલવું ?
૧૬પ-૧૬૬ ૧૦૬ રેષ વખતે કાર્ય ન કરવું, ૧૧૦ વાપભદેવના કરેલી પ્રથમ ભાવમાં સમકિતની પ્રાપ્તિ, ..
૧૬૮ ૧૧૧ સમકિત દૃષ્ટિના લિંગ (ચિન્હ) , ૧૧૨ સમકિત દષ્ટિને મિથ્યાષ્ટિની વહેંચણ
ચાર ચાર પ્રકાર: (અષ્ટભંગીના વિવરણ સાથે) ૧૭–૧૭૧ ૧૧૩ મિથ્યાત્વનું મહા માઠું ફળ. * ૧૭૨–૧૭૩ ૧૧૪ સુપાત્રદાનાદિનું ફળ છે. • ૧૭-૧૭૬ ૧૧૫ દાનના ભેદ અને તેનું ફળ,
- ૧૭૭ ૧૧૬ મનના વ્યાપારની મુખ્યતા,
- ૧૭૮ : ૧૧૭ મહાવીર પ્રભુના મુખ્ય દશ શ્રાવકેના નામ, ૧૭૯-૧૮૦ ૧૧૮ આનંદાદિ દશ શ્રાવકના નિવાસ સ્થાન, . ૧૮૧-૧૮૨ ૧૧૯ દશે શ્રાવકની સ્ત્રીઓના નામ,
૧૮૩ ૧ર૦ આનંદાદિક શ્રાવકને થયેલા ઉપસર્ગો વિગેરે.
(ઉપસર્ગના વર્ણન સાથે) - ૧૮૪
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(4)
નખર..
વિષય:
ગાથાના અક
૧૫
૧૮૬
***
૧૨૧ આાન ઢાદિક શ્રાવકાના ગાકુળની સખ્યા. ૧૨૨ આનંદાદિક શ્રાવકોના ધનની સંખ્યા ૧૨૩ આનઢાદિક શ્રાવકે સાતમા વ્રતમાં કરેલ નિયમો. ૧૮૭-૧૮૮ ૧૨૪ આનંદ અને મહાશતકને થયેલ અવિધજ્ઞાનનું પ્રમાણ,
...
...
...
૧૯૦
૧૯૨
૧૫ શ્રાવકની અગ્યાર પ્રતિમા (વિવરણ સાથે) ...... ૧૨૬ આનંદાદિક શ્રાવકાનું પ્રતિમાવહુન ને પરલોકંગમન. ૧૯૧ ૧૨૯ આનદ્રાદિક શ્રાવકા કયા કયા વિમાનમાં ઉપન્યા છે ? ૧૨૮-૧૩૦ સામાયિકમાં વર્જવાના ૩૨ રાષ (મન, થચન, કાયાના) ૧૩૧ આઠ પહેારના પૌષધનું ફળ (દેવાયુરૂપ) ૧૩૨ એ ઘડીના સામાયિકનું ફળ ૧૩૩ સામાયિકનું મહાત્મ્ય. ૧૩૪–૧૩૬ અરિહંત, હું ત્, અર્હત શબ્દના અ ૧૩૯ અઢાર ઢાષ રહિત અરિહંતને નમસ્કાર. (ઢાષના નામ સાથે. ) . ૧૩૮ અરિહુ તના આઠ પ્રાતિહા . ૧૩૯ દેવપરની શ્રદ્ધાની શ્રેષ્ઠતા.
""
000
...
...
૧૪૦ જિનેશ્વરની આજ્ઞાના પાલન અપાલનનું ફળ
...
૧૪૧ સંઘનું લક્ષણ
૧૪૨ ઇરિયાવહીના મિથ્યાદુષ્કૃતાની સખ્યા
...
....
૧૪૩ કાયાત્સગ ના ૧૯ ઢાષ ૧૪૪ ગુરૂવંદનમાં લાગતા ૩૨ દાષ ૧૪૫ વાંદણાના ૨૫ આવશ્યક ૧૪૬૮ ગુરૂવદનમાં ગુરૂએ કહેવાના છે વચના ૧૪૭ ગુરૂની તેત્રીશ આશાતના... ૧૪૮ ગુરૂવનનું ફળ, ૧૪૯ પ્રત્યાખ્યાનના આગારો.
000
...
...
...
...
0.0
...
⠀⠀⠀⠀⠀⠀⠀
...
...
...
000
004
...
૧૮૯
...
૧૯૩–૧૯૮
૧૯૯
૨૦૦
૨૦૧-૨૦૨
૨૦૩ ૨૦૧
૧૦૬૨૦૭
૨૦૮
૨૦૯
૨૦-૧૩
૨૧૪
૨૧૫–૧૮
૨૧૯–૨૦
૨૨૧-૨૫
૨૨૬
૨૨૭
૨૨૯-૩૦
૨૩૧–૩૨
૨૩૩-૩૬
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧)
વિષય.
નખર.
૧૫૦ શ્રાવકની સવાવસે દયા. ૧પ૧ શ્રાવકનું' સવાવસા સત્ય. ઉપર શ્રાવકને સવાવસા અદત્તયાગ ૧પ૩. શ્રાવકને સાવસે બ્રહ્મવ્રત. ૧૫૪ આવકને સવાવસે પરિગ્રહ પ્રમાણ ૧૫૫ ઘરદેરાસરમાં ન બેસારવા યોગ્ય પ્રતિમા, ૧૫૬ પાંચ પ્રકારના ચૈત્ય અને તેનાં લક્ષણ ૧૫૭ જિનેશ્વરના ચાર નિક્ષેપા ૧૫૮ જિનચૈત્યમાં તજવાની દશ મોટી આશાતના. ૧૫૯-૬૦ સપ્રતિ રાજાએ કરાવેલ જિનચૈત્યાને જિનપ્રતિમાની સખ્યા.
...
...
ગાથાના અક
૩૭
૨૩૮
૨૩૯
...
...
૧૯૩ બીજી વસ્તુઓના વિચ્છેદ્ધના સમય ૧૯૪ ચાર કાળિકાચાય ના સમય વિગેરે. ૧૯૫ આગમાને પુસ્તકારૂઢ કર્યાના સમય, ૧૯૬ દિગંબરાની ઉત્પત્તિના સમય ૧૭૯ બીજીવાર આગમાનુ' પુસ્તકારૂપણ
...
88
...
...
...
...
૧૬૧ ઋતુશ્રી લવણને સચિત્ત થવાના કાળ ૧૬૨ સચિત્ત ત્યાગીને ખપતા ફળા ૧૬૩ કડાહવિગય (મીઠાઇ) વિગેરેના કાળ ૧૬૪ વિદળ ને દહીંમાં જીવાત્પત્તિ વિષે, ૧૬૫ ગળ્યા વિનાની છાશ માખત. ૧૬૬ અચિત્ત જળ વિચાર, ૧૬૭ એકવીશ પ્રકારનું અચિત્ત (પ્રાસુક)જળ, ૧૬૮ ઉકાળેલા પાણીના કાળ. (અન્ય કથિત) ૧૬૯ વગર ચાળેલા લોટને અચિત્ત થવાના કાળ, ૧૭૦ આષધ વિગેરેને અચિત્ત થવાના કારણુ ૧૯૧ ગાતમ તથા સુધર્મા સ્વામીના નિર્વાણ સમય, ૧૭૨ જ’અસ્વામીના નિર્વાણ સમય અને દશ વસ્તુના વિરહ.
....
...
...
...
....
...
...
...
..
....
...
...
...
...
...
૪૦
૩૪૧
ર૪ર
૨૪૩–૪૫
૨૪૬
૨૪૭
૨૪૮-૪૯
૨૫૦
૫૧
૫૨-૫૪
૫૫
૫૬
૨૫૭-૫૮
૨૫૯-૬૦
૨૬૧
૨૬૨-૬૩
૨૬૪-૬૫
૬૬
૨૬૭-૬૮
૨૬૯૭૧
૨૭૨-૭૬
૨૯૭
૨૯
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
નંબર,
વિષય, ગાથાને એક ૧૭૮ પાખી ચામાસીને ફેરફારને સમય. . ૨૮૦ ૧૭૯ શ્રાવમાટે મુખસિકાને ચરવળાની સ્થાપના. ૨૮૧-૮૨ ૧૮૦ અષ્ટમી તથા પાક્ષિક તિથિને નિર્ણય . ૨૮૩-૮૮ ૧૮૧ સાહપારસી વિગેરેનું કાળ માન. . ૨૮-૯૦ ૧૮૨ પુરિમનું પ્રમાણ
૨૯૧-૯ર ૧૮૩ રાત્રીના કાળનું જ્ઞાન ,
૨૯૩ ૧૮૪. પરિસીનું પ્રમાણ, ..
૨૯૪-ય ૧૮૫ પડિલેહણને કાળ • ૧૮૬ ક્ષયતિથિને સંભવ. ૧૮૭ સ્ત્રીને ગર્ભ ધારણ કરવાને કાળ ૧૮૮. સ્ત્રીને પુરૂષના કામવિકારની હદ, .. ૧૮૯ ગર્લાવાસનું દુઃખ ' ૧૯ પ્રસવ વખતે થતું દુઃખ, . ૧૧. કેણિક ને ચેડરાજાના યુદ્ધમાં હણાયેલા
મનુષ્પાની સંખ્યા તથા ગતિ . ' ૩૯૨-૩ ૧૯ર ચૌદ પૂર્વના નામ, . . . ૩૦૪-૫ ૧૯૩. સિદ્ધાંતના એક ૫દમાં લેકની સંયા . ૩૦૬ ૧૯૪ મેક્ષ ગમનને સરલ માર્ગ,
. ૩૦૭ ૧૫ ગાથા (આર્મી) છંદનું લક્ષણ, ' . (૩૦૮-૦ ૧૯૬ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રને ૩૬ અધ્યયનના નામ. ૩૧-૧૪ ૧૯૭ જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારા નક્ષ, ' . . ૩૧૫ ૧૯૮ પીસ્તાલીશ આગમની કુલ ગાથા સંખ્યા ૩૧૬ ૧૯૯ જ્ઞાનાભ્યાસમાં અપ્રમાદીપણાની જરૂર . ૩૧૭ ૨૦૦ નકારરૂપે ઉપદેશ, • • • • ૩૧૮-૧૦ ૨૦૧ દુર્જય એવા ચાર વાનાં,
, ૩૨૦ ૨૦૨ પાંચ સમિત્તિનું પાલન, • . . .• ૩૧ ૨૦૩ નકારમાં ઉપદેશ ૨૦૪ પાંચ કારણે વડે જ કાર્ય બને એ માન્યતા
સમકિતીની હેય ન - - - - ૩૩
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર,
વિષય, ગાથાને અંક ૨૦૫ પાંચ ઈકિની અનર્થતા. . ૩ર૪ " ૨૦૬ પાંચ પ્રમાદની અનર્થતા ' ૨૦૭ ધર્માદિક નહી માનનારને કરવા ખ્ય શિક્ષા ૭૮ ભયનો સાત સ્થાન " ૨૦૯ સાધુની સાત મંડળી, . ૨૧૦ આઠ અભવ્યના નામ, ૧૧ અષ્ટ મંગળના નામ, .. ૨૧ર શ્રાવકનું કર્તવ્ય, ... - ર૧૩ શ્રાવકના દ્રવ્યને સદુપયેાગ . ૨૧૪ દશ પ્રકારના પુણ્યક્ષેત્રના નામ, ” રપ વજેવા યોગ્ય નવ નિયાણા, •. ૩૭૪
૧૬ દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષ, . ર૧૭ અરિહંતાદિક દશની વૈયાવચ..
૩૩૬ ૨૧૮ હાયની નવ વાડ,. ૨૧૯ ચોથા વ્રતના ભંગનું પ્રાયશ્ચિત.' - ૩૩૮ ૨૨૦ મુનિરાજની બાર પ્રતિમા, ... ૨૨૧ બાર પ્રકારને તપ, .
૩૪૦-૪૧ રરર બાર ભાવનાઓ. • • •
૩૪૨-૪૩ ૨૨૩ તેર પ્રકારની અશુભ કિયા
* ૩૪૪ ૨૨૪ વિષયાંધ સીઓની દુષ્ટતાનું પરિણામ, . ૩૪૫ ૨૫ પરદેશી રાજાએ કેશી ગણધરને કરેલા ૧૦.
પ્રશ્નો અને કેશી ગણધરે આપેલા ઉત્તરો, (વિસ્તૃત સમજુતિ સાથે) -
૩૪૬-૪૭ ૨૨૬ સાધુને ચાતુર્માસ રહેવા યોગ્ય ક્ષેત્રના ૧૩ ગુણ - ૩૪૮ ર૭ ચંદ પ્રકારની અત્યંતર ગ્રંથી (પરિગ્રહ), ૩૪૯ ૨૨૮ નવ પ્રકારનો બાહ્ય પરિગ્રહ છે. ' ૨૨૯ સિદ્ધતા ૩૧ ગુણ
' ' ૩પ૧ ૨૦. સિદ્ધતા પંદર ભેદ.. ... . . ૩પર-પંદ ૨૧. પંચ પરમેષિના ગુણેની. સંખ્યા -- માહ
છે # # # # # # # # # # # # # # #
-
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) નબર : વિષય, ગાથાને અ ર૩ર દીક્ષાને અયોગ્ય પુરૂષાદિકના પ્રકારની સંખ્યા ૩૫૮-૬૦ ૨૩૩ દશ ને સેળ સંજ્ઞા (સર્વ જીવને હેય તે) ૩૬૧-૬૨ ૨૩૪ વનસ્પતિકાયમાં જણાતી દશે સંજ્ઞા, • ૩૬૩-૬૬ ૨૩૫ સત્તર પ્રકારે અસંયમ -.
૩૬ સત્તર પ્રકારે સંયમ, , , ૩૬: ૨૩૭ - અઢાર ભાવરશી.
૩eo : ૨૩૮. તીર્થંકર નામકર્મ બાંધવાના ૨૦ સ્થાનો
-૩ ૨૩૯ કક્ષા તીર્થંકરના જીવે કેટલા સ્થાને . આરાધ્યા હતા? .
. ૩૪ ર૪૦ વશ પ્રકારનો અવિનય, . . ૭૫-૭૭ ૨૪૧ ચોવીશ દડક.
૩૪. ર૪ર મુહપતિ ને શરીરની પડિલેહણાના ૫૦ બોલ. ૩૭૯-૮૦ ર૪૩ જિનકલ્પી મુનિની ૧ર પ્રકારની ઉપધિ, ૩૮૧-૨ ૨૪૪. પાંચમા આરાના મનુષ્યાદિનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય. ૩૮૩-૮૪ ૨૪૫ મનુષ્યાદિનું જઘન્ય આયુષ્ય,
. ૩૮૫ ૨૪૬ અઠ્ઠાવીશ લબ્ધિઓના નામ (વિસ્તાર સાથે) ૩૮૬–૩૮૯ ૨૪૭ અરિહંતના સમયમાં શું શું વિશેષ હેય? ૩૯૦. ર૪૮ વૈદ ગુણસ્થાનના નામ, . . . . ૩૧ ૨૪૯ એકેદ્રિયમાં ગયા પછી દેને થતું દુ:ખ. ૩૯૨ ૨૫૦ વનસ્પતિનું અચિત્તપણે કયારે થાય છે? ... ૨૫૧ પાંચ પ્રકારના ચારિત્રના નામ, .. ૩૯૪-૯૫ ર૫ર નપુંસક સંબંધી અર્થ વિનાની ગાથા, ૩૯૬ - રપ૩ નપુંસકના લક્ષણ
. ૩૭ ૨૫૪ ગળીવાળા વસ્ત્રના સંગથી થતી જોત્પત્તિ ૩૯-૪૦૦ રપપ અભવ્યને ન પ્રાપ્ત થાય તેવા સ્થાને ૪૦૧ ૨પ૬, સાત કુલકરના નામ .
૪૦૨, રપ૭ સાત કુલકરની પત્નીઓના નામ,
સ૩ ૨૫૮ દ્વિદળનું લક્ષણ
-
૪૦૪, ર૫૯ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના સાધુઓના આહારનું માન. ૪૦૫.
૩૩
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪). નંબર
વિષય, ગાથાને અંક ૨૬૦ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના સાધુઓના મુખનું તથા પાત્રનું આ
" પ્રમાણુ પર ૨૬૧ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના સાધુઓની મુખવાસિકાનું
આ પ્રમાણુ, , , ... ૪૦૭ ૨૯૨ સંગ્રહી રાખેલા ધાન્યની યોનિને કાળ . ૪૦૮-૪૧૬ ર૩ સાધ્વીના ર૫ ઉપકરણે (વિસ્તાર સાથે) ... ૧–૧૮ ૨૬૪ તિર્યંચને મનુષ્યની રસીના ગર્ભની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, ૪૧૯ ૨૫ દાન દેવાના દશ પ્રકાર (કારણું) રદ્દ ઉચ્ચાર વિગેરે પરઠવવાની ભૂમિ. • ૪૨૧-૨૨ ૨૬૭ તૃણુ પંચક
કર૩ ૨૬૮ ચમે પંચક . ૨૬૮ સાધુના ર૭ ગુણે
૪૨૫-૧૬ ર૭૭ અષ્ટાંગ નિમિત્તાદિ ૨૯ પ્રકારનું પાપકૃત, ૪૨૮ ર૭૧ આ અવસર્પિણમાં થયેલા દશ અચ્છેરા ..
૪૨-૩૨ ર૭૨ સંમુમિ મનુષ્યની ઉત્પત્તિના ૧૪ સ્થાને . ૪૩૩-૩૪ ર૭૩ પંદર યોગના નામ,
४३५ ૨૭૪ બાર ઉપયોગ. • ર૭૫ બાવીશ અભક્ષ્ય,
૪૩૭ ૩૮ ર૭૬ બત્રીશ અનંતકાય,
૪૩૯-૪૩ ૨૭૭ અનંતકાય ને પ્રત્યેક વનસ્પ રહ૮ રાત્રિભોજનના દોષ
. ૪૯-૫૪ ર૭૯ પાંચ પ્રકારના શરીર.
- ૫૫-૭ ૨૮૦ દાનધર્મની પ્રશંસા ,
૫૮૬૦ ૨૮૧ જીવ અને કર્મનું જુદું બળવાનપણું , ક૬૧ ૨૮૨ સુપાત્રદાનનું મહાભ્ય, " . ૪૬ ૨૮૩ સુપાત્રને અયોગ્ય દાન આપવાનું માઠું ફળ ૪૬૩ ૨૮૪ ધર્મના અર્થને તેના દાતારની અલ્પતા, , , ૪૬૪ ૨૮૫ જેનધર્મ શિવાય અન્યત્ર મોક્ષ નથી. , , ૪૬પ-૬૬. ૨૮૬ જગતને કણ લાવે છે? - - ૪૭.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦
નબર' વિષય
ગાથાનો મ ૨૮૭ સજ્જનને સ્વભાવ
. , ૪૮. ર૮૮ સજ્જનની સમૃદ્ધિ સર્વને સામાન્ય હેય, ૪૬૮ ર૮૯ સર્વોત્કૃષ્ટ સાર વસ્તુઓ '
ક૭૦–૭૧ ૨૯૦ કેને જન્મ નિષ્ફળ છે? •
• ૪૭૨ રહી ઉત્તમ મનુષ્ય કેવા હેય? ”
૪૯૩ રહર આદરવા ને ત્યાગવા યોગ્ય પાંચ પ્રકારની - ૭-૭ વસ્તુઓ,
. ૪૭૪-૭ ર૯૩ શ્રાવકના મુખ્ય સાત ગુણ • ૨૯૪. નવ ગ્રેવેયકના નામ • •
૪૮૧ ર૯૫ પાંચ સુમેરૂના નામ,
•
૪૨ ૨૬ એક રાજલકનું પ્રમાણ. . . ૪૮૩-૮૪ ૨૯૭ વીશે તીર્થકરના સમવસરણમાં રહેલા અશેકવૃક્ષનું પ્રમાણ
માં ૪૮૫. ૨૯૮ પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ (વિવરણ સાથે) ૪૮૬,
૯ પાંચ પ્રકારનું સમ્યકત્વ ( વિવરણ સાથે) ૪૮૭ ૩૦૦ ક્ષમાશ્રમણ નામની સાર્થકતા ને નિરર્થકતા. ૩૧ મૃત્યુનો નિગ્રહ કેઈથી થતો નથી.
૪૮૯ ૩૦૨ એકત્વ ભાવના, ,
૪૦ ૩૦૩ જૈનધર્મની ઉત્તમતા... ... . ૪૯ી ૩૪ આ સંસારમાં દુર્લભ પદાર્થો, ... ૪૨ ૩૦૫ સર્વ જેને સામાન્ય સ્વભાવ... .. ૪૩ ૩૦૬ હિંસાને પ્રતિકાર-તેનું નિવારણ મુશ્કેલ છે. ૩૦૭, જીવદયાનું મહાભ્ય ૩૦૮ જીવનું સામાન્ય લક્ષણ છે. • ૩૦૯ પૃથ્વીકાય જીના શરીરની સૂક્ષમતા . ૩૧૦ બીજા એકેદ્રિય જીના શરીરની સૂક્ષ્મતા ૪૯૮ ૩૧૧ નિગોદના છાનું સ્વરૂપ• • • ૩૧૨ સમકિતનું મહાસ્ય-સમકિતીની ગતિવિગેરે. પ૦-પ૦૩ ૩૧૩ મિથ્યાત્વી અને નિહાનું સ્વરૂપ
પ૦૪,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
નઆર"
વિષય : ગાથા - ૩૧૪ પાંચ પ્રકારના દાનનું સ્વરૂપ, . ૫૦૫૯ . ૩૧૫ ઉપવાસને બદલે કરી શકાતા.બીજા પચ્ચખાણે પ૧૦-૧૧ ૩૧૬ ગ્રંથસહિત (ગંઠસી)ના પચ્ચખાણનું ફળ, પ૧ર૩૧૭ શત્રુંજય તીર્થના સ્મરણપૂર્વક તે તીરે કરાતા .. આ તપનું ફળ. .. . . . ૫૧૩-૧૪ ૩૧૮ તપથી ખપતા કર્મોનું પ્રમાણ - ૧૫ ૩૧૮ સાધુને કલ્પનીય જળ,
• .. ૫૧૬ ૩૨૦ , શ્રી સીમંધર સ્વામીના જન્માદિકને કાળ - ને જન્મ સ્થાન,
• ૫૧૭૮ ૩૨૧ સાડીબાર કરેડ સુવર્ણન તોલનું પ્રમાણ, પ૧૯ ૩રર સાધુને લેવાના આહારમાં મળવાના ૪૭ ફેષ, પર૦-૨૫ ૩૨૩ ફોધ-માન-માયા-લાભપિંડના ઉદાહરણે પર૬ , ૩૨૪ સાત મુદ્દઘાતના નામ
છે. પર૭ ૩૨૫ પાપની આયાચના, • • • ૩ર૬ અઢાર પા૫સ્થાનના નામ, . . . . પર ૩ર૭ ઉત્કૃષ્ટ ને જઘન્ય કાળે થતા તીર્થકરોની
સંખ્યા તથા જન્મસંખ્યા, • : પ૩ર - ૩ર૮ વીશ વિહરમાન જિનના લંછન , ૫૩૩-૩૪ ૩ર. અભવ્ય જીવને અપ્રાસ સ્થાને, .
પ૩૫ ૩૩૦ નરકાદિ ચારે ગતિમાં ખાસ જોવા લક્ષાણ, પ૩૬-૪૧ ૩૩૧ છ લક્ષ્યાવાળા જીવોના બંને પ્રકારના દાંત, ૩૩૨ મેનો માર્ગ. . •
૫૪૩; . . ૩૩૩ શ્રાવકનું કર્તવ્ય . • ૫૪૪ ૩૩૪ પ્રચાર કરવા યોગ્ય પાંચ પકાર , - ૫૫ . ૩૩પ બાર ચકવતના શરીરનું માન,
૧૪૬-૪૮ ૩૩૬કર્તાનું નસ-સ્થાન-ગુરૂનું નામ વિગેરે... પ૪૯-ve,
૫૪૨
મહાપ્રભાવિક ઉપસર્ગહર સ્તોત્ર,
પણ રર૩ર૪
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) જે જે વિષયમાં વધારે વિસ્તાર કરેલ છે તેની વિગત. –
–
વિષય. ૧૩ વર્તમાન ચોવીશીના તીર્થકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ,
તીર્થંકરના શરીરનું ભાન ને આયુષ્યનું પ્રમાણુ યંત્ર
સાથે આપ્યું છે, ર૧. મહાવીરસ્વામીએ નંદન ષિના ભવમાં કરેલ એક
લાખ વર્ષ પર્યત માસખમણુને મેળ મેળવેલ છે. ૪૧ શિષ્યને જ્ઞાન આપવા માટેની યોગ્યતા અગ્યતાને
આશ્રીને ૧૪ દષ્ટાંતે શ્રીનંદીસૂત્રની ટિકામાંથી લઈને
૧૨ પૃષ્ઠમાં વિસ્તાર સાથે આપેલા છે. કર સમકિતના ૬૭ બેલ વિસ્તારથી આપ્યા છે. ૫૬ ધર્મથી સર્વ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઈત્યાદિ હકીકત
વાળી નવ ગાથાઓ ખાસ ધ્યાન આપવા લાયક છે. ૭૬ . મનુષ્યજન્મની દુર્લભતા સૂચવનારા ૧૦ દૃષ્ટાંતે વિસ્તાર
સાથે આપેલા છે. તેમાં ૪ પૃષ્ટ કયા છે. અઢીદ્વીપ. પ્રમાણ મનુષ્યક્ષેત્રમાં ગર્ભજ મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા કેટલી હોય છે, તેની ૪ ગાથા અર્થ
સાથે બતાવેલ છે. ' ૮૯ મનુષ્યના શરીરમાં એકેદ્રિયથી પચેકિય સુધી સર્વ - છની ઉત્પત્તિ બતાવી છે. તેમાં કેટલીક વાત સંદિગ્ધ છે.
સમકિતદષ્ટિ ને મિથ્યાષ્ટિની વહેંચણ-તેના આઠ પ્રકાર-સારી સમજણ સાથે બતાવેલા છે. . આનંદાદિ દશે શ્રાવકેને થયેલા ઉપસર્ગો વિગેરેની
હકીકત સારી રીતે આપવામાં આવેલ છે. ' ૧૨૫ શ્રાવકની (૧૧) પ્રતિમાનું વર્ણન સારી રીતે અપિલું છે. -૩ર એક સામાયિક ને એક પૈષધનું દેવગતિનું આયુષ્ય
બાંધવારૂપ જે ફળ કહ્યું છે, તે યુક્તિપૂર્વક ઘટાવીને મેળવી આપેલ છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) નંબર
વિષય ૧૪૨ ઇર્યાવહીના મિથ્યાદુષ્કતની સંખ્યા (૫૩) જીવાથી
માંડીને છ સાક્ષી સુધીના ગુણાકારથી મેળવી આપેલ છે. ૧૫૧-૫૪ શ્રાવકના પાંચ અણુવ્રત મુનિરાજના પાંચ મહાવ્રત સાથે
સરખાવી મુનિના વીશ વસાફરાવીને શ્રાવકના સવા વસા
પ્રમાણે ઘટાવેલા છે. આ ઘટના ખાસ લક્ષ આપવા યોગ્ય છે. ર૫ પરદેશી રાજાએ કેશી ગણધરને કરેલા દશ પ્રશ્નો અને તેના
કેશી ગણધરે આપેલા ઉત્તરે બહુ સારી રીતે સમજી
શકાય તેમ શ્રીરાયપાસેણીની ટીકામાંથી લઈને આપેલા છે. ર૪૬ અઠ્ઠાવીશ લબ્ધિઓના નામ આપી તે સારી રીતે
વિસ્તારથી સમજાવેલ છે. ૨૬૨ સંગ્રહી રાખેલા ધાન્યની યોનિને કાળ ઓછાવત્તા
સપ્રમાણ બતાવ્યો છે. તેની નવ ગાથાએ છે..
સાધ્વીજીના ૨૫ ઉપકરણે વિસ્તારથી સમજાવ્યા છે. ૨૯૮ પાંચ પ્રકારના સમક્તિ સારી રીતે સમજાવેલ છે. ૨૯૯ પાંચ પ્રકારના મિથ્યાત્વ સારી રીતે સમજાવેલ છે.
પાંચ પ્રકારના દાન જુદી જુદી પાંચ ગાથાથી બતાવ્યા છે. સાધુને લેવાના આહાર સંબંધી ૪૭ દેાષ બહુ વિસ્તા
રથી આપેલા છે. તેમાં પાંચ પાના કયા છે. ૩ર૩ ક્રોધ, માન, માયા ને લેપિંડ ઉપર ચારે ઉદાહરણ
આપ્યા છે, તે ખાસ વાંચવા લાયક છે. ' ૩ર૭ ઉત્કૃષ્ટ કાળે ને જઘન્યકાળે વિચરતા તીર્થકરોની સંખ્યા
અને તે કાળે થતા તીર્થકરના જન્મની સંખ્યા સારી આ રીતે બતાવવામાં આવેલ છે. " ૩૩૦ નરકાદિ ચારે ગતિમાં જનારા મનુષ્યોના લક્ષણ સારી
રીતે બતાવ્યા છે, તે વાંચીને ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે. છે લેશ્યાવાળા જેની ઓળખાણ કરાવનાર જ બેવૃક્ષના ફળ ખાનારનું ને લુંટવા આવનાર ચેરેનું દ્રષ્ટાંત સારી રીતે આપવામાં આવેલ છે,
૨૬૩
૩૧૪
૨૨
૩૩૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) paSCONSIN
Ne
=૦૦=
છેવિરાળા પો.
EDI
=ાઈ', -
;
=
===08
=
==
= વિષય ૭ માં ને ૧૯૬ માં રાજલકનું પ્રમાણ કહેલ છે તે. | વિ. ૧પ માં એવી પ્રભુના સમવસરણનું પ્રમાણ કહેલ છે તે.
વિ, ૫૦ માં પાંચમા આરામાં ધર્મનું કાળમાન કર્યું છે તે || વિ. ૮૯ માં મનુષ્ય શરીરમાં એકેવિયથી પંચેદિય સુધીના
- જીવોની ઉત્પત્તિ કહી છે તે વિ. ૧૦૦ માં ભુવનપતિ ને નાકીનું વાસસ્થાન કહેલ છે તે | વિ ૧૭૮-૭૯-૮૦ ની ગાથાઓ ૯ વિધિપક્ષ ગચ્છની
માન્યતાની છે તે વિ. ૨૧૦ માં આઠ અભવ્ય પ્રસિદ્ધિમાં આવેલ કહ્યા છે તે, વિ. ર૧૪ માં પુણ્યક્ષેત્ર દશ પ્રકારના કહ્યા છે તે 8 વિ. ૨૫ માં નપુંસક સંબંધી ગાથાને અર્થ બેઠે નથી તે વિ. ર૭૨ માં સંમૂર્ણિમાં મનુષ્યની ઉત્પત્તિનાં સ્થાને ' કહ્યા છે તે, . 2 વિ. ર૭૮ માં રાત્રિભોજનને અપાર દોષ કહેલ છે તે,
--
R.
-not
--
-
-
=
=
==
LUGFISSIOnd
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
5
';
श्री रत्नसंचय प्रकरणम्
( અર્થ સહિત )
૧ મંગળ ને અભિધેય. नमिऊण जिणं वीरं, उवयारट्ठा गुरुं च सीसं च । सिद्धांतसारगाहा, भणामि जे रयणसारिच्छा ॥ १ ॥
અમી વીરજને નમસ્કાર કરી ગુરૂ અને શિષ્યના ઉપકારને માટે સિદ્ધાંતની સારભૂત ગાથાઓ કે જે રત્ન સરખી છે. તેને હું કહું છું. ૧
૨ નવકાર મંત્રનું માહાત્મ્ય,
नवकारइक्कअक्खर, पावं फेडेइ सत्त अराई । पन्नासं च परणं, सागरपणसय समग्गेणं ॥२॥ અ—નવકારમંત્રના એક અક્ષર ગુણવાથી સાત સાગરોપ
૧ આ ગ્રંથ અથવા પ્રકરણમાં જુદા જુદા સિદ્ધાંતામાંથી સારભૂત ગાથાઓ લઇને સંગ્રહ કર્યો છે. તે ગાથાઓ રત્ન વી હેવાથી આતુ નામ ઉત્તસય રાખ્યુ છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
મનાં પાપ દૂર થાય છે, એક પદ-શબ્દ ગુણવાથી પચાસ સાગરોપમનાં પાપ નાશ પામે છે, અને સમગ્ર આખા મંત્ર ગુણવાથી પાંચસે સાગરોપમનુ' પાપ નષ્ટ થાય છે, અર્થાત્ એટલા સાગરોપમ સુધી નરતિય "ચાદિ ગતિમાં પાપ ભાગવતાં જેટલાં પાપ નષ્ટ થાય તેટલા એક અક્ષર વિગેરેથી ક્ષય પામે છે. जो गुणइ लक्खमेगं, पूएइ विहीए जिणनमुक्कार । तित्थयरनामगोअं, सो पावइ सासयं ठाणं ॥ ३ ॥
૨
-જે પ્રાણી આ જિનેશ્વરના ( પંચપરમેષ્ઠિના ) નવકાર મંત્રને એક લાખવાર ગુણે-એ મંત્રના લક્ષ જાપ કરે, તથા વિધિથી તેની પૂજા કરે, તે પ્રાણી તીર્થંકર નામગાત્રક ઉપાર્જન કરી પ્રાંતે શાન્ધત સ્થાન ( મેાક્ષ ) ને પામે છે, આ તેનું ઉત્કૃષ્ટ ફળ છે. ૩ अट्ठेव य अट्ठ सया, अट्ठ सहस्सं च अट्ठ कोडीओ । નો મુળરૂ. નમુક્કાર, તો તથનને રુફ મુક્યું ॥ ૪ ॥
અજે મનુષ્ય આઠ કરોડ આઠ હજાર આહસેા તે આઠવાર આ નવકાર મંત્રને ગણે (જાપ કરે તે) ત્રીજે ભવે મેાક્ષને પામે છે. (ઉપરની ગાથા સાથે આ ગાથાના વિરોધ નથી. કારણકે તેમાં જુદી રીતે ફળ બતાવ્યું છે, આમાં જુદી રીતે બતાવ્યું છે.) ૪ जं छम्मासिय- वरिसिय, - तवेण विवेण जिज्झए पावं । नवकार अणाणुपुव्वी, गुणणेण तह खणद्वेण ॥ ५ ॥
અછ માસના અને બાર માસના તીવ્ર તપવડે જે પાપ ક્ષીણ થાય છે, તે પાપ આ નવકારમંત્રને અનાનુપૂર્વીએ ગુણવાથી અર્ધું ક્ષણવડે ક્ષીણ થાય છે. ( અનાનુપૂર્વી છાપેલી તેમજ કપડા પર લખેલી હેાય છે તે ગણવામાં ચિત્તની એકાગ્રતા થાય છે તેથી તેનું ફળ વિશેષ થાય છે, ) ૫
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3) वाहिजलजलणतकर,-हरिकरिसंगामविसहरभयाइं । नासंति तक्खणेणं, जिणनवकारप्पभावेणं ॥ ६ ॥
જિનેશ્વરના નવકારમંત્રના પ્રભાવવડે વ્યાધિ, જળ, અગ્નિ, ચાર, સિંહ, હાથી, સંગ્રામ અને સર્પ એ વિગેરેથી ઉત્પન્ન થતા ભયો તત્કાળ નાશ પામે છે. ૬ जिणसासणस्स सारो, चउद्दसपुव्वाण जो समुद्धारो। जस्स मणे नवकारो, संसारो तस्स किं कुणई॥७॥
જિનશાસનના સારભૂત અને ચૌદપૂર્વમાંથી ઉદ્વરેલે નવકારમંત્ર જેના હૃદયમાં રહ્યો હોય, તે પુરૂષને સંસાર શું કરી શકે ? કાઈ પણ દુઃખ આપી શકે નહીં.(નવકાર શબ્દ નમસ્કાર सपश सभायो. ) ७ एसो मंगलनिलओ, भयविलओ सयलसंघसुहजणओ। नवकार परममंतो, चिंतिअमित्तं सुहं देई ॥८॥
આ શ્રેષ્ઠ નવકાર મંત્ર મંગળનું સ્થાન છે, ભયને નાશ કરનાર છે, સકળ સંઘને સુખ ઉત્પન્ન કરનાર છે અને મન ઈચ્છિત સુખને આપનાર છે. ૮ अप्पुव्वो कप्पतरू, चिंतामणिकामकुंभकामगवी । जो झायई सयलकालं, सो पावइ सिवसुहं विउलं॥९॥
આ નવકારમંત્ર અપર્વ કલ્પતરૂ, ચિંતામણિ રત્ન, કામઘટ અને કામધેનુ તુલ્ય છે, તેનું જે પ્રાણી સદાકાળ ધ્યાન કરે છે તે વિપુલ એવું મોક્ષસુખ પામે છે. ૯ पंचनमुक्कारमंतं, अंते सुच्चंति वसणपत्ताणं । सो जइ न जाइ मुक्खं, अवस्स वेमाणिओ होइ ॥१०॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંત સમયે (આયુષ્યને છેડે) વ્યસન (કષ્ટ)ને પામેલો જે કઈ પણ પ્રાણુ આ પચ નવકારમંત્રને બોલી ન શકે પણ માત્ર સાંભળે તો પણ તે પ્રાણી જે કદાચ મેક્ષ ન પામે તે પણ વૈમાનિક દેવ તો અવશ્ય થાય છે. આમાં ભાવની વિશુદ્ધિની તન્મયતાની વિશેષતા સમજવી. ૧૦
૩ શત્રુંજય તીર્થનાં મુખ્ય ૨૧ નામે. विमलगिरि मुत्तिनिलओ, सत्तुंजो सिद्धिखित्त पुंडरीओ। हरिसिद्धसिहरो सिद्धि-पव्वओ सिद्धराओ अ॥११॥ बाहुबली मरुदेवो, भगीरहो तह सहस्ससंजुत्तो । कूडसयअदुत्तर, नगाहिराओ सहस्सकमलो ॥१२॥ ढिंको कोडिनिवासो, लोहिच्च तालज्झओ कयंबो य । सुरनरमुणिकयनामो, सो विमलगिरी जयउ तित्थं ॥१३॥
વિમળગિરિ ૧, મુક્તિનિલય ૨, શત્રુંજય ૩ સિદ્ધિક્ષેત્ર છે, પુંડરીકગિરિ ૫, હરિસિદ્ધશિખર ૬-૭, સિદ્ધિપર્વત [સિદ્ધાચળ] ૮. સિદ્ધરાજ ૯, બાહુબલી ૧૦, મરૂદેવ ૧૧, ભગીરથ ૧૨ તથા સહસ્રસંયુકા, ૧૩, અત્તર શતકૂટ ૧૪, નગાધિરાજ ૧૫, સહકમળ ૧૬, હીંક [ઢંક] ૧૭, કેટિનિવાસ ૧૮, લેહિત્ય ૧૯ તાલધ્વજ ૨૦ અને કદંબ ૨૧ આ સર્વ શત્રુંજય પર્વતના નામે દેવ, મનુષ્ય અને મુનિઓએ કરેલાં છે, [પાડેલાં છે] તે વિમલગિરિ તીર્થ જયવંત વર્તે ૧૧-૧૨-૧૩૪ જ આમાં બે નામને સમાવેશ જણાય છે. ૧ એક આઠ શિખરવાળે. * બીજે બતાવેલા ૨૧ નામમાં ઉજજયંતગિરિ (રેવતગિરિ), પુણરાશિ, મહાબળ અને દશકિત નામ છે તે આમાં નથી અને હરિસિદ્ધશિખર સહસ્ત્ર સંયુક્ત ને નગાધિરાજ તેમાં નથી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ તિર્થગુર્જુભક દેવને રહેવાનાં સ્થાને વિગેરે. कंचणगिरिपब्वएसु, चित्तविचित्ते अ जमगसेलेसु। एएहिं ठाणेहिं, वसंति तिरिजंभगा देवा ॥ १४ ॥
કાંચનગિરિ પર્વત, ચિત્ર વિચિત્ર પર્વત અને જમક સમક નામના પર્વત-એ સર્વ સ્થાનને વિષે તિર્યગજુભક દેવો વસે છે. (કંચનગિરિ દેવકુફે ઉત્તરકુરૂમાં સે સે હોય છે. અઢીદ્વીપમાં મળીને ૧૦૦૦ છે. ચિત્ર વિચિત્ર ને જમક સમક અઢીદ્વીપમાં મળીને ૨૦ છે. તદુપરાંત ૧૭૦ દીર્ધ વૈતાઢ્ય ઉપર પણ તેમની બે બે શ્રેણિ છે.) ૧૪
તે દેવના અવધિજ્ઞાનને વિષય. पुत्वभवा सो पिच्छई, एकं दो तिन्नि जाव नव य भवा । उबरिं तस्स अवस्स उ, सुहभावो जाइसरणस्स ॥१५॥
(અવધિજ્ઞાન અલ્પ હેવાથી) પોતાના પૂર્વભવ એક, બે ત્રણે યાવત નવ ભવ જુએ છે (જોઈ શકે છે). તે ઉપરાંત જે વધારે જુએ તે જાતિસ્મરણને શુભભાવ સમજવો. ( શ્રી આચારાંગ સૂત્રના પહેલા શ્રુતસ્કંધના પહેલા અધ્યયનના પહેલા ઉદ્દેશામાં જાતિસ્મરણ સંખ્યાતા ભવ દેખે એમ કહ્યું છે.) ૧૫. ૫ ઉત્તરક્રિય શરીરનું ઉત્કૃષ્ટ માન તથા સ્થિતિ. देव नर अहिअ लक्खं, तिरियाणं नव य जोयणसयाई। दुगुणं तु नारयाणं, भणि वेउब्वियसरीरं ॥ १६ ॥ ' દેવ અને મનુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ ક્રિય શરીર લાખ જિનથી
અધિક હોય છે, (તેઓ ઉત્કૃષ્ટ એટલું શરીર વિકવી શકે છે.) તિનું ઉત્કૃષ્ટ ધેક્રિય શરીરે નવસે જનનું હોય છે અને નારકીઓનું ઉત્કૃષ્ટ વૈક્રિય શરીર પિતતાના સ્વાભાવિક શરીરથી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
બમણું કહેલું છે. એટલે કે સાતમી નારકીના જીવોનું સ્વાભાવિક શરીર પાંચસે ધનુષ્યનું છે તેથી બમણું એટલે હજાર ધનુષ્યનું. ઉત્તરવૈક્રિય શરીર તેઓ વિકવી શકે છે. ૧૬
ઉત્તરક્રિયની સ્થિતિ, अंतमुहुत्तं निरएसु, हुंति चत्तरि तिरियमणुएसु । देवेसु अध्धमासो, उक्कोस विउठवणाकालो ॥ १७ ॥
ઉત્તરક્રિય શરીરનો ઉત્કૃષ્ટ કાળ નારકીઓને અંતર્મુહૂર્તને છે, તિર્યંચ અને મનુષ્યને ચાર મુહૂર્ત છે અને દેવને અર્ધમાસ -પંદર દિવસ છે, એટલે કે તેઓએ વિકલું શરીર એટલા કાળ સુધી રહી શકે છે. ૧૭ ૬ દેના બેંગ્ય પદાર્થો શેનાં હોય છે? તે કહે છે – वणनीरविमाणाई, वत्थाभरणाइ जाइ सब्वाइं। पुढवीमयाइं सव्वे, देवाणं इंति उवभोगो ॥१८॥
વન (પુષ્પાદિક વનસ્પતિ)ને જળ (વાપી વિગેરેનું પાણ); તદુપરાંત વિમાન, વસ્ત્ર, અને આભરણ એ સર્વ પદાર્થોની જાતિ કે જે સર્વ દેવોને ઉપભેગમાં આવે છે તે સર્વ પદાર્થો પૃથ્વીમય (પૃથ્વીકાયના) હોય છે. (કલ્પવૃક્ષાદિ વનસ્પતિકાય હેય છે ને વામિકામાં જળ અપકાય હેાય છે એમ સમજવું.) ૧૮
- ૭ એક રાજનું પ્રમાણ– मिल्हइ सुहमाइ कोई, सुरो अगोलो अअयमओ हिट्ठो। भारसहस्समयसो, छम्मासे छहिं दिणेहिं पि ॥ १९ ॥ छ पहरे छ घडीया, जावकमइ जइ वि एवइया । रज्जू तत्थ पमाणो, दीवसमुद्दा.हवइ एया ॥ २० ॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધર્મા દેવલથી કેવ હાર ભારના વજનવાળો લહમય ગાળે હેઠે-નીચે પૃથ્વી તરફ પડતો મૂકે તે ગોળાને જ્યાં સુધી પહેચતાં છ માસ, છ દિવસ, છ પહર અને છ ઘડી-આટલે વખત વ્યતીત થાય તેટલું પ્રમાણુ એક રાજનું છે. (આ ઉંચું નીચું રાજનું પ્રમાણુ કહ્યું છે.) તિરછાનું કહીએ તો એક રાજમાં સ્વયંભૂસ્મણ સમુદ્ર સુધી જે અસંખ્યાતા દ્વીપસમુદ્રો છે તે સર્વે મળીને એક રાજ થાય છે. ૧૯-૨૦ એક ઇદની આખી જીંદગીમાં થતી ઇદ્રાણુઓની સંખ્યા दु(वीस) कोडाकोडी, पंचासी कोडिलक्ख इगसयरी। कोडिसहस्सा चउ कोडी, सयाणि अडवीस कोडीओ।।२१॥ सत्तावन्नं लक्खा, चउदस सहस्सा दुसय पंचासी। इअ संखा देवीओ, हवंति इंदस्स जम्मंमि ॥ २२॥
બે [બાવીશ કેડાછેડી, પચાશી લાખ કેડી, એકેતેર હજાર કેહિ, ચાર કેડિ અાવીશ કેડિ, સરાવન લાખ ચાર હજાર બસ અને પંચશીઆટલીદવીઓની [દ્રિાણીઓની સંખ્યા એક ઇંદ્રના એક જન્મને વિષે હોય છે. (એક ઈંદ્રનું આયુષ્ય બે સાગરોપમનું હોય છે, અને ઇંદ્રાણીઓનું આયુષ્ય સાત પલ્યોપમનું હેય છે આ પ્રમાણે બન્નેના આયુષ્યમાં મેટે તફાવત છે તેથી ઇંદ્રિના એક જ ભવમાં આટલી સંખ્યાવાળી ઈંદ્રાણીઓ થાય છે. ઇંદ્રનું આયુષ્ય બે સાગરેપમનું તેના પોપમ ૨૦ કેડીકેડી, ઈંદ્રાણીનું આયુષ્ય ૭ પલ્યોપમનું તેથી તેને સાતે ભાંગવા અને એક સાથે ૮ ઇંદ્રાણીઓ હોય તેથી આડે ગુણવા એટલે ઉપર લખ્યા પ્રમાણે એક ભવમાં ઈંદ્રાણુઓ થાય છે. ગાથામાં તે શબ્દ છે તે જ જોઈએ કારણકે ઉપર પ્રમાણે ગણતાં.[૨] આવે છે.) ૨૧-રર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) ૯ સુઘોષા ઘંટાનું પ્રમાણ बारस जोयण पिहुला, सुघोसघंटा य अद्ध उच्चत्तं। चत्तारि लालाओ, देवा सयपंच वायंति ॥ २३ ॥
સુષા નામની ઘંટા બાર યોજન પહોળી છે, તેથી અર્ધ પ્રમાણ એટલે છ વજન ઉંચી છે અને તેની લાલા લિલકી ચાર
જનપ્રમાણુ લાંબી છે. તે ઘંટાને એકીસાથે પાંચસે દેવતાઓ વગાડે છે, ૨૩ * ૧૦ સંક્રાંતિને આશ્રી દિવસની વૃદ્ધિનું પ્રમાણ इक्कं पलंमि वड्डइ, कमेण दिवसो दु तिन्नि मयराइ । बारस बावन्नहिया, बत्तीसा अक्खरा चेव ॥ २४॥ - મકરાદિક સંક્રાંતિમાં દિવસ અનુક્રમે એક, બે અને ત્રણ પળ તથા તે ઉપરાંત બાર, બાવન અને બત્રીશ અક્ષર વૃદ્ધિ પામે છે. એટલે કે મકરસંક્રાંતિ બેસે ત્યારે એક પળ અને બાર અક્ષર જેટલે દિવસ હમેશાં વધે છે, કુંભ સંક્રાંતિમાં હમેશા બે પળ અને બાવન અક્ષર જેટલો વધે છે, અને મીન સંક્રાતિમાં હમેશાં ત્રણ પળ અને બત્રીશ અક્ષર જેટલો વધે છે, મેષ સંક્રાંતિમાં હમેશાં ત્રણ પળ અને બત્રીશ અક્ષર વધે છે, વૃષ સંક્રાંતિમાં હમેશાં બે પળ અને બાવન અક્ષર વધે છે, તથા મિથુન સંક્રાંતિમાં હમેશાં એક પળ અને બાર અક્ષર દિવસ વધે છે. [ ત્યારપછીની છ સંક્રાતિમાં એ જ અનુક્રમે દિનમાન ઘટે છે. એક અહોરાત્રિની ૬૦ ઘડીમાં જેટલું દિનમાન હોય તેટલું બાદ કરતાં બાકીનું રાત્રિ માન સમજવું] ૨૪
મકર સંક્રાંતિમાં પહેલે દિવસે દિનમાન ૨૬ ઘડીને ૧૨ પળ, કુંભમાં ર૬ ઘડી ૪૮ પળ, મીનમાં ૨૮ ઘડી ૧૪ પળ, મેષમાં ૩૦
૧ અક્ષર એટલે વિપળ-એક પળની ૬૦ વિપળ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘડી, વૃષમાં ૩૧ ઘડી ૪૬ પળ, મિથુન સંક્રાંતિમાં રૂ૩ ઘડી ૧૨ પળ, કર્કમાં પહેલે દિવસે ૩૩ ઘડી ૮ પળ હોય છે, ત્યા૫છી ઘટતું જવાથી સિંહમાં ૩૩ ઘડી ૧૨ પળ, કન્યામાં ૩૧ ઘડી ૪૬ પળ, તુલામાં ૩૦ ઘડી, વૃશ્ચિકમાં ૨૮ ઘડી ૧૪ પળ ને ધન સંક્રાંતિમાં પહેલે દિવસે ૨૬ ઘડી ૪૮ પળ ને છેલ્લે દિવસે ર૬ ઘડી ૧૨ પછી રહે છે. તેટલું મકરને પહેલે દિવસે સમજવું. ૧૧ શ્રી મહાવીરસ્વામી તથા પદ્મનાભસ્વામીનું અંતર. सहसा वास चुलसी, वासा सत्तेव पंच मासा य । वीरं तह पउमाणं, अंतरमेयं वियाणाहि ॥ २५॥
રાશી હજાર ને સાત વર્ષ તથા પાંચ માસ એટલું મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ અને પદ્મનાભસ્વામીના ભવતરણનું અંતર જાણવું. (ચેથા આરાના ૩ વર્ષ ૮ માસ, અવસર્પિણીના પાંચમા ને છઠ્ઠા આરાના ને ઉત્સર્પિણીના પહેલા ને બીજા આરાના કુલ ૪ આરાના ૮૪૦૦૦ વર્ષ અને ઉત્સર્પિણીના ત્રીજા આરાના ૩ વર્ષ ૮ માસ મળીને એટલું સમજવું.) ૨૫ . ૧૨ આવતી વીશીમાં થનાર તીર્થકરના જીવોના નામ सेणिय सुपास उदई, पुट्टिल दढाओ सञ्चकित्ती य। संखो आनंद सुनंदो, सयगो सच्चई वसुदेवो ॥ २६ ॥ देवकी बलदेवो, सुलसा रोहिणी रेवई सयाली य | दीवायण कन्न नारय, अंबड अमर सयबुद्धे ॥२७॥
શ્રેણિક રાજા ૧, સુપા ૨ ઉદાચીરાજા ૩. પિટિલ ૪, દઢાયું ૫, સત્યકીતિ (કાર્તિકશેઠ બીજા) ૬ શંખ ૭, આનંદ ૮, સુનંદ ૯, શતક ૧૦, સત્યકિ ૧૧, વસુદેવ (કૃષ્ણવાસુદેવ) ૧૨, દેવકી 2 બલદેવ (બળભદ્ર) ૧૪, સુલસા ૧૫, રોહિણી ૧૬, રેવતા
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ ) ૧૭, શતાળીશ્રાવકે ૧૮, (કૃષ્ણ) દ્વીપાયન ૧૯, કર્ણ ૨૦, (કૃષ્ણની વખતના) નારદે ર૧, અંખડ ૨૨, અમર ૨૩, અને સ્વાતિબુધ ૨૪. (અન્યત્ર ૧૧ મા દેવકી ને ૧૩ મા સત્યથી કહ્યા છે, ) આ છ આવતી ચોવીશીમાં તીર્થકર થશે, (સમવાયાંગ વિગેરેમાં નામમાં કેટલાંક તફાવત છે, આ સંબંધમાં જુદા જુદા વિકલ્પ ઘણું છે, તેમાં સત્ય શું છે? તે બહુશ્રુત જાણે.) ૨૬-૨૭ ૧૩ વર્તમાન ચોવીશીમાંના તીર્થ કરાદિકને બત્રીશ
- કેકાવાળે યંત્ર કરવાની રીત, बत्तीस .. घरयाई, काउं उड्डाइयाहिं रेहाहि । तिरिया य काउं पुण, पंच घरयाइं तो पढमे ॥२८॥ पन्नरस जिण निरंतर, सुन्नदुगं तिजिण सुन्नतियगं च । दोजिण सुन्न जिणंदो, सुन्न जिणो सुन्न दुन्निजिणो॥२९॥
- પ્રથમ ઉભી બત્રીશ રેખા કરી બત્રીશ સ્થાન કરવાં અને આડી પાંચ રેખા કરી પાંચ ઘર કરવાં. પછી પહેલા ખાનામાં નિરંતર પર ઘરસુધી જિનનાં નામ માંડવાં, પછી બે સ્થાનમાં શૂન્ય, મૂકવી, પછી ત્રણ જિનાં નામ લખવાં, પછી ત્રણ શૂન્ય મૂકવી, પછી બે જિક પછી એક શૂન્ય. પછી એક જિબેંક પછી એક : અન્ય ને એક જિને, પછી એક શૂન્ય અને પછી બે જિબેંકના નામ લખવાં. ર૮-ર૯
ચકવતીં. दो चार्क सुन्न तेरस, पण चक्कि सुन्न चाक दो सुन्ना। चकि सुन्नं दुचकि, सुन्नं चक्कि दुसुन्नं च ॥ ३०॥
બીજા ચકવર્તીના આનામાં પ્રથમ બે ચકી, પછી તેર શુન્ય, પછી પાંચ ચકી, પછી એક શૂન્ય, પછી એક ચકી, પછી બે શૂન્ય, પછી એકચક્રી પછી એક ન્ય, પછી બે ચણી, પછી એક શત્ય,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) પછી એક ચક્રી અને પછી બે શૂન્ય, એ પ્રમાણે ચક્રવતીઓનાં ઘર પૂરવાં. ૩૦
- વાસુદેવ બળદેવ–પ્રતિવાસુદેવ ---- दस सुन्नं पंच केसव, पण सुन्ना केसी सुन्न केसी य । दो सुन्न केसवो विय, सुन्नदुर्ग केसब तिसुन्नं ॥ ३१॥
ત્રીજા કક્ષમાં પ્રથમ દશાશૂન્ય મૂકવી. પછી પાંચ વાસુદેવનાં નામ લખવાં. પછી પાંચ શૂન્ય. પછી એક કેશવ, પછી એક શૂન્ય. પછી એક કેશવ, પછી બે શુન્ય, પછી એક કેશવ, પછી બે શુન્ય. પછી એક કેશવ, અને પછી ત્રણ શૂન્ય મૂકવી. એ રીતે વાસુદેવનાં ઘર પરવાં. ૩૧
. .. . -- ... :-- -- જિનેશ્વરના શરીરનું પ્રમાણ, पंच धणुसय पढमो, कमेण पंचास हीण-जा सुविही । दुस हीण जा अनंता, पंचूणा नेमिजिण जाव ॥३२॥ नवहत्थपमाण पासो, सामीओ सत्त हत्थ जिणवीरो ।
છેૉંગુ, નરીમાળે વિતા રૂરૂ છે : તે પહેલા ઋષભદેવની કાયા પાંચસે ધનુષ્યની, પછી અનુક્રમે સુવિધિસ્વામી સુધી પચાસ પચાસ ધનુષ્ય ઓછા કરવાપછી અનંતનાથ સુધી દશ દશ ધનુષ્ય ઓછા કરવા. પછી નેમિનાથ ભગવાન સુધી પાંચ પાંચ ઓછા કરવા. પાર્શ્વનાથસ્વામીની કાયાનું પ્રમાણ નવ હાથ છે અને મહાવીર સ્વામીની કાયાનું પ્રમાણ સાત હાથ છે. આ પ્રમાણે ઉત્સધઅંગુલવડે જિનેંદ્રના શરીરનું માન-મસાણ જાણવું, (અહીં શ્રી મહાવીર સ્વામીના. દેહનું માન ઉલ્લેધરલે સાત હાથનું કહ્યું છે, આત્માગુલે તે તેઓ ૧૨૦ અંગુળ હોય છે. -ઉત્સધાંગુલે ૧૬૮ અંગુળ છે; એટલે ૧૨ અથવા હું આવે. શાસ્ત્રમાં ઉધાંગુલથી વીરપ્રભુનું આત્માગુલ બમણું કહ્યું છે તે ક્ષેત્રગુણિતને આશ્રીને સમજવું. ક્ષેત્રગુણિત કરતાં થાય.).૩૩
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) જિનેશ્વરના આયુનું પ્રમાણ चउरासी विसत्तरी य, सट्ठी पन्नासमेव लक्खाई।
चउरासी बावत्तरीयं सट्ठी य होइ वासाणं । तीसा य दस य एगं च, एवमेए सयसहस्सा ॥ ३५॥ पंचाणुई सहस्सा, चउरासी य पंचवन्ना य । तीसा य दस य एगं, सयं च बावत्तरी चेव ॥ ३६ ॥
પહેલા શ્રી રાષભદેવનું આયુષ્ય રાશી લાખપૂર્વનું ૧, અજિતનાથનું બહેતર લાખપૂર્વનું ૨, સંભવનાથનું સાઠ લાખપૂર્વનું ૩, અભિનંદન સ્વામીનું પચાસ લાખપૂર્વનું ૪, સુમતિનાથનું ચાલીશ લાખપૂર્વનું ૫, પદ્મપ્રભનું ત્રીસ લાખપૂર્વનું ૬, સુપા નાથનું વિશ લાખપૂર્વનું ૭. ચંદ્રપ્રભનું દશ લાખપર્વનું ૮, સુવિધિનાથનું બે લાખપૂર્વનું ૯, શીતળનાથનું એક લાખપૂર્વનું ૧૦, શ્રેયાંસનાથનું ચારશી લાખ વર્ષનું ૧૧, વાસુપૂજ્યસ્વામીનું બહ તેર લાખ વર્ષનું ૧૨, વિમલનાથનું સાઠ લાખ વર્ષનું ૧૩, અનંતનાથનું ત્રીસ લાખ વર્ષનું ૧૪, ધર્મનાથનું દશ લાખ વર્ષનું ૧૫, શાંતિનાથનું એક લાખ વર્ષનું ૧૬, કુંથુનાથનું પંચાણું હજાર વર્ષનું ૧૭, અરનાથનું ચોરાશી હજાર વર્ષનું ૧૮, મલિનાથનું પંચાવન હજાર વર્ષનું ૧૯ મુનિસુવ્રતનું ત્રીશહજાર વર્ષનું ર૦, નમિનાથનું દશહજાર વર્ષનું ૨૧, નેમિનાથનું એકહજાર વર્ષનું રર, પાર્શ્વનાથનું એક વર્ષનું ૨૩ અને શ્રી મહાવીરસ્વામીનું આયુષ્ય બહેતર વર્ષનું કહેલું છે. ૩૪-૩૫-૩૬ | તીર્થકર ચક્રવતી, વાસુદેવ, તીર્થકરોનું દેહમાન અને તીર્થ " કરેના આયુષ્યનું માન આ પાંચ બાબતને યંત્ર બત્રીશ રેખા ઉભી
અને પાંચ રેખા આડી કરીને બતાવવામાં અાવેલ છે તે આ પ્રમાણે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
૧ ૧ ઋષભદેવ અજિતનાથ ૩૩ સભવનાથ ૪ ૪ અભિનંદન ૫૫ સુમતિનાથ ૬ ૬ પદ્મપ્રભ ૭ ૨૭ સુપાર્શ્વનાથ ૮ ૮ ચંદ્રપ્રભ ૯ ૯ સુવિધિનાથ ૧૦૫૦ શીતલનાથ
૧૧ ૧૧ શ્રેયાંસનાથ ૧૨ ૧૨વાસુપુજ્ય ૧૩ ૧૩ વિમલનાથ ૧૪ ૧૪ અનંતનાથ ૧૫૧૫ ત્રમ નાથ
૧૬
Bu
0
•
૧૮૦૧૬ શાંતિનાથ ૧૯૧૦ થુનાથ ર૦૧૮ અરનાથ
O
૨૧
ર
.
.
તીર્થંકર
.
૨૩
૨૪ ૧૯ મલ્લિનાથ રર૦ મુનિસુવ્રત
ક
ર૭ર૧ નમિનાથ
રટ
ર૯ ૨૨ નેમિનાથ
૩૦
૩૧ ૨૩ માં નાથ ૩૨ ર૪ મહાવીરસ્વામી .
.
ચક્રવર્તી
૧ ભરત
ર સગર
.
.
'
.
.
.
·
.
૩ મા
૪ સનકુમાર ૫ શાંતિનાથ
૬ કુંથુનાથ
- અનાથ
O
સુમ
ર
( ૧૩ )
૯ મહાપદ્મ
.
૧૦ રિપેણ
૧૧ જય
•
૧૨ બ્રહ્મદત્ત
વાસુદેવ
છે
હ
G
0
.
.
.
.
હ
.
પુરુષપુ ડરીક
૭ દત્ત
i ત્રિષ્ટ
७०
૬૦
ર કિ ૧૩ સ્વયંભૂ ૪ પુરૂષોત્તમ ૫૦ ૫ પુરૂષસિંહ ૪૫
ર
O
૮ નારાયણ
(લક્ષમણ)
તીર્થંકરદેહમાન
૯ કૃષ્ણ
•
૫૦ ધનુષ
૪૫૦
|૪ ૦ ૦
૩૫૦
૩૦૦
૨૫૦
ર૦૦
૧૫૦
|૧૦૦
૯૦
૮.
૪૦
૩૫
૩૦
૫
૨૦
.
૧૫
૧૦
હ
O
.
.
.
,,
७२ 99
૬૦
,,
૫.
૪.
૩૦
ર૦
""
99
99
97
29
,,
39
")
99
**
29
29
9
..
99
,,
,,
તીર્થંકર
આયુષ્યમાન
O
હું હાથ
છ હાથ
૮૪ લાખ પૂર્વ
૧૦
.
99
...
,,
',,
,
,,
२
29
૧
',
૮૪ લાખ વ
७२
હું
૩૦
१०
.
99
,
,,
૯૫ હજાર વર્ષ ૮૪ હજાર સુધ
..::
૫૫ હજાર વ ૩૦ હજાર વર્ષ
૧૦ હમ્બર વર્ષ
.
૧ હજાર વર્ષ
'
૧૦૦ વર્ષ ૭૨ વ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ તીર્થકરીના પિતાઓની ગતિ, नागेसु उसभपिया, सेसाणं सत्त हुँति ईसाणे। अट्ठ य सणकुमारे, माहिंदे अट्ठ बोधव्वा ॥ ३७॥ - ગષભદેવના પિતા નાગકુમારમાં ગયા, બીજા સાત અજિતનાથથી ચંદ્રપ્રભ સુધીને તીર્થકરોના પિતા ઈશાન દેવલોકમાં ગયા. ત્યારપછી નવમા સુવિધિનાથથી સેળમા શાંતિનાથ સુધીના આઠ તીર્થકરોના પિતા ત્રીજા સનકુમાર દેવલોકમાં ગયા અને ત્યારપછી સત્તરમા કુંથુનાથથી વીશમા મહાવીરસ્વામી સુધીના આઠ તીર્થકરેના પિતા ચેથા માહેંદ્ર દેવલોકને વિષે ગયા છે. (મહાવીરસ્વામીના પિતા બારમા દેવલોકમાં ગયા છે, એમ શ્રી આચારાંગસૂત્ર અને પ્રવચનસારદ્વારમાં કહ્યું છે.) ૩૭
૧૫ સર્વ તીર્થકરોના સમવસરણનું પ્રમાણ उसहे जोअण बारस, ओसरणं आसी नेमि जिण जाव । दो दो गाउ ऊणं, पास पण कोस चउ वारे ॥ ३८॥
ભદેવ સ્વામીનું સમવસરણ બાર જન [ અડતાળીશ - ગાઉ ] પ્રમાણ હતું, ત્યારપછી બીજા તીર્થંકરથી બબે ગાઉનું
પ્રમાણ ઓછું કરતાં યાવત નેમિનાથનું સમવસરણ દોઢ યોજન [છ ગાઉ] નું હતું. ત્રેવીશમા પાર્શ્વનાથનું પાંચ ગાઉ પ્રમાણુ . અને છેલ્લા મહાવીર સ્વામીનું ચાર કેશ [ એક જન] પ્રમાણ સમવસરણ જાણવું,૧૩૮ * ૧૬ સમવસરણમાં બાર પર્ષદાની સ્થિતિ. मुणी वेमाणणि समणी, भवण वण जोइस देवदेवीतिगं। कप्पसुरनरिस्थितियं, चिट्ठइ एयाइं विदिसासु ।। ३९॥
૧ સમવસરણ પ્રકરણાદિમાં તે દરેક પ્રભુનું સમવસરણ તેમના આત્માગુલે એક જનનું હેય એમ કહેલું છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) સમવસરણની અગ્નિખૂણામાં પ્રથમ સાધુઓ, તેમની પાછળ વૈમાનિક દેવીઓ અને તેમની પાછળ સાધ્વીઓ રહે, નૈત્રત્ય ખૂણામાં ભવનપતિ, વ્યંતર અને તિષ એ ત્રણ નિકાયના દવે રહે, વાયવ્ય ખૂણામાં એ જ ત્રણ નિકાયની દેવીઓ રહે તથા ઈશાન ખૂણામાં પ્રથમ વૈમાનિક દેવો, તેમની પાછળ મનુષ્યો અને તેમની પાછળ નારીઓ રહે. આ રીતે આબાર પર્ષદાઓ વિદિશામાં રહે ૩૮ ૧૭ વીશ તીર્થંકરોના કુલ સાધુ તથા સાદેવીની સંખ્યા अट्ठावीसं लक्खा, अडयालीसं तह सहस्साइं । सम्बोसि पि जिणाणं, जईण माणं विनिद्दिटुं ॥ ४०॥
સર્વેાચવીશે] નિંદ્રોના હસ્તદીક્ષિત સાધુઓની કુલ સંખ્યા અઠ્ઠાવીસ લાખ અને અડતાલીશ હજારની કહેલી છે. ૪૦ चोआलीसं लक्खा, छायाला सहस्स चउसय समग्गा। छच्चेव अजिआणं, सव्वेसिं संगहो एसो ॥४१॥
સવિશે] જિદ્રોની હસ્તદીક્ષિત કુલ સાધ્વીઓની ” સંખ્યા ગુમાળીશ લાખ, છેતાળીસ હજાર, ચાર સો અને છ કહી
છે. એ સર્વ સાધ્વીઓની સંખ્યાને સંગ્રહ છે. ૪૧, ૧૮ તીર્થકરોના ભવની સંખ્યા (સમકિતની પ્રાપ્તિ પછીની) वीरस्स सत्तावीसा, बारस संती य तेर उसभस्स ।' નવ થ ભવામિનિબે, તારે તિક્તિ તેના જરા
મહાવીર સ્વામીના સતાવીશ ભવન, શાંતિનાથના બાર ભવ, ઋષભદેવના તેર ભવ, નેમિનાથના નવ ભવ, અને બાકીના એગgશ તીર્થકરના ત્રણ ત્રણ ભવ સમક્તિ પામ્યા ત્યારથી આર. ભીને કહેલા છે. કર.
- ૧ આ મેટા ભવ કહેલ છે. બાકી તે તેમને સમતિ પામ્યા પછી અસંખ્ય કાળ ગયેલ હોવાથી અસંખ્ય ભવ થયેલો છે .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
૧૯ શ્રી નેમિનાથને રાજિમતીમા નવે ભવનાં નામેા.
धण - धणवई सोहम्मे, चित्तगई खेय रयणमई । माहिंदे अपराजिय, पीइमई आरणे देवा ॥ ४३ ॥ संखो जसोमई भज्जा, तत्तो अपराजिअविमाणम्मि |
मी राइमई तह, नवमे भवे गया सिद्धिं ॥ ४४ ॥
''
ધન અને ધનવતીના પહેલા ભય ૧. ત્યાંથી બીજો ભવ સાધમ દેવલાકમાં તૈદેવ ૨, ત્રીજે ભવે ચિત્રગતિ વિદ્યાધર અને રત્નવંતી ૩, રે, ચાથે ભવે માહે ૢ નામના ચાથા દેવલાકમાં અ નેદેવ ૪, પાંચમે ભવે અપરાજિત ને પ્રીતિમતી ૫, છઠ્ઠું ભવે આણ નામના ૧૧ મા દેવલાકમાં અનેદેવ ૬. સાતમે ભવે શંખ અને યોામતી ભાર્યા ૭. આમે ભવે અપરાજિત નામના ચાથા અનુત્તર વિમાનમાં બંનેદેવ ૮, અને . નવમે ભવે નેમિનાથ અને રાજિમતી થઈ સિદ્ધિપદને પામ્યા. ૪૩-૪૪,
૨૦ ચાવીશે તીથંકરના નિર્વાણનું સ્થાન, अट्ठावयम्मि उसभो, सिद्धिगओ वासुपूज्ज चंपाए । पावाए वद्धमाणो, अरिनेमी अ उज्झिते ॥ ४५ ॥ अवसेसा तित्थयरा, जाइजरामरणबंधणविमुक्का । संमेअसेलसिहरे, वीसं परिनिव्वुई वंदे ॥ ४६ ॥
શ્રી ઋષભદેવ સ્વામી અષ્ટાપદ પર્વતપર સિદ્ધિ પામ્યા. વાસુપૂજ્ય સ્વામી ચંપા નગરીમાં [ બહારના ઉદ્યાનમાં ] સિદ્ધિ પામ્યા, વર્ધમાન સ્વામી અપાપા નગરીમાં [ તેના ઉદ્યાનમાં ] સિદ્ધિ પામ્યા, અરિષ્ટનેમિ ઉજ્જૈયત ગિરિ [ગિરનાર ] ઉપર એક્ષ પામ્યા, બાકીના વીશ તીર્થંકરો જન્મ, જરા, સુરણ અને કર્મીમધથી મુક્ત થઈ. સમેતગિરિના શિખરપર નિર્વાણ પામ્યા. તે સર્વેને હું વાંદુ: છું. ૪૫-૪૬
.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) ૨૧ મહાવીર સ્વામીએ નંદન મુનિના ભવમાં
કરેલા માસક્ષપણની સંખ્યા इक्कार सयसहस्सा, असीइ सहस्सा छसय पणयाला । मासक्खमणकसंखा, नंदणभवम्मि वीरस्स ॥४७॥
નંદન મુનિના ભાવમાં (૨૫ મા ભવમાં એક લાખ વર્ષ પ્રમાણુ દીક્ષા પર્યાયમાં) શ્રી મહાવીર સ્વામીના જીવે અગ્યાર લાખ, એંશી હજાર, છસો અને પીસ્તાલીશ માસક્ષમણ કર્યા હતા. ૪૭. એક વર્ષના ૩૬૬ દિવસે ગણું ૩૬૬૯૦૦૦૦ દિવસોને માસખમણના ૩૦ ને પારણાનો એક દિવસ મળી ૩૧ વડે ભાંગતા ૧૧૮૦૬૪૫ માસખમણ આવે છે ને પાંચ દિવસ વધે છે.
રર મહાવીર સ્વામીએ ગર્ભમાં કરેલ અભિગ્રહ. अह सत्तमम्मि मासे, गन्भत्थो चेव अभिग्गहं कुणई। નાર્દ સમા હોઉં, સન્માપિર નીવતે જા,
મહાવીર સ્વામી ગર્ભમાં હતા ત્યારે માતાને દુ:ખ ન થવા દેવા માટે નિશ્ચળ રહ્યા હતા. તે વખતે માતાને ઉલટું દુ:ખ થયું હતું. તે વખતે સાતમે માસે પ્રભુએ અભિગ્રહ કર્યો હતો કે
માતા પિતા જીવતા હશે ત્યાં સુધી હું શમણું નહીં થાઉં-દીક્ષા ગ્રહણ નહીં કરું, ”૪૮ ૨૩ મહાવીર સ્વામીએ મરીચિના ભવમાં કરેલે કુળમદ. जइ वासुदेव पढमो, पिआ मे चकवहिवंसस्स । अज्जो तित्थयराणं, अहो कुलं उत्तम मज्झ ॥४९॥ - હું પ્રથમવાસુદેવ થવાનો છે. મારા પિતા (ભારત) ચકવર્તીએમાં પ્રથમ છે, અને મારા પિતામહ (ઋષભદેવ) તીર્થકરમાં
પ્રથમ છે, અહો! મારું કેવું ઉત્તમ કુળ છે? (આ પ્રમાણે ' , મરીચિના ભવમાં કુળ મદ કરવાથી નીચ ગાત્ર બાંધ્યું હતું.)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
૨૪ ભરતચકીને આયુધશાળામાં ચક ઉત્પન્ન થયાના તથા ઋષભદેવ સ્વામીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયાના
ખબર એક સાથે મળ્યા, તે વખતને ચકીને વિચાર तातम्मि पूइए चकं, पूइयं पूयणारिहो ताओ। इहलोयम्मि चक्र, परलोय(लोए वि)सुहावहो ताओ॥५०॥
પિતાની પૂજા કરવાથી ચક પણ પૂજેલુંજ થશે, કેમકે પિતા જ પૂજનને યેગ્ય છે. વળી ચક તે આ ભવમાંજ સુખકારક છે અને પિતા તે પલકમાં પણ (આ ભવ તથા પરભવમાં પણ) સુખકારક છે, ૫૦
રપ વીશે તીર્થકરના કેવળજ્ઞાનનાં સ્થાને उसभस्स पुरिमताल, वीरस्स रज्जुबालुयानईतीरे । सेसाणं केवलं नाणं, जेसु हाणेसु पव्वइया ॥५१॥
શ્રી ઋષભદેવ સ્વામીને પરિમતાલ નગરીને વિષે બહારના ઉદ્યાનમાં) કેવળજ્ઞાન થયું હતું, મહાવીર સ્વામીને જુવાલુકા નદીને કાંઠે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું, અને બાકીના બાવીશ તીર્થકરોને જે જે સ્થાને પ્રવજ્યા લીધી હતી તે તે સ્થાને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું હતું. પ૧
ર૬ બાર ચક્રવર્તીઓનાં નામ भरहो? सगरो२ मघवं३, सणंकुमारो अ४ रायसद्दलो। संती५कंथ अरओ७. हवड सभमो अकोरवोट॥५२॥ नवमो य महापउमो ९, हरिसेणो १० चेव रायसदलो। जयनामा य ११ नरवई, बारसमो बंभदत्तो १२ अ॥५३।।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભરત ૧, સગર ૨, મઘવા ૩, સનકુમાર, ૪ રાજાઓના મધ્યમાં સિંહ સમાન શાંતિનાથ ૫, કુંથુનાથ ૬, અરનાથ ૭, કોરવ વંશનો સુભમ ૮, નવમે મહાપદ્મ ૯ હરિફેણ ૧૦, રાજાઓના મધ્યમાં સિંહ સમાન જય નામને નરપતિ ૧૧, તથા બારમે બ્રહ્મદત્ત ૧૨–આ નામના બાર ચક્રવર્તીઓ થયા છે. પર-પ૩
ર૭ નવ વાસુદેવનાં નામ. तिवडू य१ दिवट्ट य २, सयंभु३ पुरिसुत्तमे४ पुरिससीहे ५। तह पुरिसपुंडरीए६, दत्ते७ नारायणे८ कण्हे९ ॥५४॥ - ત્રિપૃષ્ઠ ૧. દ્વિપષ્ટ ૨, સ્વયંભૂ ૩, પુરૂષોત્તમ ૪, પુરૂષસિંહ પ, તથા પુરૂષપુંડરીક ૬, દત્ત ૭, નારાયણ (લમણ) ૮, અને કૃષ્ણ . આ નામના નવ વાસુદેવ થયા છે. ૫૪,
૨૮ નવ બલદેવનાં નામ. अयले १ विजए २ भद्दे ३, सुप्पभे ४ य सुदंसणे ५। आणंदे६ नंदणे७ पउमेद, रामे ९ आवि अपच्छिमे ॥५५॥
અચળ ૧, વિજ્ય ૨, ભદ્ર ૩, સુપ્રભ ૪, સુદર્શન ૫, આનંદ ૬, નંદન હ, પદ્મ (રામચંદ્ર) ૮ અને છેલ્લા રામ (બળભદ્ર) ૯, આ નામના નવ બળદેવ થયા છે. પપ,
ર૯ નવ પ્રતિવાસુદેવનાં નામ अस्सग्गीवे? तारएर मेरए३ मधुकीटभे४ निसुंभे य ५। बलिद पल्हाद७ रावणे८ य नवमे य जरासिंधू९ ॥५६॥
અધગ્રીવ ૧, તારક ૨, મેરક ૩, મધુકૈટભ છે, નિશુંભ પ, બલિ ૬, અલ્હાદ ૭, રાવણ ૮ અને નવમે જરાસંધ ૯. આ નામના નવ પ્રતિવાસુદેવ થયા છે, પ૬,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
૩૦ બાર ચક્રવર્તીની ગતિ– अठेव गया मुक्खं, सुभूम बंभो य सत्ताम पुढविं । मववं सणंकुमारो, सणंकुमारे गया कप्पे ॥ ५७ ॥
આઠ ચક્રવતી મોક્ષે ગયા છે. સુભૂમ અને બ્રહ્માદા એ બે ચકી સાતમી નરક પૃથ્વીએ ગયા છે તથા મઘવા અને સનસ્કુમાર એ બે ચકવર્તી સનકુમાર નામના ત્રીજા સ્વર્ગમાં (વેલેકમાં) ગયા છે. પહ
૩૧ વાસુદેવ અને બળદેવની ગતિ– अनियाणकडा रामा, सव्वे वि य केसवा निआणकडा । उड़े गामि अ रामा, केसव सव्वे अहोगामी ॥ ५८॥
સર્વે બળદે નિયાણા રહિત હોય છે, અને સર્વે વાસુદેવ પૂર્વે નિયાણું કરેલા જ હોય છે. તેથી તે બળદેવ ઊર્ધ્વગામી (સ્વર્ગ કે મેક્ષગામી) હોય છે, અને તે વાસુદેવ અગામી (નરકગામી) જ હોય છે. પ૮ [ પ્રતિવાસુદે પણ નરકગામી હેય છે. ].
૩ર ચક્રવર્તી અને વાસુદેવની ઉત્પત્તિને અનુક્રમ चक्किदुगं हरिपणगं, पणगं चक्की य केसवो चक्की । केसव चको केसव, दुचकी केसवो चक्की ॥ ५९॥ તે પ્રથમ બે ચક્રવર્તી, પછી પાંચ વાસુદેવ, પછી પાંચ ચક્રવર્તી, પછી એક વાસુદેવ, પછી એક ચકી, પછી એક વાસુદેવ, પછી એક ચકી, પછી એક વાસુદેવ, પછી બે ચકી, પછી એક વાસુદેવ, પછી એક ચક્રવર્તી–આ અનુક્રમે આ ભરતક્ષેત્રમાં ૧૨ ચકવતી અને વાસુદેવ થયા છે, ૫૯,
૧ પૂર્વ જન્મમાં નિયાણું ન કર્યું હોય એવા. ૮
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ' (ઉપરની ગાથા યાકિનીમહત્તરા સાધ્વી પાસેથી સાંભળીને હરિભદ્ર નામના વિશે તેને અર્થ ન સમજવાથી સાધ્વીજીએ તેને અર્થ કહેતાં પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે જૈન ધર્મ અંગીકાર કર્યો હતે. )
૩૩ ત્રેસઠ શલાકાપુરૂષના મળીને કુલ જીવ, કાયા | પિતા અને માતાની સંખ્યા અને ગતિ. तेसहिसिलाकाणं, पदवी तिसही आगमे भणिया। एगुणसट्टी जीवा, सही पुण हुंति कायाओ॥६० ॥
ગેસઠ શલાકા (ઉત્તમ) પુરૂષોની ત્રેસઠ પદવીઓ આગમમાં કહી છે, તે સર્વના મળીને જે ઓગણસાઠ છે, અને કાયાએ સર્વે મળીને સાઠ થાય છે. કેમકે શાંતિનાથ, કુંથુનાથ અને અરનાથ એ ત્રણ જીવે તીર્થંકર પદવી અને ચક્રવતી પદવી એ બે એક શરીરે ભેગવવાથી શરીર ૬૦ તથા મહાવીર સ્વામીના જીવે ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવની પદવી જૂદા શરીરે ભેગવેલી હેવાથી જીવ ઓગણસાઠ થાય છે. ૬૦ तेसिं बावन्न पिया, तस्स णं इंति इगसहि जणणीओ। वीसं तु निरयगइओ, अवसेसाणं च सुगइगई ॥१॥
તે ત્રેસઠ ઉત્તમ પુરૂષોના કુલ પિતા બાવન થાય છે (કેમકે નવ વાસુદેવ અને નવ બળદેવના પિતા એક એકજ હેવાથી તથા શાંતિનાથ, કુંથુનાથ અને અરનાથ એ બબે પદવીવાળાના પણ એક એકજ પિતા હેવાથી બાર ઓછા થતાં એકાવન થયા, અને મહાવીરના પિતા બે (ઋષભદત્ત ને સિદ્ધાર્થ)હેવાથી એક વધારતાં બાવન થાય છે. ) તે ગેસઠની માતાએ એકસઠ થાય છે. (કેમકે શાંતિ, કુંથુ અને અરનાથની તીર્થંકર ને ચકીપણાની એકજ માતા હેવાથી ત્રણ ઓછી કરતાં અને મહાવીરની માતા બે (દેવાનંદા ને ત્રિશલા) હોવાથી એક વધારતાં એકસઠ થાય છે.)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) તે ગેસઠમાંથી વિશે પુરૂષ નરક ગતિમાં ગયા છે (નવ વાસુદેવ, નવ પ્રતિવાસુદેવ અને બે ચઢી કુલ ૨૦) અને બાકીના તેંતાલીશમાંથી ત્રણ તીર્થકર ને ચકી એકજ હેવાથી ત્રણ બાદ જતાં ૪૦ સુગતિમાં ગયા છે એટલે સ્વર્ગ કે મોક્ષે ગયા છે. ૧૦ ૩૪ ચક્રીના ચૌદ રત્નને ઉપજવાનાં સ્થાન વિગેરે. चउरो आउहगेहे, भंडारे तिन्नि दुन्नि वेयड्डे । इकं रायगिहम्मि य, नियनयरे चेव चत्तारि ॥ १२ ॥
ચાર રને આયુધશાળામાં ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રણ રત્ન ભાડાગારમાં ઉપજે છે, બે રત્ન વૈતાઢયમાં ઉપજે છે, એક રત્ન રાજમહેલમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ચાર રસ્તે પોતાના નગરમાં (રાજધાનીમાં) ઉત્પન્ન થાય છે, દૂર, તે આ પ્રમાણે– चकअसिच्छत्तदंडा, आउहसालाइ हुंति चत्तारि । चम्ममणिकागणिनिही, सिरिगेहे चक्किणो हुंति ॥६३॥ सेणावई गाहावई, पुरोहिय वड्डइ य नियनयरे । थीरयणं रायकुले, वेयतटे करी तुरया ॥ ६४ ॥
ચક્ર, ખ, છત્ર અને દંડ એ ચાર રત્ન આયુધશાળામાં ઉત્પન્ન થાય છે; ચર્મ, મણિ અને કાકણી એ ત્રણ રત્ન ચકીના શ્રીગૃહમાં-ભાંડાગારમાં ઉત્પન્ન થાય છે, સેનાપતિ, ગાથાપતિ, પુરોહિત અને વર્ધકી એ ચાર રસ્તે પિતાના નગરમાં (રાજધાનીમાં) ઉત્પન્ન થાય છે, સ્ત્રીરત્ન રાજકુળમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તથા હસ્તીરન અને અધરત્ન વૈતાઢય પર્વતના તટને વિષે-સમીપે ઉત્પન્ન થાય છે, ૬૩-૬૪
૧ આ સાત રત્ન એકેંદ્રિય છે, બાકીના સાત પંચૅપ્રિય છે. તે દરેક હજાર હજાર દેવ અધિષિત હેાય છે. '
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ર૩) ૩પંચકવર્તીનાં નવ નિધાન. नेसप्पे१ पंडुयए२, पिंगले३ सव्वरयण४ महापउमे ५ । कालेद य महाकाले७, माणवगनिही८ महासंखे९॥६५॥
નૈસર્ષ ૧, પાંડુક ૨, પિંગલ ૩, સર્વ રત્ન , મહાપદ્મ ૫, કાલ ૬, મહાકાલ ૭, ભાણવક નામને નિધિ ૮ અને મહાશંખ ૯ એ નવ નિધાન ચકવર્તીને હોય છે. ૬પ
૩૬ સ્ત્રી જાતિને શું શું સ્થિતિ પ્રાપ્ત ન થાય? અરિહંત– –––મિત્તે વારને પુષ્યા गणहर पुलाग आहारग, न हु भवइ एस महिलाणं॥६६॥
અરિહંત, ચક્રવતી, વાસુદેવ, બળદેવ, સંભિન્નશ્રોતલબ્ધિ, ચારણલબ્ધિ, ચિદ પૂર્વ, ગણધર, પુલાલબ્ધિ અને આહારક શરીર આ દશ પદવી સ્ત્રી જાતિને પ્રાપ્ત થાય નહીં, (મલ્લીનાથ, તીર્થકર થયા તે અચ્છેરું જાણવું) ૬૬
૩૭ અભવીને શું શું પ્રાપ્ત ન થાય? उत्तम नर पंचुत्तर, तायत्तीसा य पुव्वधर इंदा । जिणदाण दिक्ख सासण-देवी जक्खा य नोऽभव्वा॥६७॥
ઉત્તમ નર (શલાકા પુરૂષ), પાંચ અનુત્તર વિમાન, વાયઅિંશ દેવ, પૂર્વ ધરપણું, ઇંદ્ર, જિનેશ્વરનું દાન (વર્ષીદાન), જિનેશ્વરને હાથે દીક્ષા, શાસનદેવી અને શાસનયક્ષ, આ નવ સ્થાન અભવી પામે નહીં. ૬૭ , , ૧ જંધાચારણ ને વિદ્યાચારણ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) ૩૮ શ્રાવકને વસવા લાયક સ્થાન, जत्थ पुरे जिणभवणं, समयविऊ साहुसावगा जत्थ । तत्थ सया वसियव्वं, पउरजलइंधणं जत्थ ॥ ६८ ॥
જે પુરમાં જિનેશ્વરનું ચય હોય, જ્યાં સિદ્ધાંતને જાણનાર સાધુ તથા શ્રાવકો હેય, તથા જ્યાં ઘણું જળ અને બળતણ મળતું હેય ત્યાં શ્રાવકે સદા નિવાસ કરવો યેવ્ય છે. ૬૮
- ૩૯ શ્રાવકના એકવીશ ગુણ. धम्मरयणस्स जुग्गो, अक्खुद्दो१ रूववंर पगइसोमो३ । लोगप्पिओ४ अकूरो५, भीरू६ असढो७ सुदक्खिन्नू८६९॥ लजालुओ९ दयालू१०, मज्झत्यो सोमदिट्टी११ गुणरागी१२॥ सक्कह१३ सुपक्खजुत्तो१४,सुदीहदंसी१५ विसेसन्नू१६।७०॥ वुडाणुगो१७ विणीओ१८, कयन्नुओ१९ परजणस्स
હિતવ ૨૦. तह चेव लद्धलक्खो२१, इगवीसगुणो हवइ सड्रो ॥७१॥ જ આવા એકવીશ ગુણવાળો શ્રાવક ધર્મરૂપી રત્નને લાયક છે-અશુદ્ર એટલે કેઈન શેહ વિગેરે ન કરે, તુમનવાળો ન હોય તે ૧, સારા રૂપવાળો ૨, સ્વભાવે કરીને શાંત ૩, લેકને પ્રિય ૪, કરતા રહિત ૫, પાપથી ભીરૂ-બીના ૬, અશઠશઠતા રહિત હ. અત્યંત દાક્ષિણ્યતાવાળે ૮, લજજાળું , દયાળુ ૧૦, મધ્યસ્થ સતિ સૈમ્ય દષ્ટિવાળો ૧૧, ગુણને રાગી ૧૨, સારી વાર્તાને જ કરનાર ૧૩, સારા પક્ષ (પરિવાર) વાળો ૧૪, સુદીર્ઘદર્શી-લાંબી દષ્ટિએ વિચાર કરનાર ૧૫, વિશેષ જાણનાર ૧૬, વૃદ્ધજનેને અનુસરનાર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) ૧૭, વિનયવાળ ૧૮, કૃતજ્ઞ કરેલા ઉપકારને જાણનાર ૧૯, અત્ય જિનેનું હિતકરનાર (પરોપકારી) ૨૦, તથા લબ્ધલક્ષ્ય-કોઈપણ હકીકતના લક્ષ્યને-રહસ્યને સમજી જનાર ૨૧-આ એકવીશ ગુણ શ્રાવકમાં હોય છે. ૬૯-૭૦-૭૧
૪૦ ગૃહસ્થના નેવ્યાસી ઉત્તર ગુણ. पञ्चक्खाणाभिग्गह, सिक्खा तव पडिम भावणा सीला।
१० ४ ४ १२ ११ १२ १८ धम्मा पूआचिंता, गिहि उत्तरगुणा इगुणनवई ॥७२॥
દશપ્રકારના પચ્ચખાણ કરનાર ૧૦, ચારપ્રકારના અભિગ્રહ કરનાર૪, ચાર શિક્ષાવ્રતને વારંવાર આચરનાર ૪, બાહો અચં. તર મળી ૧૨ પ્રકારને તપ કરનાર ૧૨. શ્રાવકની ૧૧ પડિયા વહેનાર ૧૧, બાર ભાવના ભાવનાર ૧૨, ૧૮ ભેદે શીયળ પાળનાર ૧૮, દશ પ્રકારના યતિધર્મનો ઈચ્છક ૧૦, અને આઠ પ્રકારની જિનપૂજા સંબંધી ચિંતા કરનાર અર્થાત પજા કરનાર ૮-એ રીતે ૮૯ ગૃહસ્થના ઉત્તરગુણ કહેલા છે. ૭૨, ૪૧ શિષ્યની જ્ઞાન આપવા માટે યોગ્યતા અગ્યતાને
આશ્રી ૧૪ દષ્ટાંતના નામ.
(શ્રી નંદીસૂત્ર ગાથા જ) सेलघण कुडंग चालणी-परिपूणग हंस महिस मेसे य। मसग जलूग बिराली, जाहग गो भेरी आभीरी ॥७३॥
૧ શિલઘન પાષાણ (ભગશેળીયો પત્થર), ૨ કુડગ (ઘડા), ૩ ચાળણી, ૪ પરિપૂણગ (ઘી ગળવાની ગરણી), હંસ, ૬ મહિષ (પા), ૭ મેષ (બકર), ૮ મશક (મચ્છર), ૯ જલૈક (જળ), ૧૦. બિલાડી, ૧૨ જાણક નામનું પક્ષી, ૧૨ ગો (ગાય) ૧૩ બેરી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) (શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવને દેવતાએ આપેલી ભેરી) અને ૧૪ આભીરી (ભરવાડની સી) આ વૈદ દષ્ટાંત છે. ૭૩, શ્રી નંદીસૂત્રમાં મુદ્દગશૈલના પ્રતિપક્ષીપણે કૃષ્ણભમિનું ને ચાલણના પ્રતિપક્ષીપણે, તાપસના પાત્રનું દૃષ્ટાંત આપી સંખ્યા ૧૬ ની કરી છે. તે દૃષ્ટાંત નંદીસૂત્રની ટીકામાંથી આ નીચે આપવામાં આવ્યા છે.
શૈલ એટલે પર્વત અર્થાત મગની જેવડે પથ્થસલ ઘનને કકડ અને ઘન એટલે મેઘ આ એનું દૃષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે
કેઈ ગાયના પગલા જેવડા મેટા અરણ્યમાં મગતા દાણા જેવડો મુશલ નામનો પથ્થરને કકડે હતા, અને બીજી બાજુ જંબૂદીપ જેવડ પુષ્પરાવર્ત નામને મહામેઘ હતા. તેમાં નારદ જેવા કેઈ કલહપ્રિય મનુષ્ય પ્રથમ મુગશૈલની પાસે જઈને તેને કહ્યું કે-“હે મુદ્યશૈલ! એક વખત મહાપુરૂષોની સભામાં મેં કહ્યું કે મુગલ કદાપિ પાણીથી ભેદાય જ નહીં. આ પ્રમાણે કહી તારા ગુણની મેં પ્રશંસા કરી. તે વખતે પુષ્પરાવર્ત મેઘ તારું નામ પણ સહન કરી શક્યો નહીં. તેથી તે બોલ્યો કે-બેટી પ્રશંસા કરવાથી સર્યું. મારી ધારાથી મોટા કુળપર્વતે પણ ભેદઈ જાય તે તે બિચારા મુગશૈલની કઈ ગણના? આ પ્રમાણે તેણે તારી નિંદા કરી. તે સાંભળી મુશૈલ અહંકારથી બે કે-“હે નારદજી! ઘણું બોલવાથી શું ફળ? તે દુષ્ટ મેઘ સાત રાતદિવસ મુશલધારાઓ વચ્ચે પણ એક તલના ફેતરને હજારો અંશ પણ મારે ભેદાય તે હું મારૂં મુદ્દગશૈલ એવું નામ જ ધારણ ન કરૂં બદલી નાંખું.” તે સાંભળી તે પુરૂષે પુષ્પરાવર્ત મેઘની પાસે જઈ મુદગશૈલે કહેલાં વચન અતિશક્તિ સહિત તેની પાસે કહ્યા તે સાંભળી કેધ પામેલા તે મે સાત શત્રિદિવસ મુશળધાર વૃષ્ટિ કરી. પછી વિચાર કર્યો કે “તે બિચારે મુદગરોલ વહેલે જ સમૂળ હણાઈ ગયે હશે.” એમ ધારી તેણે વૃષ્ટિ બંધ કરી. ત્યારપછી અનુક્રમે પૃથ્વી પરથી સર્વ જળ દૂર થયું ત્યારે જોયું તે તે મુદગરોલ પ્રથમ જે છૂળથી મલિન દેખાતો હતો તે ઉલો અત્યંત ચકચકિત ખાવા લાગ્યું અને તેણે હસીને નારદવે તથા પુરાવો. કહ્યું કે
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે અતિ, અને તમારું સ્વાગત છે! અહે અમને ધન્ય છે કે આજ તમારું અકસ્માત દર્શન થયું,” એવાં તેનાં હસીને વચન સાંભળી પુષ્પરાવર્ત શરમાઈને ચાલ્યા ગયે. - આ દૃષ્ટાંતને ઉપનય એ છે જે-મુગશેલની જેવો કઈ જડબુદ્ધિવાળે શિષ્ય હોય તેને તેના આચાર્યો મોટા પ્રયત્નથી ભણાવ્યા છતાં એક અક્ષર પણ આવડ્યો નહીં, ત્યારે આચાર્ય તેને અગ્ય ધારી તેની ઉપેક્ષા કરી. ત્યારપછી કઈ યુવાન વયવાળા. ગર્વિષ્ઠ અને નવા આચાર્ય એમ કહેવા લાગ્યા કે “શિષ્યને ને આવડે તેમાં આચાર્યનો જ દેષ છે. ગમે તેવા જડ શિષ્ય હોય તોપણ સારા આચાર્ય તેને પંડિત કરી શકે છે. ” ઈત્યાદિક અભિમાનનાં વચન બેલી પ્રતિજ્ઞા કરી તે અગ્ય શિષ્યને ભણાવવા લાગ્યા. પરંતુ તેના હદયમાં એક શબ્દનો અર્થ પણ પરિણમ્યું નહીં. એટલે થાકીને તે નવા આચાર્ય ભ્રષ્ટપ્રતિજ્ઞાવાળા થવાથી લત થઈને ચાલ્યા ગયા. તાત્પર્ય એ છે કે આવા અયોગ્ય શિષ્યને શાસ્ત્ર શીખવવાથી તેને ઉલટો અનર્થ પ્રાપ્ત થાય છે અને બીજા અનેક પ્રાણુઓને પણ તે અનર્થકારક થાય છે. ૧૦
૨. હવે કૃષ્ણભમિ જેવા યોગ્ય શિષ્યને શાસ્ત્ર ભણાવવું. કેમકે કૃષ્ણભૂમિમાં પડેલી જળવૃષ્ટિ જમીનમાં સમાઈ જાય છે અને વાવેલું બીજ ઘણું બીજેને ઉત્પન્ન કરે છે. તેમ યોગ્ય શિષ્યને આપેલું શાસ્ત્ર સ્વપરને વિકાસ કરી અત્યંત શુભપણે પરિણમે છે, તેથી તેવા કૃષ્ણભૂમિ સમાને શિષ્યને ગ્ય જાણવા
આ તે બે પ્રકારના હોય છે. નવા અને જૂના ૩ ટવડ નવા એટલે તત્કાળ નીંભાડામાંથી કાઢેલા, જૂના ઘડા બે પ્રકારના હોય છે-ભાવિત અને અભાવિત ભાવિત પણ બે પ્રકારના હોય છે જે કપુર વિગેરે પ્રશસ્ત દ્રવ્યથી ભાવિત કરેલા તે પ્રશસ્ત દ્રવ્યભાવિત, તથા લસણ વિગેરે અપ્રશસ્ત દ્રવ્યથી ભાવિત કરેલા તે અપ્રશસ્ત દ્રવ્યભાવિત કહેવાય છે. તેમાં જે પ્રશસ્ત દ્રવ્યભાવિત છે તે પણ બે પ્રકારના છે. વાગ્યા એટલે વમન હાલમા લાયક અર્થાત્ જેને લેપ જતો રહે તેવા તથા બીજ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવામ્ય એટલે જેને લેપ કદાપિ કેઈપણ રીતે કહી શકાય નહીં તેવા. હવે અભાવિત એટલે કેઈ પણ દ્રવ્યથી જે વાસિત કરેલા ન હોય તે આ ઘડાની જેમ શિષ્યના પણ પ્રથમ બે પ્રકાર છે. નવા અને જૂના, તેમાં જે બાલ્યાવસ્થાવાળા હેવાથી અજ્ઞાની હોય અને તેને પ્રતિબોધ કરવાનો આરંભ કર્યો હોય ત્યારે તે નવા કહેવાય છે. તથા જૂના બે પ્રકારના છે. ભાવિત અને અભાવિત, તેમાં અભાવિત એટલે જે પ્રાણી કેઈપણ ધર્મથી વાસિત થયેલ ન હોય તે, ભાવિતના બે પ્રકાર છે એક તો મિથ્યાદનીએ કે પાસસ્થાદિકે વાસિત કરેલા હોય છે, અને બીજા સંવિગ્ન સાધુએ વાસિત કરેલા હોય તે. મિથ્યાત્વી કે પાસસ્થાદિકે વાસિત કરેલા પણ બે પ્રકારના હેય છે-વાગ્ય અને અવાગ્ય, સંવિગ્ન સાધુએ વાસિત કરેલા પણ બે પ્રકારના હોય છે. વાગ્ય અને અવાગ્ય. આ સર્વ પ્રકારે માં જે નવા હેય, જે જૂના છતાં અભાવિત હય, જે મિથ્યાત્વી કે પાસસ્થાદિકે ભાવિત કર્યા છતાં પણ વામ્ય હેય, તથા જે સંવિગ્ન સાધુએ વાસિત કરેલા અવાગ્યે હોય તે સર્વ ગ્ય છે અને બાકીના સર્વ પ્રકારે અગ્ય છે. "
અથવા કુટછત આ રીતે જાણવું અહીં કુટ-ઘડા ચાર પ્રકાના જાણવા-છિદ્રકુટ (જેને તળીયે છિદ્ર હોય તે) ૧, ખંડ કટ (જેને એક બાજુને ખંડ-ઠીબ હેય નહીં તે) ૨, કંડહીન કુટ (જેને કાંઠે ન હોય તે) ૩, તથા સંપૂર્ણ કુટ (જે પરિપૂર્ણ આવચવવાળે હેય તે) ૪. આ પ્રમાણે શિષ્યો પણ ચાર પ્રકારના જાણવા, તેમાં જે શિષ્ય વ્યાખ્યાનની મંડલીમાં બેઠે હેય ત્યારે આચાર્યની કહેલી સર્વ વ્યાખ્યા સમજે, પણ ભણી રહ્યા પછી મંડલીમાંથી ઉઠીને જાય કે તરત પૂર્વાપરના સંબંધની શક્તિ રહિત હોવાથી સર્વ ભૂલી જાય તે છિદ્રકુટ સમાન જાણવો. કેમકે છિદ્રકુટમાં પણ પાણું ભર્યું હોય તે તે જ્યાં સુધી તેજ ઠેકાણ રહ્યો હોય ત્યાં સુધી છિદ્ર પૃથ્વી સાથે દબાયેલ હોવાથી તેમાં પાણી ભર્યું રહે છે, પણ તેને ઉપાડી લઈએ તે નીચેના છિદ્રમાંથી અનુક્રમે સર્વ જળ નીકળી ખાલી થઈ જાય છે. ૧, બીજે જે શિષ વ્યાખ્યાનની મંડલીમાં બેઠો હોય ત્યારે પણ અભાગ,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
ત્રિભાગ કે ચતુર્થ ભાગે કરીને રહિત એવા સૂત્રાને સમજે અને ઉઠ્યા પછી પણ તેટલુ જ યાદ રાખે તેને ખડકુટ જેવા શિષ્ય જાણવા ૨. ત્રીજો જે કાંઈક હીન સૂત્રાને સમજે અને પછી પણ તેટલું જ યાદ રાખે તે કટહીન કુટ જેવા જાણવા. ૩. તથા ચાથા જે પરિપૂર્ણ સમગ્ર સૂત્રાને સમજે અને તેટલું જ ચાદ રાખે તે સંપૂર્ણ ફ્રુટ સમાન જાણવા. ૪. અહીં છિદ્રકુટની જેવા શિષ્ય એકાંતે અયેાગ્ય છે. બાકીના ત્રણ ચેાગ્ય છે. પરંતુ ઉત્તરોત્તર શ્રેષ્ઠ છે. X* X લેાટ ચાળવાની ચાળણીમાં નાંખેલુ
૪-૫ ચાલણી-જળ જેમ તત્કાળ નીકળી જાય છે, તેમ જેને સત્રા ભણાવવા માંડયા, તે તરત જ ભૂલી જાય, તે ચાલણી સમાન એકાંત અયાગ્ય શિષ્ય જાણવા ૪. ચાળણીથી પ્રતિપક્ષભૂત શદળથી બનાવેલું તાપસનું ભાજન (કમ’ડળ) હાય છે, કે જેમાંથી એક ખિ ુ માત્ર જળ પણ સ્રવતુ નથી. તેના સમાન જે શિષ્ય હેાય તેને યાગ્ય જાણવા. ૫.
૬ પરિપૂર્ણ ક-અથવા સંગૃહીના માળા. તેનાવડે આ એટલે ઘી, દુધ વિગેરે ગળવાની ગળણી - ભીરીઆ ધી ગળે છે. જેમ આ પરિપૂર્ણ ક કચરાને પાતામાં ધારણ કરી રાખે છે અને દીનેા ત્યાગ કરે છે, તેમ જે શિષ્ય વ્યાખ્યાન વિગેરેમાં જે શ્રવણ થાય તેમાંથી ઢાષને ગ્રહણ કરે અને ગુણના ત્યાગ કરે, તે પરિપૂર્ણ ક જેવા શિષ્ય એકાંતે અયાગ્ય જાણવા.
•
જેમ હ"સ જળમિશ્રિત દૂધમાંથી દૂધ પીએ છે ૭ હું સ-અને જળ ગ્રહણ કરતા નથી, તેમ જે શિષ્ય દોષના ત્યાગ કરી ગુણને જ ગ્રહણ કરે છે, તેવા હુ'સજેવા શિષ્ય એકાંત ચોગ્ય જાણવા. ( અહીં કાઇને શંકા થાય કે-જિનેધરના વચનમાં ઢાષના જ અસંભવ છે તેા દાષનું ગ્રહણ શી રીતે થાય ? ઉત્તરખરી.વાત છે. જિતેધરના વચનમાં દોષ છે જ નહીં. પરંતુ વ્યાખ્યા કરનાર ગુરૂ જ્યારે ઉપયોગ વિના પ્રમાદથી ખેલે ત્યારે તેમાં ઢાના સભવ છે, અથવા ભણનાર શિષ્ય કુપાત્ર હેાય તેા ગુણવાળા વચનને પણ દાયરૂપે પાતાના આત્મામાં પરિણમાવે છે. આવા કારણથીજ ઢાષના સંભવ કહેલા છે. )
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ મહિપ
પડે જેમ સવા પા પીજ જાય
ત્યારે તે પાણીમાં પ્રવેશ કરી વારંવાર મસ્તક અને શીંગડાવડે તથા ચાલવાવડે પાણીને ડાળી નાખે છે, તેથી પોતે પણ પાણી પી શક્યું નથી અને બીજા પ્રાણીઓને પણ પીવા લાયક જળ રહેવા દેતા નથી. તેમ જે શિષ્ય વ્યાખ્યાનમાં બરાબર સમજ્યા વિના જ કુતર્ક અને વિકથાદિકવડે વ્યાખ્યાનને ડાળી નાંખે છે કે જેથી પિતાને તથા પરને વ્યાખ્યાન સાંભળવામાં અને સમજવામાં વિદ્યાત થાય છે, તે મહિષ સમાન શિષ્યને એકાંત અગ્ય જાણ
છે જેમ છે શરીરને નિચળ રાખી નાના
અખાડામાં રહેલા થડા જળને પણ ડેયા વિન તે પાણી પીએ છે, તેમ જે શિષ્ય વિનયપૂર્વક આચાર્યના ચિત્તને પ્રસન્ન રાખીને તેમની પાસેથી એક શબ્દ માત્ર (અપ) જ પૂછીને ગ્રહણ કરી લે છે. તેવા મેષ સમાન શિષ્યને વ્ય જાણ ૧૦ મસક જે શિષ્ય પવન ભરેલી મસકની જેમ ગુરુના
કિજાતિ વિગેરેના ને પ્રગટ કરી ગુરૂને મનમાં વ્યથા ઉત્પન્ન કરે છે તેને સર્વથા અન્ય શિષ્ય જાણ ૧૧ જલૈકા જો જેમ શરીરને દુભવ્યા વિના ખૂબ
G રૂધિરને ખેંચી લે છે, તેમ જે શિષ્ય ગુરૂને દુભવ્યા વિના તેની પાસેથી કુતરાનને ગ્રહણ કરી લે છે, તે જલૈકા સમાન છેડ્ય જાણ
જેમ બિલાડી દુષ્ટ્ર સ્વભાવને લીધે પાત્રમાં
'~િરહેલા દૂધને ભૂમિપર ઢળી નાંખીને પછી પીએ છે (ચાટે છે) તેમ જે શિવ વિનયાદિક કરવાના ગુણવાળે નહીં હોવાથી પોતે સાક્ષાત ગુરૂ પાસે જઈને મૃતની વ્યાખ્યા સાંભળે નહીં. પરંતુ વ્યાપા સાંભળીને ઉભા થયેલા કેટલાક સાધુઓ વિગેરેને પૂછી પૂછીને કાંઈક જાણે તેને બિલાડી સારવાર અયોગ્ય જાણ
૧૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩
)
૧૩ જાહ-ધ પીને પછી તેના પડખાને ચાટે છે તેમ
છે જેમ જાહક પક્ષી પાત્રમાં રહેલું થોડું થોડું જે શિષ્ય ગુરૂ પાસેથી ગ્રહણ કરેલા (ભણેલા) સ્ત્રાર્થને અત્યંત પરિચિત (દ) કરી પછી બીજું આગળ ભણે છે, તે જાહક સમાન શિખ્ય યોગ્ય જાણવા
ગાયનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે કઈ કુટુંબિકે કઈ વેદ જ ભણેલા ઉત્તમ ચાર બ્રાહ્મણને ગાયનું દાન આપ્યું. તેમણે વારા પ્રમાણે એક એક દિવસ પોતાને ઘેર ગાય રાખી દેહવાને ઠરાવ કર્યો. પછી પહેલે દિવસે જેણે ગાય રાખી, તેણે વિચાર કર્યો કે આ ગાયને હું કાંઈપણ ખાવા પીવાનું આપીશ. તેને લાભ તે મને મળવાનો નથી, કેમકે કાલે બીજાને ત્યાં જશે, તેથી મારે શા માટે કાંઈપણ ખાવા આપવું જોઈએ?” એમ વિચારીને તેણે તે ગાયને કાંઈપણ ખાવા આપ્યું નહીં, અને દેહવાયું તેટલું દૂધ દોહી લીધું. એ જ પ્રમાણે બીજા ત્રણ બ્રહાણેએ પણ તેજ વિચાર કરી ગાયને કાંઈપણ ખાવાપીવા આપ્યું નહીં. તેથી કેટલેક દિવસે તે ગાય ખાધા પીધા વિના મરણ પામી. તેથી લકમાં તેમની ઘણું નિંદા થઈ અને ત્યારપછી કેઇએ તેમને ગાયનું દાન આપ્યું નહીં. તે જ પ્રમાણે જે શિષ્ય એવો વિચાર કરે કે
ગાય સદશ આચાર્ય કેવળ અમને જ ભણુ છે એમ નથી, પ્રાતીચ્છિક સાધુઓને પણ ભણાવે છે, તેથી તેએજ ગુરૂને વિનય વૈયાવચ્ચ વિગેરે કરશે; અમારે શા માટે કાંઇ કરવું જોઈએ?” હવે પ્રાતીચ્છિક સાધુએ પણ એ વિચાર કરે કે-“આ ગુરૂના વિનયાદિક તેમના શિષ્ય જ કશેઅમે તો થોડા દિવસ જ રહેવાના છીએ, તેથી અમે શામાટે કરીએ ? ” આ પ્રમાણે વિચાર કરી કે ઈક્ષણ શિબે આચાર્યના વિનયાદિકન કરવાથી આચાર્ય સદાવા લાગ્યા. તેથી લેકમાં તે શિવેની નિંદા થઈતેમ જ તેવા અવિનીત શિને બીજા ગચ્છાદિકમાં પણ સૂત્રાથને અભ્યાસ દુર્લભ થયો.
તેથી આવા શિને અગ્ય જાણવા - ૧ ભણવા માટે બીજા સમુદાયના સાધુએ આવીને રહ્યા હોય તે.
:
: :
?
1
''
.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર) આ ગાયનું દષ્ટાંત બીજી રીતે આ પ્રમાણે જાણવું. કોઈએ ચાર બ્રાહ્મણને એક ગાય દાન તરિકે આપી. તેમણે પણ પૂર્વની જેમ વાર પ્રમાણે એક એક દિવસ રાખવાને ઠરાવ કર્યો, પછી પહેલા બ્રાહ્મણે વિચાર કર્યો કે હું આ ગાયને ખાવા પીવા નહીં આપું અને બીજા પણ મારી જેવો વિચાર કરી નહીં આપે તે આ ગાય મરણ પામશે, તેથી તેમાં અમારી નિંદા થશે અને ફરી અમને કાઈ મૈદાન આપશે નહીં. અને જો આને હું ખાવા પીવાનું આપીશ તે તેથી પુષ્ટ થયેલી ગાયને બીજા બ્રાહ્મણે પણ જે દેહન કરશે તેને પણ મને મેટે લાભ છે અને હું પણ ફરી ફરી વારા પ્રમાણે આને દઈ શકીશ.' એમ વિચારી તેણે ખાવા પીવાનું આપ્યું. તે જ પ્રમાણે બીજા ત્રણ બ્રાહ્મણોએ પણ તે જ વિચાર કરીને આપ્યું. તેથી તેઓએ ચિરકાળ ગાયનું દહન કર્યું, લેકમાં તેમની પ્રશંસા થઈ અને બીજા બીજા દાન પણ લોક થકી તેઓ પામ્યા. એ જ પ્રમાણે જે શિષ્યો - એવો વિચાર કરે કે-જે અમે આચાર્યને વિનયાદિક નહીં કરીએ તે આચાર્ય સદાશે, લોકમાં અમારી નિંદા થશે અને બીજા ગચ્છમાં પણ અમને કેઈ ભણાવશે નહીં. વળી આ ગુરૂએ અમને દીક્ષાદિક આપ્યાં છે તેથી તે અમારા મોટા ઉપકારી છે, માટે અવશ્ય તેને વિનયાદિક અમારે કરવો જોઈએ, વળી અમારા કરેલા વિનયાદિથી પ્રતીચ્છિક સાધુઓને પણ ભણવાને લાભ થશે. તે પણ અમને જ લાભ છે, ” જ્યાદિક વિચારીને ગુરૂની - વૈયાવચ્ચ કરે. હવે પ્રાતીચ્છિક સાધુઓ પણ એ વિચાર કરે કે પ્રત્યુપકારની. આશા વિના જ આ આચાર્ય અમને ભણાવવાને મહા ઉપકાર કરે છે, આને બદલે અમે શી રીતે વાળી શકીએ, તે પણ જે કાંઈક વિનયાદિક થાય તે અમે કરીએ એમ વિચારીને તેઓ પણ ગુરૂને વિનયાદિક કરવા લાગ્યા, તેથી લેકમાં તેમની પ્રશંસા થઈ અને પિતાને સૂવાથી લાભ ચિરકાળ સુધી થયે, આવા શિબેને ગ્ય જાણવા ૧૫ શ્રેરી દ્વારકા નગરીમાં શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવ રાજ્ય કરતા
૫ હતા. તે દેશવાળી વસ્તુમાંથી પણ ગુણને જ ગ્રહણ કરતા હતા, તથા નીચ યુદ્ધવડે કદાપિ યુદ્ધ કરતા નહેતા,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૩ ) એકદા સાધર્મ ઈંદ્રે તેના આ બે ગુણાની પ્રશંસા કરી. તે સાંભળી કોઈ દેવ તેની પરીક્ષા કરવા માટે આવ્યા. તેણે એક અત્યંત કાહેલા, દુધી, મુખ ઉઘાડીને સુતેલા અને મરવાની તૈયારીવાળા કુતરાનું રૂપ વિકી એક ખાડામાં મૂકયું. તે વખતે તે માગે કૃષ્ણ છાસુદેવ સૈન્ય સહિત ઉજ્જયંત પર્વતપુર પધારેલા શ્રી નેમિનાથને વાંદવા નીકળ્યા. આગળ ચાલનારા સૈન્યના અનુપ્યો તે કુતરાની દુર્ગંધને લીધે વસવડે નાસિકાને ઢાંકી દૂર ચાલવા લાગ્યા. કૃષ્ણે તેનું કારણ પૂછ્યું, ત્યારે કોઇએ તેને કહ્યું કે- હે દેવ ! આગળ અત્યંત દુર્ગંધવાળા મૃતપ્રાય કુતરા પડેલા છે, તેની દુર્ગંધ સહન ન થવાથી સર્વ લોકો વજ્રવડે નાસિકાને ઢાંકીને દૂર દૂર ચાલે છે. તે સાંભળી ત્રાસ પામ્યા વિનાજ કૃષ્ણે પોતાના હસ્તી તે તરફ જ ચલાવ્યા. તેની પાસે જઇ કૃષ્ણે તે કુતરાની પ્રશંસા કરી કે– અહા ! શ્યામ શરીરવાળા આ કુતરાના મુખમાં રહેલા શ્વેત દાંતની પક્તિ જાણે કે મરકત મણિમય પાત્રને વિષે રાખેલા મુક્તાફળની શ્રેણિ હાય તેવી શાલે છે. ” આવી તેની કરેલી પ્રશંસા સાંભળી તે દેવ વિસ્મય પામ્યા.
ત્યારપછી કૃષ્ણ વાસુદેવ શ્રી નેમિનાથને વાંદી ઘેર આવ્યા ત્યારે તે દેવ તેની અન્ધશાળામાંથી સંજના દેખતાં એક અર્ધનનુ હરણ કરી ધીમે ધીમે ચાલ્યા, તેની પાછળ સૈન્ય તથા સર્વે કુમારો ગયા. તે સર્વેને તે દૈયે લીલામાત્રથી જીતી લીધા, છેવટ કૃષ્ણ વાસુદેવ આવ્યા, તેણે તેને પૂછ્યું કે “તું શામાટે મારા અધરત્નનુ હણ કરે છે ? ” તેણે જવાબ આપ્યા કે “ આને હરણ કરવાની મારામાં શક્તિ છે તેથી હણ કરૂં છું. તમારામાં જો‘શક્તિ હૈય તા મને યુદ્ધમાં જીતી આ અન્ય ગ્રહણ કરશે. ” તે સાંભળી કૃષ્ણે કહ્યું “ કયા યુદ્ધવડે હું તારી સાથે યુદ્ધ કરૂ ? ” તેણે કહ્યું- પૂત (લા)ના યુદ્ધવડે યુદ્ધ કરો. ” તે સાંભળી કૃષ્ણે બે હાથવડે કાન ઢાંકી ખેતયુક્ત થઈ કહ્યું કે “ ભલે તુ' અન્ધને લઈ જા, પરંતુ નીચયુદ્ધવ યુદ્ધ નહીં કરૂ.... ” તે સાંભળી પ્રસન્ન થયેલા દૈવે પ્રત્યક્ષ થઈ તેની પ્રશંસા કરી કહ્યુ કે “ તમારા ગુણની ઇંદ્રે પ્રશંસા કરી, તેની પરીક્ષા કરવા માટે આ સ મે કર્યું છે. ઈંદ્રે તમારા
',
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૪ )
જેવા ગુણ કહ્યા તેવા જ તમે છો.” ઈત્યાદિક કહી ફરીથી દેવે કહ્યું કે-“હે વાસુદેવ!દેવનું દર્શન નિષ્ફળ ન હોય તેથી કોઈપણ ઈષ્ટ વસ્તુ માગ” ત્યારે કૃણે કહ્યું કે “હાલ દ્વારકા નગરીમાં મારીને ઉપદ્રવ છે, તેને શાંત કરવાને ઉપાય બતાવે, કે જેથી ફરી આ ઉપદ્રવ ન થાય.” તે સાંભળી તે દેવે તેને ગશીર્ષ ચંદનની એક ભૂરી આપી કહ્યું કે-છ છ માસે આ ભેરીને તમારી સભામાં વગાડવી. તેને શબ્દ બાર જન સુધી સંભળાશે, તે શબ્દને જે કંઈ સાંભળશે, તેના પૂર્વના વ્યાધિ નાશ પામશે અને નવા વ્યાધિ છ માસ સુધી થશે નહીં.” આ પ્રમાણે કહી તે દેવ સ્વાસ્થાને ગયો. પછી કૃષ્ણ તે ભેરી હમેશાં ભેરી વગાડનાર સેવકને આપી કહ્યું કે “છ છ માસે સભામાં આ ભેરી તારે વગાડવી અને એને સારી રીતે સાચવી રાખવી. પછી બીજે દિવસે સભામાં તે ભેરી વગાડી. તેના શબ્દથી આખી દ્વારકા નગરીના લેકેના વ્યાધિ નષ્ટ થઈ ગયા,
એકદા દૂર દેશને રહીશ કેઈ મહારગી ધનવાન પુરૂષ તે ભેરીને શબ્દ સાંભળવા માટે દ્વારકા નગરીમાં આવ્યા. પરંતુ તે ભેરી વગાડવાને દિવસ વ્યતીત થયો હતો. તે જાણી તે ધનિકે વિચાર કર્યો કે હવે મારું શું થશે? હવે તો છ માસે ફરીથી ભેરી વાગશે, ત્યાં સુધીમાં તે મારે વ્યાધિ વૃદ્ધિ પામીને મારા
જીવિતને અંત લાવશે. તેથી હવે મારે શું કરવું ? ” આ પ્રમાણે ચિંતા કરતાં તેને વિચાર સૂઝયો કે જે તે ભેરીને શબ્દ સાંભળવાથી જ રેગ નષ્ટ થાય છે, તે તેને એક કકડો ઘસીને પીવાથી અત્યંત નાશ પામશે. તેથી તે ભેટી વગાડનારને પુષ્કળ દ્રવ્ય આપી તેની પાસેથી એક કકડો માગી લઉં.” આ પ્રમાણે વિચારી તેણે ઘણું દ્રવ્ય આપી તેની પાસેથી ભેરીને એક કકડો લીધો અને તેના વડે પોતાને રેગ નષ્ટ કર્યો, ભેરી વગાડનારાએ તે કકડાને બદલે બીજે કકડ સાંધી દીધો. આ પ્રમાણે ધનના લોભથી તે ભેરી વગાડનારાએ અન્ય અન્ય દેશાંતરમાંથી આવેલા રેગીજ પાસેથી ઘણું ધન લઈ કકડા કકડા આપ્યા અને તેને બદલે બીજા કકડાઓ સાંધ્યા, તેથી તે ભેરી કથા જેવી થઈ ગઈ અને તેને પ્રભાવે પણ નષ્ટ થયો
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) તે દ્વારિકા નગરીમાં પ્રથમની જેમ ફરીને રેગની ઉત્પત્તિ થઈ તે જાણું કૃણે પિતાની સભામાં તે ભેરી વગડાવી, પરંતુ તેને શબ્દ સભાની અંદર પણ પૂરે સંભળાય નહીં. ત્યારે કૃષ્ણ પિતે તે ભેરીને જોઈ તે દરિદ્ર માણસની કથા જેવી દીઠી, તેથી કૃષ્ણ તેના જાળવનારપર કેધ કરી તેને વિનાશ કર્યો. પછી ફરીથી મનુષ્યપરની અનુકંપાને લીધે કૃષ્ણ પૈષધશાળામાં જઈ અઠ્ઠમ તપ કરી તે જ દેવને આરાધે, એટલે તે દેવે પ્રત્યક્ષ થઈ આર. ધિવાનું પ્રયોજન પૂછયું, કૃષ્ણ સર્વ વૃત્તાંત કહી બીજી ભેરી માગી, તે દેવે પણ આપી. તે ભેરી કૃષ્ણ વાસુદેવે સારી રીતે પરીક્ષા કરી નિશ્ચય કરેલા બીજા આમ સેવકને જાળવવા આપી. તેણે તે ભેરી લોભાદિકને આધીન ન થવાથી અખંડ રાખી, તેથી સર્વ પ્રજા ચિરકાળ સુખી થઈ ઈત્યાદિ.
આ દતને ઉપનય આ પ્રમાણે છે-ભેરીને ઠેકાણે જિનપ્રવચનના સૂત્રાર્થ જાણવા જેમ ભેરીને શબ્દ સાંભળવાથી રેગને નાશ થાય, તેમ સિદ્ધાંતના શબ્દો સાંભળવાથી પ્રાણુઓના કર્મને વિનાશ થાય છે. જે શિષ્ય મૂળ સૂત્ર તથા અર્થને વચ્ચે વચ્ચે ભૂલી જઈ તે સ્થાને બીજા બીજા સૂત્ર અર્થને જોડી દઈ કથા સમાન કરે છે, તે ભેરી વગાડનાર પહેલા પુરૂષ જે જાણ આ શિષ્ય એકાંતપણે અયોગ્ય છે અને જે શિષ્ય આચાર્યો (ગુરૂએ) કહેલા સૂત્ર તથા અર્થને બરાબર યથાર્થ ધારી રાખે છે, તે પાછળના ભેરી જાળવનાર પુરૂષ જેવો જાણ. આ શિષ્ય એકાંતપણે ગ્ય છે. ૧૬ ૨
શકેઈ આભીર પિતાની ભાર્યા સહિત ધી
વેચવા માટે ગાડામાં ઘીનાં પાત્રો ભરી પાસેના નગરમાં ગયા. ચાટામાં આવી વેપારીઓની દુકાનેમાં ઘીનું સાટું કરવા લાગે છેવટ એક વેપારીની સાથે ઘીનું સાટું નક્કી કર્યું, પછી તે આભીર ગાડામાં રહી ધીના માપવાળા ના ઘડે ભરી ભરીને નીચે ઉભી રહેલી આભીરીને આપવા લાગ્યો અને તે આભીરી વેપારીને આપવા લાગી. તેવામાં એક વખત દેવા લેવામાં બરાબર ઉપગ નહીં રહેવાથી તે ઘીના માપનો ઘડે
યll
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬). વચ્ચેજ પૃથ્વીપર પડીને ફરી ગયા. તે વખતે ક્રોધ પામી આભીરે આભીરીને કહ્યું કે- “હે પાપણું ! અન્ય અન્ય જુવાન માણસેની સામું તું જોયા કરે છે અને હું ઘી ઘડે આપું છું તે બરાબર લેવામાં ધ્યાન રાખતી નથી? તે સાંભળી આભીરી પણ ક્રોધથી બેલી કે-“હે ગામડીયા! ઘીના ઘડા પર ધ્યાન રાખ્યા વિના તું રૂપાળી રૂપાળી શહેરની સ્ત્રીઓના મુખ સામું જુએ છે તેથી પાત્ર બરાબર આપતા નથી અને વળી ઉલ મને પકે (ગાળ) આપે છે? '' આ પ્રમાણે તે બન્ને પરસ્પર વધારે વધારે કહેર વચન બેલવા લાગ્યા. અનુક્રમે તે બન્નેનું કેશાકેશી યુદ્ધ થયું. તેમાં તે બનેના આઘા પાછા પડતા પગના પ્રહારથી પ્રાયે ગાડામાંનું સર્વ ઘી ઢળાઈને પૃથ્વી પર પડ્યું. તે કેટલુંક પૃથ્વીમાં ચુસાઈ ગયું, કેટલુંક કુતરા ચાટી ગયા અને કાંઇક બાકી રહ્યું તે ચાર લોકે હરી ગયા. તેની સાથે આવેલા બીજા આભીરે પોતપોતાનું ઘી અન્ય વેપારીને વેચાતું આપી તેના પૈસા વિગેરે લઈ પોતાના ગામમાં પાછા ગયાત્યારપછી સાંજનો વખત થવા આવ્યા ત્યારે તે બન્ને થાકીને યુદ્ધથી નિવૃત્ત થયા, અને રવસ્થપણાને પામ્યા. પછી પ્રથમ જે કાંઇ થી વેપારીને આપ્યું હતું (વેચાયું હતું), તેના પિસા લઈ તે બને પોતાના ગામ તરફ ગાડામાં બેસીને પાછા વળ્યા. માર્ગમાં જતાં જ સૂર્ય અસ્ત થયે, અંધારું ચોતરફ વ્યાપી ગયું, તેવામાં ચારલેકેએ આવી તેમનું ધન, વસ્ત્ર અને ગાડાના બળદ ' પણ હરી લીધા. આ રીતે તેઓ અત્યંત દુખી થયા,
આ દષ્ટાંતને ઉપનય આ પ્રમાણે કરે-જે કઈ શિષ્ય અન્યથા પ્રકારે પ્રરૂપણ કરે કે અભ્યાસ કરે તેને જ્યારે આચાર્ય મહારાજ કઠેર વાયવડે શિખામણ આપે ત્યારે તે શિષ્ય સામું બેલે કે“તમે જ મને પ્રથમ આવી રીતે શીખવ્યું હતું અને અત્યારે કેમ તે ગેપ છે ?” આવાં વચન બોલનાર તે શિષ્ય કેવળ પોતાના આત્માને જ સંસારમાં નાંખે છે એટલું જ નહીં, પરંતુ આચાર્યના કેધને પણ પોતે જ કારણરૂપ થઈ આચાર્યને પણ સંસારમાં પાડે છે. કેમકે કુશિષ્યો સૈમ્ય ગુરૂને પણ કેધી બનાવવામાં કારણ થાય છે. એ વાત પ્રસિદ્ધ છે. તથા વળી ગુરૂ તે ગુણ જ હોય છે તેથી
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓ જ દુષ્ટ શિષ્યને શિખામણ આપતાં કદાચ ક્રોધ ન કરે, તોપણ તે શિષ્ય તો ભગવાનની આજ્ઞાનો લોપ કરવાથી અને ગુરૂની આશાતના કરવાથી અશુભ કર્મનું ઉપાર્જન કરી અવશ્ય દીર્થ સંસારી થાય છે. આ શિષ્ય બુદ્ધિમાન હોય તો પણ તે મૃતબાહ થાય છે અને અન્ય જન્મમાં પણ તેને શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી, આ શિષ્ય એકાંતપણે અગ્ય છે.
આ દૃષ્ટાંતનું પ્રતિપક્ષ દૃષ્ટાંત પણ એ જ પ્રમાણે જાણવું. તેમાં તફાવત આ પ્રમાણે છે-જ્યારે તે આભીર કે આભીરીના ઉપગને અભાવે ઘીને ઘડે પૃથ્વી પર પડીને ફરી ગયે, ત્યારે તે બનેએ શીધ શીધ્ર હેળાયેલું ઘી એક નાના હીબકામાં લેવાય તેટલું લઈ લીધું, તેથી થોડુંજ ઘી વિનાશ પામ્યું. પછી આભીરે પિતાના આત્માની જ નિંદા કરી કે “હે પ્રિયા ! મેં તને બરાબર ઉપયોગ પૂર્વક ઘીને ઘડે આપે નહીં, તેથી તે પડી ગયા. તે સાંભળી આભીરી પણ બોલી કે- “હે નાથ ! તમે તે બરાબર આપે હતું. પણ જ બરાબર ગ્રહણ ન કર્યો. આ પ્રમાણે ચવાથી તેમને કેપના આવેશથી થયેલા યુદ્ધનું દુઃખ થયું નહીં, ઘીની હાનિ પણ થઈ નહીં અને બીજા આભીરની સાથે વહેલા ઘેર જવાથી માર્ગમાં લુંટાવાનું દુ:ખ પણ થયું નહીં. તેથી તેઓ સુખી થયા, આ દષ્ટાંત પ્રમાણે જ કેઈ આચાર્ય ઉપયોગને અભાવે કાંઈક અન્યથા વ્યાખ્યાન કર્યું હોય અને પછીથી શિષ્ય પણ તે જ પ્રમાણે તેનું ચિંતવન કરતો હોય, તો તેને આચાર્ય આ પ્રમાણે કહે કે-“હે વત્સ! તું આ અર્થ ન કર. મેં તે વખતે ઉપયોગને અભાવે એ પ્રમાણે કહ્યું હશે. પણ હવે આવો અર્થ કર, તે સાંભળી શિષ્ય બોલે કે “હે પૂજ્ય! શું આપ અન્યથા પ્રરૂપણ કરે ખરા? મેં જ અલ્પ મતિને લીધે બરાબર અર્થ ધાર્યો નહીં હોય કે શિષ્ય એકતપણે યોગ્ય છે. ઇતિ શિષ્યની યોગ્યતા અયોગ્યતા ઉપરના ચતુર્દશ
દષ્ટાંત સંપૂર્ણ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮) કર સમકિતના સડસઠ બેલ चउ सद्दहण तिलिंगं, दस विणय तिसुद्धि पंचगयदोस । अट्ठ प्पभावण भूसण, लक्खण पंचविह संमत्तं ॥७४॥ छव्विह जयणागारं, छब्भावणभावियं च छठाणं । इय सत्तसहि दसण-भेयविसुद्धं च संमत्तं ।। ७५ ॥
અર્થચાર સદુહણા ત્રણ લિંગ, દશને વિનય, ત્રણ શુદ્ધિ, (ટાળવા યોગ્ય) પાંચ દોષ, આઠ પ્રકારની પ્રભાવના, પાંચ ભૂષણ, સમક્તિના પાંચ લક્ષણ (ચિન્હ), છ પ્રકારની જ્યણું (યતના), છ આગાર, છ ભાવનાથી ભાવિત અને છ સ્થાન-આ પ્રમાણે દર્શનના સડસઠ ભેદવડે શુદ્ધ એવું સમકિત કહ્યું છે. ૭૪-૭૫ આ વિસ્તરાર્થ–પરમાર્થ જાણવાને અભ્યાસ કર ૧, પરમાથ (જીણનારની સેવા કરવી ૨, નિન્હવાદિકને પરિચય ન કરવો ૩ કંદનીને સંગ ન કરો-આ ચાર સદહણ કહેવાય છે. સિદ્ધાંતનું શ્રવણ ૧, ધર્મને વિષે તીવ્ર રાગ ૨ અને દેવ ગુરૂની ભક્તિ (વૈયાવચ) ૩-આ ત્રણ લિંગ છે. અરિહંતની ભંતિ ૧, સિદ્ધના ગુણનું કીર્તન ૨, ચૈત્યની વૈયાવચ્ચ (સારસંભાળ) ૩, ધર્મ ઉપર રાગ ૪, શ્રતની (જ્ઞાનને જ્ઞાનીની) વૈયાવચપસંવેગી સાધુની સેવા ૬ આચાર્યની સેવા ૭, ઉપાધ્યાયની સેવા ૮,સર્વ સંઘની સેવા અને સમક્તિવંતની સેવા ૧૦-આ દશને વિનય કરવાને હેવાથી તેના દશ ભેદ કહેવાય છે, ' અરિહંત વિના બીજા દેવ અને જિનશાસન વિના બીજું શાસન મનથી ન માનવું , જૈન ધર્મની દૃઢતા વચનદ્વારા બતાવવી ૨, અને કાયાથી ગમે તે કારણે પણ જિનેશ્વર વિના બીજા દેવને ન નમવું ૩-આ ત્રણ શુદ્ધિ છે. જિન ધર્મને વિષે શંકા કરે ૧, પરમતની વાંછા કરે ૨, ધર્મના ફળનો સંદેહ કરે ૩, પરમતની પ્રશંસા કરે ૪ તથા મિથ્યાત્વીનો પરિચય કરે ૫-એ પાંચ દૂષણે
',
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
'v
-.
(૩૯). ત્યાગ કરવા લાયક છે. સર્વ સિદ્ધાંત જાણીને શાસનને રાપથી" ૧, ધર્મોપદેશ આપીને જિનશાસન દીપાવે ૨, વાદ કરી છત મેળવીને જિનશાસન દીપાવે ૩, તપ કરીને જિનધર્મ દીપાવે ૪, નિમિત્ત પ્રકાશી જિનધર્મ દીપાવે છેવિદ્યામંત્રાદિકને ઉપયોગ કરી જિનશાસન દીપાવે ૬, પાદલે પાદિ વિદ્યાવડે સિદ્ધપણું દેખાડી જિનધર્મ દીપાવે ૭ અને અનેક પ્રકારનાં કાવ્ય કરી જિનધર્મ દીપાવે ૮-એ આઠ પ્રભાવક કહ્યા છે. જિનશાસનની ક્રિયામાં કુશળતા ધરાવવી ૧, જિનશાસનની (દેવગુરૂ વિગેરેની) ભક્તિ કરવી ૨, જિનશાસનની ઘણું લેકે અનુમોદના કરે તેવી પ્રભાવના કરવી ૩, જિનશાસનને વિષે દઢતા રાખવી , અને તીર્થની સેવા કરવી (તીર્થોનું રક્ષણ કરવું) પ-આ પાંચ ભૂષણે છે. અપરાધી ઉપર પણ કેપ ન કર ૧, સાંસારિક સુખને ન ઇચછતાં માત્ર મોક્ષસુખની જ વાંછા કરવી ૨. સંસારને કારાગૃહ સમાન માની તેમાંથી નીકળવા ઈચ્છવું ૩, દ્રવ્ય ને ભાવથી દુ:ખીપર દયા રાખવી ૪, અને જિનધર્મને વિષે સંદેહ ન કરે (આસ્તિક થવું) ૫-એ પાંચ લક્ષણ છે. અન્ય તીર્થિકના દેવને, ગુરૂને અને તેણે ગ્રહણ કરેલ અરિહંતની પ્રતિમાને વંદન કરવું નહીં તેમ જ તેમને નમસ્કાર કરે નહીં ૧-૨, અન્ય તીર્થિક સાથે વગર બેલાબે બોલવું નહીં તેમજ વારંવાર વાત કરવી નહીં ૩-૪, અન્ય તીર્થિકને અન્નાદિક એકવાર આપવું નહીં ૫ અને વારંવાર આપવું નહીં દઆ છ જયણ કહેલી છે. ' રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે કરવું પડે તે રાજા સંબંધી આગાર ૧, ચારાદિકના બળાત્કારે કરવું પડે તે બળાત્કાર સંબંધી આગાર ૨, સગા સંબંધી કે સમુદાયને અનુસરી વર્તવું પડે તે ગણુસંબંધી આગાર ૩, પિતાદિકના કહેવા પ્રમાણે કરવું પડે તે ગુરૂ સંબંધી આગાર ૪, દેવના દબાણથી તેના કહેવા પ્રમાણે કરવું પડે તે દેવ સંબંધી આગાર ૫, અને દુષ્કાળાદિકને લીધે આજીવિકા પણ થતી ન હોય ત્યારે જે કરવું પડે તે દુષ્કાળ સંબંધી આગાર
આ છ આગાર છે. સમકિત ધર્મનું મૂળ છે ૧, ધર્મરૂપ નગરનું ઠેર છે રે, ધર્મરૂપ પ્રસાદનું પ્રતિષ્ઠાને છે ૩, સર્વ ગુણને આવાર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે જ, સર્વ ગુણેને જાળવવાના નિધાનરૂપ છે ૫ અને શ્રુતશીળાદિ ધિર્મનું ભાજન છે -આ છ ભાવના કહી છે. જીવાજીવાદિક નવતત્ત્વ છે એમ માનવું અથવા જીવ છે એમ માનવું ૧ નવે તત્ત્વ અથવા જીવ સદા વિદ્યમાન છે એમ માનવું ૨, જીવ કર્મને કર્તા છે અને કર્મને ભક્તા છે એમ માનવું ૩-૪, સંસારથી મુક્ત થવાય છે (મેક્ષ છે) ૫, અને જ્ઞાનક્રિયારૂપ મુકિતને ઉપાય છે એ પ્રમાણે માનવારૂપ છ સ્થાનક છે, આ કુલ મળીને સમકિતના સડસડ ભેદ જાણવા, તેને વિશેષ વિસ્તાર અન્ય ગ્રંથેથી જાણ
૪૩ કુશીલવાનની આચરણે. अइलजई अइबीहई, अइभूमीपलोअणं च अइमोणं। पुरिसस्स महिलियाए, न सुद्धसीलस्स चरियाई ॥७६॥
અત્યંત લજા દેખાડવી, અત્યંત ભય દેખાડે, પૃથ્વી પર બહુ નીચું જેવું અને અત્યંત મૈન રાખવું-એ શુદ્ધ શીલવાળા પુરૂષ કે સ્ત્રીના આચરણ ન હોય. અર્થાત આવા લક્ષણવાળા માયાવી ને કુશીલીયા હેાય છે અને તેનાથી વિપરીત હોય તે શીલવંત કહેવાય છે. ૭૬
૪૪ શીલવંતે તજવાના દોષ. वकं गमणं वकं, पलोअणं तह य वंकमालवणं । अइहास उन्भडवेसो, पंच वि सीलस्स दोसाइं ॥७७॥
વાંકું ચાલવું, વાંકું જોવું, વાંકું બોલવું, ઘણું હસવું અને ઉદ્દભવેષ ધારણ કર, આ પાંચ શીલવંતે તજવા ગ્ય દે છે, ૭૭
કપ અરિહંત પરમાત્માને પ્રભાવ. अरिहंतो अ समत्थो, तारण लोआण दिग्घसंसारे । मग्गणदेसणकुसलो, तरंति जे मग्ग लग्गति ॥७॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
* અરિહંત દેવ આ દીર્ઘ સંસારમાં ભ્રમણ કરતા લેક (જી) ને તારવામાં અસમર્થ છે, પરંતુ તે અરિહંત માર્ગ દેખાડવામાં કુશળ છે, તેથી જેઓ તેમના બતાવેલા માર્ગે લાગે છે-અનુસરે છે, તેઓ સંસાર તરી જાય છે. ૭૮, આ ગાથાનો એ પણ અર્થ થાય છે કે અરિહંતદેવ જીવોને તારવાને સમર્થ છે. તેઓ સંસાર કેમ તરી શકાય તેને માટે માર્ગ દેખાડવામાં કુશળ છે. તે માર્ગે જે ચાલે છે તે સંસાર તરે છે.
૪૬ ધમજનનાં ભૂષણ. मंदं गमनं मंदं च, भासणं कोहलोहनिग्गहणं । इंदियदप्पच्छेओ, धम्मीजणमंडणं एयं ॥ ७९ ॥
મંદમંદ ચાલવું, મંદમંદ બેલિવું, ક્રોધ અને લેભ વિગેરેને નિગ્રહ કરે તથા ઇંદ્રાના ગર્વને છેદ કરવો (ઇંદ્રિયેનું દમન કરવું)-એ ધમજનનાં ભૂષણ છે. ૭૯.
૪૭ પાંચમા આરાને અંતે રહેવાને સંઘ વિગેરે. दुप्पसहो फग्गुसिरी, नाइलसड्ढो अ सच्चसिरिसड़ी। तह विमलवाहणनिवो, सुमुहो अपच्छिमा मंती॥८०॥
દુષ્મસભ નામના સૂરિ, ફશુશ્રી નામની સાધ્વી, નાગિલ નામને શ્રાવક, સત્યશ્રી નામની શ્રાવિકા તથા વિમલવાહન નામને રાજા અને સુમુખ નામને મંત્રી–આટલા જણ પાંચમા * આરાને છે છેલ્લા થવાના છે. ૮૦૦
૪૮ દુષ્કસભ સૂરિનું જ્ઞાન તથા ગતિ વિગેરે. दसविआलियधारी, वीसवरिसाऊ हत्थदुगदेही । छठस्स तवो य तहा, बारसवरिसेहि सामन्नं ॥१॥ . દુષ્કસભસૂરિ દશવૈકાલિક સૂત્રના જાણનાર થશે, તેનું વિશ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨) 'વર્ષનું આયુષ્ય અને બે હાથનું શરીર હશે, ઉત્કૃષ્ટ છડુ તપ કરશે, તથા બાર વર્ષની વયે તે દીક્ષા ગ્રહણ કરશે. ૮૧ अहमभत्तस्स अंते, सुहमे सारए विमाणम्मि । देवो तओ अ चविडं, दुप्पसहो सिज्झिही भरहे ॥४२॥
અંત સમયે તે અઠ્ઠમ તપ કરી સુધર્મા નામના પ્રથમ દેવલેકમાં સારદ નામના વિમાનમાં દેવ થશે. ત્યાંથી ચવી તે દુષ્પસભસૂરિને જીવ ભરતક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થઈ ચારિત્ર પાળી સિદ્ધિ પદને પામશે. ૮૨. - ૪૯ પાંચમા આરાના અંતના ભાવ समत्ते जिणधम्मे, मज्झन्ने नासई य निवधम्मो । अग्गी वि पच्छिमस्सन्ने, दुसमाए अंतदेसंमि ॥८३॥
દુષમા નામના પાંચમા આરાને અંતે પહેલે પહેરે જિન ધર્મ સમાપ્ત થશે. મધ્યાન્હ (બીજા પહેરે) રાજધર્મ નાશ પામશે એટલે રાજા અને મંત્રી વીજળી પડવાથી મૃત્યુ પામશે, પાછલે (ત્રીજે) પહેરે અગ્નિ પણ નાશ પામશે. (દુપ્રસંભ આચાર્ય, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ ચારે ઉપાશ્રયમાં એક સાથે મૃત્યુ પામશે.) ૮૩,
૫. પાંચમા આરામાં જિનધર્મની સ્થિતિનું કાળમાન. बासाण वीससहस्सा, नव सय छम्मास पंचदिण पहरा। इक्का घडिया दो पल, अक्खर अडयाल जिणधम्मो ॥४॥
પાંચમા દુષમ આરાને વિષે વીશ હજાર ને નવસે વધે છે માસ, પાંચ દિવસ, એક પહોર, એક ઘડી, બે પળ અને અડતાળીશ અક્ષર (વિપળ) એટલે વખત જિનધર્મ રહેશે. ૪, (આ પ્રમાણેના ફળપ્રમાણનો હેતુ સમજાતું નથી, કેમકે સામાન્ય
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩) રીતે ર૧૦૦૦ વર્ષ પર્યત જૈનધર્મ રહેશે એમ ક્ષેત્ર માસમાં પણ કહેલ છે.) આ ગાથા દિવાળી કલ્પની છે, એમ ૩૫૦ ગાથાના * સ્તવનમાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ લાવ્યા છે. જુઓ તેની ઢાળ ૧૬ મી ગાથા ૧૭ મી.
૫૧ જિનધર્મનું માહાભ્ય. जा दवे होइ मई, अहवा तरुणीसु रूववंतीसु। सा जइ जिणवरधम्मे, करयलमज्झटिया सिद्धी ॥८५॥
દ્રવ્યનું ઉપાર્જનાદિક કરવામાં જે બુદ્ધિ (પ્રયત્ન)હોય છે, અથવા રૂપવાળી સ્ત્રીઓને વિષે જે બુદ્ધિની તન્મયતા હોય છે, તે જ તેવી બુદ્ધિ જ જે જિનેંદ્રના ધર્મને વિષે રાખવામાં આવે તો તેના કરતલને વિષે જ સિદ્ધિ રહેલી છે એમ સમજવું. ૮૫
પર જાતિભવ્ય જીવ સંબંધી વિચાર. सामग्गीअभावाओ, ववहाररासिअप्पवेसाओ। भव्वा वि ते अणंता, जे सिद्धिसुहं न पावंति ॥८६॥
દેવ, ગુરૂ અને ધર્માદિકની સામગ્રીને અભાવે અર્થાત ન મળવાથી તથા વ્યવહાર રાશિમાં જ નહીં પ્રવેશ કરવાથી ભવ્ય (જાતિ ભવ્ય) છ પણ અનંતા છે કે જેઓ મોક્ષસુખને પામવાના જ નથી. ૮૬
પ૩ જિનધર્મી પ્રાપ્તિની દુર્લભતા. सुलहा सुरलोयसिरी, एगच्छत्ता य मेइणी सुलहा । इको नवरि न लब्भई, जिणिंदवरदेसिओ धम्मो॥८॥ ' દેવકની લક્ષ્મી પામવી સુલભ છે, એકછત્રવાળી પૃથ્વી પામવી (ચક્રવર્તીપણું પામવું) સુલભ છે, પરંતુ જિતેંદ્રભાષિત એક ધર્મ પામ તે જ અતિ દુર્લભ છે. ૮૭
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
लब्भंति विउला भोगा, लन्भंति सुरसंपया। ૪મંતિ પુત્તપિત્તળ, હો ધનો ન જોર I & I
વિપુલ (મોટા) કામગ પામી શકાય છે, દેવની સંપત્તિ પામી શકાય છે, પુત્ર મિત્ર વિગેરે પામી શકાય છે, માત્ર એક ધર્મ જ (જૈનધર્મ જ) પામી શકાતો નથી. (પામ દુર્લભ છે.) ૮૮
૫૪ ક્ષમાની પ્રાધાન્યતા. खंती सुहाण मूलं, मूलं धम्मस्स उत्तमा खेती। हरइ महाविज्जा इव, खंती दुरियाई सव्वाइं ॥ ८९॥
સર્વ સુખોનું મૂળ ક્ષમા છે, ધર્મનું મૂળ ઉત્તમ ક્ષમા છે, મહાવિદ્યાની જેમ ક્ષમા સર્વ દુરિત (પાપ-કષ્ટ)ને હણે છે કે
પપ ધન વિગેરેની પ્રાપ્તિના મૂળ કારણે. धम्मो धणाण मूलं, सव्वरसाणं च पाणियं मूलं । विणओ गुणाण मूलं, दप्पो मूलं विणासस्स ॥ ९०॥
ધર્મ ધનનું મૂળ છે અર્થાત ધનની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ધર્મ છે. સર્વ રસનું મૂળ પાણી છે (પાણીથી જમીનમાં સર્વ રસો નીપજે છે), ગુણોનું મૂળ વિનય છે, (વિનયથી સર્વ ગુણની પ્રાપ્તિ " થાય છે) અને વિનાશનું મૂળ ગર્વ છે અર્થાત ગર્વવડે સર્વ પ્રકારને વિનાશ પ્રાપ્ત થાય છે. ૯૦
પ૬ ધર્મથી સર્વ વસ્તુની પ્રાપ્તિ વિગેરે. धम्मेण कुलप्पसूई, धम्मेण दिव्वरूवसंपत्ती । धम्मेण धणसमिद्धी, धम्मेण सुवित्थडा कित्ती ॥९१॥
ધર્મ વડે ઉત્તમ કુળમાં જન્મ થાય છે, ધર્મ વડે દિવ્ય રૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે, ધર્મવડે ધનની સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે અને ધર્મ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) વડે કીતિ વિસ્તાર પામે છે. અર્થાત જમવડજ સર્વ વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય છે. ૯૧ धम्मो मंगल मूलं, ओसहमूलं च सव्वदुक्खाणं । धम्मो सुहाण मूलं, धम्मो ताणं च सरणं च ॥ ९२ ॥
ધર્મ મંગળમાત્રનું મૂળ છે–સર્વ પ્રકારના મંગળિક ધર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. ધર્મ સર્વ દુ:ખેનું મૂળ ઔષધ છે ધર્મરૂપ ઔષધથી સર્વ દુઃખ નાશ પામે છે, ધર્મ સર્વ સુખનું મૂળ છેસર્વ પ્રકારના સુખો ધર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે અને ધર્મ પ્રાણુઓનું ત્રાણ (રક્ષણ કરનાર) તથા શરણભૂત છે. કેમકે ધર્મ જ દુર્ગતિમાં જતાં રેકે છે-જવા દેતા નથી. તેથી જ તે ધર્મ કહેવાય છે. દર धणओ धणठियाणं, कामहीणं च सव्वकामकरो। सग्गअपवग्गसंगम-हेऊ जिणदोसओ धम्मो ॥ ९३।।
જિનભાષિત ધર્મ એ ધનના અર્થીઓને ધનદ (કુબેર) સર ધન આપનાર છે, કામના અર્થીઓને સર્વ પ્રકારના કામની પ્રાપ્તિ કરાવનાર છે, તથા સ્વર્ગ અને મોક્ષને સંગમ કરાવવાના અર્થાત્ તેને પ્રાપ્ત કરાવવાના કારણ અથવા સાધનરૂપ જિનભાષિત ધર્મ જ છે. ૯૩. धम्मेण विणा जइ चिंतियाई, जीवा लब्भंति सव्वसुक्खाई। ता तिहुअणम्मि सयले, को वि न हुदुक्खिओ हुज्जा॥९४॥
જો કદાચ ધર્મ વિના જ પ્રાણીઓ સર્વ વાંછિત સુખને પામતા હોય તો આ સમગ્ર ત્રણ ભુવનને વિષે કઈ પણ જીવ દુઃખી હાય જ નહીં, પરંતુ તેમ નથી. ધર્મથી જ વાંચ્છિત સુખ મળે છે, તેથી જ ધર્મહીન છો જગતમાં દુખ પામે છે. ૯૪ बावत्तरीकलाकुसला, पंडियपुरिसा अपंडिया चेव । सव्वकलाण वि पवरं, जे धम्मकलं न याणंति ॥९५॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬) છે. જેઓ સર્વ કળાઓમાં શ્રેષ્ઠ એવી ધર્મરૂપ કળાને જાણતા નથી તેઓ કદી પુરૂષની બહોતેરે કળાઓમાં કુશળ અને પંડિત હોય તે પણ તેઓ અપંડિત જ છે, જ્યાં સુધી ધર્મકળા જાણી નથી ત્યાં સુધી તેમની જાણેલી બીજી સર્વ કળાઓ નિષ્ફળ છે. ૫ थोवं थोवं धम्म, करेह जइ ता बहुं न सकेह । । पिच्छह महानईओ, बिंदूहि समुद्दभूयाओ ॥ ९६ ।।
છે પ્રાણી જો તું ઘણે ધર્મ કરી ન શકે તો બેડ પણ ધર્મ કર. જુઓ ! કે બિંદુબિંદુએ કરીને પણ મહાનદીઓ સમુદ્ર જેવડી થાય છે. તેથી તું પણ થોડો થોડો ધર્મ કરતાં પ્રતિ વધારે ધર્મ કરનારે થઈ શકીશ એ નિ:સંદેહ છે. ૯૬ जं सक्कइ तं कीरइ, जं च न सक्कइ तस्स सद्दहणा । सद्दहमाणो जीवो, पावइ अयरामरं ठाणं ॥ ९७ ॥
જેટલી શક્તિ હોય તે પ્રમાણે ધર્મ કરે (શક્તિને ગેપવવી નહીં) અને જે ધર્મ કરવાની શક્તિ ન હોય તેની માત્ર સહજું પણ કરવી યોગ્ય છે; કેમકે સહણ કરતો જીવ પણ પ્રાંતે ધર્મનું આરાધન કરીને અજરામર (મેક્ષ) સ્થાનને પામી શકે છે. જેઓ ધર્મની સહણ જ કરતા નથી તેઓ આ સંસારમાં પરિ. ભ્રમણ કરે છે. ૭ सव्वजगजीवहियओ, हेऊ सव्वाण ऋद्धिलद्धीणं । उक्सग्गवग्गहरणो, गुणमणिरयणायरो धम्मो ॥९८॥
ધર્મ સર્વ જગતના જીવન હિતકર છે, સર્વ પ્રકારની સમૃદ્ધિ અને લબ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરવાનો હેતુ છે, ઉપસર્ગોના સમૂહને નાશ કરનાર છે અને ગુણરૂપી મણિઓને રત્નાકર સમુદ્ર છે. અર્થાત ધર્મરૂપી રત્નાકરમાં (સમુદ્રમાં) ગુણરૂપી મણિઓ ભાલા છે૮
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ). जीवदयाइ रमिजइ, इंदियवग्गो दम्मिजइ सया वि । सच्चं चेव वदिजइ, धम्मरहस्सं मुणेयव्वं ॥ ९९ ॥
સદા જીવદયામાં રમણ કરવું, સદા ઇંદ્રિયેના સમૂહનું દમન કરવું, સદા સત્ય વચન બોલવું-આ ધર્મનું રહસ્ય સર્વસ્વ છે એમ જાણવું, ૯ :
પ૭ પ્રવૃત્તિ કરવાના દશ શુભ સ્થાનजिणपूआ मुणिसेवा, दाणे तवनियमसीलसन्भावे । नाणे दंसण चरणे, जइअव्वं दससु ठाणेसु ॥ १० ॥
જિનેશ્વરની પૂજા, મુનિજનની સેવા, દાન, તપ, નિયમ, શીલ, સદ્દભાવ (સારી ભાવના), જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર-આ દશ સ્થાનેને વિષે યત્ન કર, (આ દશે સ્થાનકે શ્રાવકે યથાશક્તિ દરરોજ આચરવાના છે.) ૧૦૦
૫૮ અપૂર્વ વશીકરણ, जंपिज्जइ पियवयणं, किज्जइ विणओ अ दिजए. दाणं । परगुणगहणं किजई, अमूलमंतं वसीकरणं ॥ १०१ ॥ | સર્વ જીવોને પ્રિય લાગે એવું વચન બોલવું, સર્વનો યથેચિત વિનય કરે, દીન હીન વિગેરેને દાન દેવું અને અન્યના ગુણ ગ્રહણ કરવા-આ મૂળ અને મંત્ર વિનાનું જ વશીકરણ છે. આથી સર્વ જગત વશ થાય છે. ૧૦૧
૫૯ ચારે ગતિના ધ્યાનરૂપ કારણ अट्टेण तिरिअगई, रुद्दज्झाणेण गम्मए नरयं । धम्मेण देवलोए, सिद्धिगई सुक्कझाणेणं ॥ १०२ ॥ . . ૧ ઔષધિ વિશેષ.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
આ ધ્યાનવડે મનુષ્ય તિર્યંચ ગતિને પામે છે, રોદ્રધ્યાનવડે નરકગતિને પામે છે, ધર્મધ્યાનવડે દેવગતિને પામે છે અને શુકલધ્યાનવડે સિદ્ધિગતિને પામે છે. ૧૦૨
૬૦ વિષયના વિશ્વાસ ન કરવા વિષે. सोऊण गई सुकुमालियाए, तह ससगभसगभयणीए । ताव न वीससियव्वं, सेअट्टी धम्मिओ जाव ॥ १०३ ॥
સુકુમાલિકાની ગતિ સાંભળીને તથા સસક ભસકની બહેન સાધ્વીની ગતિ સાંભળીને જ્યાંસુધી ધર્મી જીવ યના અ હાય ત્યાંસુધી તેણે ઇંદ્રિયાના વિષયેાના વિશ્વાસ કરવા નહીં. ૧૦૩ ૬૧ શરીરના રૂપની તરતમતા.
गणहर आहारग अणुत्तराइ, जाव वण चक्की वासु बला | मंडलिया जा हीणा, छट्टाणगया भवे सेसा ॥ १०४ ॥
',
રૂપમાં ગણધરથી આહારક શરીરવાળા અનતગુણહીન છે, તેનાથી અનુત્તરવાસી હીન છે, તેનાથી નૈવેયકવાસી, દેવલાકવાસી, ભુવનપતિ, જ્યાતિષી યાવત્ વ્યંતર અનંતઅનંતગુણ હીન છે, તેનાથી ચક્રવર્તી અન તગુણ હીન છે, તેનાથી વાસુદેવ, તેનાથી મળદેવ અને તેનાથી મંડિલક રાજા રૂપમાં અનંતગુણ હીન છે. બાકીના સર્વ જીવા છ સ્થાન પતિત હોય છે. ૧૦૪. સંખ્યાતભાગ હીન, અસંખ્યાતભાગ હીન, અનતભાગ હીન, સંખ્યાતગુણ હીન, અસ ખ્યાતગુણ હીન, અનંતગુણ હીન-એ ષસ્થાન સમજવા. (ગણધર મહારાજા તીર્થંકરના રૂપથી અન’તગુણ હીન હોય છે. )
૬૨ મેાક્ષ યાગ્ય ૧૦ માણા.
नरगई पणिंदी तस भव, सन्नि अहक्खाय खइअसम्मत्ते । मुक्खो अणाहार केवल - दंसणनाणे न सेसेसु ॥१०५॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ ) મનુષ્ય ગતિ, પચંદ્રિય જાતિ, રાસપણું, ભવ્યપણું, સંસીપાણું, યથાખ્યાત ચારિત્ર, ક્ષાયિક સમકિત, અનાહારીપણું, કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન-આસઠ માર્ગનું પિકી આ દશ માણાએ જીવ મેક્ષ પામે છે; તે શિવાયની માણાને વિષે મેક્ષ નથી. ૧૦૫
૬૩ સામાન્ય ઉપદેશ. आरंभे नस्थि दया, महिलासंगेण नासए बंभ। संकाए सम्मत्तं, पव्वज्जा अत्थगहणेणं ॥ १०६ ॥
આરંભના કાર્ય કરવામાં દયા હેતી નથી (અહિંસા વ્રત પાળી શકાતું નથી), સ્ત્રીને સંગ કરવાથી બ્રહ્મચર્ય (ચતુર્થ વ્રત) નાશ પામે છે, ધર્મને વિષે શંકા રાખવાથી સમકિતને નાશ થાય છે, અને ધન ગ્રહણ કરવાથી પ્રવજ્યા (મુનિમણું)નાશ પામે છે. ૧૦૬.
૬૪ બ્રહ્મચર્યની શ્રેષ્ઠતા. जे बंभचेरभठ्ठा, पाए पाडंति बंभयारीणं । . ते इंति टुंटमुंटा, बोही पुण दुल्लहा तेसिं ॥ १०७ ॥
જે બ્રહ્મચર્યથી ભ્રષ્ટ થયેલા મનુષ્ય-શ્રાવક કે સાધુ જો બીજા બ્રહાયારીઓ (બ્રાવતવાળાઓ)ને પોતાના પગમાં પડે (પિતાને વંદન કરાવે-પગે લગાડે) તે તે પરભવમાં હુંટામુંટા(તુલાપાંગળા) થાય છે, અને તેમને બેધિ (સમકિત) દુર્લભ થાય છે. ૧૦૭
પ સાધુલિંગ છતાં અવંઘ એવા પાંચ. पासत्थो ओसन्नो, होइ कुसीलो तहेव संसत्तो । अहच्छंदो विय एए, अवंदणिज्जा जिणमयस्मि ॥१०८॥
પાર્થસ્થ, અવસર્જા, શીલ, સંસકા અને યથાત્મવી પાંચ પ્રકારના સાધુએ જિનશાસનને વિષે વાંદવા યોગ્ય નથી. ૧૦૮
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦) આ પાંચ પ્રકારના ઉત્તર ભેદ તેમ જ તેની વિશેષ વ્યાયા ગુરૂવદન ભાષ્યની ટીકા વિગેરેથી જાણવી.
- ૬૬ (સામાન્ય ઉપદેશ) मिच्छप्पवाहे रत्तो, लोगो परमत्थजाणओ थोवो । गुरुगारवेहि रसिआ, सुद्धं मग्गं न बहंति ॥१०९॥
ઘણું લેકે તે મિથ્યાત્વના પ્રવાહમાં જ રક્ત (આસક્ત) હેય છે, થડા લેકે જ પરમાર્થને જાણનાર હોય છે અને સાતા ૌરવાદિકમાં અતિશય રસીયા (આસક્ત) હોય છે, તેઓ શુદ્ધ માર્ગને જાણતા નથી. ૧૦૯
૬૭ ચરણ સીરી. वय ५ समणधम्म १० संयम १७,........
वेयावच्चं १० च बंभगुत्तीओ ९ । नाणाइतिगं ३ तव १२ कोह ४
નિરા હર વરખમે ૨૨૦ પાંચ મહાવ્રત પ, ક્ષાત્યાદિ દશ પ્રકારનો યતિધર્મ ૧, સતર પ્રકારે સંયમ ૧૭, અરિહંતાદિ દશને વૈયાવૃન્ય ૧૦, નવવિધ બ્રહ્મગુપ્તિ (નવાવાડ) ૯ જ્ઞાનાદિ ત્રિક (જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર) ૩, છ બાહ્ય ને છ આત્યંતર મળી બાર પ્રકારને તપ ૧૨, અને ક્રોધાદિ ૪ કષાયને નિગ્રહ-આ ચરણ સીત્તરી કહેવાય છે, ૧૧૦
" ૬૮ કરણ સીરી. पिंडविसोही ४ समिई ५,
भावण १२ पडिमाउ १२ इंदियनिरोहो ५॥ पडिलेहण २५ गुत्तीओ ३,
મિલ્ક વેવ વાર તા ૨૨૨ ,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) અશનાદિ ચાર પ્રકારની પિંડવિશુદ્ધિક, ઈસમિતિ આદિ પાંચ સમિતિ પ, અનિત્યાદિ બાર ભાવના ૧૨, સાધુની ધાર પ્રતિમા ૧૨, પાંચ ઈંદ્રિયોને નિરોધ ૫, પચવીશ પ્રકારની પ્રતિલેખના રપ, મનગુપ્તિ વિગેરે ત્રણ ગુપ્તિ ૩ અને દ્રવ્યાદિક ચારપ્રકારને અભિગ્રહ -આ કરણ સીત્તરી કહેવાય છે. ૧૧.
- ૬૯ (શવિધ યતિધર્મ. खंती १ मद्दव २ अज्जव ३, ..
મુત્તી ક તર પ સંગને જ વાપરે सचं ७ सोअं८ अकिंचणं ९
ર વંએ ૨૦ રનરૂપો છે ૨૨ . ક્ષાંતિ-ક્ષમા (ધને અભાવ) ૧, માર્દવ-મૃદુતા (માનનો અભાવ)૨, આર્જવ-સરલતા (માયાનો અભાવ) ૩, મુક્તિનિર્લોભતા (લાભને અભાવ) ૪, તપ ૫, સંયમ (ઈદ્રિયને નિરેધ અથવા અહિંસા ) ૬, સત્ય ૭, શચ (અચાર્ય ) ૮, અકિંચનપણું-પરિગ્રહને અભાવ ૯ અને બ્રહ્મચર્ય ૧૦-એ દશ પ્રકારને યતિધર્મ જાણ, ૧૧૨
* ૭૦ ચાર પ્રકારની પિંડાદિક વિશુદ્ધિ पिंडं १ सिजं २ च वत्थं ३ च, चउत्थं पत्तमेव ४ य। अकप्पियं न इच्छिज्जा, पडिगाहिज कप्पियं ॥ ११३ ॥
પિંડ-આહાર ૧, શયા (વસતિ) ૨, વસ૩ અને ચોથું પાત્ર ૪ આ આહારદિક અને ઈચ્છવું નહીં અને જે કમ્ય હોય તે જ ગ્રહણ કરવું તે ચાર પ્રકારની વિશુદ્ધિ કહેવાય છે. ૧૧૩
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(' પર )
૭૧ ત્રણ પ્રકારે ગુપ્તિ ને ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ
मणवयणकाय एहिं, गुत्तो पालिज्ज भिग्गहो । Forओ खित्तओ चेव, कालओ भावओ मुणी ॥ ११४ ॥
મન, વચન અને કાય એ ત્રણ ગુપ્તિવડે ગુપ્ત એવા મુનિએ દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી અને ભાવથી એમ ચાર પ્રકારે અભિગ્રહ પાળવા જોઇએ. ૧૧૪
૭૨ મુનિ કેવા હોય ?
एवं सामायारी - संजुत्ता चरणकरणमाउत्ता । ते हु खवंति कम्मं, अणेगभवसंचियमणतं ॥ ११५ ॥
આ પ્રમાણે જે સાધુ સામાચારીવર્ડ યુક્ત હોય અને ચરણ કરણમાં ઉપયાગવાળા (પચુકત–સહિત) હેાય તે અનેક ભવના ઉપાર્જન કરેલા અનંતા કર્મને ખપાવે છે. ૧૧૫.
૭૩ આઠે કર્મના અધની જયન્ય સ્થિતિ. 'बारस मुहुत्त जहण्णा, वेणीए अड्ड नामगोयाणं । વેલાળતમુદુાં, પત્તા બંદિ હોદ્ ॥ ૬ ॥
વેદનીય કર્મની જઘન્ય અંધસ્થિતિ ખાર મુદ્દત્તની છે, નામકર્મ અને ગાત્રકર્મની જઘન્ય અધસ્થિતિ આઠ મુદ્ભૂત્તની છે, બાકીના પાંચ ( જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય, આયુષ્ય અને અંતરાય) કર્મની જઘન્ય અધસ્થિતિ અંત દૂત્તની હોય છે. ૧૧૬ ૭૪ આઠે કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ.
1
मोहे सत्तरि कोडा - कोडी वीसं च नामगोयाणं । तीसयराण चउन्हं, तित्तीसयराई आउस्स ॥ ११७ ॥
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) મેહનીયમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સીતેર કેકેદી સાગરેપમની છે, નામ અને ગોત્રકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિશ કટાકેટી સાગરોપમની છે, જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય અને અંતરાય એ ચાર કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીશ કેટકેટી સાગરેપમની છે તથા આયુષ્યકમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીશ સાગરેપમની છે. ૧૧૭.
૦૭૫ તેર કાઠીયાના નામ. आलस्स १ मोह २ वन्ना ३,
थंभा ४ कोहा ५ पमाय ६ किविणत्ता ७ । भय ८ सोगा ९ अन्नाणा १०, ,
वक्खेव ११ कुतूहला १२ रमणा १३ ॥११८॥
આળસ ૧, મેહ ૨, અવર્ણવાદ (અવજ્ઞા) ૩, સ્તબ્ધપણું (માન) ૪, કાધ ૫, પ્રમાદ ૬, કૃપણતા ૭, ભય ૮, શાક , અજ્ઞાન ૧૦, વ્યાક્ષેપ-હાંસી ૧૧, કુતૂહલ નાટક વિગેરે ૧૨ અને રમણકામક્રીડા ૧૩-આ તેર કાઠીયા છે. ૧૧૮ - ૭૬ મનુષ્ય ભવની દુર્લભતા વિષે દશ દષ્ટાંત. चुल्लग १ पासग २ धन्ने ३, - जूए ४ रयणे ५ य सुमिण ६ चक्के ७ य । कुम्म ८ जुगे ९ परमाणू १०,
ભેજન ૧, પાશક ૨, ધાન્ય ૩, ધૃત, રત્ન, સ્વનિ ૬, ચક (રાધાવેધ) ૭, કૂર્મ (કાચબો) ૮, યુગ (ધુંસરી) ૯ અને પરમાણુ ૧૦આ દશ દાંતે મનુષ્યભવની દુર્લભતા ઉપર કહેલા છે. ૧૧૯
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪) એ દશે દષ્ટાંત ટુંકામાં આ નિચે જણાવ્યા છે - છે . એક બ્રાહાણે ચક્રવતી પ્રસન્ન થવાથી તેની
જ પાસે વરદાન માગ્યું કે પ્રથમ તમારા ઘરથી આરંભીને આખા ભરતક્ષેત્રના દરેક ઘરે વારા પ્રમાણે એક એક દિવસ મને ભેજન મળે. ચક્રવર્તીએ આપ્યું. હવે આ પ્રમાણે ભાજન કરવાથી ફરીને તે બ્રાહ્મણને ચક્રવર્તીને ઘેર ભેજન કરવાને દિવસ કયારે આવે? તેના ભવમાં તે આવી શકે નહીં તેમ વૃથા ગુમાવેલ મનુષ્યભવ ફરીથી પ્રાપ્ત થવાને નથી. એ રીતે મનુષ્ય ભવ અતિ દુર્લભ છે.
. એકદા ચાણકયે ચંદ્રગુપ્ત રાજાને ભંડાર - ૨ પાશક
૧ પાક ભરવા માટે દેવાધિષિત પાસા બનાવ્યા, તે પાસાથી જે કઈ જીતે તેને સોનામહેરને ભરેલો થાળ મળે અને હારે તો તે માત્ર એક જ સોનામહોર આપે, આ રમતમાં જીતવું દુર્લભ છે, કેમકે સામે દેવાધિષિત પાસાએ રમનાર છે તેમ મનુષ્યભવ પણ ફરીને પ્રાપ્ત થ દુર્લભ છે.
- ગ_આખા ભરતખંડમાં સુકાળને વખતે ઘણા
૩ ૧૧ પાકેલા દરેક જાતના ધાને એક માટે ઢગલે કરી તેમાં એક મુઠી સરસવના દાણું નાંખી તેને સેળભેળ કરે. પછી એક અતિ વૃદ્ધા ડોશી સુપડું લઈ તે દરેક ધાન્ય જુદાં પાડી સરસવની મુઠી જુદી પાડવા ધારે તો તે બની શકે ? ન જ બને; એ કાર્યની જેમ મનુષ્યભવ દુર્લભ છે.
એક રાજાને કુમાર યુવાવસ્થાપાયે ત્યારે
તેણે વિચાર કર્યો કે મારો પિતાને મારી નાખીને હું હમણાં જ રાજ્ય ભગવત થાઉં. આ તેને દુષ્ટ વિચાર રાજાના જાણવામાં આવતાં તેણે યુક્તિ કરવા માટે કુમારને બોલાવી કહ્યું કે
આપણા કુળમાં એવી રીતિ છે કે જે કુમારને પિતા છતાં રાજ્ય ભેગવવાની ઇચ્છા થાય તેણે આ આપણી સભામાં એકસો ને આઠ આઠ હસવાળા એક ને આઠ થાંભલા છે, તેમાં એક સાથે ઉપરાઉપરી એકસો આઠ દાવવડે એક થાંભલાની એક હાંસ જીતે, એ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે સતત એકસો ને આઠ આઠ દાવવડે એક એક હાંસ જીતી અનુક્રમે એકસે ને આડે હાંસ જીતે ત્યારે એક સ્તંભ છતાયે, એ રીતે અનુક્રમે સર્વ થાંભલાની સર્વ હસે જીતવી જોઈએતેમાં વચ્ચે કેઈપણ દાવ ખાલી જાય તો જીતેલા બધા દાવ નિષ્ફળ થાય, પાછું ફરીથી પહેલા થાંભલાની પહેલી હાસથી જીતવાનું શરૂ કરવું જોઈએ, આ રીતે એકસો ને આઠે થાંભલા જીતે તો તેને રાજ્ય સેંપવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે રાજાનું વચન સાંભળી કુમારે વિચાર કર્યો કે આ છૂત જીતીને રાજ્ય લેવું તે સારું છે, તેમાં પિતાની હત્યા કરવાનું કારણ રહેતું નથી.” એમ વિચારી તે છૂત રમવા બેઠો. પરંતુ આ વૃતમાં પૂર્વોક્ત રીતે છતીને રાજ્ય મેળવવું જેમ તેને દુર્લભ છે એમ વૃથા ગુમાવેલ મનુષ્યભવ ફરી મેળવવો દુર્લભ છે.
છે. એક શ્રેણી પાસે કરોડો રૂપીયાની કિંમતનાં રત્ન
જ હતાંતે પણ તેણે રન્ને વેચી પોતાના રૂપીયાની સંખ્યા પ્રગટ કરી પોતાના મહેલ ઉપર એક પણ કેટી ધ્વજ બાંધ્યો નહતો. તેના પુત્રને તે વાત ગમતી નહતી, એકદા તે શ્રેણી પરદેશ ગયા ત્યારે પાછળથી તેના પુત્રએ સવરને વેચી તેના રૂપિયાની સંખ્યા પ્રમાણે કેમ્બ્રિજ પિતાના મહેલપર બાંધ્યા,
જ્યારે શ્રેણી ઘેર આવ્યા ત્યારે તેણે સર્વે હકિકત જાણી, તેથી તે પુત્રોપર ગુસ્સે થયો અને તેમને આજ્ઞા કરી કે “મારાં સર્વ રત્ન પાછાં લઈને જ મારા ઘરમાં તમારે આવવું.” પરંતુ તે અમૂલ્ય રત્ન તે તે પુત્રએ જૂદા જૂદા અનેક દૂર દૂર દેશમાંથી આવેલા ઘણું વેપારીઓને ઓછી કિંમતમાં વેચી નાખ્યા હતાં, તેથી તે રત્નો જેમ પાછા લાવવા મુશ્કેલ છે તેમ વૃથા ગુમાવેલ મનુષ્ય ભવ ફરી મેળવે મુશ્કેલ છે,
, મૂળદેવ નામનો રાજપુત્ર એકદા એક નગ- ૬ ન- ની ધર્મશાળામાં ઘણા ભીખારીઓ રહ્યા હતા ત્યાં રાત્રિવાસો રહ્યો. તે રાત્રિમાં તે કુમારને તથા એક બીજા ભીખારીને પૂર્ણ ચંદ્રનું પાન કર્યાનું સ્વપ્ન આવ્યું. પ્રાતઃકાળે તે ભીખારીએ પોતાની સાથેના બીજા ભીખારીઓની પાસે
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના સ્વપ્નની વાત કરીને તેનું ફળ પૂછયું, ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે “આજે ભિક્ષા માગતાં તને ઘી અને ખાંડ સહિત પાળી મળશે.” તે સાંભળી તે ખુશી થશે અને તે જ પ્રમાણે તેને ભિક્ષા પણ મળી. હવે મૂળદેવે તે પોતાનું સ્વપ્ન તેમને કહ્યું નહીં, પરંતુ ઉદ્યાનમાં જઈ તેના માળીનું કામ કરી તેની પાસેથી ઉત્તમ પુષ્પો તથા ફળે લઈ એક વિદ્વાન સ્વખપાઠક પાસે ગયે. તેની પાસે વિનયથી તે પુષ્પ ફળ મૂકી પિતાનું સ્વપ્ન નિવેદન કરી તેનું ફળ પૂછયું, વનપાઠકે કહ્યું કે તમને રાજ્ય મળશે. તેથી તે મૂળદેવને તે જ નગરનું રાજ્ય આઠમે દિવસે મળ્યું અને તે અત્યંત સુખી થયે તે વાત જાણી પેલા ભીખારીને પશ્ચાત્તાપ થયો અને મૂળદેવની જેમ ફળ મેળવવા માટે ફરીથી તે જ સ્વપ્ન લાવવા માટે સતત સુઈ રહેવા લાગ્યો, પરંતુ ફરીથી કદાપિ તેને તે સ્વનિ પ્રાપ્ત થયું નહીં, તે જ પ્રમાણે વૃથા ગુમાવેલ મનુષ્યભવ ફરીથી પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી.
૭ ચક–રાધાવેધ–ભિન્ન રાણીઓથી ઉત્પન્ન થયેલા
એક રાજાને બાવીશ પુત્ર ભિન્ન હતા. તે ઉપરાંત તેણે મંત્રીની એક પુત્રીને પરણીને રાણી કરી હતી, પણ તેણીની સાથે તુના એક જ દિવસના સમાગમ સિવાય બીજે કેઈપણ વખતે તેણીની સામું પણ તેણે જોયું નહોતું. તે એક જ દિવસના સમાગમથી તેણીને ગર્ભ રહ્યો હતો અને મંત્રીને (પિતાને) ઘેર રહી તેણીએ પૂર્ણ સમયે પુત્ર પ્રસ હતો. રાજા તે તેણીને પરણ્યાનું પણ ભૂલી ગયો હતે. સર્વ રાજપુત્ર એક જ આચાર્યની પાસે કળા શીખતા હતા, તેમની સાથે આ પુત્ર પણ કળા શીખતે હતો. તે સર્વ રાજપુત્ર પ્રમાદી દેવાથી કોઈપણ શીખ્યા નહીં અને તે પુત્ર તે સર્વ કળામાં નિપુણ થયો, તેવા સમયે “આ રાજાના ઘણું કમારામાંથી કેઈપણ મારે લાયક હશે? એમ ધારી કઈ રાજકન્યા પોતાના પિતાની આજ્ઞાથી સ્વયંવર વરવા ત્યાં આવી. તેણે રાધાવેધ સાધે તેને પરણવાનું પણ કરેલું હતું. રાજાના સર્વ પ્રમાદી રાજકુમારેમાંથી કે રાધાવેધ કરી શકશે નહી રાજા પોતાના પ્રમાદી પુ માટે શેક કરવા લાગ્યા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭). ત્યારે મંત્રીએ પોતાની પુત્રીના પુત્રની વાત નિશાની સહિત રાજાને કહી અને તેને રાધાવેધ કરવાની આજ્ઞા આપો” એમ કહ્યું. તે જાણી હર્ષિત થયેલા રાજાએ તેને આજ્ઞા આપી, ત્યારે તેણે અતિ નિપુણતાથી રાધાવેધ સાથે; એટલે તે રાજકન્યા તેને પરણી. તથા રાજાએ પિતાનું રાજ્ય પણ તેને જ આપું. અહીં તે સર્વ પ્રમાદી રાજકુમારોને જેમ તે રાજકન્યા તથા પિતાનું રાજ્ય દુર્લભ થયું તેમ પ્રમાદી મનુષ્યને ફરીથી મનુષ્યભવ પામે દુર્લભ છે. ૮કુમે ને સેવાલ-એ મેટા સરોવરમાં એલી બધી
નહિ ઘાટી સેવાલ જામી હતી કે તેમાં જરાયણ છિદ્ર નહીં હોવાથી કોઈપણ જળચર જીર બહારના પદાર્થો જોઈ શકતો નહોતો. એકદા વાયુના જેરથી તે સેવાલમાં જરાક છિદ્ર (ફાટી પડ્યું તેમાંથી કેઇ એક કાચબાએ પોતાની ડોક બહાર કાઠી ઉચે જોયું તો તે વખતે શરદઋતુની પૂર્ણિમાને ચંદ્ર અંકાશના મધ્ય ભાગમાં જે તે વૃદ્ધ કાચબો અતિ આનંદ પામ્યું અને પોતાના પરિવારને આ દેખાડવા માટે બોલાવવા જઈ તેમને બોલાવી લાવ્યા. પરંતુ તેટલામાં તો તે છિદ્ર પાછું પૂરાઈ ગયું, તેથી તે વૃદ્ધ કાચ તે છિદ્રની શોધ માટે ચિરકાળ સુધી ચોતરફ ફર્યો, પણ ફરી તે છિદ્ર તેને હાથ લાગ્યું નહીં. તે જ રીતે વૃથા ગુમાવેલો મનુષ્યભવ ફરીને હાથ લાગતું નથી.
રાઈ રેવ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની ૯ યુગ (સી)-પૂવ હિશામા સારી નાંખે અને પશ્ચિમ દિશામાં તેની સાબેલ (ખીલી) નાખે. તે કેળના પ્રગ વિના ભેગા થઈ ધુંસરીના છિદ્રમાં તે સાંબેલ એની મેળે પ્રવેશ કરે, તે જેમ અત્યંત દુર્લભ છે-ન જ બની શકે તેવું છે, તેમ વૃથા ગુમાવેલો મનુષ્યભવ ફરી મળ દુર્લભ છે.
૧૦ ૫રવાનુ ચરો કરી તેના પરમાણુઓ એક ભુંગ
૧૦ પરસાણ-કઈ દેવું એક મોટા થાંભલાને ઝીણા લીમાં નાંખી મેરૂપર્વતના શિખર પર ઉભે રહી તરફ ફરતે ફરતે ભુંગળીને તેમાંના પરાણુઓને સર્વ દિશાએભાાંઉડાણ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
('૫૮) દે. પછી જેમ જ પરમાણુઓ મળે ને તેને જ થાંભલે બને તે મુશ્કેલ છે તેમ વૃથા ગુમાવેલે મનુષ્યભવ ફરીથી મળ મુશ્કેલ છે.
૭૭ ધમની પૂર્ણ સામગ્રીને સંભવ મનુષ્ય ગતિમાં જ છે. देवा विसयपसत्था, नेरइया विविहदुक्खसंजुत्ता । तिरिया विवेगविगला, मणुआणं धम्मसामग्गी ॥१२०॥
દેવે વિષયમાં આસક્ત હોય છે. નારકીઓ વિવિધ પ્રકારના દુઃખમાં મગ્ન હોય છે અને તિર્યએ વિવેક હિત હોય છે, માત્ર મનુષ્યભવમાં જ ધર્મની સામગ્રી મળી શકે છે. ૧૨૦
૭૮ મનુષ્યભવની ઉત્તમતા. सुरनारयाण दुन्नि वि, तिरियाण हुँति गइ य चत्तारि। मणुआण पंच गई, तेणं चिअ उत्तमा मणुआ ॥१२१॥
સુર અને નારકી મારીને મનુષ્ય કે તિર્યંચમાં જ ઉપજી શકે છે તેથી તેમની બે જ ગતિ હેાય છે, તિર્યો મરીને તિર્યંચમાં, મનુષ્યમાં, નારકીમાં કે દેવતામાં ઉપજે છે તેથી તેમને ચાર ગતિ હોય છે, અને મનુષ્ય મરીને એ ચારે ગતિમાં તથા મેક્ષમાં પણ જઈ શકે છે તેથી તેમને પાંચ ગતિ હેય છે, તેથી કરીને જે મનુષ્યભવ સર્વોત્તમ છે. ૧૨૧ ' .
' ૯૯ મનુષ્યભવની દુર્લભતા. सिंधूवालअनिमग्गं, वडबीयं च दुल्लहं । माणुसत्तं तु संपप्प, को पमाई वियक्खणो ॥१२२॥ " સિંધુ નદીની પારાવાર રેતીમાં મગ્ન થયેલું વનું બીજ જેમ શોધી કાઢવું દુર્લભ છે, તેમ મનુષ્યભવ પણ દુર્લભ છે, તેને પામીને કણ ડો. પુરૂષ પ્રમાદ કરે? ૧રર.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦ અઢીદ્રિીય પ્રમાણુ મનુષ્યક્ષેત્રમાં કુલ ગર્ભજ
મનુષ્યની સંખ્યા. सत्तेव य कोडीओ, लक्खा बाणवइ सहस्स अडवीसा। एगं सयं च जाणह, नर कोडाकोडिकोडीणं ॥१२३॥ छावहिं कोडीओ, एकावन्नं हवंति लक्खाई। વાયાસ્ટીત સહસ્સા, તિન્ન તથા વહિવેલી રજા तेयालीसं कोडी, सत्तावीसं तहेव लक्खा य । एगुणसहि सहस्सा, तिन्नि सया मणुयकोडीणं ॥१२५॥ चउप्पन्नं कोडीओ, लक्खा गुणयाल सहस पन्नासा। तिनि सया छत्तीसा, संखा गब्भयमणुस्साणं ॥१२६॥ - સાત કરોડ, બાણું લાખ, અઠ્ઠાવીશ હજાર ને એક્સો એટલી મનુષ્યની કેટકેટિકિટિ, તથા છાસઠ કરેડ એકાવન લાખ, બેંતાલીશ હજાર અને ત્રણસે એટલી કટાકેટિ, તથા બેંતાલીશ કરેડ, સતાવીશ લાખ, એગણસાઠ હજાર અને ત્રણસો એટલા મનુષ્યની કરેડ (કેટિ ). તથા ચેપન કરેડ, ઓગણચાળીશ - લાખ, પચાસ હજાર, ત્રણસે અને છત્રીશ-એટલી ગર્ભજ - મનુષ્યની સંખ્યા હોય છે. ૧૨૩-૧૨૬. આ સંખ્યાના કુલ એગ
પુત્રીશ અંક થાય છે. તે આ પ્રમાણે ૧૭૯૨૨૮૧, ૬૬પ૧૪ર૩, ૪૩ર૭૫૭, ૫૪૩૯૫૦૩૩૬) આ સંખ્યા છઠ્ઠા વર્ગને પાંચમા વર્ગો ગુણવાથી આવે છે,
૮૧ મનુષ્યને ઉપદેશ जोसि कुले समुप्पन्ने, जसिं वास वसे नरे । • ममयाइ लुपई बाले, अन्नमन्ने समुच्छिए ॥१२७।।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦) મનુષ્ય જેના કુળમાં (જયાં) ઉત્પન્ન થાય છે અને જેના વાસમાં (જ્યાં) વસે છે, ત્યાં જ (તે સ્ત્રીના સંસર્ગમાં જ) તે બાળ (અજ્ઞાની) મનુષ્ય પરસ્પર મૂછ (મેહ) પામી મમતાવડે લીંપાય છે. ૧૭
૮૨ એકેદ્રિય જીવોને થતી પીડાનું દષ્ટાંત. जरजजरा य थेरी, तरुणणं जम्मपाणिमुहिहया । जारिसी वेयणा देहे, एगिदिसंघट्टणा य तहा ॥१२८॥
જરાવસ્થાવડે જર્જરિત થયેલી કઈ વૃદ્ધાને કોઈ યુવાન પુરૂષ પિતાના જમણા હાથની મુઠીવડે મારે (સપ્ત પ્રહાર કરે) તે તેના શરીરમાં જેવી વેદના થાય તેવી વેદના એકેંદ્રિય (પૃથ્વી, અપુ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિના) જેને મનુષ્યના માવ સંવટ ( સ્પર્શ) થી જ થાય છે. ૧૨૮
૮૩ છકાય જેને સંગ. जत्थ जलं तत्थ वणं, जत्थ वणं तत्थ निच्छिओ अग्गी। वाऊ तेऊसहगया, तसा य पञ्चक्खया चेव ॥१२९।।
જ્યાં જળ (અપકાય) હેાય ત્યાં વનસ્પતિકાય (સેવાળાદિ) હોય છે, જ્યાં વનસ્પતિકાય હોય છે ત્યાં નિચ્ચે અગ્નિકાય હેય છે, અગ્નિકાયની સાથે જ વાયુકાય રહેલા છે તથા પૂરા વિગેરે વસકાય તે જળમાં પ્રત્યક્ષ જ દેખાય છે. ૧૨૯
૮૪ જયણાની પ્રાધાન્યતા जयणा यधम्मजणणी, जयणा धम्मस्स पालणी चेव। तववुड्डिकरी जयणा, एगंतसुहावहा जयणा ॥ १३० ॥
જ્યણું (યતના-ઉપગ) ધર્મની માતા છે, એટલે યતના ધર્મને ઉત્પન્ન કરનારી છે, યતના ધર્મનું પાલન કરનારી છે. યતના
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧ ) તપની વૃદ્ધિ કરનારી છે અને યલના એકાંત (દ્વિતીય-અ ) સુખ આપનારી છે. ૧૩૦
૮૫ અહિંસાની પ્રાધાન્યતા. किं ताए पढियाए, पयकोडीए पलालभूषाए। जं इत्तियं न नायं, परस्स पीडा न कायव्वा ॥१३१॥
અન્ય જીવને પીડા કરવી નહીં” આટલું પણ જે જાણવામાં આવ્યું ન હોય તો પલાળ (ધાસ) જેવા નિ:સાર કરેડ પદો ભણવાથી શું ? કરોડ શબ્દ-ચે થે ભણ્યા હેય તે તે પણ પલાળના ઘાસની જેમ નિરર્થક છે. જે અન્ય જીવને પીડા ન કરવી એ વાત મનમાં વસી હેય તે જ જ્ઞાન સાર્થક છે. ૧૩૧. ૮૬ દાનબુદ્ધિએ હિંસા કરીને દ્રવ્ય મેળવવાની જરૂર નથી. दाणअठाय जे पाणा, हम्मति तसथावरा। ते संसारस्त रक्खट्टा, भमंति भवसावरे ॥ १३२ ।
જેઓ દાન દેવાને માટે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણીઓને હણે છે એટલે દાન કરવાની ઈચ્છાથી ધન મેળવવા માટે ખેતી આદિક મેટા આરંભે કરી ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણુઓની હિંસા કરે છે, તેઓ સંસારનું ક્ષણ કરવા માટે ભવસાગરમાં ભ્રમણ કરે છે. ૧૩૨ - ૮૭ પાંચે સ્થાવર જીવોનું પ્રમાણ अद्दामलगपमाणे, पुढवीकायम्मि इंति जे जीका । ते पारेवयमित्ता, जंबूद्दीवे न मायंति ॥ १३३ ।
લીલા આમળા જેવડા પૃથ્વીકાયને વિષે જે (અન્ય)
રહેલા છે, તે દરેકને જે પારેવા જેવડા શરીરવાળા કર્યા હેય તે તે આખા જંબુદ્વિીપમાં સમાય નહીં એટલા થાય છે. ૧૩૩.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૨). ( અર્થાત તેમાં જીવ અસંખ્યાત છે અને જંબુદ્વીપમાં પારેવા તે સંખ્યાતા સમાઈ શકે તેમ છે. एगम्मि उदगबिंदुम्मि, जे जीवा जिणवरेहिं पण्णत्ता। ते जइ.सरिसवमित्ता, जंबुद्दीवे न मायति ॥ १३४॥ - જળના એક જ બિંદુને વિષે જે છેવો જિનેશ્વરાએ કહ્યા છે, તે દરેકને જે સરસવ જેવડા શરીરવાળા કર્યા હોય તે તે આખા જંબુદ્વીપમાં સમાય નહીં. ૧૩૪ बरंटीतंदुलमित्ते, तेऊकाए हवंति जे जीवा। . ते जइ खसखसमित्ता, जंबूद्दीवे न मायति ॥ १३५॥ - બંટી કે તંદલ જેટલા અગ્નિકાયને વિષે જેટલા જી રહેલા છે, તે દરેકના શરીર જે કદાચ ખસખસ જેવડા ક્ય હેય, તે તે આખા જંબુદ્વીપમાં સમાય નહીં ૧૩૫ लिंबपत्तसमा वाउ-काए हवंति जे जीवा । ते मत्थलिक्खमित्ता, जंबूद्दीवे न मायति ॥ १३६ ॥ ' લીબડાના એક પાંદડા જેટલા સ્થાનમાં રહેલો વાયુકાયને વિષે જે જીવો રહેલા છેતેને જે માથાની લીખ જેવડા શરીરવાળા
ક્ય હેય, તો તે આખા જંબુકીપમાં સમાય નહીં. ૧૩૬ ૮૭ અણગળ પાણી પીવાથી થતી અનંતકાયની હિંસા. सूअग्गिणंतकाइय, णंताणता जिणेहि जिय भणिया। तम्हा अणंतपावं, जं पीअ वारि उड्कंठेण ॥ १३७ ।।
સાયના અગ્રભાગ જેટલા અનંતકાયને વિષે જિનેશ્વરે અનંતાનંત છ કહેલા છે. તેથી કરીને જે ઉંચા કંઠે પાણી પીવામાં .. - ૧ એક જાતનું ધાન્ય, તંદુળના પ્રમાણનું
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે (ઉચો કંઠ રાખી અણગળ પાણી પીવામાં આવે) તે - અનંત જીવોની હિંસાનું પાપ લાગે છે. (જ્યાં જળ હોય છે ત્યાં સેવાળ-લીલકુલરૂપ અનંતકાય રહેલી હોય છે. તેથી.) ૧૩૭ -
( ૮૯ મનુષ્યના દેહમાં છત્પત્તિ मणुआण रोमकूवे, चम्ममंसेसु अहिमिजासुः। तह सुक्कसोणिएसु, जीवाऽणेगा असंखा य ॥ १३८॥
મનુષ્યના રમકુપને વિષે, ચામડીને વિષે માસને વિષે, હાડકાને વિષે, મજજા (ચરબી)ને વિષે, તથા શુક (વીય) અને શેણિત (લોહી)ને વિષે અનેક તેમ જ અસંખ્યાતા છ રહેલા છે (ઉત્પન્ન થાય છે). ૧૩૮. (અસંખ્ય જીવ સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય પર્ચ. કિય જેને ચાદસ્થાનકીઆ કહીએ છીએ તે સમજવા અને અનેક બેઇકિયાદિ જીવની ઉત્પત્તિ સમજવી.) रोमखसकेसफोडिय, लिक्खा तहेव चेव फुणगलिया। पंचिंदियाण देहे, हवंति एगिदिया एए ॥ १३९ ॥
રામરાઈ, ખસ, કેસ, ફેડકી, લિખ, તેમજ વળી ફણગલીe આ. ‘સર્વ એકૅકિય છે પંચંદ્રયના શરીરને વિષે હૈયે છે. કહે." (આ મનુષ્ય શરીરમાં એકેદ્રિય જીવોની ઉત્પત્તિ કહી છે તે માનનીય નથી. કારણ કે જો એમ હોય તો મુનિ ચ કરી શકે નહીં ) हरसाइ कंठमाला, वालय नासुर किम्मिसम्मिओ । एए बेदिय जीवा, नरस्स देहम्मि पञ्चक्खा ॥ १४०॥
હરસ (અ), કંઠમાળ, વાળે, નાસુર, કરમીયા સરમીયા. આ સર્વે ક્રિય છેમનુષ્યના શરીરમાં પ્રત્યક્ષ (ઉત્પન્ન થતા): દેખાય છે. ૧૪૦
૧ શરીર પરના રૂંવાડાના મૂળમાં. .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
जूया य कीड सावा, एए तेंदिया जिया इंति । " चउसिंदय पांचंदिय, सुहमा वि अणंत नरदेहे ॥१४॥
જૂ, કીડા, સાવાએ ત્રક્રિય છેમનુષ્યના શરીરમાં હોય છે, (ઉપજે છે) તથા ચતુરિંદ્રિય અને પંચંદ્રિય તથા સૂક્ષ્મ છે પણ મનુષ્યના દેહમાં અનતા હોય છે. (ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૪૧
૯૦ વનસ્પતિ ના ભેદ. रुक्खा गुच्छा गुम्मा, लया य वल्ली तणा य तह वलया। पठक्य हरिया ओसही, जलरुह कुहणा य बोधव्वा ॥१४२॥
વૃક્ષ (આગ્રાદિક), ગુસ્સો, ગુલ્મ, લતાએ વેલાઓ, વણ (ઘાસ), વલય, (શેરડી વિગેરેના) પર્વ, હરિત, ઔષધિ (ધાન્ય ને ઔષધ), જળરૂહ (કમળ ), અને કહણ-એ બાર વનસ્પતિના ભેદ છે. ૧૪ર (તેને વિસ્તાર લેક પ્રકાશ પ્રજ્ઞાપના વિગેરેથી જાણે.) - ૯૧ જીના નિવાસસ્થાન एमिदिय पचिंदिय, उड़े अ अहे अ तिरियलोए अ । विगलिंदिय जीवा पुण, तिरिअलोए मुणेअव्वा ॥१४॥ - એકેંદ્રિય અને પદ્રિય જીવ ઊર્ધ્વ, અધે અને તિરછી લેકમાં એટલે ત્રણે લોકમાં હોય છે, અને દ્વિત્રિય, ત્રિક્રિય અને ચતુરિંદ્રિય એ વિકિય તે તિરછા લેકમાં જ હોય છે એમ જાણવું. ૧૪૩. ( ઊર્થક અને અધોલકમાં વિકલંકિય જીવોની ઉત્પત્તિ નથી.) पुढवी जा सिद्धिसिला, तेऊ नरखित्त तिरियलोए य। पुढवी आऊ वणस्सई, बारसकप्पेसु पुढवीसु ॥१४४॥
આ અનંત શબ્દ અનંત સૂક્ષ્મ એકેંદ્રિય ગણ્યા હોય તે સંભવે. ચૌરિક્રિય છો ક્યા તે જાણવામાં આવ્યું નથી.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬પ) સિદ્ધિશિલા સુધી પૃથ્વીકાય છે, તેજસ્કાય (બાદર) તિરછાલોકમાં મનુષ્યક્ષેત્ર (અઢીદ્વીપ) ને વિષેજ છે, તથા પૃથ્વીકાય, અપકાય અને વનસ્પતિકાય બાર દેવેલેકને વિષે અને રત્નપ્રભાદિક સાતે નરક પૃથ્વીને વિષે છે. (આ સર્વ બાદર આશ્રી જાણવું) ૧૪ (સૂક્ષ્મ એકેદ્રિય તે પચે પ્રકારના ચંદ રાજલોકમાં સર્વત્ર રહેલા છે.)
* सुरलोअवाविमझे, मच्छाइ नत्थि जलयरा जीवा। गेविजे न हु वावी, वाविअभावे जलं नत्थि ॥१४५॥
બાર દેવલોકમાં રહેલી વાને વિષે મત્સ્ય વિગેરે જળચર છે નથી. (તેમજ પૂરા વિગેરે બેઈદ્રિય જીવો પણ નથી) નવ રૈવેયક (તથા પાંચ અનુત્તર વિમાન) ને વિષે વાતો જ નથી, અને વાવનો અભાવ હોવાથી ત્યાં જળ (અપકાય) પણ નથી. (તથા જળને અભાવે વનસ્પતિકાય પણ નથી એમ જાણવું) ૧૪પ
૯૨ નિગદ નું અનંતાનંતપણું जइआ होई पुच्छा, तइया एयं च उत्तरं दिज्जा। एगस्स निगोयस्स य, अणंतभागो गओ सिद्धिं ॥१४६॥ - જે વખતે (કેઈ પણ વખતે) કે મનુષ્યાદિક સામાન્ય કેવળીને કે તીર્થંકરને પ્રશ્ન કરે ત્યારે એ જ જવાબ અપાય છે (કેવળી એ જ જવાબ આપે છે) કે એક નિગદને અનંતમે ભાગ સિદ્ધિપદને પામ્યો છે. ૧૪૬. એવી નિગોદ (સૂક્ષ્મ વનસ્પતિના શરીર) ચંદ રાજકમાં અસંખ્યાતી છે. દરેક શરીરમાં છે અનંતાનંત છે.
૯૩ નિગેદના જીવને દુઃખ जं नरए नेरइआ, दुक्खं पावंति गोयमा ! तिक्खं । तं पुण निगोयमझे, अणंतगुणियं मुणेअव्वं ॥१४७॥
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે ગૌતમ! નરકને વિષે નારકી છે જે તીક્ષ્ણ ઉગ્ર દુ:ખ પામે છે તેથી અનંતગણું દુખ નિગદને વિષે રહેલા જીવો પામે છે એમ જાણવું. ૧૪૭. (એ દુઃખ અવ્યક્તપણે ભેગવાતું હોવાથી નરકની જેવું તીવ્ર જણાતું નથી.)
૯૪ નિગદ વિગેરેની સૂફમતાનું વર્ણન. लोए असंखजोअण-माणे पइजोअणंऽगुला संखा। पइ तं असंख अंसा, पइ तं असंखया गोला ॥१४८॥
અસંખ્યાતા જન પ્રમાણ ચૌદ રાજલકને વિષે યોજના જિન પ્રત્યે એટલે દરેક પેજનમાં સંખ્યાતા અંગુલ છેઅંગુલ અંગુલ પ્રત્યે એટલે દરેક અંગુલને વિષે અસંખ્યાતા અશે (વિભાગો) છે, તે દરેક અંગુલના અસંખ્યાતા અંશ-વિભાગને વિષે અસંખ્યાતા ગેળા છે. ૧૪૮, गोलो असंखनिगोओ, सोऽणंतजिओ जिअ पइ पएसा। असंख पइपएसं, कम्माणं वग्गणाऽणंता ॥१४९॥
એક એક ગોળામાં અસંખ્યાતી નિગર (શરીર) છે, તે દરેક નિગદમાં અનંતા જી રહેલા છે. દરેક જીવના અસંખ્યાતા (લકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ) પ્રદેશ છે, તે દરેક પ્રદેશે કર્મોની અનંતી વગણાઓ રહેલી છે. ૧૪૯ पइवग्गणं अणंता, अणुअ पइअणु अणंतपज्जाया। एवं लोयसरूवं, भाविजइ तहत्ति जिणवुत्तं ॥१५०॥
દરેક વગણ અનંતા અણુ-પરમાણુઓની બનેલી છે. દરેક અણ (પરમાણુ) ના અનંત પર્યા છે. આ પ્રમાણેનું જિનેશ્વર ભાષિત લોકસ્વરૂપ તહત્તિ સત્ય છે એમ ભાવવું. ૧૫૦ (આ હકીકતને સહવી તેજ સમકિતીનું લક્ષણ છે.)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ૯૫ આ જીવ સર્વ સ્થાને ઉપજેલો ને મરણ પામેલ છે. ण सा जाई ण सा जोणी, ण तं ठाणं ण तं कुलं । ण जाया न मुआ जत्थ, सव्वे जीवा अणंतसो॥१५१॥
એવી કઈ જાતિ નથી, એવી કેઈનિ નથી, એવું કઈ સ્થાન નથી અને એવું કેઈ કુળ નથી કે જ્યાં સર્વે જીવે અનંતી * વાર ઉત્પન્ન થયા ન હોય કે મરણ પામ્યા ન હય, ૧૫૧ (ચંદ રાજલકમાં દરેક પ્રદેશે આ જીવે અનંતા જન્મ મરણ કર્યા છે.) | ૯૬ એક મુહૂર્તમાં નિદ કેટલા ભવ કરે? पणसहि सहस्साइं, पंचसया चेव तह य छत्तीसा । geટા મવાળા, મુનિ થવા પર છે ,
નિગાદને એક જીવ એક મુહૂર્ત (બે ઘડી)માં પાંસઠ હજાર, પાંચસે અને છત્રીશ એટલા ક્ષુલ્લક (નાનામાં નાના) ભવ પ્રહણ કરે છે. ૧૫ર એક મુહૂર્તમાં ૧૬૭૭૭૨૧૬ આવતી હોય છે. શ્રદ્ધક ભવ ૨૫૬ આવળીને હોય છે, તે અનુસારે આ ગણત્રી કરેલી છે. એક શ્વાસોચ્છવાસમાં ૧ણા ભવ કરે છે.
૯૭ સમકિતની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ. अंतमुहुत्तोवसमो, छावलि सासाण वेयगो समओ। साहियतित्तीसायर, खओ दुगुणो खओवसमो ॥१५३॥
ઉપશમ સમક્તિ અંતર્મુહૂર્ત સુધી રહે છે, સાસ્વાદન સમકિત ઉત્કૃષ્ટ છે આવલિકા સુધી રહે છે, વેદક સમકિત એક સમયનું જ છે, ક્ષાયિક સમકિત કાંઈક અધિક તેત્રીશ સાગરેપમ સુધી રહે છે, અને તેથી બમણું એટલે કઈક અધિક છાસઠ સાગરેપમ સુધી ક્ષપશમ સમકિત રહે છે. (અહીં બન્ને ઠેકાણે અધિકપણું નરભવ . સંબંધી જાણવું, એટલે કે ક્ષાયિક સમકિતવાળે જીવ સર્વાર્થ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮) સિદ્ધ વિમાનમાં તેત્રીશ સાગરોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થાય, ત્યાંથી એવી મનુષ્ય થઈ ચારિત્ર લઈ સિદ્ધિપદને પામે છે. ક્ષપશમ સમક્તિવાળે જીવ ઉત્કૃષ્ટ બે વાર વિજયાદિકમાં ૩૩ સાગરોપમના આયુષવાળો અથવા ત્રણ વાર અચુત દેવલેકમાં બાવીશ સાગરેપમના આયુષ્યવાળા દેવ થઈ મનુષ્યભવ કરી ચારિત્ર પામી મેલે જાય છે.) ૧૫૩
૯૮ નરકમાં થતી દશ પ્રકારની વેદના. दसविह वेयण निरए, सीउण्हखुहपिवासकंडू य । भयसोगपारवस्सं, जरा य वाही य दसमो य॥१५४॥
નરમાં નારકીઓને દશ પ્રકારની વેદના હોય છે, તે આ પ્રમાણે-શીત વેદના ૧, ઉષ્ણ વેદના ૨ સુધા (ભૂખ) વેદને ૩, પિપાસા (તુષા) વેદના ૪, કંડૂ (ખરજની) વેદના ૫, ભય વેદના ૬, શેક વેદના ૭, પરવશતારૂપ વેદના ૮, જરા વેદના ૯ અને દશમી વ્યાધિ વેદના ૧૦ (આ સર્વ વેદનાએ અસહ્ય હેય છે.) ૧૫૪
૯ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનું સ્થાન. अह मंदरस्स हिडा, पुढवी रयणप्पहा मुणेयव्वा । तिसु भागेसु विहि(ह)त्ता, सहस्स असी जोअणं
કરવું ? મેરૂ પર્વતની નીચે એક રાજના વિસ્તારમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વી રહેલી છે તે ત્રણ ભાગે વહેંચાયેલી છે (તેના ત્રણ ભાગ છે), અને તે એક લાખ ને એંશી હજાર જોજન જાડી છે. ૧૫૫.
૧૦૦ ભવનપતિનું તથા નારકનું વાસસ્થાનतत्थेव भवणवासी, देवा निवसंति दोसु भागेसु । तइए पुण नेरइया, हवंति बहुवेयणा निचं ॥१५६॥
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
. . ત્યાં જે તે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પિંડમાં ) બે ભાગમાં ભર નપતિ દેવો વસે છે અને ત્રીજા ભાગમાં નિરંતર અત્યંત વેદના ભેગવનારા નારકી રહેલા છે. ૧૫૬,
(બે ને એક વિભાગમાં તે શી રીતે રહેલા છે. તે સ્પષ્ટ થવાની જરૂર છે. આવા વિભાગ પાડેલા વાંચવામાં આવ્યા નથી.) વૃહદસંગ્રહણની ગાથા ૨૫ મીના અર્થમાં ૧૭૮૦૦૦ એજનમાં ભુવનપતિનું સ્થાન કહેલ છે. વધારામાં કહ્યું છે કે-૧૮૦૦૦૦ માંથી ૯૬૦૦૦ બાદ કરતાં બાકીના ૮૪૦૦૦ એજનમાં ભુવનપતિ છે એમ કેટલાક આચાર્યો કહે છે,
૧૦૧ પંદર પરમધામિકનાં નામअंबे १ अंबरिसी २ चेव, सामे ३ य सबले ४ वि य। रुद्दे ५ विरुद्दे ६काले ७ य, महाकाले ८त्ति आवरे ॥१५७॥ असिपत्ते ९ धणू १० कुंभे ११, वालू १२ वेयरणी १३ वि। खरस्सरे१४ महाघोसे१५, एवं पनरस आहिआ ॥१५८॥
અંબ ૧, અંબઋષિ ૨, શ્યામ ૩, સબલ ૪, રૌદ્ધ ૫, વિરૌદ્ર ૬, કાળ ૭, મહાકાળ ૮, વળી અસિપત્ર ૯, ધનુ ૧૦, કુંભ ૧૧, વાલ ૧૨, વેતરણી ૧૩, ખરસ્વર ૧૪, અને મહાઘોષ ૧૫-આ પ્રમાણે પંદર જાતિના પરમાધામિક કહ્યા છે. ૧૫૭-૧૫૮. તે પંદરે પરમાધામીનું જુદું જુદું કામ છે. તે જુદે જુદે પ્રકારે નારકીઓને પીડા ઉપજાવે છે. તેમાં કેટલાકનું તે નામ પ્રમાણે જ કામ છે.
૧૦૨ દશ પ્રકારનું સત્ય. जणवय१ संयम ठवणा३, नामे४ स्वे५ पडुच्चद सच्चे अ। ववहारे७ भाव८ जोगे९, दसमे उवम१० सच्चे य ॥१५९॥
જનપદ સત્ય-કંકણ દેશમાં પાણુને પિચ્ચ કહે છે તે જનપદ (દેશ) સત્ય કહેવાય છે, અર્થાત જે દેશમાં જે પદાર્થ માટે જે શબ્દ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૦ ) વપરાતા હોય તે જનપદ સત્ય ૧, લેકરૂઢિથી સર્વજનોની જે માન્યતા હેય, જેમકે કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય તે પંકજ-કમળ કહેવાય, પણ દેડકા વિગેરે પંકજ ન કહેવાય, તે સંમત સત્ય ૨, સ્થાપના સત્ય એટલે પ્રતિમા વિગેરે ૩ કુળની વૃદ્ધિ કરનાર ન હોય છતાં કેઈનું નામ કુળવર્ધન પાડ્યું છે તે તે નામ સત્ય ૪, સાધુ વિગેરેને વેષ ધારણ કર્યો હોય અને તેવા પ્રકારના તેનામાં આચાર હેય કે ન હેય છતાં તેને સાધુ કહે તે રૂપસત્ય ૫, નાનું મોટું, પિતા પુત્ર વિગેરે પરસ્પરને આશ્રીને કહેવાય છે, જેમકે અનામિકા આંગળી ટચલી આંગળીની અપેક્ષાએ મેટી છે અને વચલી આંગળીને આશ્રીને નાની છે, એક જ પુરૂષ પિતાના પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે અને પિતાના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર પણ છે, તે પ્રતીત્યસત્ય ૬, વ્યવહારમાં અનુદરા કન્યા કહેવાય છે, અનુદશને અર્થ પટ વિનાની એવો થાય પણ વ્યવહારમાં ગર્ભવિનાની હોય તેને જ ''અનુદા કહેવાય છે, તે વ્યવહાર સત્ય ૭, બગલામાં શ્વેત વર્ણ વધારે છે અને બીજા વર્ગ ઘણા જ અલ્પ છે તેથી તેને વેત કહે એ ભાવ સત્ય ૮, પાસે દંડ (લાકડી) રાખવાથી તે માણસ દંડી કહેવાય અથવા છત્ર ધારણ કરવાથી તે માણસ છત્રી કહેવાય વિગેરે કઈ વસ્તુના યોગને લીધે તે વસ્તુવાળો પોતે પણ તે કહેવાય તે યોગ સત્ય ૯, તથા તળાવને સમુદ્ર સમાન કહેવું તે ઉપમા સત્ય ૧૦આ રીતે સત્યના દશ પ્રકાર છે, ૧૫૯. - ૧૦૩ અસત્ય બલવાનાં દશ કારણે कोहे १माणे २ माया ३, लोभे ४ पिज्जे ५ तहेब दोसे ६ य। हास ७ भय८ अक्खाइय ९,
૩વવા ૨૦ નિસિથા મા કેધ ૧, માન, માયા ૩, લાભ ૪, પ્રેમ-રાગ ૫, ઠેષ ૬, હાસ્ય-મશ્કરી ૭, ભય ૮, અવર્ણવાદ-ખોટું આળ ૯ અને ઉપઘાત-આઘાત ૧૦-આ દશ કારણને લીધે અસત્ય બેલાય છે, (આ દશે પ્રકાર ત્યાગ કરવા લાયક છે.) ૧૬. .
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ૧૦૪ ઉસૂત્રરૂપ અસત્ય બલવાનું ફળ. इक्केण दुब्भासिएण, मरीइओ दुक्खसायरं पत्तो। भमिओ कोडाकोडी, सागरसिरिणामधिज्जाणं ॥१६॥
એક જ દુભાષિતવડે એટલે “હે કપિલ! તે જિનેશ્વરના માર્ગમાં પણ ધર્મ છે અને મારા માર્ગમાં પણ ધર્મ છે. એવા એકજ અસત્ય (ઉત્સત્ર) ભાષણવડે મરીચિ દુખસાગરને પામે, અને કેટકેટિ સાગરોપમ સુધી સંસારમાં ભટક. (આ મરીચિ મહાવીર સ્વામીને જીવ સમજે.) ૧૬૧.
૧૦૫ સત્યનું માહાભ્ય. जइ न सकसि काउं, सम्मं अइदुक्करं तवचरणं ।' तो सञ्चं भासिज्जा, जह भणियं वीयराएहि ॥ १६२॥
હે જીવ! જે તું અત્યંત દુષ્કર એવા તપ અને ચારિત્રને અથવા તપના આચરણને સમ્યક પ્રકારે કરવાને શક્તિમાન ન હો તો જે પ્રમાણે જિદ્વાએ કહ્યું છે તે પ્રમાણે તું એક સત્ય વચનજ બેલ, (સત્ય વચનજ સર્વ ધર્મમાં અગ્રેસર છે, એટલે એકલા સત્યથીજ તારી કાર્યસિદ્ધિ થશે, કેમકે સત્યમાં સમક્તિને પણ સમાવેશ છે.) ૧૬૨
૧૦૬ ગીતાર્થ કેવું વચન ન બેસે. આ जेण परो दुभिजइ, पाणिवहो जण होइ भाणएणं । अप्पा पडइ किलेसे, न हु तं जपंति गीयत्था ॥१६३॥
જે વચન બેલવાથી બીજે પ્રાણી દુઃખી થાય, તથા જે વચન બોલવાથી પ્રાણીને વધ થાય અને પિતાને આત્મા કલેશમાં પડે તેવું વચન ગીતાર્થો બોલે નહીં, ૧૬૩ (ગીતાર્થ માટે આવાં વચન બેલવાનો સંભવજ લેતો નથી) ..• • -
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૨) - ૧૦૭ દાન સંબંધી વિચાર, जे अदाणं पसंसंति, वहमिच्छंति पाणिणं । નફળ (તં) ઉત્તેતિ, વિત્તિ છે વતિ તે સરકા - જેઓ અસંયતિના દાનની પ્રશંસા કરે છે, તેઓ પ્રાણીના વધારે છે છે અને જેઓ અનુકંપાદાનને નિષેધ કરે છે, તેઓ અન્યની વૃત્તિ છેદ કરે છે. એટલે તેઓ અંતરાય કર્મ બાંધે છે. ૧૪(આ ગાથાનું ત્રીજું પદ અશુદ્ધ જણાય છે.)
૧૦૮ સજ્જને કેવું બેલિવું? संतेहिं असंतेहिं, परस्स किं जंपिएहिं दोसेहिं । अत्थो जत्थ न लब्भइ, सो अमित्तो कओ होइ. ॥१६५॥
છતા અથવા અછતા બીજાના દેષ બલવાથી શું ફળ છે? કઈજ ફળ નથી, કેમકે તેમાં કોઈ પણ અર્થ–ધનાદિક મળતું નથી, અર્થ સરતે નથી અને ઉલટે તેને શત્રુ કરાય છે તે શત્રુ થાય છે. ૧૬પ૦ मा होउ सुअग्गाही, मा जंपह जं न दिलं पञ्चक्खं । पञ्चक्खे वि अ दिडे, जुत्ताजुत्तं वियारेइ ॥ १६६ ॥ * શ્રતગ્રાહીન થવું. એટલે કે તેની પાસેથી કાંઈ વાત સાંભળી કે તરત જ તેને વગરવિચારે સત્ય માની લેવી નહીં. વળી જે પ્રત્યક્ષ જોયું ન હોય તે પણ બીજાની પાસે ન કહેવું, તથા પ્રત્યક્ષ જોયા છતાં પણ યોગ્ય અને અગ્યનો વિચાર કરવો. અર્થાત વાગ્યકહેવાગ્ય-સંભવિત હોય તે જ કહેવું, અયોગ્ય-અસંભવિત હોય તે તે કહેવું નહીં, ૧૬૬,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩) ૧૯ રોષ વખતે કાર્ય ન કરવું. , पढम चियं रोसभरे, जा बुद्धी होइ सा न कायव्वा । अह कीरइ ता नूणं, न सुंदरो होइ परिणामो ॥१६७।।
પ્રથમ કેધને આવેશ આવે તે વખતે જે બુદ્ધિ થાય તે પ્રમાણે કાર્ય કરવું નહીં, જો કદાચ કરે તો અવશ્ય તેનું પરિણામ સારું આવે નહીં, તેને વિમાસવું જ પડે. (એટલા ઉપરથી જ આવેશ શાંત થયા પછી જે કરવા યોગ્ય લાગે તે કરવું એમ કહેલ છે.) ૧૭ ૧૧૦ શ્રી કષભદેવ સ્વામીએ પ્રથમ ભાવે કરેલી
સમકિત પ્રાપ્તિ. परितुलिय कप्पपायव-चिंतामणिकामधेणुमाहप्पं । सम्मत्तमहारयणं, पत्तं धणसत्थवाहेण ॥ १६८ ॥
શ્રી ભદેવ સ્વામીના જીવે પ્રથમ ધન સાર્થવાહના ભવમાં કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિ રત્ન અને કામધેનુના માહાત્રયની તુલના કરનાર એટલે તેનાથી પણ અધિક માહામ્યવાળા સમકિતરૂપી મહારત્નને પ્રાપ્ત કર્યું હતું. ૧૬૮ (આ ગાથા સહજ ફેરફાર સાથે શ્રાદ્ધગુણવિવરણમાં ૧૩ મી છે.)
૧૧૧ સમકિતદષ્ટિનાં લિંગ. सम्वत्थ उचियकरणं, गुणाणुराओ रई य जिणधम्मे । अगुणेसु अ मज्झत्थो, सम्मद्दिहिस्स लिंगाई॥१६९॥
સર્વ ઠેકાણે ઉચિતપણું સાચવવું, ગુણ તેમજ ગુણીને વિષે અનુરાગ-પ્રીતિ રાખવી. જિનેશ્વરના ધર્મને વિષે રતિ-પ્રીતિ રાખવી, અને નિર્ગુણી માણસ ઉપર મધ્યસ્થપણું રાખવું, એ સમકિતીનાં લિંગ છે. ૧૬૯, (સમકિતની ૬૭ બોલમાં ૩ લિંગ કહ્યા છે તે જાદા છે.)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૪)
૧૧૨ સમ્યગ્દષ્ટિ ને મિથ્યાદૃષ્ટિની વહેંચણ सामन्नजण तब लिंग-धारिणो अगीयत्थ सेनियाईया | पंचुत्तरसुर संवेग - पक्खिणो अट्टमा य जई ॥ १७० ॥ पडमा मिच्छादिड्डी, चउरो संसारभमणहेउ ति । इयरा सम्मदिट्टी, अरहा निव्वाणमग्गस्स ॥ १७१ ॥
સામાન્ય માણસ ૧, જ્ઞાન તપસ્વી ૨, લિંગધારી ૩, અગીતા ૪, શ્રેણિકાદિક સમિકતી જીવા પ, પાંચ અનુત્તરવાસી દેવ ૬, સવેગ-પાક્ષિક ૭, અને આમા યતિ ૮–તેમાંથી પહેલા ચાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે અને તે સ’સારમાં પરિભ્રમણ કરનારા છે. બીજા ચાર સમકિત ષ્ટિ છે, તેઓ મેક્ષમાર્ગને ચાગ્ય છે–માક્ષે
જનારા છે. ૧૭૦=૨૭૧.
વિરતિના સ્વરૂપને જાણે, વિરતિ અંગીકાર કરે તે વિરતિ પાળે; તેમજ ન જાણે, ન આદરે તે ન પાળે એ છ પ્રકારના ત્રિકસયાગી આઠ ભાંગા થાય છે તે નીચે પ્રમાણે:—
૧ ન જાણે, ન આદરે, ન પાળે તે સામાન્ય મિથ્યાદૃષ્ટિ જાણવા ૨ ન જાણે, ન આદરે, પણ પાળે તે અજ્ઞાન તપસ્વી જાણવા. તેઓ સમ્યગ્ જ્ઞાન રહિત હેાવાથી જાણી કે આદરી શકતા નથી.
૩ ન જાણું, આદરે, ન પાળે તે પાપ સ્થાદિ વ્યલિંગી જાણવા. તેઓ વ્રત ગ્રહણ કરે છે પણ પાળતા નથી.
૪ ન જાણે, આદરે ને પાળે તે યક્ જ્ઞાન વિનાના મિથ્યાશ્રી, અભવી તેમજ ગીતા જાણવા.
આ ચારે ભગવાળા સમ્યગ્ જ્ઞાન વિનાના હોવાથી મિથ્યા
દૃષ્ટિ છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) પ. જાણે, ન આરે, ન પાળે તે એણિક કૃષ્ણાદિ ધર્મના સમ્યગું સ્વરૂપને જાણતાં છતાં અધિરતિના તીવ્ર ઉદયથી આદરી શકતા નથી અને પાળતા પણ નથી
૬ જાણે, આદરે નહીં, પણ પાળે તે અનુત્તર વિમાનના દેવો સમજવા, તેઓ ધર્મના સમ્યમ્ સ્વરૂપને જાણે, પણ અવિરતિના ઉદયથી આદરે નહીં પરંતુ પાળે ખરા
? ૭ જાણે આદરે પણ પાળે નહીં તે ધર્મના સમ્યમ્ સ્વરૂપને જાણે આદરે અને પાળી શકે નહીં. તેઓ પશ્ચાત્તાપ કર્યા કરે અને વેશ છેડીને વિપક્ષીપણે વર્તે, - ૮ જાણે આદરે અને પાળે તે સર્વ પ્રકારના મુનિઓ જાણવા તેઓ ધર્મના સમ્યગ સ્વરૂપને જાણે છે, અંગીકાર કરે છે અને સમ્યમ્ પ્રકારે પાળે પણ છે.
આ ચારે પ્રકાર સમકિત દૃષ્ટિના જણવા-એ ચારે ભંગ ગ્રાહ્ય છે. એનું વિશેષ સ્વરૂપ શ્રી જ્ઞાનવિમળમૂરિત અષ્ટભંગીની સઝાયમાં બતાવેલું છે.
૧૧૩ મિથ્યાત્વનું મહા માઠું ફળ क्सि वेसानर विस हर-हरि करि अरिणो हणंति भवमेगं। मिच्छत्तं सत्ताए, हणइ अणंताउ भबकोडि ॥ १७२ ।।
વિષ ધાનર (અગ્નિ), વિષધર (સર્પ), હરિ (સિંહ), કરિ (હાથી) અને અરિ (શત્રુ )એ સર્વે પ્રાણુના એકજભવને . હણી શકે છે; (પ્રાણથી જીવને વિખુટે પાડે છે) પરંતુ મિથ્યાત્વ તે સત્તામાં હેવાથી પ્રાણુને અનંતકેટિ ભોમાં હણે છે. અર્થાત્ અનંતા ભવ કરાવે છે. ૧૭૨ दसणभट्टो भट्ठो, दसणभहस्स नत्थि निव्वाणं । सिझति चरणरहिया, दंसणरहिया न सिझंति ॥१७३॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬) સમકિત દર્શનથી છે ભ્રષ્ટ (રહિત) હેય તેને જ ખરે ભ્રષ્ટ કહે, કેમકે સમકિત દર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલાને નિર્વાણ (મેક્ષ) પ્રાપ્ત થતું જ નથી. કદાચ ચારિત્ર હિત હેય તે અર્થાત દ્રવ્યચારિત્ર વિનાને (ભાવચારિત્રવાળ) સિદ્ધ થઈ શકે છે, પરંતુ જે સંમતિ દર્શનથી રહિત હોય તે કદાપિ સિદ્ધ થઈ શકતા જ નથી. ૧૯૩
: ૧૧૪ સુપાત્ર દાનનું ફળ. आरुग्गं सोहग्गं, आणेसरियं मणिच्छिओ विहवो । सुरलोयसंपया वि य, सुपत्तदाणाइदुम्मफला ॥१७४॥
આરેગ્યતા, સૈભાગ્ય, આજ્ઞાવાળું ઐશ્વર્ય, મનવાંચ્છિત વૈભવ તથા દેવેલેકની સપદા-એ સર્વ સુપાત્રદાનાદિ વૃક્ષનાં ફળ છે. ૧૭૪ (સુપાત્રદાન પરંપરાએ મોક્ષ પણ આપે છે.) दाणं सोहग्गकर, दाणं आरुग्गकारणं परमं । दाणं भोगनिहाणं, दाणं ठाणं गुणगणाणं ॥ १७५ ॥ " દાન એ સભાગ્યને કરનારું છે, દાન ઉત્કૃષ્ટ આરોગ્યનું કારણ છે, દાન એ ભેગનું નિધાન છે અને દાન એ ગુણના સમૂહનું સ્થાન છે. ૧૭૫, दाणेण फुरइ कित्ती, दाणेण य हुंति निम्मला कंति । दाणावजियहियओ, अरिणो वि य पाणियं वहइ ॥१७६॥
દાનવડે કીતિ ફેલાય છે, દાનવડે નિર્મળ કાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે, દાનવડે જેનાં હૃદય વશ થયાં છે એવા શત્રુઓ પણ પિતાને ત્યાં પાણી ભરે છે, એટલે દાનથી વશ થયેલા શત્રુઓ પણ પોતાના કિંકર જેવા થઈ જાય છે. ૧૭૬ . : - - - - - - - -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૭) ૧૧૫ દાનના ભેદ તથા તેનું ફળ. * अभयं सुपत्तदाणं, अणुकंपा उचिय कित्तिदाणं च । दुन्नि वि मुक्खो भणिओ, तिन्नि वि भोगाइयं दिति।१७७। - અભયદાન ૧, સુપાત્રદાન ૨, અનુકંપાદાન ૩, ઉચિતદાન ૪, અને કીર્તિદાન આ પાંચ પ્રકારના દાનમાંથી પહેલા બે દાનથી મોક્ષ મળે એમ કહ્યું છે અને પાછળના ત્રણે દાન ભેગાદિક આપના કહ્યા છે. ૧૭૭,
૧૧૬ મનના વ્યાપારની મુખ્યતા.. मणवावारो गरुओ, मणवावारो जिणेहि पण्णत्तो । अह नेइ सत्तमाए, अहवा मुक्खं पयासेइ ॥ १७८ ॥
સર્વ વ્યાપાર કરતાં મનને વ્યાપાર માટે છે, કેમકે મનને વ્યાપારજ તંદુલ મત્સ્ય વિગેરેની જેમ પ્રાણીને સાતમી નરકે પણ લઈ જાય છે, અથવા પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિની જેમ મેક્ષ પણ પ્રકાશે છે-આપે છે, એમ જિનેશ્વરે કહ્યું છે. ૧૭૮. ૧૧૭ મહાવીર સ્વામીના મુખ્ય દશ શ્રાવકનાં નામ आणंद१ कामदेवेर, चुलणिपिया३ तह य सुरादेवे४ । चुल्लसय५ कुंडकोलिय६, सद्दालपुत्तो७ य नायव्वो ।१७९। अहमो य महासयगोद, नवमो य नंदिणीपिया९ । तेतलिपिया१० य दसमो, एयाइ सड्डाण नामाइं ॥१८॥
આણંદ ૧, કામદેવ ૨, ચલણી પિતા ૩, તથા સુરદેવ છે, ચુલશતક ૫, કંડોલિક ૬, સદ્દાલપુત્ર ૭, આઠમે મહાશતક ૮, નવમે નંદિનીપિતા ૯ અને દશમે તેતલીપિતા ૧૦-આ દશ મહાવીર સ્વામીના મુખ્ય શ્રાવકનાં નામ છે. ૧૯-૧૮૦..
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮ આનંદાદિક શ્રાવકનાં નિવાસસ્થાન, वाणियगामं १ चंपा २, दुके काणारसी य नयरीए ३-४ । आलंभिया ५ य पुरवर, कंपिल्लपुरम्मि.६ बोधब्बं ॥१८॥ पोलासं७ रायगिहं८, साक्थीपुरी य दुनि उप्पन्ना ९-१० । एए उवासगाणं, गामा खलु होति बोधव्वा ॥ १८२॥
આણંદનું નિવાસસ્થાન વાણિજ્ય ગામ ૧, કામદેવની ચંપાનગરી ૨, ચુલની પિતા અને સુરવની વાણારસી નગરી. ૩-૪, ચુલ્લશતકની આલંભિકા નગરી પ, ફડકેલિકનું કાંપિલ્યપુર જાણવું ૬, સદ્દાલપુત્રનું પિલાસપુર ૯, મહાશતકનું રાજગુહ૮, તથા નંદિનીપિતા અને તેલીપિતા એ બે શ્રાવતિ નગરીમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, ૯-૧૦-આ પ્રમાણે દશે શ્રાવકેના ગામો છે એમ જાણવું. ૧૮૧-૧૮૨
૧૧૯ દશે શ્રાવની સ્ત્રીઓનાં નામ सिवनंद १ भद्द २ सामा ३,
___ धण ४ बहुल ५ पुसणि ६ अग्गिमित्ता ७ य । रेवइ ८ य अस्सणी ९ तह,
Íળિ૦ મઝાળ નામાળ શરૂ I આનંદને શિવાનંદા નામની સ્ત્રી હતી , કામદેવને ભદ્રા . ૨, ચુલની પિતાને શ્યામા ૩, સુરદેવને ધન્યા ૪, ચુલશતકને બહુલા
૫, કુંડલિકને પૂષા ૬ સદ્દાલપુત્રને અગ્નિમિત્રા ૭, મહાશતકને રેવતી ૮, નંદિનીપિતાને અધની ૯ અને તેલીપિતાને ફાગુની નામની ભાર્યા હતી ૧૦, આ પ્રમાણે તેમની ભાયીઓનાં નામ છે, ૧૮૩
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ ). ૧૨૦ આનંદાદિક શ્રાવકને ઉપસર્ગ વિગેરે. ओहिनाण१ पिसाएर, माया३ वाही४ धण५ उत्तरिजे६ य। भज्जाइसुया७ तह, दुव्वयाट निरुवसग्गया तिन्नि ॥१८॥
પહેલાને અવધિજ્ઞાન થયું છે. ૧, બીજાને પિશાચથી ૨, જીજાને માતાથી ૩, ચેથાને વ્યાધિથી ૪, પાંચમાને ધનથી પ, છઠ્ઠાને ઉત્તર દેવાથી ૬, સાતમાને ભાર્યાદિથી ૭ અને આઠમાને દુત્તા સ્ત્રીથી ૮એમ સાત શ્રાવકને એ અનુક્રમે ઉપસર્ગો થયા છે અને છેલ્લા બેને તથા પહેલા આનંદ મળી ત્રણને ઉપસર્ગ થયા નથી. ૧૮૪. (આનંદ શ્રાવકને અને છેલ્લા બે શ્રાવકને મળી ૩ ને ઉપસર્ગો થયા નથી, આનંદને અવધિજ્ઞાન થયેલ છે.)
શ્રી વર્ધમાન દેશના વિગેરેમાં જોતાં આનંદ પછીના છે શ્રાવકોને દેવોએ ઉપસર્ગ કર્યા છે, અને આઠમા મહાશતકને તેની ભાર્યાએ ઉપસર્ગ કર્યા છે. આ ગાથામાં દેવ શિવાય જુદાં જુદાં નામ લખ્યાં છે તેને હેતુ આ પ્રમાણે સંભવે છે-બીજા કામદેવ શ્રાવકને દેવે પિશાચરૂપે ઉપદ્રવ ઘણે કર્યો હતો તેથી ત્યાં પિશાચ શબ્દ લખે છે. ત્રીજા ચુલની પિતા પાસે તેના પુત્રને માર્યા છતાં તે ક્ષેભ પામ્યો નહીંછેવટે તેની માતાને મારવાને ઉપ કર્યો ત્યારે તે ક્ષોભ પામ્યો તેથી ત્યાં માતા શબ્દ લખ્યો છે. ચોથે સુરદેવ બીજા સર્વ ઉપદ્રવથી ક્ષેભ પામ્યા નહીંછેવટ તેના શરીરમાં વ્યાધિ ઉત્પન્ન કરવાનું કહ્યું ત્યારે ક્ષોભ પામે, તેથી ત્યાં વ્યાધિ શબ્દ લખે છે. પાંચમો ચુલ્લશતક બીજા ઉપસર્ગોથી ક્ષોભ પાપે નહીં, છેવટ તારૂં સર્વ ધન લઈને નાંખી દઈશ એમ કહી સર્વ ધન દેવતાએ તેની પાસે લાવી તે લઈ જાય છે એમ તેને દેખાડયું ત્યારે તે ક્ષે પાયે, તેથી ત્યાં ધન શબ્દ લખે છે. છઠ્ઠા કંડકેલિકને ગશાળકમતિદેવે ગોશાળાને ધર્મ અંગીકાર કરવાનું કહ્યું અને તેના ધર્મની પ્રશંસા કરી છતાં તે ક્ષોભ પામે કે નહીં અને ઉલટો તે દેવને યુકિતથી ઉત્તર આપી જીતી લીધે, તેથી ત્યાં ઉત્તર શબ્દ લખે છે. સાતમે સદાલપુરના સુચના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરણથી ક્ષેભ પાયે નહીં, પણ છેવટ તેની સીને મારવાનો ઉપસર્ગ કર્યો ત્યારે તે ક્ષોભ પામે, તેથી ત્યાં ભાર્યાદિસુતા શબ્દ લખે છે, અને આઠમા મહાશતકને કેઈવે ઉપસર્ગ કર્યો નથી, પરંતુ તેની દુષ્ટ (સંપટ) ભાર્યા રેવતીએ ઉપસર્ગ કર્યા છે. તેમાં છેવટ સુધી ક્ષોભ પામ્યો નથી, પરંતુ અવધિજ્ઞાનથી રેવતીનું સ્વરૂપ જાણીને તેણીને દુર્ગતિમાં જવાનું દુર્વચન કહ્યું હતું. તેથી શ્રી ૌતમસ્વામીના કહેવાથી તે દુર્વચનની તેણે આલોચના લીધી હતી વિગેરે. અહીં ગાથામાં દુવ્રયા શબ્દ લખે છે તે ઉપરથી દુત્તા (દુરાચરણી) ભાર્યા સમજવી. એ દુવ્રયા શબ્દનો બીજો અર્થે દુર્વચન પણ થઈ શકે છે. નવમા અને દશમા શ્રાવકને ઉપસગ થયાજ નથી,
૧૨૧ આણંદાદિક શ્રાવકોના કુળની સંખ્યા. चालीस सहीर असीइ३,..
सही४ सही५ य सहीद दससहस्सा ७। असीइ८ चत्ता९ चत्ता१०, चउप्पयाणं सहस्साणं ॥१८५॥ - આણંદને ચાળીશ હજાર ગાયે હતી ૧, કામદેવને સાઠ હજાર ૨, ચુલની પિતાને એંશી હજાર ૩ સુરાદેવને સાઠ હજાર ૪ ચુલશતકને સાઠ હજાર ૫, કુંડલિકને સાઠ હજાર ૬ સદાલપુત્રને દશ હજાર ૭, મહાશતકને એંશી હજાર ૮, નંદિનીપિતાને ચાળીશ. હજાર ૯ અને તેલીપિતાને ચાળીશ હજાર ચતુષ્પદ એટલે ગાયે હતી. ૧૦ (દશ હજાર ગાયોનું એક ગોકુળ કહેવાય છે.) ૧૮૫.
૧રર આણંદાદિક શ્રાવકના ધનની સંખ્યા बार? ठारसर चउवीस३, तिविहमहार६ तह य तिन्नेवा सव्वण्णे चउवीसं८, बारस९ बारस१० कोडीओ ॥८॥
આણંદને બાર કરોડ સુવર્ણ-સેનામહેર પ્રમાણ દ્રવ્ય હતું - કામદેવને અઢાર કરેઠ ૨, ચુલની પિતાને ચોવીશ કોડ ૩,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧) સુરાદેવ, ચુલશતક અને કંકલિક એ ત્રણને અઢાર અઢાર કરે ૬ સહાલમુત્રને ત્રણ કરોડ ૭, મહાશતકને ચોવીશ કોડ , નંદિનીપિતાને આર કરોડ ૯ અને તેલીપિતાને બાર કરે સુવર્ણ હતું, ૧૦, ૧૮૬ ૧૨૩ આણંદાદિક શ્રાવકોએ ભેગપભેગ- -
પરિમાણ વ્રતમાં કરેલ નિયમ. उल्लवणं१ दंतवणं२,
फले३ अभिगणे४ वट्टणे५ सणाणे६ य। वत्थे७ विलेवणे८ पुप्फे९,
आभरण१० धूव११ पेयाइ१२ ॥ १८७ ॥ મરણોરાક પર ઘણી,
सागे१७ माहुर१८ जम्मण१९ पाणे२० य । तंबोले२१ इगवीसं,
आणंदाईण अभिग्गहा ॥ १८८ ॥ ઉલ ઉતારવા માટે જેઠીમધનું કાષ્ટ ૧, દાંત સાફ કરવા માટે મહુડાનું દાતણ ૨, મસ્તક સાફ કરવા માટે આમળાનું ફળ ૩, અભંગન માટે શતપાક અને સહસ્ત્રપાક તેલ ૪, ઉદ્વર્તન માટે સુગંધી ચૂર્ણ ૫, સ્નાન માટે આ ઘડા પાણી ; શરીરે એવાનું એક રેશમી વસ્ત્ર તથા બે સુતરાઉ વસ્ત્ર ૭, કેસર, ચંદન, કસ્તુરી વિગેરે સુગંધી પદાર્થનું વિલેપન ૮, પુષ્પમાં કમળનું પુષ્પ અને ચાલતીતી સાળા ૯, આભરણમાં ચિત્ર વિનાના બે કુલ અને એક નામાંકિત મુદ્રિકા ૧૦, ધૂપમાં અગર અને તુક્કનો ધૂપ ૧૧, પિયામાં મગ અને ચોખાની પયા ૧૨, ભક્ષ્યમાં ખાંડ પાયેલા ઘેબર ૧૩, એદનમાં કદના ચખા ૧૪, કઠોળમાં મગ, અડદ અને ચણાની દાળ ૧૫, ઘતમાં શરદુકામાં થયેલું ગાયનું ઘી
*
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨ )
શાકમાં રાયડાડી, આમળા અને અગથીયા ( અથવા ચંચુ, મડુ ફ્રિકા અને સાવસ્તિ ) ૧૭, ફળમાં પલક અને ખીલી વિગેરેનાં મધુર ફળ ૧૮, જમણમાં વડા અને પૂરણ ૧૯, પાણીમાં આકાશથી પડેલું જળ ૨૦, તાંબૂલમાં જાયફળ, કંકાલ, કપૂર, એલચી અને લવિંગ એ પાંચ સુગંધીવાળું નાગરવેલી પાન ૨૧–આ એકવીશ જાતના અભિગ્રહા આનંદાદિક દરો શ્રાવકોના જાણવા. લાગાપભાગ વ્રતમાં ઉપર કહેલી વસ્તુઓજ માત્ર વાપરવી; બીજી સર્વ વસ્તુના ત્યાગ કર્યાં હતા એમ સમજવુ', '૧૮૭–૧૮૮,
૧૨૪ પહેલા આણંદ અને આઠમા મહાશતકને થયેલ અવધિજ્ઞાનનું પ્રમાણુ,
उड्डूं सोहम्मसुरे, लोलय नरए अहे य उत्तरे हिमवं । પંચતયં તિતિજ્ઞાપુ, હી આળસયસ પ્ર૮૬॥
ઉંચે સુધર્માં દેવલાક સુધી, નીચે લેાલુક નામના નરકના પાથડા સુધી, ઉત્તર દિશામાં હિમવંત પર્યંત સુધી, તથા બાકીની ત્રણ દિશા એટલે પૂ, દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાએ પાંચસો પાંચસેા યાજન સુધી ( લવણસમુદ્રમાં ) દેખી શકે એવુ... આનંદ તથા મહાશતકને અવધિજ્ઞાન થયું હતું. ૧૮૯
૧૫ શ્રાવકની અગ્યાર પ્રતિમા.
दंसण १ वय२ सामाइय३,
पोसह ४ पडिमा ५ य बंभ६ सच्चित्ते७ । आरंभ८ पेस९ उद्दिठ्ठ - वज्जण १० समण भए११ अ ॥ १९०॥ દન પ્રતિમા ૧, વ્રત ૨, સામાયિક ૩, પાષધ ૪, કાયોત્સર્ગ પ્રતિમા ૫, બ્રહ્મચ ૬, સચિત્ત ત્યાગ ૭, આર્ભ ત્યાગ ૮૬ ગ્રેષ્ઠ ત્યાગ ૯, ઉદ્દિષ્ઠ ત્યાગ ૧૦ અને શ્રમણભૂત ૧૧-આ અગ્યાર પ્રતિમા શ્રાવકને વહુન કરવાની હાય છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૩)
..
વિવરણ-એક માસ સુધી સમતિને વિષે અતિચાર -રહિતપણે વતાં ત્રિકાળ જિનપૂજા કરવી એ પહેલી દર્શન પ્રતિમા ૧, પહેલી પ્રતિમાની ક્રિયા સહિત બે માસ સુધી અતિચાર રહિત શુદ્ધ પાંચ અણુવ્રત પાળવા એ ત્રીજી "વ્રતપ્રતિમા ર, પહેલી બંન્ને પ્રતિમાની ક્રિયા સહિત ત્રણ માસ સુધી સાંજ સવાર એ વાર શુદ્ધ સામાયિક કરે તે ત્રીજી સામાયિક પ્રતિમા ૩, પૂર્વની ક્રિયા સહિત ચાર માસ સુધી ચાર અથવા છ પ તિથિએ (અષ્ટી, ચતુદેશી, પૂર્ણિમા તે અમાવાયાએ જો એ અષ્ટમીએ ને એ ચતુર્દશીએ કરે તા છ તિથિએ પાસહુ થાય.) ચારે પ્રકારના સ`થી પાષધ આઠ પહેારના ગ્રહણ કરે તે ચેાથી પાષધ પ્રતિમા ૪, પૂર્વક્રિયા સહિત પાંચ માસ સુધી શુદ્ધ ચિત્તવાળા, સ્નાન રહિત, પ્રામુક ભાજન કરનાર, દિવસે સ થા બ્રહ્મચર્ય પાળનાર અને રાત્રિએ પેાતાનીજ સ્ત્રીને વિષે પણ પરિમાણ કરનાર શ્રાવક ચાર અથવા છ પર્વ તિથિએ વૈષધ ગ્રહણ કરી આખી રાત્રિ પ્રતિમાપણે એટલે કાયાત્સર્ગ રહે તે પાંચમી પ્રતિમા પ્રતિમા અથવા કાયાત્સગ પ્રતિમા ૫, પૂર્વની સર્વ ક્રિયા સહિત છ માસ સુધી સર્વથા બ્રહ્મચર્ય પાળે તે છઠ્ઠી બ્રહ્મચર્ય પ્રતિમા ૬, પૂર્વની ક્રિયા સહિત સાત માસ સુધી સ સચિત્તના ત્યાગ કરે તે સાતમી સચિત્ત ત્યાગ પ્રતિમા ૭, પૂર્વોક્ત ક્રિયા સહિત આઠ માસ સુધી પાતે આરંભ સમારંભ ન કરે તે આઠમી આર’ભત્યાગ પ્રતિમા ૮, પૂર્વાંત ક્રિયા સહિત નવ માસ સુધી ખીજા પાસે પણ આર્ભ ન કરાવે તે નવમી પ્રેખ્યત્યાગ પ્રતિમા ૯. પૂર્વોક્ત ક્રિયા સહિત દશ માસ સુધી પેાતાને ઉદ્દેશીને કરેલા આહારના ત્યાગ કરે, મસ્તકે શિખા રાખે અથવા સુડન કરાવે, ધનના પણ ત્યાગ કરે તે દશમી ઉદ્દિષ્ટત્યાગ પ્રતિમા ૧૦, તથા અગ્યાર માસ સુધી મસ્તકે લાચ કરે અથવા મુંડન કરાવે, રજોહરણ ધારણ કરે, પરિગ્રહમાં આહાર માટે પાત્રાં જ રાખે અને “ પ્રતિમાને વહન કરનારા મને ( શ્રાવકને ) ભિક્ષા આપે।.” એમ કહી પાતાની જાતિને વિષે ભિક્ષા લેવા વિચરે, તે અગ્યારમી શ્રમણભૂત પ્રતિમા કહેવાય છે. ૧૧, ૧૯૦, (આ અગ્યારે પ્રતિમામાં અતિચાર લગાડાતા નથી અને કોઈ પ્રકારના આગાર પણ હેાતા નથી. )
።
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪)
૧૨૬ 'આંણુ દાદિક શ્રાવકાનું પ્રતિમાવહન તથા પલાકગમન. इक्कारस पडिमाओ, वीस परियाओ अणसणं मासे । सोहम्मे च पलिया, विदेहे सिज्झइस्सति ॥ १९९ ॥
ઉપર કહેલી અગ્યારે પ્રતિમાઓ આનંદાદિક કરો સાકાએ વહન કરી હતી, સર્વે એ વીશ વર્ષ દર્શાવરિત પાળી હતી. સર્વે એ છેવટે એક માસનું અનશન કર્યુ હતુ. અને સર્વે સાધમ દેવલાકૅમાં ચાર પલ્યાપમના આયુષ્યવાળા દેવપણે ઉપજ્યા છે, ત્યાંથી ચ્યવી સર્વે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થઈ સિદ્ધિપદને પામશે. ૧૯૧.
૧૨૭ આનંદાદિક શ્રાવકા પહેલા દેવલાકમાં કયા કયા વિમાનમાં ઉપજ્યા છે ?
अरुणे १ अरुणाभे २ खलु,
अरुणप्पह ३ अरुणकंत ४ सिद्धे ५ य ।
अरुणज्झय ६ रुपए ७,
सयम वडसे (वडिंसए) ८ एगथे ९ कीले ९० ॥ १९२॥
ધ્વજ
અરૂણુ વિમાન ૧, અરૂણાભ વિમાન ૨, અરૂણપ્રભ વિખાન ૩, અરૂણકાંત વિમાન ૪, અસિદ્ધ વિમાન ૫, વિમાન ૬, અરૂણરૂચિ વિમાન છે, અરૂણવત્ત સક વિમાન ૮, અવેર વિમાન હું અને કીલ વિમાન ૧૦-આ દશે વિમાનમાં અનુએ આનદાર્દિક દરો શ્રાવકા ઉત્પન્ન થયા છે. ૧૯૨ ( આ નામામાં ૯ મુ, ૧૦ મું નામ ગાથામાં અશુદ્ધ લાગે છે તે અને વર્ધમાનદેશનામાં અરૂણપ્રભ છે. બીજા નામેામાં પણ કેટલાક નામે તેની સાથે મળતા આવતા નથી.)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ સામાયિકમાં વર્જવાના અશ્વીશ કે પછી
- પ્રથમ કાયાને લગતા ૧૨ દેશ, पल्हत्थी१ अथिरासण२, दिसिपरिवत्तिय३ कज्ज४ वट्ठभे५ अइअंगवग्गणागण६,
आलस७ करकड८ मले९ कंडू१० ॥१९३॥ विस्सामण११ तह उंघण१२,
इय बारस दोसवज्जियं जस्स । कायसामाइय सुद्धं, एगविहं तस्स सामइयं ॥ १९४॥
પલાંઠી વાળવી (પગ પર પગ ચડાવવા અથવા પગ બાંધીને બેસવું તે) ૧, આસનની અસ્થિરતા ૨ બેઠકની દિશા ફેરવવી ૩, આરંભનું કાર્ય કરવું ૪, ભીંત આદિકને ટેકે (એઠીંગણ) કે ૫, શરીરને અત્યંત મરડવું, આળસ ખાવું ૭, કાકડા મળવા ૮, શરીરને મેલ ઉતારવો ૯ શરીરને ખજવાળવું ૧૦, શરીરને ચાંપવું ચંપાવવું ૧૧ તથા સુવું કે ઉંઘવું ૧૨-આ બાર દોષ - હિત જેનું શુદ્ધ સામાયિક હેય તેને એક પ્રકારનું ( કાયાએ કરીને) શુદ્ધ સામાયિક છે એમ જાણવું. ૧૯૩-૧૯૪.
૧૨૯ વચન સંબંધી ૧૦ દોષ कुब्वयण१ सहस्सकारो२,
__ लोडण३ अहछंदवषण४ संखेवो५ । कलहोद विग्गह७ हासोट, . તુરં ગાન - તારા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૬).
वजियं दोसदसयं, वयणभवं जो नरों समिईओ। तं ताण वयणसुद्धं, दुविहं सामाइयं नेयं ॥ १९६ ॥
- કુત્સિત-અસત્ય વચન બોલવું , સહસત્કાર-વિના વિચારે બેલવું ૨, ફરતું ફરતું બેલવું ૩, સ્વચ્છેદપણે બોલવું ૪, કેઈ ન સમજે તેવું સંક્ષેપથી બોલવું ૫, કલહ થાય તેવું બેલિવું ૬ વિગ્રહ (યુદ્ધ) થાય તેવું બોલવું , હાંસી મશ્કરીનું વચન બોલવું અથવા પિતે હસવું ૮, જલદી જવાનું કહેવું ૯ તથા જલદી આવવાનું કહેવું ૧૦-વચનથી ઉત્પન્ન થતા આ દશ દેને લઈને જે પુરૂષ સામાયિક કરે છે, તેને વચનની શુદ્ધિ હોવાથી તેનું દ્વિવિધ-કાયા અને વચન એ બે પ્રકારે શુદ્ધ સામાયિક જાણવું. ૧૯૫-૧૯૬
૧૩૦ મન સંબંધી ૧૦ દેષ अविवेओ १ जसकित्ती २,
लाभत्थी ३ गव्व ४ भय ५ नियाणत्थी ६ । संसय ७ रोस ८ अविणीओ ९,
भत्तिचुओ १० दस य माणसिया ॥१९७॥ વિવેક રહિતપણે કરે ૧, યશકીર્તિને માટે કરે ૨, સાંસારિક લાભને માટે કરે ૩, ગર્વથી કરે છે, ભયથી કરે ૫, નિયાણાને અર્થે કરે ૬ ફળના સંશયયુક્ત કરે ૭, કોધથી કરે ૮, અવિનયથી કરે ૯ તથા ભક્તિ રહિતપણે કરે ૧૦-આ મન સંબંધી સામાયિકના દશ દોષ છે. ૧૯૭. बत्तीसदोसरहियं, तणुवयमणसुद्धिसंभवं तिविहं । । जस्स हवइ सामाइयं, तस्स भवे सिवसुहा लच्छी॥१९८॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭ ) ઉપર કહેલા કુલ બત્રીશ દોષ રહિત શરીર, વચન અને મનની શુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલું ત્રિવિધ શુદ્ધ સામાયિક જેનું હેય, તેને મોક્ષસુખની લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય છે. ૧૯૮૦
સો વર્ષના ચારિત્ર પર્યાયનું દશ કડાડ પાપમ એટલે એક સાગરેપનું ફળ કલ્પીને તે અનુસારે ૧ વર્ષ, ૧ માસ ને ૧ દિવસને વિભાગ પાડતાં આવતું આઠ પહેરના પૈષધનું ફળ આ પ્રમાણે–
૧૩૧ એક પિસહનું ફળ. सगवीस य कोडिसया, सत्तहुत्तरि कोडि लक्ख सहसा य। सत्तसया सत्तहुत्तरी, नव भागा सत्त पलियस्स ॥१९९॥
સતાવીશ સે કરોડ, સીતેર કરેડ, સીતેર લાખ, સીતેતેર હજાર, સાત સે સીતેર પલ્યોપમ અને એક પાપમના નવીયા સાત ભાગ એટલે કે ૨૭૭૭ ૭૭ ee 9 પાપમ, એટલું દેવનું આયુષ્ય એક વખત આઠ પહેરને પૈષધ કરનાર બાંધે છે. ૧૯ * આ ફળ સામાયિકના ફળ કરતાં ૩૦ ગણું છે અને એક " માસના ચારિત્રના ફળ કરતાં ત્રીશમે ભાગે છે. બાર માસના ચારિત્રનું મધ્યમ ફળ દશ લાખ કેડ પોપમનું ધારીને તેના બારમા ભાગે માસિક ફળ ને તેને ત્રીશમે ભાગે આઠ પહેરના સિહનું ફળ, તેને ત્રીશમે ભાગે સામાયિકનું ફળ તે આ પ્રમાણે—
૧૩ર એક સામાયિકનું ફળે. बाणवई कोडीओ, लक्खा गुणसहि सहस पणवीसा । नव सय पणवीसाइं, सतिहा अड भाग पलियस्स ॥२०॥ * એક સામાયિક કરનાર બાણું કરેડ, ઓગણસાઠ લાખ, પચીશ હજાર, નવસે ને પચીશ ૫૯પમ તથા એક પાપમના
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૮) એક તૃતિયાંશે અધિક આઠ ભાગ એટલે ૯રપ૯૨૫૨૫ ૫પમનું દેવાયુ બાંધે છે. ર૦૦૦ (એક પાપમના નવ ભાગ કરીએ એવા આઠ ભાગ ને એક તૃતિયાંશ એટલું વધારે સમજવું),
૧૩૩ સામાયિકનું માહાભ્ય. दिवसे दिवसे लक्वं, देइ सुवण्णस्स खंडियं एगो। इयरो पुण सामाइयं, करेइ न पुहप्पए तस्स ॥२०१॥
કોઈ એક પુરૂષ હમેશાં લાખ ખાંડી૧ સુવર્ણનું દાન કરે, અને બીજે કે પુરૂષ એક સામાયિક કરે, તે તે સુવર્ણ દાન કરનાર આ સામાયિક કરનારના ફળને પહોંચતા (પામતો નથી. ર૦૧, આ સામાયિક પૂર્વે કહેલા બત્રીશ દેષ વિનાનું ત્રિકરણ શુદ્ધિવાળું સમજવું सामाइयम्मि उ कए, समणो इव सावओ हवइ जम्हा। एएण कारणेणं, बहुसो सामाइयं कुज्जा ॥ २०२ ॥
જે કારણ માટે શ્રાવક સામાયિક કરે તે સાધુ જે થાય છે, તે કારણે કરીને ઘણીવાર સામાયિક કરવું. ૨૦૨, જ્યારે જ્યારે અવસર મળે ત્યારે ત્યારે સામાયિકમાં સ્થિત થઈ જવું એ આ ઉપદેશ સાર છે.
૧૩૪ અરિહંત શબ્દને અર્થ. इंदियविसयकसाया, परीसहो वेयणीय उवसग्गे । एए अरिणो हंता, अरिहंता तेण बुञ्चति ॥ २०३ ॥
પાંચ ઈદ્રિના વીશ વિષયે ચાર કષાય, બાવીશ પરીષહે, (અસાતા) વેદનીય અને (વ મનુષ્ય ને તિર્યચના કરેલા) ઉપસર્ગોઆ સર્વ શત્રુઓને હણે છે તેથી અરિહંત કહેવાય છે, ર૦૩,
૧ વિણ મણની એક ખાંડી.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૯ )
ઈંદ્રિયોના વિષયા, કષાય પરિસહાર્દિ જાણીતા હેાવાથી તે વિગતથી બતાવ્યા નથી.
૧૩૫ અત્ શબ્દના અર્થ અત્યંત ( તિ ) વંન્જનમં—તળાફ અહતિ વૃઅસવાર । सिद्धिगमणं च अरहा, अरहंता तेण वुच्चति ॥ २०४ ॥
સુર, અસુર અને નરે‘દ્રાદ્રિકના વન તથા નમસ્કારને લાયક છે, તેમના પૂજા સત્કારને લાયક છે, તથા સિદ્ધિમાં જવાને લાયક છે, તેથી અંત્ કહેવાય છે. ૨૦૪. આ ગાથામાં બતાવેલી ચેાગ્યતા સિદ્ધ થયેલી છે.
૧૩૬ અરૂહંત શબ્દના અ
अच्चंतं दडूम्मि य, बीयम्मि अंकुरो जहा न रुहइ । दडुम्मि कम्मबीए, न रुहइ भवंकुरो य तहा || २०५॥
જેમ ધાન્યાદિકનું બીજ અત્યંત ખળી જવાથી તેમાંથી અકરા -ગતા નથી, તેમ કરૂપી ખીજ અત્યંત ખળી જવાથી ભવરૂપી અંકુરા ઉગતા નથી, તેથી અરૂત પણ કહેવાય છે. ( આ રીતે અરિહંત, અત્ તે રૂહુત શબ્દના અર્થ જાણવા. ) ૨૦૫. ૧૩૭ અઢાર દેાષરહિત અરિહંતને નમસ્કાર. ( અઢાર દેષના નામ સાથે. )
अन्ना १ कोह २ मय ३ माण ४,
लोह ५ माया ६ रइय ७ अरइ ८ य ।
निद्दा ९ सय १० अलियं ११,
चोरिया १२ मच्छर १३ भयाई १४ ॥ २०६ ॥
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
पाणीवह १५ पेमकीला १६,
पसंग १७ हासाइ १८ जस्स ए दोसा । अठ्ठारस्स वि नट्टा, नमामि देवाहिदेवं तं ॥ २०७ ॥
અજ્ઞાન ૧, ક્રોધ ર્, મદ ૩, માન ૪, લાભ ૫, માયા, રતિ ૭, અરતિ ૮, નિદ્રા ૯, શાક ૧૦, અલીક (સૃષા) ૧૧, ચારી ૧૨, મત્સર ૧૩, ભય ૧૪, પ્રાણીવધ ૧૫, પ્રેમક્રીડા ૧૬, દ્રવ્યાદિકના પ્રસંગ ૧૭ અને હાસ્યાદિક ૧૮–આ અઢારે ઢાષ જેના નાશ પામ્યા છે તે દેવાધિદેવને હું નમસ્કાર કરૂ છું. ૨૦૬ ૨૦૭. ( આમાં ૧ અજ્ઞાન, ૪ કષાય, ૨ મદ ને મત્સર, ૫ પ્રાણીવધાદિ, પ હાસ્યાદિ ને ૧ નિદ્રા મળી ૧૮ કહ્યા છે. )
૧૩૮ અરિહંતના આઠ પ્રાતિહા
कंकेल्ली १ कुसुमवुट्टीर, दिव्वज्झुणि३ चामरासणाई ४-५ च । भामंडल६ भेरि७ छत्तंद, जयंति जिणपाडिहेराई ॥२०८॥
3,
કુકેલી ( અશાક વૃક્ષ ) ૧, પુષ્પવૃષ્ટિ ૨, દિવ્યધ્વનિ ૩, ચામર ૪, સિ’હાસન ૫, ભામંડલ ૬, ભેરી ( દેવદુ'દુભિ ) ૭ તથા છત્રત્રય ૮-એ આઠ જિનેશ્વરનાં પ્રાતિહા જયવતા વર્તે છે. ૨૦૮ ( સમવસરણમાં તેા આ ૮ હેાય છે, પણ સમવસરણ ન થાય ત્યાં પણ આ આઠ પ્રાતિહા તા કાયમ હોય છે. ) ૧૩૯ દેવપરની શ્રદ્ધાની શ્રેષ્ઠતા.
जइ न कुणसि तवचरणं,
न पढसि न गुणसि न देसि तो दाणं । ता इत्तियं न सक्कास, जं देवो इक्क अरिहंतो ॥ २०९ ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧) જે કદાચ તું તપનું આચરણ (ચારિત્ર) ન કરી શકે, શાસ્ત્રાભ્યાસ ન કરી શકે, ભણેલું ગણુ ન શકે (સંભારી ન શકે), દાન દઈ ન શકે, તો પણ હે જીવ! શું તારી આટલી પણ શક્તિ નથી કે- એક અરિહંત દેવ જ સત્ય છે” આટલી દેવપરની દઢ શ્રદ્ધા રાખી શકે? જે આટલી શ્રદ્ધા હોય તો પણ તે આત્માને હિતકારક છે. (તારનાર થાય છે.) ૨૦૯,
૧૪૦ જિનેશ્વરની આજ્ઞા ન પાળવાથી થતું ફળ. जह नरवईण आणं, अइक्कमंता पमायदोसेणं। पावंति बंध वह रोह-छिज मरणावसाणाई ॥२०॥ तह जिणवराण आणं, अइकमंता पमायदोसेणं । पावंति दुग्गइपहे, विणिवाय सहस्सकोडीओ ॥ २११ ॥
જેમ કેઈ મનુષ્ય પ્રમાદના દોષથી રાજાની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે તો તે બંધ, પ્રહારાદિવડે વધ, નિરોધ, છેદ અને મરણ પતિના દુ:ખને પામે છે; તેમ જે કઈ પ્રાણ પ્રમાદના દોષથી જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે તે દુર્ગતિના માર્ગમાં હજારો કરોડ દુ:ખને પામે છે. (દુર્ગતિમાં જઈને પારાવાર દુ:ખે સહન કરે છે.) ર૧૦-૧૧ जिणाणाए कुणंताणं, नूणं निव्वाणकारणं । सुंदरं पि सु (स) बुद्धीणं (ए), सव्वं भवनिबंधणं ॥२१२।।
જિનેશ્વરની આજ્ઞાએ આજ્ઞા પ્રમાણે કરનારનું સર્વે અનુષ્ઠાન મેક્ષનું કારણ થાય છે અને જિનેશ્વરની આજ્ઞા વિના પિતાની બુદ્ધિથી તપસ્યાદિક સુંદર અનુષ્ઠાન કરે તો પણ તે સર્વ સંસારનું કારણ થાય છે. ર૧૨
? માણા રાતિપાત યુતિ , ,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२) आणाखंडणकारी, जइवि तिकालं महाविभूईसु (ए)। पूइए (एई) वीयरायं, सव्वं पि निरत्थयं तस्स ॥२१३॥ - જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું ખંડન કરનાર મનુષ્ય જો કદાચ મોટા વૈભવવડે જિનેશ્વરની ત્રિકાળ પૂજા કરે, તે પણ તેનું તે સર્વ ધર્મકાર્ય નિરર્થક છે. ર૧૩,
१४१ सधनु क्षण. इक्को साहू इक्का, साहुणी सावओ व सड्डी वा । आणाजुत्तो संघो, सेसो पुण अट्टिसंघाओ ॥ २१४ ।।
એક જ સાધુ, એક જ સાધ્વી, એક જ શ્રાવક અને એક જ શ્રાવિકા-જો કદાચ જિનેશ્વરની આજ્ઞાયુક્ત હોય તે તે જ સંઘ છે, તે સિવાય બીજા ઘણું હોય તો પણ તે હાડકાંને સંઘ-સમૂહ छ. तेने-ााहितने सही शत नथी. २१४.
૧૪ર ઈરિયાવહીના મિથ્યાદુષ્કૃતના ભાંગા अभियाइहिं गुणिया, पण सहस्स छ सय तीसा य । ते रागदोसदुगुणा, इकारस सहस्स दोसठ्ठा ॥२१५॥ मणवयणकायगुणिया, तित्तीस सहस्स सत्तसय असीया। कारणकरणाणुमइ, लक्ख सहस्स तिसय चाला ॥२१६॥ कालत्तएण गुणिया, तिलक्ख चउसहस्स वीसअहिया य। अरिहंतसिद्धसाहु-देवगुरुअप्पसक्खीहिं ॥ २१७ ॥ अहारस लक्खाई, चउवीस सहस्स एक सय वीसा । इरियामिच्छादुक्कड-प्पमाणमेयं सुए भणियं ॥ २१८ ॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩ )
*
જીવિચાર પ્રકરણ વિગેરેમાં જીવના પ૬૩ ભેદ કહેલા છે તેને અભિહ્યા, વત્તિયા વિગેરે દશ પદ્મવડે ગુણીએ કેમકે એદશ પ્રકાર વિરાધનાના છે ત્યારે પાંચ હજાર છસા ને ત્રીશ પ૬૩૦ ભેદ થાય છે. તેને રાગ અને દ્વેષ એ એવો ગુણતાં અગ્યાર હાર્ ખસા ને સાઠ ૧૧૨૬૦ ભાંગા થાય છે. તેને મન, વચન અને કાયા એ ત્રણ ચાગે ગુણતાં તેત્રીશ હજાર સાતસા ને એશી ૩૭૮૦ ભગ થાય છે. તેને કરવુ કરાવવું અને અનુમેદજી એ ત્રણ કરણવો ગુણતાં એક લાખ એક હજાર ત્રણસા ને ચાલીશ ૧૦૧૩૪૦ ભગ થાય છે. તેને ભૂત, વ`માન અને ભવિષ્ય એ ત્રણ કાળે ગુણતાં ત્રણ લાખ ચાર હજાર અને વીશ ૩૦૪૦૨૦ ભંગ થાય છે, તેને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, દેવ, ગુરૂ અને આત્માની સાક્ષીરૂપ છએ ગુણવાથી અઢાર લાખ ચાવીશ હજાર એકસા તે વીશ ૧૮૨૪૧૨૦ ભંગ થાય છે. આ પ્રમાણે ઇરિયાવહીના મિચ્છામિ દુક્કડ (મિથ્યા દુષ્કૃત) ના ભંગનું પ્રમાણ શ્રુતમાં કહ્યું છે. ૨૧૫-૧૬–૧૭-૧૮ ૧૪૩ કાયાત્સના ઓગણીશ દાષ
घोडग १ लया २ य खंभे ३,
कुड्डे माले ४ यः सवरि ५ वहु ६ नियले ७७ ॥ लंबुत्तर ८ थण ९ उद्धी १०,
संजइ १९ खलिण१२ वायस१३ कविद्वे१४ ॥ २९९॥ सोसे कंपिय१५ मूइ१६, अंगुलिभसुहाइ ७वारुणी १८ पेहा १९ । नाभिकरयलकुप्पर, ऊसारिय पारियांमि थुई ॥ २२० ॥
ધાડાની જેમ પગ ઉંચા નીચા કરે તે ઘાટક ઢાષ ૧, લતાની જેમ કંપે તે લતા દાય ૨, થાંભલાને ટેકા દે તે સ્તંભ દાષ. ૩, ૧ (મનુષ્યના ૩૦૩, દેવતાના ૧૯૮, નારકીના ૧૪ ને તિ ચના ૪૮ મળી ૫૬૩ થાય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪ )
ભીંત કે માળને ટૂંકા કે તે કુચ દાષ ૪, ભીલડીની જેમ ગુહ્મસ્થાન આગળ હાથ રાખે તે શખરી દાષ પ, વહુની જેમ સુખપર આવે તે વધુ દાય ૬, બેડી પહેરેલાની જેમ બન્ને પગ ભેળા રાખે તે નિગડ ઢાષ ૭, ઉત્તરિય વજ્ર લાંબુ રાખે તે લખેાત્તર ઢાષ ૮, છાતીને ઢાંકે તે સ્તન ઢાષ ૯, ગાડાની ઉધની જેમ પગ લાંખા રાખે તે ઉદ્ધી ઢાષ ૧૦, સાધ્વીની જેમ હૃદયાક્રિક ઢાંકે તે સંયતી દાષ ૧૧, દિગ’અરની જેમ ઉંચા હાથ રાખે તે ખલિન ઢાષ ૧૨, કાગડાની જેમ દૃષ્ટિ ફેરવ્યા કરે તે વાયસ દાષ ૧૩, કેાની જેમ વજ્રને સંકોચીને રાખે તે કપિત્થ ઢાષ ૧૪, ભૂત વળગ્યાની જેમ મસ્તક ધુણાવ્યા કરે તે શિરકૃપિત દાષ ૧૫, મુંગાની જેમ ઉ ઉં કરે તે મૂક દાષ ૧૬, હાથની આંગળીએ ગણતરી કરે તે અંગુલિબ્રમિત દોષ ૧૭, સિદરા પીનારની જેમ ખડબડે તે વારૂણી દાષ ૧૮ તથા તા વાનરની જેમ હેાઠ હુલાવે તે પેહા ઢાષ ૧૯–આ ઓગણીશ દાષ રહિત કાઉસગ્ગ કરી, પારીને બે હાથ જોડી નાભિપર અને કાણી રાખી થાઈ (સ્તુતિ) કહેવી. ૨૧૯-૨૨૦
૧૪૪ ગુરૂવંદનામાં લાગતા બત્રીશ દેાષ. अणाढियं १ च थर्द्ध२ च, पविद्धं ३ परिपिंडियं४ । टोलगं५ अंकुसं६ चेव, तहा कच्छ भरिंगियं ७ ॥२२१॥ मच्छुव्वतं च८ मणसा, पुठ्ठे ९ तह वेइयाबंधं १० | भयसा११ चैव भयंति१२, मित्त१३ गारव १४कारणा१५।२२२॥ तेणियं १६ पडिणीयं १७ च रुठ्ठ१८ तज्जिय १९ मेवयं । સસ્તુંર૦ ૨ ફ્રાયિંર વેવ, તદ્દા વિજ્ડરર વિયારશા दिट्ठादि २३ च तहा, सिंगं २४ च कर२५ मोयणं २६ । अलिद्धमणालिद्धं२७, ऊणं २८ उत्तरचूलियं २९ ॥२२४॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ ) मूयं३० च ढडुरं३१ चेव, चुडलीयं३२ च पच्छिमं । बत्तीसदोसपरिसुद्धं, किइकम्मं पउंजई ॥ २२५ ॥
અનાદરથી વટે ૧, સ્તબ્ધપણે વાંદે ર, ઉતાવળથી વદે ૩, વાંકણાના સ્પષ્ટ અક્ષર ન બેલે ૪, તીડની જેમ કુદી કુદીને વાંદે ૫, અંકુશની જેમ એ રાખીને વાંદે ૬, કાચબાની જેમ વાંદે ૭, મત્સ્યની જેમ એકને વાંદી શીધ્ર બીજાને વદ ૮, મનમાં ગુરૂની હીનતા ચિંતવતે વાદે ૯ ઢીંચણ ઉપર હાથ રાખીને વદ ૧૦, ભયથી વાદે ૧૧, મને ભજશે એમ ધારી વાદે ૧ર, ગુરૂને મિત્ર ધારી વાદે ૧૩, પિતાના ગૌરવની ઈચ્છાથી વાંદે ૧૪, (માત્ર ગુરૂબુદ્ધિથી નહીં પણ) ભણવા આદિને કારણે વાદે ૧૫, ચોરની જેમ છાને છાને વાદે ૧૬, પ્રત્યેનીક (શત્રુ) ધારીને વદે ૧૭, ક્રોધથી વાદે ૧૮, તર્જના કરતો વાંદે ૧૯, શઠતાએ કરીને વાદે ર૦, હાલના કરતો વાદે ર૧, અર્ધ વાદી વચ્ચે વિસ્થા કરે ૨૨, અંધારે દીઠા ન દીઠા વદે ૨૩, સિંગની જેમ એક તરફ વાદે (મસ્તકની એક બાજુ હાથ લગાડે) ૨૪, કર (વે) જાણીને વાંદે ૨૫, વાંદ્યા વિના છૂટાશે નહીં એમ ધારીને વદે ૨૬, એઘા ઉપર અને મસ્તકે હાથ લાગે નહીં એવી રીતે વાદે ૨૭, ઓછા અક્ષર બોલીને વાંદે ૨૮, ઉત્તરળિકા કરતે-વધારે બેલ વાદે ર૯, મુંગે મુંગો વદે ૩૦, અતિ મેટા શબ્દ વાંદે ૩૧ તથા અગ્ય રીતે વાદે ૩ર-એ છેલ્લે છેષ છે. આ બત્રીશ દેષને ત્યાગ કરી શુદ્ધપણે કૃતિકર્મ (વાદવાની ક્રિયા) કરવી જોઈએ. ૨૨૧-રરપ (આ દેશમાં કેટલાક ખાસ દ્વાદશાવર્તવંદનને લગતા છે તે જુદા સમજી લેવા.)
૧૪૫ વાંદણાના પચીશ આવશ્યક दोवणय अहाजायं, कीकम्मं तहय बारसावत्तं । चउ सिरि तिगुत्तं, दुप्पवेसं एगनिक्खमणं ॥ २२६ ॥
બે વાંદણામાં મળીને બે વાર નમવું ૨, યથાજાત એટલે માત્ર ચાળપહો ને રજોહરણ રાખીને વાંદવા ૩, બાર આવ જાળવવા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(બસાધ્ય કરવા)૧પ, ગુરૂના ચરણ પાસે ચાર વાર મરતક નમાવવું ૧૯, ત્રણ ગુપ્તિ જાળવવી રર, બેવાર અવગ્રહમાં પ્રવેશ કરે ર૪, તથા એકવાર અવગહસાચી નીકળવું. ૨૫-આ પ્રમાણે બે વાંદણમાં મળીને (દ્વાદશાવર્તવંદનમાં) રપ આવશ્યક જાળવવાના છે. ર૨૬, ૧૪૬ ગુરૂને શિષ્ય કે શ્રાવક દ્વાદશાવવંદને વાંદે
ત્યારે ગુરૂએ કહેવાના છે વચન छदेण अणुजाणामि, तहत्ति तुर्भपि वट्टए एवं । अहमवि खामेमि तुमं, वयणाइं वंदणरिहस्स ॥२२७॥
ઈચ્છામિ એવું શિષ્ય કે શ્રાવક કહે, ત્યાં ગુરૂ છણ” કહે, શિષ્ય “અણજાણહ” કહે ત્યારે ગુરૂ “અણુજાણુમિ કહે શિષ્ય દિવસે વધતો” કહે ત્યારે ગુરૂ “તહર” કહે, શિષ્ય જતા ભે” કહે ત્યારે ગુરૂ તુબભંપિ વિએ કહે, શિષ્ય જવચિ ભે’ કહે ત્યારે ગુરૂ “એવં કહે, શિષ્ય ખામેમિ ખમાસમણો ” કહે ત્યારે ગુરૂ અહમવિ ખામેમિ તુમ કહે-આ પ્રમાણે વંદનાને લાયક એવા ગુરૂના (છ) પ્રતિવચન હોય છે. રર૭(છ બોલ શિષ્યના અને છ બોલ ગુરૂના કુલ ૧૨ બોલને અર્થ ગુરૂવંદન ભાષ્યથી જાણ.) ૧૪૭ ગુરૂની તેત્રીશ આશાતના.
૧ થી ૯ને ૧૦ पुरओपक्खासन्ने, गंताचिठ्ठणनिसीअणायमणे ।
૧૨ ૧૩, ૧૪
આગળ રજુળને, પુરવાળે જે શરીર રચવા तह उवदंस निमंतण, खदाययणे तहा य पडिसुणणे।
૧૫
૧૬
૧૭ ૧૮
૧૦
ર૦ ૨૧ ૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ खइति अ तत्थगाए, किं तुम तज्जाय नासुमणे ॥२२९॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૭)
૨૮ नो सरसि कहंछित्ता, परिसंभित्ता अणुष्ठियायकहे । ૩૦
૩૧ ૩૨ ૩૩ संथारपायघट्टण, चिठ्ठच्चसमासणे यावि ॥ २३० ॥
ગુરૂની આગળ, પડખે અને સમીપે ચાલે ૩, ઉભું રહે ૬ બેસે , બહારથી આવી ગુરૂની પહેલાં આચમન લે ૧૦, ગુરૂની પહેલાં આલોવે ૧૧, રાત્રે ગુરૂનું વચન સાંભળ્યા છતાં ન સાંભળ્યું. કરે-જવાબ ન આપે ૧૨, ગુરૂની પાસે આવેલ શ્રાવકેને પહેલાં પિતે બોલાવે ૧૩, ગોચરી પોતાની મેળે અથવા બીજા પાસે આવે ૧૪, ગુરૂને આહાર દેખાડે નહીં અને બીજાને દેખાડે ૧૫, ગુરૂની આજ્ઞા લીધા વિના અથવા નિમંત્રણ કર્યા વિના બીજાને નિમંત્રણ કરે ૧૬, ગુરૂને પૂછયા વિના સ્નિગ્ધ પદાર્થ બીજાને આપે ૧૭, ગુરૂને સારી વસ્તુ ન આપે-પતે ખાય ૧૮, ગુરૂનું વચન સાંભળે નહીં ૧૯, ગુરૂને કર્કશ વચન કહે ૨૦, ગુરૂ બોલાવે ત્યારે આસનપર બેઠે સત જ ત્યાં ગયા શિવાય જવાબ આપે ૨૧, ગુરૂ બોલાવે ત્યારે શું છે? એમ તર્જના કરતાં બોલે ૨૨, ગુરૂને તું એ શબ્દ કહે (ટંકાર કરે) ૨૩, ગુરૂનું વચન ઉથાપે (માને નહીં) ૨૪, ગુરેનું બહુમાન થતું દેખી સારા મનવાળો (રાજી) ન થાય ૨૫, ગુરૂનું વચન અસત્ય કરવા માટે “તમને સાંભરતું નથી, આ અર્થે આવે છે એમ કહે ૨૬, ગુરૂની કથાનો છેદ કરે (વ્યાખ્યાનમાં વચ્ચે પિતાનું ડહાપણ કરે.) ર૭, ગુરૂની પર્ષદાને ભેદ કરે ૨૮, ગુરૂ કહી રહ્યા પછી પોતે પાછા વિસ્તારથી કહે ૨૯, ગુરૂના સંથારાને પગવડે સંઘ-સ્પર્શ કરે ૩૦, ગુરૂના આસનપર બેસે ૩૧, ગુરૂથી ઉચે આસને બેસે ૩ર, ગુરૂની સરખા આસને બેસે ૩૩-આ પ્રમાણે ગુરૂની તેત્રીશ આશાતના તજવા યોગ્ય છે. ર૨૮-૨૨-૩૦
૧૪૮ ગુરૂવંદનાનું ફળ. તિસ્થત્તિ તત્ત, રવી સત્ત) તા .. શાક વંશ, ર જ સારી છે રર . .
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશાર કુળમાં સિંહ સમાન એવા કૃષ્ણ વાસુદેવે ગુરૂવંદન કરવાથી તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું, ક્ષાયિક સમક્તિ ઉપાર્જન કર્યું, અને સાતમી નરકે જવાનું હતું તેને બદલે ત્રીજી નરકનું આયુષ્ય બાંધ્યું, ર૩૧.(અહીં આયુષ્ય બાંધ્યું ન સમજવું. ગતિમાં ભેદ કરી સાતમીની ત્રીજી કરી એમ સમજવું કેમકે આયુ બાંધ્યા પછી ફરતું નથી.) गुरुवंदणेण जीवो, तमपडलं फड्डइ नीयगुत्तं च । अप्पंडिहयसोहग्गं, पावइ सिरिवासुदेवु व ॥ २३२ ॥
ગુરૂવંદનવડે છવ શ્રી વાસુદેવની જેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહનો નાશ કરે છે, નીચ ગેત્રને નાશ કરે છે અને અમને તિહત સૌભાગ્ય પામે છે, ર૩ર. (અહીં પણ વાસુદેવ તે કૃષ્ણ જ સમજવા.)
૧૪૯ પ્રત્યાખ્યાનના આગારે दो चेव नमुक्कारि, आगारा छच्च हुंति पोरिसिए । पंचेव अब्भत्तट्टे, एगासणंमि अहेव ॥ २३३ ॥
નવકારશીના પચ્ચખાણમાં બે જ આગાર, પિરસીના પચ્ચખાણમાં છ આગાર, ઉપવાસના પચ્ચખાણમાં પાંચ અને એકશનના પચ્ચખાણમાં આઠ આગાર કહેલા છે. ર૩૩, सव्वागारे वुच्छं, आगार सत्त हुंति पुरिमढे । छच्चेव य उदगम्मि, एगठाणम्मि सत्तेव ॥ २३४ ॥
સર્વ આગારોને કહું છું. પુરિમાઈના સાત આગાર, પાણીના છ આગાર અને એકલઠાણાના સાત આગાર કહ્યા છે. ર૩૪, सोलस य काउस्सग्गे, छच्चेव य दंसणम्मि आगारा । एगो य चोलपट्टे-भिगइए हुंति चत्तारि ॥ २३५ ॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯) કાયોત્સર્ગના સેળ આગાર, સમકિતના છ આગાર, ચલપકનો એક આગાર અને અભિગ્રહના ચાર આગાર કહેલા છે. ર૩પ.
(આગાર સંબંધી અન્યાચાર્યકૃત ગાથા.) सोलसुस्सग्गे छ सम्मे, पुरिमनुस्स सगभिगइए पंच। परमठे पंच अब्भत्तढे, पण इअ आगारा चउचत्ता ॥२३६॥
કાયોત્સર્ગના સેળ આગાર, સમકિતના છ આગાર, પુરિમહુના સાત આગાર, અભિગ્રહના પાંચ આગાર(ચળપટને એક અને અભિગ્રહના ચાર મળીને પાંચ) પરમ અર્થ—અંતસમયે અણુસણ તેના પાંચ તથા ઉપવાસના પાંચ આગાર-આ સર્વમળીને ચમાનીશ આગાર કહેલા છે. (આ ગાથા અન્ય આચાર્યકુત જણાય છે, આ વિષયની એમની કરેલી બીજીગાથાઓ હેવી જોઈએ)ર૩૬,
૧૫. શ્રાવકની સવા વસે દયા. थूला सुहुमा जीवा, संकप्पारंभओ भवे दुविहा । सावराहनिरवराहा, सावेक्खा चेव निरवेक्खा ॥२३७॥
સ્થૂલ (રસ) અને સૂક્ષ્મ (સ્થાવર)એ બે પ્રકારના છે છે, તેને સર્વથા નહીં હણનારા સાધુને પરિપૂર્ણ વીશ વસા દયા હેય છે. શ્રાવક પૂલ એટલે બાદર(ત્રસ) જીવોને હણે નહીં અને આરંભ સમારંભ કરતાં સૂક્ષમ છની (સ્થાવરની બચી શકે તેટલી) જ્યણું કરે એટલે કે સૂક્ષ્મ (બાદર સ્થાવર) જીવોની સર્વથા અહિંસાગ્રહ પાળી શકે નહીં તેથી સાધુ કરતાં તેની દયા અધ થઈ તેથી દશ વસા દયા રહી. સ્થૂલ જીવોને પણ સંકલ્પથી એટલે હું એને મારૂં એવી બુદ્ધિથી મારે નહિ, પણ આરંભ સમારંભ કરતાં મરે તેની જયણા છે, તેથી પાંચ વસા દયા રહી, તેમાં પણ નિરપરાધીને ન મારે અને સાપરાધી માટે જયણું છે તેથી અઢી વસા દયા રહી, સાપરાધીને પણ નિરપેક્ષપણે ન હણે અને સાપેક્ષપણે જયણા છે તેથી સવા વસો દયા શ્રાવકને સંભવે છે. ર૩૭.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ૧૫૧ શ્રાવકનું સવા વસે સત્ય. सुहमो य मुसावाओ, थूलो अप्पाण सयणमणुवग्गे। સય પર તહીં, વધને પઢિયં માપ્ત . રરૂ૮
મૃષાવાદ બે પ્રકારે છે- સૂક્ષ્મ અને સ્કૂલ. તેમાં સૂમની જયણા, સ્થૂલ પાંચ મેટા અસત્ય ન બોલે તેથી દશ વસા સત્ય રહ્યું. સ્થૂલ અસત્યના પણ બે ભેદ-પિતાને અર્થે અને બીજાને અર્થે. તેમાં પોતાને અર્થે અસત્ય બલવાન ત્યાગ, બીજા માટે બોલવાની જયણ, તેથી પાંચ વસા રહ્યા. બીજાને માટે અસત્ય બોલવું પડે તેના બે ભેદ-સ્વજનને અર્થે અને પરજનને અર્થે. તેમાં સ્વજનને અર્થે જ્યણા, પરજનને અર્થે ત્યાગ, તેથી અઢી વસા રહ્યા. પરજનને અર્થે અસત્ય બોલવાના પણ બે ભેદ-ધર્મને અર્થે અને બીજે અથે. તેમાં બીજે અર્થે ત્યાગ, ધર્મને અર્થે જયણા. તેથી સવા વસે સત્ય રહ્યું, ધર્મ સિવાય અન્યને માટે અસત્ય ન બેલે ર૩૮, - ૧૫ર શ્રાવકને અદત્તાદાન ત્યાગ સવા વસે अदिन्नादाण सुहुमो, थूला वावार तेणवावारे । निओगहो इअनिओग, दाण चोरि अअप्प बहु॥२३९॥
અદત્તાદાનના બે ભેદ-સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ તેમાં સૂક્ષ્મની જયણા અને સ્થૂલને એટલે મટી ચેરી જેથી રાજદંડ ઉપજે તેને ત્યાગ, એટલે દશ વસા અદત્તાદાન ત્યાગ વત રહ્યું. સ્કૂલના પણ બે ભેદ, સામાન્ય વેપાર અને ચેરીને વેપાર. તેમાં સામાન્ય વેપારમાં જયણા અને ચોરીના વ્યાપારને ત્યાગ, એટલે પાંચ વસા વ્રત છું. સામાન્ય વ્યાપારમાં થતી ચોરીના પણ બે ભેદ રાજનિગ્રહ થાય એવી અને રાજનિગ્રહ ન થાય એવી, તેમાં રાજનિગ્રહ ન થાય તેવી ચોરીના વ્યાપારમાં થતી ચોરીની જયણું અને રાજનિગ્રહ થાય એવી ચારીને વ્યાપારમાં થતી ચેારીને ત્યાગ, એટલે અઢી વસા વ્રત
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) રહ્યું. રાજનિગ્રહ થાય એવા વ્યાપારના અંગની ચેરીના પણ બે ભેદ અ૫ એટલે દાણચોરી વિગેરે અને બહુ એટલે તેથી વધારે તેમાં દારીની જયણું અને અધિકનો ત્યાગ, એટલે શ્રાવકને અચાર્યવ્રત સવા વસે જ હેય, ર૩૮.
૧૫૩ શ્રાવકને બ્રહ્મવતને સવા વસે. मणवयणकायमेहुण, करण सदार वज परइत्थी । सयण दारा करावण, कारावण निअ य तिरियाणं ॥२४॥
મૈથુનના બે ભેદ-મનવચનથી અને કાયાથી, તેમાં મનવચનથી મૈથુનની જયણા અને કાયાથી મૈથુનને ત્યાગ, તેથી દશ વસા રહ્યા. કાયાથી મૈથુન ત્યાગના બે ભેદ-સ્વસ્ત્રી શ્રી અને પરસ્ત્રી આશ્રી. તેમાં સ્વસ્ત્રિી સાથે મૈિથુન સેવવાની જયણું અને પરસ્ત્રી સાથેના મૈથુનને ત્યાગ, તેથી પાંચ વસા વ્રતના રહ્યા, પરસ્ત્રી સાથેના મૈથુન ત્યાગના પણ બે ભેદ-પતે કરવું અને બીજા પાસે કરાવવું, તેમાં બીજા પાસે કરાવવાની એટલે લગ્નાદિકથી બીજાને જોડી દેવાની જ્યણું અને પોતે કરવાને ત્યાગ, તેથી અઢી વસા રહ્યા, બીજા પાસે મૈથુન કરાવવાના પણ બે ભેદ-સ્વજનના તિર્યંચને અર્થ અને પિતાના તિર્યંચને અર્થે. તેમાં પોતાના તિર્યંચને માટે
જ્યણું અને સ્વજનના તિર્યંચને અર્થે ત્યાગ, તેથી શ્રાવકને બ્રહ્મવત સવા વસે રહ્યું. ૨૪૦૦
૧૫૪ શ્રાવકનું પરિગ્રહપ્રમાણ વ્રત સવા વસે अभितर बाहिरिओ, परिग्गहो अप्प पउर नायव्वो। पुत्तं बंधवया पुण, पुत्तं धुअ बंधवाईया ॥ २४१ ॥
પરિગ્રહના બે ભેદ-આશ્વેતર અને બાહ્ય. તેમાં આત્યંતર પરિગ્રહની જયણું અને બાહ્ય પરિગ્રહનો ત્યાગ, તેથી દશ વસા વિત રહ્યું. બાહાના બે ભેદ-અપ ( પ્રમાણપત) પરિગ્રહ અને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ઘણે (પ્રમાણ વિનાનો) પરિગ્રહ, તેમાં ઘણા (અપરિમિત) પરિ મહને ત્યાગ અને અલ્પ (પરિમિત) પરિગ્રહની જયણ, તેથી પાંચ વસા વ્રત રહ્યું. પ્રમાણપત પરિગ્રહના પણ બે ભેદ-પિતાને અર્થે પરિગ્રહ રાખવો અને બીજાને માટે પરિગ્રહ રાખે તેમાં પિતાને માટે પરિગ્રહ રાખવાની જયણ અને બીજાને માટે પરિગ્રહ રાખવાનો ત્યાગ, તેથી અઢી વસા વત રહ્યું. બીજાને અર્થે પરિગ્રહ ત્યાગના પણ બે ભેદ-રવજનને અર્થે અને પરજનને અર્થે. તેમાં પુત્ર, પિત્ર, બાંધવ વિગેરે સ્વજનને અર્થે પરિગ્રહ રાખવાની જ્યણ અને અન્યજનને અર્થે પરિગ્રહને ત્યાગ, તેથી સવા વસો પાંચમું વ્રત શ્રાવકને હોય છે. ર૪૧
૧૫૫ ઘરદેરાસરમાં ન બેસાડવા યોગ્ય પ્રતિમા. लिप्पे१ य दंतर कठे३, लोह४ पाहाण५ पंच पडिमाओ। नो कुजा गिहपडिमा, कुलधणनासो हवइ जम्हा ॥२४२॥
લેખેની ૧, દાંતની ૨, કાષ્ટની ૩, લોઢાની ૪ અને પાષાણની પ-આ પાંચ જાતની જિનેશ્વરની પ્રતિમાઓ ઘરદેરાસરમાં સ્થાપન કરવી નહીં. કેમકે તેમ કરવાથી કુળ અને ઘનને નાશ થાય છે. ૨૪ર,
૧૫૬ પાંચ પ્રકારનાં ચૈત્ય. भत्ती१ मंगल चेइयं२, निस्सकडं३ चेइयं अनिस्सकडं४। सासयचेइय५ पंच, उवइडं जिणवरिंदेहिं ॥ २४३ ॥
ભક્તિત્ય ૧, મંગળચૈત્ય ૨, નિશ્રાકૃત ચૈત્ય ૩, અનિશ્રાકૃત ચૈત્ય ૪ અને શાશ્વત ચિત્ય પ-આ પાંચ પ્રકારનાં ચૈત્ય જિનેશ્વરેએ કહ્યાં છે. ૨૪૩
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) પાંચ પ્રકારનાં ચિત્યનાં લક્ષણ. गिहजिण पडिमा भत्ती-चेइयं१ तह उत्तरंगघडियम्मि। जिणबिंबमिय मंगल-चेइयंर समणया बिंति ॥२४४॥ निस्सकडं गच्छस्स य, संजायं३ तदियरं अनिस्सकडं४। सिद्धायणं च सासय-चेइयं५ पंचविहं एसं ॥२४५॥
ઘરદેરાસરમાં સ્થાપેલી જિનેશ્વરની પ્રતિમાને ભકિતત્ય કહેવાય છે ૧, તથા બારસાખના ઉત્તરંગમાં કેતરીને કરેલું જિનેધરનું બિંબ તે મંગળચૈત્ય કહેવાય છે ૨, એમ ગણધરાદિક શ્રમણે કહે છે. કેઈપણ ગચ્છની નિશ્રાએ જે થયેલું હોય તે નિશ્રાકૃત કહેવાય છે ૩, તેનાથી અન્ય એટલે અમુક ગચ્છની નિશ્રાનું જે ન હેય-સર્વ સામાન્ય હેય તે અનિશ્રાકૃત કહેવાય છે, તથા સિદ્ધાયતન એ સાધતચૈત્ય કહેવાય છે. આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારનાં ચૈત્ય કહેલા છે. ૨૪૪-૨૪૫. (પ્રથમ બેમાં ચૈત્ય શબ્દ પ્રતિમાવાચક જાણવો ને પાછલા ૩ માં જિનમંદિર વાચક જાણ.)
૧૫૭ જિનેશ્વરને નામાદિક ચાર પ્રકારને નિક્ષેપ. नामजिणा जिणनामा १,
ठवणजिणा पुण जिणिंदपडिमाओ २। दव्वजिणा जिणजीवा ३,
भावजिणा समवसरणत्था ४ ॥२४॥ કઈપણ જીવાદિક પદાર્થનું નામ જિન હોય તે અથવા વીશ તીર્થંકરાદિકના નામ તે નામજિન કહેવાય છે, જિ. દ્રની જે પ્રતિમા છે તે સ્થાપનાજિન છે ૨, જિનેશ્વરના જીવ કે જે સ્વર્ગાદિકમાં ( કૃષ્ણ, શ્રેણિક વિગેરે) રહેલા હાય-હવે પછી
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) તીર્થકર થવાના હોય તે દ્રવ્યજિન કહેવાય છે ૩, તથા સમવસરણમાં બિરાજતા જે સાક્ષાત તીર્થકરો હેય તે ભાવજિન કહેવાય છે. ૪, ૨૪૬ (અત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ર૦ વિહરમાન વિચારે છે તેને ભાવજિન સમજવા.) ૧૫૮ જિનચૈત્યમાં તજવાની દશ મેટી આશાતના. तंबोल १ पाण २ भोयण ३
__ वाणह ४ मेहुन्न ५ सुयण ६ निठिवणं ७। मुत्तुच्चारं ८-९ जूयं १०, वज्जे जिणनाहगब्भारे ॥२४७॥
તળ (પાન સેપારી) ખાવું ૧, પાણી પીવું ૨, ભેજન કરવું ૩, ઉપાનહ-જેડા પહેરવા ૪, મૈથુન સેવવું ૫, સુવું ૬, થુંકવું , મૂત્ર (લઘુનીતિ કરવી) ૮, ઉચ્ચાર (વડીનીતિ કરવી) ૯ તથા ધૃત-જુગટે રમવું ૧૦-આ દશ મેટી આશાતનાએ ખાસ જિનેશ્વરના ચૈત્યમાં વર્જવાની છે. ૨૪૭. (અહીં “ગભારે” શબ્દ ચૈત્યવાચક છે. અન્યત્ર જળ એટલે જગતિમાં-ગઢની અંદર, એમ કહેલ છે. આશાતનાઓ તે ૮૪ કહેલી છે, તેમાંથી આ દશ તે અવશ્ય વર્જવા ગ્ય કહેલી છે.) ૧૫૯ સંપ્રતિ રાજાએ નવા કરાવેલા તથા જીર્ણોદ્ધાર
કરાવેલા ચૈત્યેની સંખ્યા संपइरायविणिम्मिय-पणवीससहस्सपवरपासाया। छत्तीससहस्सजुण्णा, जिणविहारा कया जेण ॥२४८॥
સંપ્રતિ રાજાએ પચીશ હજાર નવા ઉત્તમ પ્રાસાદા બનાવેલા હતા, તથા તેણે જીર્ણ થયેલા છત્રીસ હજાર જિનચૈત્યોને ઉદ્ધાર કર્યો હતે. ૨૪૮. કઈ જગ્યાએ ૩૬૦૦ જીર્ણોદ્ધાર ને ૮૦૦૦ ચૈત્ય મળીને સવા લાખ જિનચૈત્ય કરાવ્યાનું કહેલું છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
તમાં પદરજ પર આ નથી અને
૧૬૦ સંપ્રતિ રાજાએ ભરાવેલી જિનપ્રતિમાઓની સંખ્યા. सेलमय सवाकोडी, रीरीमय तावइ जिणवराणं । इय अट्ठारस कोड़ी, पडिमा पणमामि भत्तीए ॥२४९॥
સંપ્રતિ રાજાએ જિદ્રોની સવા કરોડ પાષાણની પ્રતિમાઓ ભરાવી હતી, અને તેટલી જ એટલે સવાઝેડ પીતળ વિગેરે ધાતુઓની પ્રતિમાઓ ભરાવી હતી, તે સર્વને ભકિતથી હું વાંદું છું. ર૪૯ (ગાથામાં ગાય છે તે જગ્યાએ અઢીવાચક દ્વારા શબ્દ જોઈએ.)
૧૬૧ ઋતુ આશ્રી લવણને સચિત્ત થવાને કાળ. वासासु सगदिणोवरि, पन्नरदिवसोवरिं च हेमंते । जाइ सचित्तं सो उ, गिम्हे मासोवरिं लवणं ॥२५०॥
લવણ (મીઠું) વર્ષાઋતુમાં સાત દિવસ પછી સચિત્ત થાય છે, શીયાળામાં પંદર દિવસ પછી અને ઉનાળામાં એક માસ પછી લવણ સચિત્ત થાય છે. રપ૦. (આ ચુલે સેકેલા લવણ આથી સમજાય છે. ભઠ્ઠીમાં પકવેલું સચિત્ત થતું નથી એમ જાણવામાં છે.)
૧૬ર સચિત્તના ત્યાગીને ખપતાં ફળે. लवणं कच्चरबीयं, उक्कालियं तह य फालियं तलियं । अन्ने सव्वे अ फला, वज्जिज्जा गाहिया सिद्धा ॥२५१।।
લવણ દીધેલા, કાચરી કરેલા અને બીજ કાઢી નાખેલા તેમજ ઉકાળ્યાં, ફાડ્યાં અને તળ્યાં હોય તે તે સિદ્ધ થયેલા હોવાથી (સચિત્તના ત્યાગીને) ગ્રહણ કરવા લાયક છે, બીજા સર્વ કાચા ફળો વર્જવા લાયક છે. ૨૫૧,
૧૬૩ કડાહ વિગય (મીઠાઈ) વિગેરેને કાળ वासासु पनर दिणा, सीउण्हकाले य मास दिणवीसा। सव्वा कडाहविगई, कप्पइ साहूण इय दीहा ॥२५२॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) સર્વે કરહુ વિગય (મીઠાઈ) વર્ષાઋતુમાં પંદર દિવસ સુધી કરે છે. શિયાળામાં એક માસ સુધી અને ઉનાળામાં વીસ દિવસ સુધી કપે છે. સાધુને તે ઉપર પ્રમાણેના કાળની ગણત્રીએ તે દિવસની લાવેલ તે દિવસે જ કહ્યું છે. (રાખી મૂકાતી નથી.) ઉપર जुगराय बार पहरा, वीसं घिसि तक्करं कयंबो य । पच्छा निगोयजंतू, उप्पज्जइ सव्वदेसेसु ॥ २५३ ॥
જુગલી રાબ બાર પહેર સુધી કહ્યું, ઘેંશ અને છાશમાં રાધે કરે વિશ પહેર સુધી કર્યું ત્યારપછી સર્વ દેશમાં તેને વિષે નિગોદ એટલે લીલકુલી વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. ર૫૩ (આમાં લખેલ પેંશ ને કર બીજે દિવસે વાપરવાની પ્રવૃત્તિ યોગ્ય જણાતી નથી.) पुआ मुंगडि लप्पसी, करंब रब्बाइ सिद्धअन्नमज्झम्मि। अठपहराण उवरि, सुहमा जीवा सुए भणिया ॥२५॥
પુડલા, મુંગડી, લાપશી, કર, રબ અને રાંધેલું અન્ન, એ સર્વને વિષે આઠ પર વીત્યા પછી સૂક્ષ્મ છે (લીલકુલી વિગેરેના ) ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કૃતમાં કહ્યું છે. (પ્રવચન સાંરેદ્વારમાં ચાર પહેરનું કાળમાન કહ્યું છે. ) ર૫૪.
૧૬૪ વિદળ ને દહીંમાં છત્પત્તિ વિષે. जं मुग्गमासपमुहं, विदलं कच्चम्मि गोरसे पडइ । ता तसु जीवुप्पत्ती, भणंति दहिए बिदिणउवरि ॥२५५।। . જે મગ, અડદ વિગેરે દિલ કાચા ગોરસમાં પડે તે તેમાં તત્કાળ જીવની ઉત્પત્તિ કહેલી છે, અને દહીંમાં બે દિવસ (સેળ પહોર) પછી જીવની ઉત્પત્તિ કહેલી છે, રપપ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) ૧૫ ગાળ્યા વિનાની છાશ બાબત. जइ अणगलियं तकं, पमायवसओ समायरइ सटो। मज्जसमं तं पाणं, गोयम ! भणियं न संदेहो ॥२५६ ॥
જો ન ગળેલી છાશ પ્રમાદના વશથી શ્રાવક વાપરે તે હે ગૌતમ! તે છાશનું પાન મદિરા સમાન કહ્યું છે, તેમાં સંદેહ નથી. ૨૫૬, (ઉપવાસના તિવિહાર પચ્ચખાણમાં અચિત્ત જળને બદલે વાપરવાનું જે કહે છે તેના સંબંધમાં આ વાત સમજાય છે. )
૧૬૬ અચિત્ત જળ વિચાર,
( ઉકાળેલા અચિત્ત જળને કાળ.) वासासु तिन्नि पहरा, तह चउरो हुँति सीयकालम्मि। पंच य गिम्हे काले, फासुअनीरस्स परिमाणं ॥२५७॥
પ્રાસુક (અચિત્ત) કરેલા જળના કાળનું પ્રમાણ વર્ષાઋતુમાં ત્રણ પહેરનું છે, તથા શીયાળામાં ચાર પહોરનું છે, અને ઉનાળામાં પાંચ પહેરનું કાળમાન છે. ૨૫૭ (એટલે કાળ વ્યતીત થઈ ગયા પછી તે પાછું સચિત્ત થઈ જાય છે.) ठाणाइ परिसुद्धं, होइ सचित्तं मुहुत्तमझमि । पच्छा तिमुहुत्त जलं, फासुय भणियं जिणिंदेहिं ॥२५८॥
ત્રિફળા, રાખ વિગેરે પ્રગથી અચિત્ત કરેલું જળ પ્રથમ એક અંતર્મુહૂર્ત સુધી સચિત્ત રહે છે, ત્યારપછી ત્રણ મુહૂર્ત સુધી તે જળ પ્રાસુક (અચિત્ત) રહે છે અને ત્યારપછી પાછું સચિત્ત થઈ જાય છે. એમ જિનૅકોએ કહ્યું છે. ૨૫૮
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) - ૧૬૭ એકવીશ પ્રકારે થતું પ્રાસુક જળ. उस्सेइम १ संसइम २,
तंदुल ३ तिल ४ तुस ५ जवोदगा ६ यामं ७। सोवीर.८ सुद्धवियर्ड ९, . .
___अंबय १० अंबाय ११ कविट्ठ १२ ॥ २५९ ॥ माउलिंग १३ दक्ख १४ दाडिम १५,
खज्जुर १६ नालेर १७ कयर १८ बोरजलं १९ । आमलगं २० चंचाए २१,. ..
" ળય પહેમંા માથાÉ II ર૬૦ લેટ મસળવા માટે લીધેલું પાણી ૧, તીલ ધોયાનું પાણી રે, ચિખા જોયાનું પાણી ૩, તલને કોઈ પ્રકારવડે અચિત્ત કરેલું પાણી કતિરા (કુકસ) ધેયાનું પણ પ, જવ ધયાનું પાણી ૬, કાંજી (છાશ) નું પાણી ૭ સુરમાનું પાણી ૮, શુદ્ધ ઉકાળેલું પાણી ૯ આમ્ર(કેરીના છતાં) ધોયાનું પાણી ૧૦, આંબલીના છતાં ધયાનું પાણી ૧૧, કોઠાનું પાણું ૧૨, બીજોરાનું પાણી ૧૩, દ્રાક્ષનું પાણી ૧૪, દામનું પાણી ૧૫, ખજુરનું પાણી ૧૬, નાળિયેરનું પાણી ૧૭ કેર ધોયાનું પાણી ૧૮,બેર ધેયાનું પાણી ૯ આમળા હૈયેલું પાણી ર૦ અને ચંચા (વસ્તુવિશેષ) નું પાણી ૨૧-આ એકવીશ પ્રકારના પ્રાસુક પાણું પહેલા આચારાંગ સૂત્રમાં કહ્યાં છે. ૨૫-૨૬૦ (આ શબ્દાર્થ માં પણ ફેરફાર જણાય છે તેમજ કઈ જાતનું પાણી ક્યાં સુધી સચિત્ત રહે ને કયારે અચિત્ત થાય તે પણ સમજવાનું છે તે સમજ્યા પછી તેને ઉપગ કરવા ગ્ય છે.)
- ૧૬૮ ઉકાળેલા પાણીને મળ. उण्होदगं तिदंडु-कालिय वासासु तिपहरमचित्तं । चउ सिसिरे प्रण गिम्हे, तेण परं होइ सचित्तं ॥२६१॥
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯). ત્રણ ઉભરએ ઉકાળેલું ઉષ્ણ જળ વર્ષાઋતુમાં ત્રણ પ્રહર. સુધી અચિત્ત રહે છે. શિયાળામાં ચાર પ્રહર સુધી અચિત્ત રહે છે અને ઉનાળામાં પાંચ પ્રહર સુધી અચિત્ત રહે છે, ત્યારપછી સચિત્ત થઈ જાય છે. ર૬૧, (આ મતલબની જ ગાથા ઉપર ર૫૭ મી કહેલી છે તેથી આ અન્યકૃત જણાય છે. )
૧૬૯ વગર ચાળેલા લેટને અચિત્ત થવાને કાળ. पण दिण मीसो लुहो, अचालिओ सावणे अ भद्दवए। चउ आसो कत्तीए, मगसिर पोसमि तिन्नि दिणा॥२६२॥ पण पहर माह फग्गुणि, पहरा चत्तारि चित्त वीसाहे। जिहासाढे तिपहर, तेण परं होइ अचित्तो ॥२६३॥
ચાજ્યા વિનાને આ શ્રાવણ અને ભાદ્રપદ માસમાં પાંચ દિવસ સુધી મિશ્ર રહે છે, આશ્વિન અને કાર્તિક માસમાં, ચાર દિવસ, માર્ગશીર્ષ અને પોષ માસમાં ત્રણ દિવસ, માઘ અને ફાલ્યુન માસમાં પાંચ પ્રહર, ચૈત્ર અને વૈશાખ માસમાં ચાર પ્રહર તથા જયેષ્ઠ અને અષાઢ માસમાં ચાળ્યા વિનાને આ ત્રણ પ્રહર સુધી મિશ્ર રહે છે, ત્યારપછી તે અચિત્ત થઈ જાય છે. ર૬૨-૨૬૩ (ચાળેલ લેટ તરતથીજ અચિત્ત ગણાય છે.)
૧૭૦ ઔષધ વિગેરેને અચિત્ત થવાના કારણ. सय जोयण जलमग्गे, थलमग्गे जोयणाइ सहुवरि । हरडे पिंपर मिरीया, समए अचित्त वावारो ॥२६॥
હરડે, પીપર અને મરી એ વસ્તુઓ જળમાર્ગ સે ભોજન ઉપરથી આવી હોય અને સ્થળમાર્ગ સાઠ જોજન ઉપરાંતથી આવી હોય તો સિદ્ધાંતમાં તેનો અચિત્તપણાને વ્યાપાર કહે છે. ર૬૪,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦)
जोयणस्य गंतूणं, अणाहारेण भंड संकते । વાયળીધૂમેળ ય, વિશ્વસ્ય હોદ્દ વળાડું ॥ રપ ॥
,
એકસા યાજન દૂર જવાથી, યાગ્ય આહારના પુગળા ન મળવાથી તેમજ અન્ય કરીઆણાભેગુ સંક્રાત થવાથી અને પવન, અગ્નિ ( તડકો ) તેમજ ધુમાડા વિગેરે લાગવાથી લવણાદિ પદાર્થો અચિત્ત થઈ જાય છે. ૨૫
૧૭૧ ગૌતમ તથા સુધર્માં સ્વામીના નિર્વાણ સમય. वीरजिणे सिद्धिगए, बारसव रिसेहि गोयमो सिद्धो । तह વાલો સોમ્નો, વીતરસહિ સિદ્ધિનો ર૬૬/
શ્રી મહાવીર જિનેશ્વર માક્ષે ગયા ત્યારપછી બાર વર્ષે ગાતમસ્વામી માક્ષે ગયા, તથા મહાવીરસ્વામીના નિર્વાણથી વીશ વ ગયા ત્યારે સુધર્માંસ્વામી સિદ્ધિમાં ગયા. ર૬૬.
૧૭૨ જભૂસ્વામીના નિર્વાણના સમય, તથા તે સાથે દશ સ્થાનાના વિરહ. सिद्धिगए वीरजिणे, चउसठ्ठिवरिसेहि जंबुणा मुत्ति । केवलणाणेण समं, बुच्छिन्ना दस इमे ठाणा || २६७॥ मण१ परमोह२ पुलाए३, आहार ४ खवंग ५ उवसम्मे६ कप्पे७ संजमतिग८ केवल ९ सिद्धि १० जंबुम्मि વ્રુચ્છિન્ન ॥ ૨૮ ॥
શ્રી મહાવીર જિનેશ્વર સિદ્ધિપદ પામ્યા પછી ચાસ વર્ષ જમ્મૂસ્વામીની મુક્તિ થઈ છે. તેમની સાથે કેવલજ્ઞાન સહિત આ દશ સ્થાનો વિચ્છેદ ગયા છે. મન:પર્યાંવજ્ઞાન ૧, પરમાવિધ જ્ઞાન ર,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) પુલાકલબ્ધિ ૩, આહારક શરીર ૪, ક્ષપકશ્રેણિ ૫, ઉપશમશ્રેણિ ૬, જિનકલ્પ ૭, પહેલા ત્રણ ચારિત્ર (સૂમસંપરાય, પરિહાર વિશુદ્ધિ અને યથાખ્યાત) ૮, કેવળજ્ઞાન ૯ અને મેક્ષ ૧૦-આ દશ સ્થાનકે જંબુસ્વામીની સાથે વિચ્છેદ ગયા છે. ર૭-ર૬૮,
૧૭૩ બીજી વસ્તુઓના વિચ્છેદને સમય. पुव्वाणं अणुओगो, संघयण पढमयं च संठाणं । सुहुममहापाणझाणं, वुच्छिन्ना थूलभद्दम्मि ॥२६९॥
છેલ્લા ચાર પૂવને અનુગ ૧, પહેલું વર્ષભનારા સંઘ ચણ ર, પહેલું સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન ૩ તથા સૂક્ષ્મ મહાપ્રાણ નામનું ધ્યાન ૪-આ ચાર સ્થાને સ્થૂલભદ્રની પછી વિચ્છેદ પામ્યા છે, ૨૬, दसपुव्वी वुच्छेओ, वयरे तह अद्धकीलसंघयणा । पंचहि वाससएहिं, चुलसी य समय अहियाम्म ॥२७०॥
તથા વજસ્વામી પછી દશમા પૂર્વ વિચ્છેદ થયે છે તથા મહાવીરના નિર્વાણથી પાંચસે ને ચારાશી વર્ષ ઝારા વ્યતીત થયા ત્યારે કીલિકા સુધીના ચાર (બીજાથી પાંચમા સુધીના) સંઘયણ વિચ્છેદ ગયા છે. ર૭૦૦ (બે બે સંઘયણ જુદે જુદે વખતે વિચ્છેદ થયાનું સંભવે છે. કેમકે અહીં ગાથામાં ચોથું પાંચમુંજ નીકળે છે.) चउपुव्वीवुच्छेओ, वरिससए सित्तरम्मि अहियम्मि । भद्दबाहुमि जाओ, वीरजिणिंदे सिवं पत्ते ॥ २७१ ।।
" શ્રી મહાવીર જિનેન્દ્ર મેક્ષ પામ્યા પછી કાંઈક અધિકએકસે ને સીતેર વર્ષ ગયા ત્યારે શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીને સમયે (તેમની પછી) ચાર પૂર્વને વિચ્છેદ થયે. ર૭૧ (શ્રી સ્થૂલભદ્રને તે ચાર પૂર્વ માત્ર મૂળથી ભણાવ્યા હતા, અર્થથી નહીં) . '
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ ચોર કાળિકાચાર્યને સમય વિગેરે. . सिरिवीराऊ गएसु, पणतीसहिए तिसयवरिसेसु । पढमो कालगसूरी, जाओं सामुज्जनामुत्ति ॥२७२॥
શ્રી મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણથી કાંઈક અધિક ત્રણસે ને પાંત્રીશ વર્ષ વાયા ત્યારે પહેલા કાલિકાચાર્ય નામના સૂરિ થયા. તેનું બીજું નામ શ્યામાચાર્ય હતું. ર૭ર. चउसयतिपन्नवरिसे, कालिगगुरुणा सरस्सती गहिया । चिहुसयसत्तरिवरिसे, वीराऊ विकमो जाओ ॥२७॥
વીરના નિર્વાણથી ચારસો ને તેપન વ બીજા કાલિકાચાર્ય થયા. તેમણે સ્વેચ્છ રાજાને લાવી ગર્દભિલ્લ રાજાને હણને પિતાની ભાણેજ સરસ્વતી નામની સાથ્વીને ગ્રહણ કરી હતી, વીર નિર્વાણથી ચાર ને સીતેર વર્ષે વિક્રમ રાજા થયા ર૭૩ पंचेव य वरिससए, सिद्धसेणदिवायये पथडो। सत्तसय वीस आहिए, कालिकगुरू सक्कसंथुणिओ।२७४।
વીરનિર્વાણથી પાંચસો વર્ષ સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિ થયા, અને કાંઈક અધિક સાતસો ને વશ વર્ષે ત્રીજા કાલિકાચાર્ય થયા. તેમણે શકેંદ્રના પૂછવાથી નિગોદનું યથાર્થ સ્વરૂપ કહ્યું હતું તેથી શકે છે તેમની સ્તુતિ કરી હતી. ર૭૪. नवसय तेणुएहिं, समइकतेहिं वद्धमाणाओ। पज्जूसणा चउत्थी, कालिगसूरीहि ता ठविया ॥२७५||
વર્ધમાનસ્વામીના નિવાણથી નવસો ને ત્રાણું વર્ષ વ્યતીત થયા ત્યારે ચોથા કાલિકસૂરિએ પાંચમને બદલે ચેથને દિવસે પર્યુષણા (સછરી) સ્થાપન કરી ર૭ષ .
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૩) जीयं काऊण पुण, तुरमणि दत्तस्स कालियज्जेणं । अवि य सरीरं चत्तं, न य भणियमहम्मसंजुत्तं ॥२७६॥
ભાણેજને આધ કરવા તે જીત-આચાર છે એમ જાણીને તુરમણી નામની નગરીમાં પોતાના ભાણેજ દત્ત નામના રાજા પાસે કાલિકાચાય ગયા. તેમણે પાતાના શરીરના ત્યાગ કર્યાં એટલે દરકાર ન કરી, પરંતુ અધર્મયુક્ત અસત્ય વચન ખેલ્યા જ નહીં. એટલે કે દત્ત રાજાએ પ્રાણાંત સુધીના ભય બતાવ્યા છતાં યજ્ઞનું ફળ પૂછ્યુ. ત્યારે ગુરૂએ યજ્ઞનું ફળ નરક જ કહ્યું. તેથી દત્ત રાજા અતિ કાપ પામ્યા, પરંતુ તે ગુરૂને કાંઈ પણ કરી શકયા નહીં, ઉલટા પેાતે મરીને નરકે ગયા. ૨૭૬.
૧૭૫ આગમને પુસ્તકારૂઢ કર્યાના સમય वल्लहपुरम्मि नयरे, देवड्डीपमुहेण समणसंघेण । पुत्थे आगम लिहिओ, नवसय असीइ तदा वीरो ॥ २७७॥ વીરનિર્વાણથી નવસે તે એંશી વષે વલ્લભીપુર નગરમાં દેવદ્ધિ ગણિ ક્ષમાશ્રમણ વિગેરે શ્રમણસધે આગમને પુસ્તકમાં
લખાવ્યા. ૨૯૭.
૧૭૬ દિગંમરની ઉત્પત્તિના સમય.' रहवीरपुरनयरे, तह सिद्धिगयस्त वीरनाहस्स । અક્ષયનવડત્તરી, આમળા પાણકિયા નાયા ૫ ૨૭૮ ॥
શ્રી વીરનાથ સિદ્ધિમાં ગયા પછી ઇસે તે નવ વર્ષ થ વીરપુર નામના નગરમાં પાંખડી શ્રમણ( દિગંબર )થયા ૨૭૮ ૧૭૭ ખીજીવાર આગમનું પુસ્તક રૂઢણું : दुब्भिक्खम्मि पण, पुणरवि मेलित्तु समणसंघाओ । મદુરાણ્ અનુગોળો, પવત્તફે ોિ મૂર્તી ૨૭૬ ॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) | બાર વર્ષને દુકાળ પૂર્ણ થશે ત્યારે કંદિલાચાર્ય નામના સૂરિએ ફરીથી મથુરાનગરીમાં સકળ શ્રમણસંઘ એક કરી આગમનો અનુગ (વ્યાખ્યા) પ્રવર્તાવ્યો. (આગામે પુસ્તકારૂઢ કર્યા) આનું નામ માથરી વાચના કહેવાય છે. ર૭૯ ૧૭૮ પૂર્ણિમા તથા અમાવાસ્યા બદલ ચાદશની
- પાખી કરવાને સમય. बारसवाससएसु, पुण्णिमदिवसाउ पक्खियं जेण । चउदसी पढमं पव्वं, पकप्पियं साहिसरीहिं ॥ २८० ॥
વીરનિર્વાણથી બાર વર્ષે સ્વાતિસૂરિએ પૂર્ણિમાના દિવસને બદલે ચૌદશની પાખીનું પર્વ પ્રથમ પ્રવર્તાવ્યું. ૨૮૦૦ (તપગચ્છની માન્યતા પ્રમાણે પાખી તે ચદશની જ હતી, ચમાસી પૂર્ણિમાની હતી તે જ્યારથી એથની સંવત્સરી કરી ત્યારથી ચાદશની હરાવી.)
(૨૮૦ થી ર૮ સુધીની નવ ગાથાઓ અચળગચ્છની માન્યતાની છે.) ૧૯ શ્રાવકને માટે મુખવારિકા અને ચરવલાની સ્થાપના. सावयजण मुहपत्ती, चवलो तह वि संघसंजुत्तो । हरिभद्दसूरिगुरुणो, दसपुरनयरम्मि ठावेइ ॥ २८१ ॥
હરિભદ્રસૂરિ ગુરૂએ દશપુર નામના નગરમાં સર્વ સંઘએકઠો કરી શ્રાવકજનેને માટે મુખવસ્ત્રિકા અને ચવલાને સ્થાપન કર્યા. ર૮૧. पणपण्णबारससए, हरिभद्दो सूरि आसि पुवकए । तेरसय वीस आहिए, वरिसेहिं बप्पभट्टपहू ॥२८२ ।
વીરનિર્વાણથી બારસ ને પંચાવન વર્ષે હરિભદ્રસૂરિ પ્રથમ ગ્રંથકાર થયા અને કાંઈક અધિક તેરસે ને વશ વર્ષે બપ્પભટ્ટ રારિ થયા, ૨૮,
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. અષ્ટમી તથા પાક્ષિક તિથિને નિર્ણય. छठ्ठीसहिया न अट्ठमी, तेरसिसहियं न पक्खियं होइ। पडिवेसहियं न कयावि, इय भणियं जिणवरिंदोहि ॥२८३॥
છઠ સહિત આઠમ લેવી નહીં, અને તેરસ સહિત પાખી લેવી નહીં. તેમાં પણ પડવા સહિત પાખી તે કદાપિ લેવી નહીં એમ જિનૅ એ કહ્યું છે. ૨૮૩ पण्णरसम्मि य दिवसे, कायव्वा पक्खियं तु पाएण। चउद्दसिसहियं कइया वि,
ન હુ તેરિ સોક વિ . ૨૮૪ti પ્રા કરીને પંદર દિવસે પાખી કરવાની છે, કોઇકવાર ચદશ સહિત પાખી કરવી, પણ તેરસ સહિત ન કરવી તેમજ સેળને દિવસે (એટલે પડવા સહિત) ન કરવી. ૨૪. अठमितिहीए सयलं, कायव्वा अहमी य पाएण। अहवा सत्तमीअमिअं, नवमे छठे न कइया वि ॥२८५॥
પ્રા કરીને સઘળી આમની તિથિ હોય એવી આઠમ કરવી, અથવા સપ્તમી સહિત આઠમ હોય તે કરવી, પરંતુ નવમી કે ષષ્ઠી સંહિત હોય તે કદી કરવી નહીં. ર૮૫. पक्खस्स अद्ध अट्ठमी, मासद्धाए पक्खियं होइ । सोलमिदिवसे पक्खी, कायव्वा न हु कइया वि॥२८॥
પક્ષ(પખવાડીયા)ને અધે આમ કરવી અને માસને અધે પાખી કરવી. પરંતુ સોમે દિવસે કદાપિ પાખી કરવી નહીં. ૨૮૬ '૧ પૂનમ' તથા અમાસ.
*
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) पक्खिय पडिक्कमणाओ, साहिअपहरम्मि अहमी होइ । तत्थेव पञ्चक्खाणं, करिति पव्वेसु जिणवयणा ॥२८७॥
પાખીને પ્રતિક્રમણથી સાઠ પહોરે આઠમ આવે છે, તેજ પર્વમાં પ્રત્યાખ્યાન કરવું એમ જિનવચન છે. ર૮૭, जइयाओ अठमी लग्गा, तइयाओ हुंति पक्खसंधीसु । सहि पहरम्मि नेया, करिति तिहि पक्खिपडिक्कमणं ।२८८/
જ્યારે અષ્ટમી તિથિ લાગે ત્યારે પક્ષની સંધિ હોય છે, અને ત્યારથી સાઠ પર વ્યતીત થાય ત્યારે પાખી પ્રતિક્રમણ કરવું જોઈએ. ર૮૮. (અહીં સુધીની ગાથા અન્ય ગચ્છી માન્યતાની છે.)
૧૮૧ સાઢરસી વિગેરેનું માન. नियतणु नवहि पएहिं, पोसे मासम्मि पोरसी सड्ढा। इकिकाय पयहाणी, आसाढे जाव तिन्नि पया ॥२८९॥
પિષ માસમાં પિતાના શરીરની છાયા નવ પગલાં પ્રમાણ થિાય ત્યારે સાહપોરસી થાય છે, ત્યારપછી એક એક માસે એક એક પગલાંની હાનિ કરતાં અષાઢ માસે ત્રણ પગલાં છાયા થાય ત્યારે સાહપોરસી થાય છે. ( ત્યારપછી શ્રાવણે ચાર, ભાદ્રપદે પાંચ, આધિને છે, કાર્તિકે સાત અને માર્ગશીર્ષ માસે આઠ પગલે સાહપીરસી થાય છે.) ર૮૯ अडाइ दिवसेहिं, अंगुल इक्किक्क वडूई हाइ। आसाढाओ पोसे, पोसाओ जाव आसाढं ॥ २९० ॥ - અષાઢથી પિષ માસ સુધી અઢી અઢી દિવસે એક એક આગળ છાયાની વૃદ્ધિ કરવી, અને પિષ માસથી અષાઢ માસ સુધી અઢી અઢી દિવસે એક એક આંગળ બયાની હાનિ કરવી;
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૭) એટલે કે અષાઢ માસને પહેલે દિવસે ત્રણ પગલાંની છાયાએ સાહપારસી થાય છે, અને ત્યારપછી અઢી દિવસે ત્રણ પગલાં ઉપર એક આંગળ છાયા હોય તે વખતે સાદ્રપારસી થાય છે. એ પ્રમાણે અઢી અઢી દિવસે એક એક આંગળ વધારતાં ત્રીશ દિવસે એટલે એક માસે બાર આગળ એટલે એક પગલાં જેટલી છાયા વધે છે, તેથી શ્રાવણ માસને પહેલે દિવસે ચાર પગલાં છાયા હેય ત્યારે સાઢપારસી થાય છે. એ પ્રમાણે વધતાં વધતાં પિષ માસને પહેલે દિવસે નવ પગલાં છાયા થાય ત્યારે સાહપારસી થાય છે. ત્યાર પછી અઢી અઢી દિવસે એક એક આંગળી ઓછી કરવી, એટલે માઘ માસને પહેલે દિવસે આઠ પગલાંની છાયાએ સાઢપોરસી થશે. એ પ્રમાણે પાછી હાનિ કરતાં કરતાં અષાઢ માસના પહેલા દિવસે ત્રણ પગલાંની છાયાએ સાઢરસી થશે. ર૦.
૧૮૨ પુરિમટ્ટનું પ્રમાણ आसाढे समझाया, पोसे मासे हवंति छपाया । वति हीयमाणे, पए पए होइ पुरिमड्रो ॥ २९१ ॥
" અષાઢ માસમાં પિતાના શરીરમાં સમાઈ ગયેલી છોયા હોય ત્યારે પુરિમઠું થાય છે, અને પોષ માસમાં પોતાના શરીરની છાયા છ પગલાંની (ત્રણ હાથની) હોય ત્યારે પુરિમ થાય છે. એ જ પ્રમાણે માસે માસે એક એક પગલાંની વૃદ્ધિ તથા હાનિ કરવી, ૨૯, (દરેક મહિને એક પગલું એટલે ૧૨ આંગળ ઘટાડવી તે આગળ બતાવે છે.) माघे दुहत्थि छाया, बारस अंगुलपमाण पुरिमड़े । मासे बारंगुलहाणी, आसाढे निठिया सव्वे ॥ २९२ ॥
માઘ માસમાં બે હાથ અને બાર આંગલ (કુલ પાંચ પગલાં) છાયા હેય ત્યારે પુરિમઠું થાય છે. છેવટ અષાઢ માસમાં સર્વ છાયા નિઠી જાય એટલે શરીરમાં જ સમાઈ જાય ત્યારે પુરિમ થાય છે. એ રીતે માસે માસે બાર બાર આગેવાની હાનિ કરવી. ર૯ર,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) .
૧૮૩ રાત્રિના કાળનું જ્ઞાન दस तेरस सोलसमे, वीसइमे सूरियाण णक्खत्ते ॥ मत्ययगयम्मि रिक्खे, रयणीए जामपरिमाणं ॥२९॥
સૂર્ય જે નક્ષત્રમાં હોય તે નક્ષત્રથી દશમું નક્ષત્ર જ્યારે આકાશમાં મસ્તકપર (માથે) આવે ત્યારે રાત્રિને પહેલે પ્રહર થાય, તેરમું નક્ષત્ર માથે આવે ત્યારે બીજો પ્રહર, સેળયું નક્ષત્ર માથે આવે ત્યારે ત્રીજો પ્રહર અને વીશમું નક્ષત્ર મસ્તક પર આવે ત્યારે ચોથ પ્રહર થાય, એ પ્રમાણે રાત્રિએ પ્રહરનું પરિમાણ જાણવું. ર૭.
૧૮૪ પિરસીનું પ્રમાણ आसाढमासे दुपया, पोसे मासे चउप्पया । चित्तासुएसु मासेसु, तिपया हवइ पोरसी ॥ २९४ ॥
પિતાના શરીરની છાયા જે વખતે બે પગલાંની થાય તે વખતે અપાઢ માસમાં પારસી થાય છે, પિષ માસમાં ચાર પગલાં છાયા હોય ત્યારે પારસી થાય છે, અને ચૈત્ર તથા આધિન માસમાં ત્રણ પગલાં છાયા હેય ત્યારે પોરસી થાય છે. ર૯૪. अंगुलं सत्तरत्तेणं, पक्खेण य दुअंगुलं । वड़ए हायए वावि, मासेणं चउरंगुलं ॥ २९५ ॥
આ પારસીના પ્રમાણમાં સાત દિવસે એક આંગળની, પખવાડીએ બે આંગળની અને એક માસે ચાર આંગળની જેમ સંભવે તેમ વૃદ્ધિ કે હાનિ કરવી. ૨૫
૧૮૫ પડિલેહણને કાળ. जिठामूले आसाढ-सावणे छहिं अंगुलेहिं पडिलेहा । अहहिं बीय तियम्मि, तइए दस अहहिं चउत्थे॥२९६॥
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) - જેઠ, અષાઢ અને શ્રાવણ માસમાં છ આંગળ છાયા હેય ત્યારે પડિલેહણ કરવી, બીજા ત્રિકમાં એટલે ભાદ્રપદ, આશ્વિન અને કાર્તિક માસમાં આઠ આંગળ છાયા હેય ત્યારે ત્રીજા ત્રિકમાં એટલે માર્ગશીર્ષ, પોષ અને માઘ માસમાં દશ આંગળ છાયા હેય ત્યારે અને ચોથા ત્રિકમાં એટલે ફાગુણ, ચૈત્ર અને વૈશાખ માસમાં આઠ આંગળ છાયા હેય ત્યારે પડિલેહણા કરવી, ૨૬,
૧૮૬ ક્ષય તિથિને સંભવ. भद्दव कत्तिय मासे, पोसे तह फग्गुणे य बोधव्वे । वइसाहे आसाढे, इमम्मि मासे तिही पडइ ॥२९७॥ - ભાદ્રપદ, કાર્તિક, પિષ, ફાલ્સન, વૈશાખ અને અષાઢ-એ છ માસમાં જ તિથિને ક્ષય થઈ શકે છે, એમ જાણવું. (જૈન જ્યોતિષને અનુસરે તિથિની વૃદ્ધિ થતી નથી. માત્ર ક્ષય થાય છે, તે પણ આ છ માસમાં જ થઈ શકે છે. ) ર૯૭. (હાલ જૈન જ્યોતિષ પ્રમાણે પંચાંગ તૈયાર કરનારા ન હોવાથી અન્યમતિના પંચાંગ અનુસાર તિથિ વિગેરેની પ્રવૃત્તિ કરવી પડે છે.)
૧૮૭ સ્ત્રીને ગર્ભ ધારણ કરવાને કાળ. रिउसमय हवइ नारी, नरोवभोगेण गब्भसंभूई। बारसमुहुत्तमज्झे, जाओ गब्भो उवरि नत्थि ॥२९८॥
ઋતુ સમય આવે ત્યારે સ્ત્રીને પુરૂષના સમાગમથી ગભ સંભવ હોય છે. તેમાં પુરૂષના સંગ પછી બાર મુહૂર્તની અંદર ચ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, ત્યારપછી ઉત્પન્ન થતો નથીર૯૮.
૧૮૮ સ્ત્રી અને પુરૂષના કામવિકારની હદ पणपझाउ परेण, जोणी पमिलाइ महिलियाणं च । पपाहत्तरीय परओ, होड़ अबीओ नरो पायं ॥२९९॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) * પચાવન વર્ષની ઉમ્મર થયા પછી પ્રાયે સ્ત્રીઓની યોનિ પ્લાન થાય છે, એટલે કરમાઈ જાય છે ( રેતસ હિત થાય છે, ગર્ભ ધારણ કરવા ગ્ય રહેતી નથી.) તથા પુરૂષ પ્ર પાચતેર વર્ષ પછી અબીજ (વીર્ય હિત) થાય છે. ર૯ (આ વર્ષોમાં પણ કાળે કરીને એ છાપણું થતું આવે છે. આયુષ્ય-ઘટતાં તે પણ ઘટે છે, આ પ્રમાણ સે વર્ષના આયુને અંગે જણાય છે.).
૧૦૯ ગર્ભવાસનું દુખ. सुइहिं अग्गिवण्णाहिं, समभिज्जइ जंतुणो । जावइयं गोयमा! दुक्खं, गम्भे अट्टगुणं तहा ॥३००॥
તપાવીને અગ્નિના વર્ણ જેવી કરેલી વડે રૂંવાડે રૂંવાડે ભેદતાં જેતુને જેટલું દુઃખ થાય છે, તેના કરતાં આઠ ગુણું દુખ ગર્ભમાં રહેલા જંતુને થાય છે. ૩૦૦ ( આ દુખ અવ્યક્તપણે ભેગવે છે. )
૧૯૦ પ્રસવ વખતે થતું દુખ. गम्भाओ निहरंतस्स, जोणीजंतणपीलणे । सयसाहस्सियं दुक्खं, कोडाकोडिगुणं तहा ॥ ३०१ ॥
ગર્ભમાંથી નીકળતા જંતુને નિયંત્રમાં પા પામવાથી (પીલાવાથી) ગર્ભવાસના કરતાં લાખ ગુણું અને કેટકેટિગણું દુઃખ થાય છે. ૩૦૧, (આ દુઃખ પણ અવાચ્ય સ્થિતિમાં ભેગવે છે. ) ૧૯૧ કાણિક અને ચેટક રાજાના યુદ્ધમાં હણાયેલા
મનુષ્યની સંખ્યા તથા ગતિ. कोणियचेडयरण्णो, रणम्मि छन्नुवइलक्खमणुआणं । चमरिंदेशभिहया, बीयदिणे लक्खचुलसीइ ॥३०२॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) एगो सोहम्मसुरो, बीओ मणुओ महाविदेहम्मि । दससहस्सा मच्छगई, सेसा य नरयतिरिएसु ॥३०३॥
ચમકે કેણિક અને ચટક રાજાના યુદ્ધમાં પહેલે દિવસે છનું લાખ મનુષ્ય હણ્યા અને બીજે દિવસે ચોરાશી લાખ મનુષ્ય હણ્યા. તેમાંથી એક મનુષ્ય સૌધર્મ દેવલોકમાં દેવ થયે, બીજે એક મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય થયે, દશ હજાર મનુષ્ય મસ્યગતિને પામ્યા, અને બાકીના મનુષ્ય નરક તથા તિર્યંચ ગતિને પામ્યા, ૩૦-૩૦૩.
૧૯ર ચૌદ પૂર્વના નામ. उप्पायपुव्व १ मग्गायणी २ य,
वीरियाणं ३ च अस्थिनत्थी ४ च । णाणं ५ तह सञ्चं ६ पूण, .
- आयप्पवाय ७ तहा कम्मं ८॥३०४॥ पञ्चक्खाणं ९ विजा १०,
कल्लाणं ११ पाणवाय १२ बारसमं । किरियाविसालं १३ भणियं,
' રડતાં વિંદુતા ૪ ર ા રૂ૦૫ ઉત્પાદ પૂર્વ ૧, અગ્રાયણી પૂર્વ ર, વીર્ય પ્રવાદ પૂર્વ ૩, અસ્તિનાસ્તિ પૂર્વ ૪, જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વ ૫, સત્યપ્રવાદ પૂર્વ ૬, આત્મપ્રવાદ પૂર્વ ૭, કર્મપ્રવાદ પૂર્વ ૮, પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ પૂર્વ ૯ વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વ ૧૦, કલ્યાણપ્રવાદ પૂર્વ ૧૧, પ્રાણવાય-પૂર્વ બારમું ૧૨, ક્રિયાવિશાલ પૂર્વ તેરમું ૧૩ તથા ચાદમું બિંદુસાર નામનું પૂર્વ ૧૪–આ ચૈાદ પૂર્વનાં નામ જાણવા ૩૪-૩૫,
:
-
,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૨) ૧૯૩ સિદ્ધાંતના એક પદમાં કહેલી ાકની સખ્યા. एगवन्नकोडि लक्खा, अहेव सहस्स चुलसी य । सयछकं नायव्वं, सढाइगवीस समयम्मि ॥ ३०६ ॥
સા
સિદ્ધાંતમાં એકાવન કરોડ, આઠ લાખ, ચારાશી હજાર, ને સાડી એકવીશ ૫૧૦૮૮૪૬૧૫ શ્લકાનું એક પદ કહેલું છે. ૩૦૬. (શ્રી મનુયાગદ્વાર સૂત્રની વૃત્તિમાં ૫૧૦૮૮૬૮૪ના શ્લાક એક પદમાં હાય એમ કહ્યુ` છે. તિ સેનપ્રશ્ન, પ્રશ્ન ૮૬. આવા ૧૮૦૦૦ પદ આચારાંગના પ્રથમ હતા અને તેથી બમણા બમણા બીજા અંગાના હતા. ૧૧ અગના મળીને ૩૬૮૪૬૦૦૦ પઢા હતા. તેના સક્ષેપ શ્રી દેવદ્ધિ ગણિ ક્ષમાશ્રમણે કરેલા છે. )
૧૯૪ મોક્ષગતિના સરલ મા, नाणेण जाणई भावे, दंसणेण य सहे । आयरे य चरित्रेण, एओ सिद्धिपुरी हो ॥ ३०७ ॥
જ્ઞાનવડ પદાર્થને જાણવા, દન ( સમકિત ) વડે તેનાપર શ્રદ્ધા કરવી, અને ચારિત્ર ( આચરણ-ક્રિયા ) વડે તેને આચરવા, એ સિદ્ધિનગરીએ જવાના સરલ માર્ગ છે. ૩૦૭,
૧૯૫ ગાથા ( આર્યાં ) છંદનું લક્ષણ.
पढमो बारसमत्तो, बीओ अठ्ठारमत्तसंजुत्तो । નદ્દ ૧૪મો તહ તો, પળરવિભૂતિયા ના ૨૦૮
પહેલા પાદમાં ખાર ભાત્રા હાય, બીજી' પાદ અઢાર માત્રાનુ હાય, જેવું પહેલું પાદ તેવુજ ત્રીજી' પાઢ (બાર માત્રાવાળુ) હાય, તથા ચેય પાદ પત્રર માત્રાથી વિભૂષિત હાય-તે ગાથા કહેવાય છે, ‘૩૦૮+
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
AV
(१२) सव्वाए गाहाए, सत्तावन्नं हवंति मलायो। पुबद्धए य तीसा, सत्ताबीसा यः अवरखे ॥ ३०९ ॥
એક આખી ગાથામાં કુલ સત્તાવન માત્રામાં હોય છે તે ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં (પહેલા અને બીજા પાકમાં મળીને) ત્રિીશ માત્રા હોય છે, તથા પશ્ચામાં (ત્રીજા અને ચોથા પાકમાં મળીને) સત્તાવીશ માત્રા હોય છે. ૩૦૯, ૧૯૬ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના છત્રીશ અધ્યયનેનાં નામविणय १ परीसह २ चउरंगी ३,
असंखयं ४ होइ काममरणं ५ च । खुड्डग ६ एलग ७ कपिला ८,
. नमी ९ य दुमपत्तयं १० नेयं ॥ ३१० ॥ एक्कारसमं बहुसुय ११,
हरिकेसी १२ चित्तसंभुयं सारं १३ । इसुआरी १४ चउदसमं,
भिक्खू १५ बंभं १६ जए भणियं ॥३११॥ पावसमण १७ तह संजइ १८,
मियपुत्त १९ अणाहि २० समुहपालिय २१ । रहनेमी २२ बावीस,
केसीगोयम २३ पावयणं २४ ॥ ३१२॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧ર) जयघोस २५ समायारी २६, ....... खलंकियं २७ मुक्खमग्ग २८ सम्मत्तं २९ । तवमग्गे ३० चरणविही ३१,. .
પમાયફાયણ રૂર વારીd II રૂશરૂ II कम्मपयडीओ ३३ लेसा ३४,
अणगार ३५ अजीवजीवविभत्ती ३६ । छत्तीस उत्तरज्झय-नामा एयस्स णं होइ ॥ ३१४ ॥
વિનય અધ્યયન ૧, પરીષહ અધ્યયન , ચતુરંગી અધ્યયન ૩, અસંખ્ય અધ્યયન ૪, અકામ સકામ મરણ વિભક્તિ અધ્યયન ૫, ક્ષુલ્લક અધ્યયન ૬, એલકર અધ્યયન ૭, કપિલ અધ્યયન , નમિ અધ્યયન ૯, કુમપત્ર અધ્યયન ૧૦, અગ્યારમું બહુકૃત અધ્યયન ૧૧, હરિકેશિ અધ્યયન ૧૨, ઉત્તમ એવું ચિત્રસંભૂતિ અધ્યયન ૧૩, ચૌદમું ઇષકારી અધ્યયન ૧૪, ભિક્ષુ અધ્યયન ૧૫, બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન ૧૬, પાપશ્રમણ અધ્યયન ૧૭, તથા સંજતિ (રાજાનું) અધ્યયન ૧૦, મૃગાપુત્ર અધ્યયન ૧૯ અનાથી અધ્યયન ૨૦, સમુદ્રપાલિત અધ્યયન ર૧, બાવીશમું રથનેમિ અધ્યયન ર૨, કેશી ગૌતમ અધ્યયન ર૩, અષ્ટ પ્રવચન અધ્યયન ર૪, જયઘોષ અધ્યયન ૨૫, સામાચારી અધ્યયન ૨૬, ખલુંકિય અધ્યયન ર૭, મોક્ષમાર્ગ અધ્યયને ૨૮, સમ્યકત્વ પરાક્રમ અધ્યયન ૨૯ તપમાર્ગ અધ્યયન ૩૦, ચારિત્રવિધિ અધ્યયન ૩૧, બત્રીશમું પ્રમાદસ્થાનાધ્યયન ૩ર, કર્મપ્રકૃતિ અધ્યયન ૩૩, વેશ્યા અધ્યયન ૩૪, અણગાર માર્ગ અધ્યયન ૩૫ અને અજીવ જીવ વિભક્તિ અધ્યયન ૩૬-આ પ્રમાણે ઉત્તરાધ્યયનનાં ૩૬ અધ્યયનાં છત્રીશ નામે છે. ૩૧૦-૩૨૪,
૧ પ્રમાદાપ્રમાદ (સંસ્કૃત), ૨ ઔરબ્રિય, ૩ ગળી બળદ,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭ જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારાં નક્ષત્ર. मिगसिर १ अदा २ पुस्सो ३,
तिन्नि पुव्वाइं ६ मूल ७ मसलेसा ८ । हत्थो ९ चित्ता १० य तहा,
ત તુરિયા નાપતિ ને રૂ૫ છે મૃગશિર ૧, અદ્ધર, પુષ્ય ૩, ત્રણે પૂર્વા-પૂર્વાફાલ્ગની , પૂર્વાષાઢા ૫, પૂર્વાભાદ્રપદ ૬, મૂલ ૭, અશ્લેષા ૮, હસ્ત ૯ તથા ચિત્રા ૧૦-આ દશ નક્ષત્રો જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનાર છે. એટલે કે આ દશ નક્ષત્રમાં જ્ઞાન ભણવાનો આરંભ કરવો સારે છે. ૩૧પ,
૧૯૮ પીસ્તાલીશ આગમની કુલ ગાથા સંખ્યા पणयालीस आगम, सव्वगंथाण हुँति छ लक्खा। . एगुणसहिसहस्सा, तिन्नि सया चेव तीसा य ॥३१६॥
(હાલમાં વર્તતા) પીસ્તાલીશ આગમની સર્વ શ્લેક સંખ્યાછ લાખ, એગણસાઠ હજાર, ત્રણસો ને ત્રીશ ૬૫૩૩૦ થાય છે. ૩૧૬ (આ હકીકત શ્રી જૈન પ્રબોધ ભાગ ૧ લામાં બહુ જ વિસ્તારે કહેલી છે. ૪૫ આગમની મૂળની ગાથાસંખ્યા તથા નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, ટીકા વિગેરેનું તમામ પ્રમાણ તેમાં આપ્યું છે. તેમાં બતાવ્યા મુજબ સર્વ સંખ્યા આ પ્રમાણે થાય છે. ઈચ્છકે તે બુક્યાં જવું)
૧૯ જ્ઞાન ભણવામાં અપ્રમાદપણું રાખવું. जइ वि दिवसेण पयं, धरेइ पक्खण वा सिलोगद्धं । उज्जोयं मा मुंचसु, जइ इच्छसि सिक्खिडं नाणं ॥३१७॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે કદાચ એક દિવસમાં એક જ પદ (શબ્દ) ધારી શકાય (ભણી શકાય) અથવા એક પખવાડીયામાં અર્ધ શ્લેક જ ભણી શકાય, તોપણ જો જ્ઞાન શીખવાની ઈચ્છા હોય તે તું તે સંબંધી ઉઘમને મૂકીશ નહીં. ૩૧૭ (ઉદ્યમ શરૂ રાખવાથી માસતુસ મુનિની જેમ કમેકમ શક્તિ વધતી જાય છે, તેથી આ ઉપદેશ ગ્ય છે.)
ર૦૦ નકારરૂપે ઉપદેશ. पंथसमा नत्थि जरा, दरिदसमो अ पराभवो नत्थि । मरणसमं नत्थि भयं, खुहासमा वेयणा नत्थि ॥३१८॥
નિરંતર મુસાફરી કરવી તેના જેવી બીજી કોઈ જરાવસ્થા નથી, દારિશ્ય જે બીજે કઈ પરાભવ નથી, મરણ જે બીજે કઈ ભય નથી અને ક્ષુધા સમાન બીજી કઈ વેદના નથી, ૩૧૮. दयासमो न य धम्मो, अन्नसमं नत्थि उत्तमं दाणं । सच्चसमा न य कित्ती, सीलसमो नत्थि सिंगारो ॥३१९॥
દયા સમાન બીજો કોઈ ધર્મ નથી, અન્ન જેવું બીજું કઈ ઉત્તમ દાન નથી, સત્ય સમાન બીજી કઈ કીતિ નથી અને શીલ જે બીજો કઈ શણગાર નથી. ૩૧૯
ર૦૧ આ ચાર પદાર્થ દુજે છે. अक्खाण रसणी कम्माण-मोहणी तह वयाण बंभवयं । गुत्तीण य मणगुत्ती, चउरो दुक्खेहि जिप्पंति ॥३२०॥
પાંચ ઇન્દ્રિમાં જિહા ઈદ્રિય, આઠે કર્મમાં મોહનકર્મ, પાંચે તેમાં બ્રહ્મવ્રત અને ત્રણે ગુપ્તિમાં મનગુપ્તિઆ ચારે દુખે છતાય તેવાં છે. ૩૨૦,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭) ૨૦૨ પાંચ સમિતિનું પાલન, इरिएसण १ भासाए २, एसणाए ३ तहा मुणी । आयाणे ४ परिष्ठवणे ५, हवइ जस्स महोमया ॥३२१॥
ઈર્ષા સમિતિ ૧, ભાષા સમિતિ ૨, એષણા સમિતિ ૩, આદાન નિક્ષેપણ સમિતિ ૪ અને પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિ ૫-આ પાંચ સમિતિ જેને હેય તે મહા મુનિ કહેવાય છે. ૩ર૧.
૨૦૩ નકારમાં ઉપદેશ. मुत्तिसमं नत्थि सुहं, नरयसमाणं दुहं महं नत्थि। बंभसम नत्थि वयं, सज्झायसमो तवो नत्थि ॥३२२॥
મુક્તિ (નિર્લોભતાસંતિષ) સમાન કેઈ સુખ નથી, નરક સમાન બીજું કઈ મોટું દુ:ખ નથી, બહાચર્ય સમાન બીજું કઈ વ્રત નથી અને સ્વાધ્યાય સમાન બીજે કઈ તપ નથી. ૩રર ૨૦૪ પાંચ કારણવડે જ કાર્ય બને એવી માન્યતા
સમકિતીને હેય. कालो१ सहावर नियई३, पुवकयं४ पुरिसकारणे५ पंच। સાવા , તે હો મિચ્છd iા રૂપરૂ ના .
કાળ ૧, સ્વભાવ ૨,નિયતિ (ભવિતવ્યતા) ૩ પૂર્વ કૃત(કર્મ) ૪ અને પુરૂષકાર (ઉદ્યમ) પ-આ પાંચ કારણે સમૂહ દરેક • કાઈપર જે માને છે તેને જ શકિત હોય છે, અને જે
આ પાંચમાંથી કેઈપણ એકને જ કારણરૂપે માનતા હોય તે અવશ્ય મિથ્યાત્વી છે એમ જાણવું, ૩ર૩,
? મહાન પ્રત્યંતર,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ૨૫ પાંચ ઇઢિયેની અનર્થતા. फासिंदी १ रसणिंदी २,
. થાળવી રૂ જેવુળી તોડ્યા एयाणि इक्विक, जीवं पाडेइ संसारे ॥ ३२४ ॥
સ્પર્શનેંદ્રિય (શરીરની ચામડી) ૧, રસનેંદ્રિય (જિલ્લા) ૨, ઘાણેતિય (નાસિકા) ૩, ચક્ષુરિંદ્રિય (નેત્ર) અને શ્રોતિય (કાન) પ-આ પાંચમાંથી એક એક ઇંદ્રિય પણ (છૂટી મૂકી હેય તે) જીવને સંસારમાં પાડે છે. ૩ર૪, - ૨૦૬ પાંચે પ્રમાદની અનર્થતા. मजं १ विसय २ कसाया ३, - નિદા વિહિપ મી મળિયા एए पंच पमाया, जीवं पाडेइ संसारे ॥ ३३५॥
મદ્ય ૧, વિષય ૨ કષાય ૩ નિદ્રા અને પાંચમી વિથા પ કહેલી છે-આ પચે પ્રમાદ જીવને સંસારમાં પાડે છે. ૩૨૫
૨૦૭ ધર્માદિક નહીં માનનારને કરવા યોગ્ય શિક્ષા जो भणइ नत्थि धम्मो, न सामइयं न चेव य वयाई। सो समणसंघबज्झो, कायव्वो समणसंघेहिं ॥ ३२६ ॥ ' જે કઈ મનુષ્ય કહે કે હાલમાં ધર્મ નથી, સામાયિક નથી અને તે પણ નથી, તે મનુષ્યને સકળસંઘે મળી સકળસંઘ બહાર કરવો, ૩૨૬,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
૨૦૮ ભયના સાત સ્થાન इहलोय १ परलोयं २,
आदाण ३ आजीवियं ४ तह सहसा ५। શકિતમય કર૭, પણ સત્ત માળા . રર૭પ
આલેક ભય ૧, પરલોક ભય ૨, આદાન ભય ૩, આજીવિકા ભય ૪ તથા સહસાકારભય ૫, અપજસભય ૬, અને મરણ ભય ૭-આ સાત ભયનાં સ્થાને છે એટલે જીવોને આ સાત પ્રકારના ભયને સંભવ છે. ૩ર૭.
ર૦૯ સાધુની સાત મંડળી. . सुत्ते१ अत्थेर भोयण३, काले४ आवस्सए५य सज्झाए। संथारए७ वि य तहा, सत्त इमा मंडली हुंति ॥ ३२८॥ 'સૂત્ર મંડલી ૧, અર્થ મંડલી ૨, ભેજન મંડલી ૩, કાળ મંડલી (પડિલેહણ મંડલી)૪, આવશ્યક મંડલી (પ્રતિક્રમણ મંડલી) ૫, સ્વાધ્યાય મંડલી ૬ અને સંથારા-પારસી મંડલી ૭-સાધુઓને આ સાત પ્રકારની મંડી હોય છે. ૩૨૮ (અથાત આ સાત કાર્ય અમુક મુનિએ મળીને કરે છે-મળીને કરવા યોગ્ય છે.)
૨૧૦ આઠ અભવ્યનાં નામ, संगमय१ कालसूरी२, कविला३ अंगार४ पालिया दुन्नि । नोजीव७ सत्तमो विय, उदाइघायओ८ अ अहमओ॥३२९॥
સંગમક દેવ ૧, કાળ નામનો કસાઈ ૨, કપિલા દાસી ૩, અંગારમર્દક આચાર્ય ૪, બે પાલક નજીવનું સ્થાપન કરનાર ૧ એક પાંચૉ મુનિને પીલનારા અને બીજે કૃષ્ણપત્ર પાલક નામે હતા તે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦)
( રાહુચુસ) ૭ તથા આઠમા ઉઢાચી રાજાના ઘાત કરનાર (વિનયરત્ન નામના સાધુ) ૮—આ આઠે અભવ્ય કહ્યા છે. ( અહીં તાવના સ્થાપન કરનારને અભવ્ય કહ્યો છે, પણ અન્ય ગ્રંથમાં સાત અભવ્ય કહેલા છે. એટલે કે નાજીવના સ્થાપકને અભવ્યમાં ગણ્યા નથી.) વળી કોઇ ગ્રંથમાં નવ પણ કહ્યા છે. તેમાં ‘નોનીવ 'શુક્રમાદિ (નાજીવ સ્થાપક તથા ગાષ્ઠામાહિલ) એવા પાઠ લખી ગાામાહિલને નવમા ગણ્યા છે. પરંતુ સાત અભવ્ય કહેવા એ ઠીક લાગે છે. કેમકે નાજીવ સ્થાપક અને ગાષ્ઠામાહિલને તા નિન્દ્વવા કહ્યા છે એટલે કે તેઓ સમકિતથી ભ્રષ્ટ થઈ મિથ્યાત્વમાં ગયા છે. તેમને અલભ્ય હાવાના સ’ભવ નથી. ૩૨૯,
૨૧૧ અષ્ટમગળનાં નામ.
दप्पण १ भद्दासण २,
वद्धमाण ३ सिरिवच्छ ४ मच्छ ५ कलसा ६ य । स्रत्थिय ७ नंदावत्ता, लिहिया अठ्ठठ्ठ मंगलया ॥३३०||
દર્પણ (અરિસા) ૧, ભદ્રાસન ૨, વર્ધમાન (ડાભલા)૧ ૩, શ્રીવત્સ ૪, મત્સ્ય યુગળ પ, કળશ ૬ સ્વસ્તિક ૭ અને નંદાવર્ત ૮-એ આઠ મંગળ કહેલા છે. ૩૩૦.
૨૧૨ શ્રાવકનુ કચ્ अनियाणुदारमणओ, हरिसवसविसप्पकंचुअकरालो । पूएइ वीयरायं, साहम्मीसाहुभत्ती य ॥ ३३९ ॥
શ્રાવક નિયાણા રહિત, ઉદાર મનવાળા અને હર્ષોંના વશથી વિકસ્વર થયેલા રોમાંચ કચુકવાળા થઈને વીતરાગની પૂજા કરે અને સાર્મિક તથા સાધુની ભક્તિ કરે, ૩૩૧
૧. એવું ખીજું નામ સુપ્રતિષક, છે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૨) - ૨૧૩ શ્રાવકના દ્રવ્યને સદુપમ, नियदव्वमउव्वजिणंद-भवणजिणबिंबवरपइठासु । वावइ पसत्यपुत्थे, सुतित्थतित्थयरजत्तासु ॥ ३३२ ॥
શ્રાવકે પિતાનું દ્રવ્ય અપૂર્વ (નવી) જિનભવન, જિનબિંબ, તેમની શ્રેષ્ઠ પ્રતિષ્ઠા કરવી, પ્રશસ્ત પુસ્તક (આગમ વિગેરે) લખાવવાં, સુતીર્થો અને તીર્થકરની યાત્રા કરવી આ સર્વ સ્થાને વાપરવું યોગ્ય છે. ૩૩ર,
૨૧૪ દશ પ્રકારના પુણ્યક્ષેત્રનાં નામ, जिणभवण१ बिंबर पुत्थय३, संघसरूवाइसत्त.खित्ताई। दीणोद्धारण८ पोसह-साला९ साहारणं१० दसहा॥३३३।।
જિન ભવન , જિનબિંબ ૨, પુસ્તક ૩ ચાર પ્રકાર સંઘ ૭ તે સ્વરૂપવાળા સાત ક્ષેત્રે કહ્યાં છે, તદુપરાંત દીનજનને ઉદ્ધાર, પષધશાળા અને સાધારણ એ ત્રણ ક્ષેત્ર ભેળવવાથી દશ પ્રકારના (ઉત્તમ) ક્ષેત્ર કહેવાય છે. ૩૩૩,
૨૧૫ વર્જવા યોગ્ય નવ નિયાણ. निवं१ धण२ नारी३ नर४ सुर५,
अप्पप्पवियारद अप्पवियारत्तं७ । सद्वृत्तं८ दरिदत्तं९, वजए नव नियाणाई ॥३३४॥
રાજા થાઉં ૧, ધનવાન થાઉં ૨, સ્ત્રી થાઉં ૩ પુરૂષ થાઉં, દેવ થાઉં ૫, જે દેવલોકમાં પોતાને શરીરેજ પ્રવિચાર-મૈથુન કરાય છે એવા દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાઉં ૬, જે દેવલોકમાં બિલકુલ પ્રવિયા મિથુન નથી ત્યાં ઉત્પન્ન થાઉં ૭, શ્રાવકના કુળમાં ઉત્પન્ન થાઉં ૮ ૧. સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. ૨. શ્રાવક થવાનું ધારે તેમાં મુનિપણાની અરૂચિ હોવાથી નિયાણું ગયું છે. તેને આગામી ભવે મુનિપર્ણ પ્રાપ્ત થતું નથી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩ર) અને દરિદ્ર થાઉં હઆ નવ નિયાણાં ભવ્ય પ્રાણીએ વધા લાયક છે. ૩૩૪
૨૧૬ દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષ. गिही जोइर भूसणंगा३,
भोयण४ भायण५ तहेव वत्थंगाद વિરાણા"૭ દિવેલા,
कुसुमंगा९ दीवयंगा१० य ॥३३५॥ ગ્રહાગ ૧, તિષાગ ૨, ભૂષણગ ૩, ભેજનાંગ ૪, ભાજ: નાગ ૫, તથા વળી વસ્ત્રાંગ ૬ ચિત્રરસાગ ૭, ત્રુટિતાંગ ૮, કુસુમાંગ ૯
અને દીપકગ ૧૦-આ દશ પ્રકારના કલ્પવૃક્ષો પિતાના નામ સદશ વસ્તુ (ગ્રહ જાતિ, ભૂષણ, ભેજન, ભાજન, વજ, વિચિત્ર પાન, વાછત્ર, કુસુમ ને દીપ) ને આપનાર હોય છે. ૩૩૫, - ૨૧૭ અરિહંતાદિક દશની વૈયાવચ્ચ. अरिहंत? सिद्ध२ चेइय३,
____सुए४ य धम्मे५ य साहु६ सूरीओ ७ । कुल८ गण९ संघे१० य तहा,
વેરાવ મરે સા રૂરદા * અરિહંત ૧, સિદ્ધ ૨ચૈત્ય ૩ શ્રત (આગમ) ૪, ધર્મ ૫, સાધુ ૬ સૂરિ (આચાર્ય) ૭, કુળ ૮, ગણ ૯ અને સંઘ ૧૦-એ દશની વૈયાવચ્ચ કરવી તે દશ પ્રકારની વૈયાવચ્ચ કહેવાય છે.૩૩૬.
૨૧૮ બ્રહ્મચર્યની નવ વાડ, वसही कहर निसिजि३ दिय४,
____ कुड़ितर५ पुव्वकीलिए६ पणिए७। 1. આનું મઘાંગ એવું પણ નામ છે. ૧ પીવાના પદાર્થ.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩) अइमायाहार विभूसणा९ य,. .
ના અણુરી છે રૂ૩૭ છે વસતિ–એક ઉપાશ્રયમાં સ્ત્રી સાથે રહેવું નહીં ૧, ચીની સાથે અથવા સ્ત્રી સંબંધી કથા કરવી નહીં ૨, સ્ત્રીની સાથે એક આસને બેસવું નહીં તથા જ્યાં સ્ત્રી બેઠી હોય તે આસને પણ બે ઘડી સુધી બેસવું નહીં ૩, ચીની ઇંદ્ધિ (અંગોપાંગ) જેવાં નહીંઅજાણતાં જેવાઈ જાય તે તરત દષ્ટિ પાછી ખેંચી લેવી ૪, રસીના અને પિતાના વાસની (શયનની) વચ્ચે માત્ર ભીંતજ હેય તે સ્થાને વસવું નહીં ૫, પ્રથમ વ્રત લીધા પહેલાં જે સ્ત્રી સાથે ક્રિીડા કરી હોય તેનું સ્મરણ કરવું નહીં ૬, પ્રણીત-ઘી વિગેરેના રસવાળું ભેજન કરવું નહીં હ, અતિમાત્ર-અધિક આહાર કરે નહીં ૮ અને શરીરની વિભૂષા કરવી નહીં ૯-આ નવ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ (વાડ) કહેલી છે. ૩૩૭, (વાડ જેમ ક્ષેત્રનું રક્ષણ કરે છે તેમ આ નવ પ્રકારની વાડ બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરે છે, જેઓ આ વાડ ડે છે તેઓ દોષપાત્ર થાય છે.)
૨૧૯ ચેથા વ્રતના ભંગનું પ્રાયશ્ચિત્ત. गुरुणो जावजीवं, बारस वासाणि हुंति उवज्झाया। एगं वरिसं साहुं, छम्मासं साहुणी भणिया ॥३३८॥
ગુરૂને-આચાર્યને જાવાજીવ, ઉપાધ્યાયને બાર વર્ષ, સાધુને એક વર્ષ અને સાધ્વીને છ માસનું પ્રાયશ્ચિત્ત ચેથા વ્રતના ભંગમાં કહેલું છે. ૩૩૮ (આ પ્રાયશ્ચિત્ત આચાર્ય ઉપાધ્યાય માટે ફરીને તે પદની પ્રાપ્તિ માટે છે અને સાધુ સાધ્વી માટે દીક્ષા પર્યાયના છેદરૂપ કહેલું છે.)
૨૨૦ મુનિમહારાજની બાર પ્રતિમાઓ. मासाई सत्ता७, पढमट बीय९तीय१० सत्तरायदिणा। अहराइ११ एगराई१२, भिक्खुपडिमाओ बारसगं॥३३९॥
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪) સાત પર્યત માસાદિકની પ્રતિમા છે એટલે કે પહેલી પ્રતિમા એક માસની ૧, બીજી બે માસની ૨, ત્રીજી ત્રણ માસની ૩, ચોથી ચાર માસનીક, પાંચમી પાંચ માસની ૫, છઠ્ઠી છ માસની અને સાતમી સાત માસની ૭, ત્યારપછી પહેલી, બીજી ને ત્રીજી સાત સાત અહેરાત્રિની એટલે આઠમી સાત રાત્રિ દિવસની ૮, નવમી સાત રાત્રિદિવસની ૯, અને દશમી પણ સાત રાત્રિ દિવસની ૧૦, ત્યા૫છી અગ્યારમી એક અહેરાત્રિની ૧૧ તથા છેલ્લી બારમી એક રાત્રિની ૧૨-આ રીતે મુનિરાજની બાર પ્રતિમાઓ કહેલી છે. ૩૩૯
૨૨૧ બાર પ્રકારને તપ. अणसण? मूणोयरियार, वित्तीसंखेवणं३ रसञ्चाओ ४। कायकिलेसो५ संली-णया६ य बज्झो तवो होइ ॥३४०॥ पायच्छित्तं विणओर, वेयावच्चं३ तहेव सज्झाओ ४ । झाणं५ उस्सग्गोद वि य, निज्जर एवं दुवालसहा ॥३४१॥
અનશન (ઉપવાસાદિક)૧, ઊદરીર, વૃત્તિક્ષેપ ૩, રસત્યાગ (વિયત્યાગ) ૪, ચાદિક કાયને કલેશ પ અને સંલીનતા અંગે પાંગને સંકોચ ૬-આ છ પ્રકારનો બાહ્ય તપ કહ્યો છે. તથા પ્રાયશ્ચિત્ત ૧, વિનય ૨, વૈયાવચ્ચ ૩, તથા વળી સ્વાધ્યાય ૪ શુભ ધ્યાન પ અને ઉત્સર્ગ–કાયેત્સર્ગ ૬-આ છ પ્રકારને અત્યં. તર તપ કહે છે. કુલ બાર પ્રકારના આ તપ કર્મોની નિર્જરા માટે કહેલો છે. (અહીં બીજી ગાથાનું ચોથું પાદ ઘણે સ્થળે
અમરિશો તો ઘેરૂ-આ છ પ્રકારને અત્યંતર તપ કહેલ છે.” આ પ્રમાણે પણ જોવામાં આવે છે. એકંદર બને પાઠના તાત્પર્યમાં તફાવત નથી.) ૩૪૦-૩૪
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર બાર ભાવનાपढम अणिच्च?मसरणं२, भवोर एंगला अवसान आसवविही ७ संवरो८, कम्मनिज्जराए चेव ॥३४२॥ धम्म सक्खाइया१० लोओ११, बोही य खलु दुल्लहा१२ । भावणाओ मुणी निच्चं, चिंतइज्ज दुवालसं ॥ ३४३ ॥
પહેલી અનિત્ય ભાવના ૧, અશરણ ભાવના ૨, ભવ (સંસાર) ભાવના ૩, એકવ ભાવના ૪, અન્યત્વ ભાવના ૫, અશુચિ ભાવના ૬, આશ્રવ ભાવના ૭, સંવર ભાવના ૮, કમનિજ ભાવના , ધર્મ સ્વાખ્યાતતા (ધર્મમાં જિનેશ્વરે જે કહ્યું છે તે સત્યજ કહ્યું છે એવી) ભાવના ૧૦, લેક સ્વરૂપ ભાવના ૧૧ તથા બેધિ (સમતિ) અતિ દુર્લભ છે એવી ભાવના ૧૨-આ બાર ભાવનાઓ મુનિઓએ નિરતર ભાવવી જોઈએ. ૩૪-૩૪૩,
રર૩ તેર પ્રકારની અશુભ કિયા. अठ्ठा १ णट्ठा २ हिंसा ३,
कम्मा ४ दिढी ५ य मोस ६ दिन्ने ७ य । मिच्छत्तं ८ माण
माया ११ लोभे १२ रियावहिया १३ ॥३४४॥
અક્રિયા ૧, અનWક્રિયા ર, હિંસાદિયા ૩, કર્મક્રિયા , દૃષ્ટિવિપર્યાસક્રિયા પ, મૃષાવાદકિયા ૬, અદત્તાદાનક્રિયા ૭ મિથ્યાત્વક્રિયા ૮, માનક્રિયા ૯, મિત્રક્રિયા ૧૦, માયાક્રિયા ૧૧ ભક્રિયા ૧૨ તથા ઈયાપથિકીક્રિયા ૧૩-આ તેર ક્રિયાએ પ્રાણીને નિરંતર લાગે તેવી છે, ૩૪૪,
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) ૨૨૪ વિષયાંધ સ્ત્રીઓની દુષ્ટતાનું પરિણામ भजा वि इंदियविगार-दोसनडिया करेइ पइपावं । जह सो पएसी राया, सूरीकंताए तह वहिओ ॥३४५॥ , ભાર્યા પણ જે ઇદ્રિના વિકારના રેષથી ઉન્મત્ત થઈ હોય તે તે પિતાના પતિને પણ મારી નાંખવાનું પાપ કરે છે. જેમ તે પ્રદેશી રાજાનો તેની સુર્યકાંતા ભાર્યાએ વધ કર્યો હતો તેમ ૩૪૫ ૨૨૫ પ્રદેશી રાજાએ કેશી ગણધરને કરેલા દશ પ્રશ્ન अजय १ अज्जीय २ कुंभी ३,
किमी ४ सरं ५ भार ६ खंड ७ दरिसे ८ य । कुंथु ९ य परंपरागय १०,
ए दस पुच्छा सवागरणा ॥ ३४६ ॥ પ્રદેશી રાજાએ વ્યાકરણ-વ્યાખ્યા સહિત આ દશ પ્રશ્નો કેશી ગણધરને પૂછયા હતા-આર્ય (દાદે) ૧, આર્થિકા (દાદી) ૨, કુંભી ૩, કૃમિ (કીડા) ૪, શર (બાણ) ૫, ભાર (તેલ) ૬, ખંડ ૭, દર્શન ૮, કુંથુ ૯, પરંપરાગત ધર્મ ૧૦૦ ૩૪૬,
પ્રદેશી રાજાને કેશી ગણધરે આપેલા ઉત્તર सदारहत्था १ खालिय २,
साली अगणी य ४ कोमलकवाडी ५। दिय ६ कट्ठ ७ वाय ८ दीवो ९,
શરૂમાવત્ ૦ પરિવથvi | રૂ૪૭ પિતાની સ્ત્રીને જાર ૧, અપવિત્ર સ્થાન ર, કુટાકારશાલા ૩, લેઢાના ગેળામાં અગ્નિ ૪, કેમળ (જીર્ણ) ધનુષ્ય ૫, ચામડાની મસક ૬, અરણિનું કાષ્ઠ ૭, વાયુ ૮, દીપક ૯ અને લેઢાના ભારને વહન કરનાર ૧૦-આ ઉત્તર, ૩૪,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) વિવેચન સહિત પ્રત્તર: .... અહીં નીચેની વ્યાખ્યા પ્રમાણે પ્રદેશી રાજાએ પ્રશ્ન પૂછયા, તેના ઉત્તર કેશીકુમાર ગણધરે દષ્ટાંત સહિત આપ્યા તે આ પ્રમાણે
પ્રશ્ન –તમારા મત પ્રમાણે મારા દાદા અધર્મ હતા તે નકે જવા જોઈએ, જે તે નરકે ગયા હોય તે મારાપર તેની ઘણું પ્રીતિ હતી તેથી મને આવીને પાપ કરવાનો નિષેધ કેમ ન કરે?
ઉત્તર ૧–તમારી પિતાની રણને કદાચ કઈ જાર પુરુષ સાથે દુરાચાર કરતી તમે જોઈ હોય, તો તમે તે જાર પુરૂષને તરત જ કેદ કરી દેહાંતદંડની શિક્ષા કરે. તે વખત તે કદાચ પિતાના પ્રિય કુટુંબને આવું નિંદ્ય કર્મ ન કરવા બાબત ઉપદેશ આપવા જવાને છે તો તમે તેને જવાની રજા આપો ખરા? ન જ આપ, તે જ પ્રમાણે નારકીના જીવો પરાધીન હેવાથી ઈચ્છતા હોય તોપણ અહીં આવી શકતા નથી. *
પ્રશ્ન –મારી દાદી જૈનધમી હતી. તે તમારા મત પ્રમાણે સ્વર્ગ જવી જોઈએ. તેને હું અત્યંત વલ્લભ હતો તેથી, તે અહી આવીને મને ધર્મમાર્ગે કેમ ન પ્રવર્તાવે?
ઉત્તર ૨હે રાજ! તમે પિતે સ્નાન કરી સર્વ શૃંગાર સજી દેવપૂજા કરવા જતા હે અથવા અધાદિકપર આરૂઢ થઈ ફરવા જતા હે, તે વખતે તમને કઈ પિતાના અશુચિ સ્થાનમાં આવવા કહે અથવા અશુચિ (વિઝા) ની કેટડીમાં થોડીવાર બેસવાનું કે સુવાનું કહે તો તમે તેમ કરે ખરા? ના, અશુચિમાં નજ જાઓ, તેમ સ્વર્ગમાં દિવ્ય શરીરને ધારણ કરનારા કે અશુચિના સ્થાન સમાન આ મનુષ્યમાં આવે નહીં,
પ્રશ્ન ૩–એક શેરને લેઢાની ભીમાં નાંખ્યો હતો. તે કુંભી મજબૂત રીતે બંધ કરી હતી. વાયુને પ્રચાર પણ તેમાં થો નહીં. કેટલેક કાળે તે કુંભી જોઈ તો તેમાં રહેલો ચાર જીવ રહિત હતો તેથી જે જીવ ગયું હોય તો કુંભીને છિદ્ર પડ્યા સિવાય તેમાં રહેલા જીવ બહાર શી રીતે નીકળે? .
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૮) ઉત્તર ૩ એક શિખરના આકારની શાલા (ગ્રહ) સર્વ દિશાએથી વાયુ પણ સંચાર કરી શકે નહીં તેવી ગુપ્ત હોય, તેમાં રહીને કોઈ શંખ કે ભેરી વિગેરે વગાડે તે તે શાળામાં કઈ પણ ઠેકાણે છિદ્ર પડ્યા વિના તેને શબ્દ બહાર આવે છે તેમ જીવ પણ છિદ્ધ પાડ્યા વિના બહાર નીકળી શકે છે.
પ્રશ્ન –એક રને જીવ રહિત કરી તેનું શબ ઉપર કહેલી કુલીમાં નાંખ્યું. કેટલેક કાળે તે ઉભી જોઈ તે તે શબમાં ઘણા કીડા પડેલા હતા, તે છિદ્ધ રહિત તે ભીમાં જીવો શી રીતે ?
ઉત્તર ક-એક લોઢાને ગોળે અગ્નિમાં નાંખી અગ્નિવર્ણ વાળે કર્યો. તે ગેળાને છિદ્ર નહીં છતાં તેને ભેદીને તેની અંદર અગ્નિ જેમ પ્રવેશ કરે છે, તે જ પ્રમાણે છિદ્ર પાડ્યા વિના જીવ પર્વતાદિકને પણ ભેદી અંદર જઈ શકે છે.
પ્રશ્ન ૫-એક યુવાવસ્થાવાળ, નીરોગી, બળવાન અને કલાનિપુણ પુરૂષ હાથમાં ધનુષ્ય લઈ એક તીરવડે એકી સાથે પાંચ તવાને વીંધી નાખે છે; તેજ પુરૂષ બાલ્યાવસ્થામાં હતું તે વખતે તેવી રીતે તીર ફેંકી શક્યું નહતો તેથી શરીર અને જીવ જુદા છે એમ શી રીતે માની શકાય? - ઉત્તર૫-ઉપર કહેલાજ યુવાન કળાનિપુણુ પુરૂષ જીણું ધનુષ્ય, જીર્ણ જીવા અને છણે બાણ ગ્રહણ કરી એક બાણવડે એકી સાથે પાંચ તવાને વીંધી શકે? ન જ વધે. કેમકે તેને તેવા પ્રકારની સામગ્રીને અભાવ છે. એ જ રીતે બાલ્યાવસ્થામાં પણ તે જ પુરુષને કળા ગ્રહણ, શરીર શક્તિ વિગેરે સામગ્રીને અભાવ હેવાથી તે રીતે વીંધી શક્તિ નથી
પ્રશ્ન ૬-એક ચોરને જીવતે તેળી પછી તરત તેને મારી . નાંખીને જે તે પણ તેને સરખો જ તેલ થયે, જે જુદા જીવ
હોય તે જીવ સહિત હતું ત્યારે તેનું વજન વધારે અને જીવ રહિત થયો ત્યારે તેનું વજન ઓછું થવું જોઈએ પણ તેમ થયું નહી તેથી છવ અને શરીર જુદ્ધ શી રીતે સમજવા?
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯) ઉત્તર ૬-એક ચામડાની મસક ખાલી હોય તેને પ્રથમ તળીએ અને પછી તેમાં વાયુ ભરી તેનું મુખ બંધ કરીને તેનીએ તોપણ વાયુના ભાગનું વજન તેમાં વધતું નથી, સરખું જ થાય છે, તેમ જીવનું વજન વધી શકતું નથી એમ સમજવું.
પ્રશ્ન-જીવ જેવાને માટે એક ચોરના બે ભાગ ક્યાં, ચારભાગ કર્યા, આઠ ભાગ કર્યા, એમ અનુક્રમે ખંડન કરતાં કરતાં તલાલ જેવડા કકડા કર્યા પણ તેમાં જીવ દેખાયો નહીં, માટે તેમાં જીવ હતો તે કેમ નીકળે નહીં?
ઉત્તર ૭-અરણિના કાષ્ઠમાં અગ્નિ રહેલ છે છતાં તેના તલતલ જેવડા કકડા કરીએ તે પણ તેમાં કેઈ ઠેકાણે અગ્નિ દેખાતું નથી, પણ તેના બે કકડા ઘસવાથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ શરીરમાં રહેલ છવ શરીરના કકડા કરવાથી દેખી શકાતો નથી, પણ તેના ઉપગથી જ જાણી શકાય છે.
પ્રશ્ન - છવ શરીરથી ભિન્ન હોય તે તે નીકળતે કે પેસ કેમ દેખી શકાતો નથી?
ઉત્તર ૮-વાયુરૂપી છે તે પણ તે દેખી શકાતું નથી, પરંતુ તે વૃક્ષને કંપાવે છે વિગેરે તેના કાર્ય ઉપરથી વાયુ છે એમ જાણી શકાય છે, તેમ છવ અરૂપી લેવાથી દેખી શકાતું નથી, પરંતુ તેના કાર્ય ઉપરથી જીવે છે એમ જાણી શકાય છે.
પ્રશ્ન -જો શરીર અને જીવ બને જુદા છે તે હાથી મરીને કુંથુ થાય અને કુંથુ મરીને હાથી થાય, તે વખતે હાથીનો મોટે જીવ કુંથુના નાના શરીરમાં શી રીતે સમાય? મને કંથને ઝીણે જીવ હાથીના મોટા શરીરમાં કયે ઠેકાણે રહે?
ઉત્તર ૯-ધંધુ કે હાથી વિગેરે સર્વ જીવોના અસંખ્યાતા પ્રદેશ છે અને તે જેવડું શરીર હોય તેવડા શરીરમાં તે સર્વત્ર વ્યાપીને રહે છે. એ તેનો સ્વભાવ છે. જેમ એક દીવે છે, તેને મોટા ઓરડામાં રાખીએ તે તેને પ્રકાશ આખા ઓરડામાં વ્યાપી જાય છે, નાની ઓરડીમાં રાખીએ તે તેટલામાં જાણીને
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦) રહે છે. એ જ રીતે તે દીવાને તપેલા, તપલી, કંડા, કુડી વિગેરે વડે હકીએ તે તે તેટલા જ ભાગમાં તેને પ્રકાશ વ્યાપીને રહે છે, એટલે કે તે તે ભાજનોના પોલાણમાંજ વ્યાપીને રહે છે, તેથી જૂનાધિક વિભાગમાં વ્યાપ નથી; તે જ રીતે જીવ પણ જેવડું શરીર હોય તેવડા શરીરમાં વ્યાપીને રહે છે. ' પ્રશ્ન ૧આપના કહેવાથી શરીર અને જીવ જુદા છે એમ મેં જાણ્યું, પરંતુ મારા પિતા, પિતામહ વિગેરેની પરંપરાથી ચાલતા આવેલા ધર્મને મારે ત્યાગ શી રીતે કરે ? - 'ઉત્તર ૧૦ હે પ્રદેશી રાજા! પરંપરાગત ધર્મને જ ઝાલી રાખવાથી લેહના ભારને વહન કરનારાની જેમ તમારે પશ્ચાત્તાપ કરવાનો વખત આવશે, તે આ પ્રમાણે ધન મેળવવાના અથ કેટલાક પુરૂષે ધન ઉપાર્જન કરવા ચાલ્યા અને એકમેટી અટવીમાં ગયા. ત્યાં ભૂમિ ખોદતાં ઘણું લેતું નીકળ્યું. તેની ગાંસડીઓ બાંધી તે માથે ઉપાડી આગળ ચાલ્યા. થોડે દૂર ગયા ત્યારે સીસાની ખાણ તેમણે જોઈ, તેથી લેતું નાંખી દઈ તેઓએ સીસું લીધું પરંતુ એક આગ્રહી પુરૂષે મહા પ્રયત્નથી લીધેલું લેતું નાંખી દીધું નહીં અને સીસું ગ્રહણ કર્યું નહીં. એ જ પ્રમાણે આગળ જતાં તાંબું, રૂપું, તું, રત્ન વિગેરેની ખાણે જોઈ બીજા બધાએ તે લીધેલી નિસાર વસ્તુને ત્યાગ કરી નવા નવા સાર સાર પદાર્થો પાવત રત્ન લીધાં, માત્ર તે એક જ આગ્રહી પુરૂષે બીજું કાંઈ પણ ન લેતાં એકલું લોઢું જ પકડી રાખ્યું. પછી તે પિતાને ઘેર આવ્યા અને તે સર્વે મેટા ધનિક થયા. તેમને જોઈ લેવું લેનાર દરિકી પુરૂષે ઘણે પશ્ચાત્તાપ કર્યો અને પિતાની મૂર્ખાઈ માટે તેને ઘણે ખેદ થયે, આ પ્રમાણે નિસાર ધર્મ અંગીકાર કરી રાખવાથી અને શ્રેષ્ઠ ધર્મને ત્યાગ કરવાથી અંગીકાર ન કરવાથી તમને પણ પછીથી પશ્ચાત્તાપ થશે. *
આ પ્રમાણે દશ પ્રશ્ન અને તેના ઉત્તર સંબંધી બને ગાથાએની સંક્ષિત વ્યાખ્યા કરી. આ સર્વ પ્રશ્નોત્તરે શ્રીરાયપાસેણી (રાજમશ્રીય) સૂત્રમાં મોટા વિસ્તારથી આપેલા છે. તેમાં કુલ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્યાર પ્રશ્નોત્તરે છે. તેમાં દહો પ્રશ્ન આ પ્રમાણે છે-“કેઈ યુવાન બળવાન પુરૂષ લેઢા વિગેરેને મેટે (ઘણે) ભાર ઉપાડી શકે છે, તે જ્યારે અતિ વૃદ્ધ થાય છે અને અવયવો તથા ઇઢિયે અતિ શિથિલ થાય છે ત્યારે તે પાંચ શેર જેટલો પણ ભાર ઉપાડી શકતું નથી. જો શરીરથી જીવ જૂદા હેાય તો ભલે શરીર જીર્ણ થયું પણ જીવ જીર્ણ થયેલ નથી તેથી કેમ તે ભાર ઉપાડી ન શકે? માટે શરીર અને જીવ એક જ વસ્તુ માનવી યોગ્ય છે. તેના ઉત્તરમાં કેશી ગણધરે કહ્યું કે “તે જ બળવાન યુવાન પુરૂષ સર્વ અવય
માં સર્વથા પ્રકારે અતિ જીર્ણ થયેલી કાવડમાં મેટે લેઢા વિગેરેને ભાર મૂકી તેને વહન કરી શકે ખરે? ન જ વહન કરી શકે કેમ? તેનું કાવડરૂપ ઉપગરણ સારું નથી માટે એ જ પ્રમાણે જીર્ણ થયેલું શરીરરૂપ ઉપગરણુ સારૂં નહીં હોવાથી તે જ જીવ માટે (ઘણે) ભાર વહન કરી શકતો નથી વિગેરે.” (સંપ્રતિ રાજાના રાસમાં પણ આ અગ્યારે પ્રશ્નોત્તર કાંઇક સવિસ્તર આપેલા છે. સંપ્રતિ રાજાના સંસ્કૃત ગદ્યબંધુ ચરિત્રમાં છ સાત પ્રશ્નોત્તર જ આપેલા છે.)
રર૬ સાધુને ચાતુર્માસ રહેવા યોગ્ય ક્ષેત્ર. चिक्खिल्ल १ पाण २ थंडिल ३,
वसही ४ गोरस ५ जणाउल ६ वेजे ७। आसह ८ निव ९ भद्दयजणा १०,
पासंडा ११ भिक्ख १२ सज्झाए १३ ॥ ३४८॥
જે ગામમાં ઘણે કાદવ થતું ન હોય, દ્વિઢિયાદિક છવોની ઉત્પત્તિ ઘણી થતી ન હોય ૨, ધૈડિલ જવાની શુદ્ધ ભૂમિ મળી શકતી હેય ૩, વસતિ-ઉપાશ્રય શુદ્ધ મળી શકતે હેય ૪, દહીં દૂધ છાશ વિગેરે ગોરસ મળી શકતું હોય છે. ઘણા શ્રાવકે રહેતા હે, વૈદ્ય સારા ને સરલ હોય છે, ઐાષધ સહેજે મળી શકતું હોય ૮, રાજા ધર્મી-ન્યાયી હાય હ મનુ ભાવિક પરિણામવાળા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨) હેય ૧૦, પાખંડી સાધુઓ વિશેષ રહેતા ન હેય ૧૧, શુદ્ધ-નિર્દોષ ભિક્ષા મળી શકતી હોય ૧૨ અને સ્વાધ્યાય ધ્યાન સુખે કરીને થઈ શકતું હોય ૧૩-આ તેર ગુણવાળા ક્ષેત્રમાં સાધુએ ચાતુમસ રહેવું યોગ્ય છે. (જઘન્યથી આ તેરમાંના ચાર ગુણ તે અવશ્ય જેવા જોઈએ.) ૩૪૮.
રર૭ ચૌદ પ્રકારની આત્યંતર ગ્રંથિ (પરિગ્રહ) मिच्छत्तीवेयतिगं४, हासाइछक्कगं१० च नायव्वं । कोहाईण चउक्कं१४, चउदस अभितरा गंठी ॥ ३४९ ॥ - મિથ્યાત્વ ૧, ત્રણ વેદ-સ્ત્રીવેદ ૨, પુરૂષદ ૩, નપુંસકવેદ, હાસ્યાદિક છ–હાસ્ય ૫, રતિ ૬, અરતિ ૭, શેક ૮, ભય ૯ દુગું છા ૧૦, ધાદિક ચાર-ધ ૧૧, માન ૧૨, માયા ૧૩ અને લાભ ૧-આ ચૌદ આવ્યંતર ગ્રંથિ (પરિગ્રહ) કહેવાય છે. ૩૪૯, (મુનિને બાહ્ય પરિગ્રહની સાથે આ આત્યંતર પરિગ્રહ પણ તજવા યોગ્ય છે.)
રર૮ નવ પ્રકારને બાહ્ય પરિગ્રહ खित्त१ वत्थूर धणधन्न-संचओ३ मित्तणाइसंजोगो । जाण ५ सयणा ६ सणाणि ७ य,
दासदासी ८ कुब्वियं ९ च ॥ ३५० ॥ ક્ષેત્ર (જમીન) ૧, વાસ્તુ (ઘર, હાટ વિગેરે) ૨, સેનું રૂપું વિગેરે ધન અને ધાન્યને સંચય ૩, મિત્ર જ્ઞાતિ વિગેરેને સંગ છે, યાન (અશ્વ, હાથી, ગાય, ભેંશ વિગેરે ચતુષ્પદ) ૫, શયન (શવ્યા, વસ્ત્ર વિગેરે) ૬ આસન (સિંહાસન, પાલખી વિગેરે) ૭, દાસ દાસી વિગેરે (નોકર) દ્વિપદ ૮, તથા કુખ્ય (તાંબું પીતળ
૧ પાણ, ચંડિલ, વસતિ, ભિક્ષા.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિગેરે ધાતુ-ઘરવેકરી) ૯-આ નવ પ્રકારની બાહા ગ્રંથિ (પરિગ્રહ) છે, ૩૫૦, (આ તો જરૂર તજવા યોગ્ય છે. ત્યારપછી જ ચારિત્ર ધર્મ સ્વીકારી શકાય છે. આ નવ પ્રકાર બીજી રીતે પણ કહેલા છે.)
રર૯ સિદ્ધના એકત્રીશ ગુણ संठाण ५ वण्ण ५ गंध २ रस ५ फास ८,
तणु १ वेय ३ संग १ जणि १ रहियं । एगतीसगुणसमिद्धं, सिद्धं बुद्धं च वंदेमो ॥३५१ ॥
પાંચ સંસ્થાન (વાટલું ૧, ત્રિખુણીયું ૨, ચેખુણીયું ૩, લાંબું ૪, પરિમંડલ-વલયાદિ ૫), પાંચ વર્ણ (ત ૧, નીલ ૨, પીત ૩, રક્ત ૪, શ્યામ ૫), બે ગંધ (સુરભિગંધ ૧, દુરભિગંધ ૨), પાંચ રસ (ખારે ૧, ખાટે ૨, તીખો ૩, કષાયલે-તૂરો , મધુર ૫), આઠ સ્પર્શ (ટ ૧, ઉને ૨, લુખે ૩, ચેપ , હળ ૫, ભારે ૬, સુંવાળો ૭, બસ. ૮), એક તનુ (શરીર એટલે કાયાગ, ત્રણ વેદ (સ્ત્રીવેદ ૧, પુરૂષદ ૨, નપુંસકદ ૩), એક પદાર્થોને સંગ અને એક પુનર્જન્મ-આ કુલ એકત્રીશ પદાર્થ રહિત હેવાથી તે જ એકત્રીશ ગુણે કરીને સહિત સિદ્ધ બુદ્ધને હું વાંદું છું, ૩૫૧
" ર૩૦ સિદ્ધના પંદર ભેદ, जिण १ अजिण २ तित्था ३ तित्थ ४,
गिहि ५ अन्न ६ सलिंग७ थी ८ नर ९ नपुंसा १० । पत्तेय ११ सयंबुद्धा १२, . बुद्धबोहि १३ क १४ णिका १५ य ॥ ३५२ ।। આ તીર્થંકરસિદ્ધ૧, અતીર્થ કરસિદ્ધ ૨, તીર્થસિદ્ધ૩, અતીર્થ
સિદ્ધ ૪ ચહીલિંગસિદ્ધ ૫, અન્યલિંગસિદ્ધ ૬ સ્વલિંગસિદ્ધ ૭,
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) સીલિંગસિદ્ધ૮, પુરૂષલિંગસિદ્ધ નપુંસકલિંગસિદ્ધ ૧૦ પ્રત્યેક બુદ્ધ સિદ્ધ ૧૧, સ્વયંબુદ્ધસિદ્ધ ૧૨, બુદ્ધબોધિતસિદ્ધ ૧૩, એકસિદ્ધ ૧૪ તથા અનેકસિદ્ધ ૧૫-આ પંદર પ્રકારના સિદ્ધ હોય છે. ૩૫ર.
હવે તે પંદર ભેદનું વિવરણ કરે છે, जिणसिद्ध सयलअरिहा१, अजिणसिद्धा य पुंडरियाइ२। गणहारी तित्थसिद्धा ३,
તિર્થીસિક્કા ર મવી ર | રૂપરૂ II गिहिलिंगसिद्ध भरहो५, वक्कलचीरस्स अन्नलिंगंमि ६ । साहू सलिंगसिद्धा७, थीसिद्धा चंदणापमुहा ८॥३५४॥ नरसिद्ध गोयमाई९, गंगेयपमुहा नपुंसया सिद्धा १० । पत्तेयसयंबुद्धा, भणिया करकंडू११ कपिलाई १२॥३५५॥ . इह बुद्धबोहिया खल्लु, गुरुवोहिया य अणेगविहा १३ । इगसमय एगसिद्धा १४,
इगसमए अणेगसिद्धा १५ य ॥ ३५६ ॥ સ અરિહંત સિદ્ધ થયા તે તીર્થકર (જિન) સિદ્ધ કહેવાય છે ૧, તે સિવાયના પુંડરીક ગણધર વિગેરે સામાન્ય કેવળી જે જે સિદ્ધથયા તે અજિન સિંદ્ધ કહેવાય છે ૨, તીર્થની સ્થાપના થયા પછી ગણધરાદિક સિદ્ધ થયા તે તીર્થસિદ્ધ કહેવાય છે ૩, તીર્થની સ્થાપના થયા પહેલાં મરૂદેવા માતા સિદ્ધ થયા (અથવા તીર્થ કરના આંતરામાં જાતિસ્મરણાદિકવડે ધર્મ પાળી સિદ્ધ થયા) તે અતીર્થ સિદ્ધ કહેવાય છે. ૪, ભરત ગૃહિલિંગે સિદ્ધ થયા પ, વકલચીરી અન્ય (તાપસ) લિગે સિદ્ધ થયા ૬, સાધુઓ સ્વલિગે
૧ ભરતને કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી ઇદ્ર મુનિવેષ આપેલ છે, પણ કેવળજ્ઞાન ગૃહસ્થપણે પામ્યાની અપેક્ષા લીધી જણાય છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૫) (મુનિ વે) સિદ્ધ થયા છે અને ચંદના આર્યા વિગેરે સ્ત્રીલિંગે સિદ્ધ થયા ૮ કહેવાય છે. ગૌતમ વિગેરે પુરૂષલિંગે સિદ્ધ થયા ૯, ગાય વિગેરે (કૃત) નપુંસકલિંગે સિદ્ધ થયા ૧૦, કરકંડૂ વિગેરે પ્રત્યેકબુદ્ધ સિદ્ધ થયા ૧૧, કપિલાદિક સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધ થયા ૧૨, એમ કહેલ છે. ગુરૂએ પ્રતિબોધ પમાડેલા અનેક પ્રકારના સિદ્ધ થયા તે બુદ્ધાધિત સિદ્ધ કહેવાય છે ૧૩, એક સમયે એક જીવ સિદ્ધિ પદને પામે તે એક સિદ્ધ કહેવાય છે ૧૪, તથા એક સમયે અનેક જી સિદ્ધ થાય તે અનેક સિદ્ધ કહેવાય છે, ૧૫, ૫૩-૨૫૪-૨૫૫-૨૫૬.
ર૩૧ પંચપરમેષ્ટીના ગુણેની સંખ્યા बारसगुण अरिहंता, सिद्धा अठेव सूरि छत्तीसं । उवझाया पणवीसं, साहूणो सत्तवीसा य ॥ ३५७ ॥
અરિહંતના બાર ગુણ, સિદ્ધના આઠ ગુણ, આચાર્યને છત્રીશ ગુણ, ઉપાધ્યાયના પચીશ ગુણ અને સાધુના સતાવીશ ગુણ કહ્યા છે. કુલ પંચપરમેષ્ટીના એક ને આઠ ગુણ થાય છે. ૩પ૭ ( આ ગુણેનું વિવરણ અન્યત્ર ઘણે સ્થાનકે આવતું હોવાથી અહીં વિવરીને બતાવેલ નથી. )
ર૩ર દીક્ષાને અયોગ્ય પુરૂષાદિકના પ્રકારની સંખ્યા अट्ठारस पुरिसेसु, वीस इत्थीसु दस नपुंसेसु । जिणपडिकुछत्ति तओ, पव्वाविडं न कप्पंति ॥३५८॥
પુરૂષને વિષે અઢાર પ્રકારના પુરૂષ, સ્ત્રીઓને વિષે વિશ પ્રકારની સ્ત્રીઓ અને નપુંસકને વિષે દશ પ્રકારના નપુંસકે જિનેધરેએ નિષિદ્ધ કરેલ છે, તેથી તેઓ દીક્ષા આપવાને એગ્ય નથી, ૩૫૮. (આનું વર્ણન પ્રવચનસારોદ્ધારાદિકથી જાણવું) - ૧ આ ગાંગેય તે ભીષ્મપિતા નહીં, કેમકે તે તે દેવલેકે ગયા છે તેથી તે બીજા પાર્શ્વનાથના શિષ્યમાંથી જણાય છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१४६) બીજી રીતે દીક્ષાને અયોગ્ય જ बाले१ वुड्डेर नपुंसे३ य, कीवे४ जड्डे५ य वाहिए ६। तेणे७ रायावगारी८ य, उम्मत्ते९ य अदंसणे१० ॥३५९॥ दासे११ दुहे१२ अ मूढे१३ अ, अणित्ते१४ जुंगिए१५ इय । उववद्दए१६ य भीए१७ य, सेहे निप्फेडिया इयसि ॥३६०॥
मा १, पृद्ध २, नस 3, आय२४, ०४४ ५, रागी , या२७, न अपराधी (1५11)८, भित्तमशनीय १३५(दियडीन) १०, स ११, हुट १२, भू. १3, मस्थिर चित्तવાળે ૧૪, જુગ-ચંડાળાદિ નીચ જાતિવાળે ૧૫, ઉપદ્રવ કરનાર ૧૬ અને ભય પામેલ આટલાને શિષ્ય કરવાનો નિષેધ કર્યો છે, ૩પ૦-૩૬,
૨૩૩ દશ સંજ્ઞા आहार १ भय २ परिग्गह ३,
मेहूण४ तह कोह५ माण६ माया७ य । लोभेट ओघे९ लोगे१०, दस सन्ना हुंति सम्वेसिं ॥३६१॥
આહાર સંજ્ઞા ૧, ભયસંજ્ઞા ૨, પરિગ્રહ સંગા, મૈથુન સંજ્ઞા ४, ५, मानसा, माया , सोमा ८माघસંજ્ઞા ૯ તથા લોકસંજ્ઞા ૧૦-આ દશ સંજ્ઞા સર્વ ને હેય 2. 381.
सण सा-(७५२ Priवेली उपरांत ७) सुह ११ दुह १२ मोह १३ सन्ना,
वितिगिच्छा१४ चउदसे मुणेयव्वा । सोके१५ तह धम्मसन्ना१६, सोलसए हुंति मणुएसु ॥३६२॥
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૭) સુખસંજ્ઞા ૧૧, દુખસંજ્ઞા ૧૨, મેહસંજ્ઞા ૧૩, વિચિકિત્સા (સંદેહ કરવાની ટેવ રૂપ ચૌદમી) સંજ્ઞા ૧૪, શેસંજ્ઞા ૧પ તથા ધર્મ સંજ્ઞા ૧૬-આ સર્વે મળીને સોળ સંજ્ઞાઓ મનુષ્યને વિષે હોય છે. કુદર,
ર૩૪ વનસ્પતિકાયમાં જણાતી દશે સંજ્ઞા रुक्खाण जलाहारो १, संकोयणिया भएण संकोइ २। नियतंतुएहिं वेढई, रुवखं वल्ली परिग्गहेणं ३ ॥३६३॥ इत्थिपरिरंभणेण, कुरुबगतरुणो फलंति मेहुन्ने ४। तह कोहनस्स कंदो, हुंकारो मुयइ कोहेणं ५ ॥३६४॥ माणे झरइ रुयंती६, छायइ वल्ली फलाइ मायाए७। लोहे बिल्लिपलासा, खिवंति मूले निहाणुवरिंः ॥३६५॥ रयणीए संकोओ, कमलाणं होइ लोगसन्नाए ९ । ओहे चइत्तु मग्गं, चडंति रुक्खेसु वल्लीओ१० ॥३६६॥
વૃક્ષને જળને આહાર છે આહારથી તે વૃદ્ધિ પામે છે, આહાર વિના સુકાઈ જાય છે તેથી તેને આહાર સંજ્ઞા છે. ૧, સંકેચનિકા (લજામણી) નામની ઔષધિ કે સ્પર્શ કરે તો તેના ભયથી સંકેચ પામે છે તેથી ભય સંજ્ઞા છે. ૨, વેલડી પોતાના તંતુવડે વૃક્ષને વીંટાય છે તેથી પરિગ્રહ સંજ્ઞા છે. ૩ સ્ત્રીના આલિંગનથી કરૂબકવૃક્ષ ફળે છે તેથી તેને મૈથુન સંજ્ઞા છે. ૪, ધન નામને કંદ હુંકાર શબ્દ કરે છે તેથી તેને કેધ સંજ્ઞા છે. ૫, રૂદતી નામની ઔષધિ કહે છે કે હું છતાં આ જગત દરિદ્રી કેમ? એવા અભિમાનથી તે આંસું ઝરે છે તેથી તેને માનસંજ્ઞા છે. ૬, વેલડી પોતાના પાંદડાંવડે ફળાદિકને (પુષ્પ-ફળને) ઢાંકી દે છે તેથી તેને માયા સંજ્ઞા છે. ૭, બિલ્વ અને પલાશ વૃક્ષ દ્રવ્યના નિધાન ઉપર પિતાના
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) મૂળીયાં પસારે છે તેની ફરતાં ફરી વળે છે તેથી તેને લેભસંજ્ઞા છે. ૮, કમળે શત્રે સકેચ પામે છે-કરમાઈ જાય છે ને દિવસે વિકસ્વર થાય છે તેથી તેને લોકસંજ્ઞા છે. ૯ તથા વેલડીઓ ભાગરસ્તાને ત્યાગ કરી વૃક્ષ ઉપર ચડે છે તેથી તેને સંજ્ઞા છે. ૧૦૦ આ રીતે વનસ્પતિકાયમાં દશે સંજ્ઞા સ્પષ્ટ રીતે દેખાય છે, બીજા એકેદ્ધિમાં તે સંજ્ઞાઓ અસ્પષ્ટ હોય છે. ૩૬૩-૩૬૬.
૨૩૫ સત્તર પ્રકારે અસંયમ, पुढवी १ आऊ २ तेऊ.३,
वाऊ ४ वणस्सइ ५ बि ६ ति ७ चउ ८ पणिंदी ९। अजीव १० पेही ११ संजम,
अप्पेहा १२ अप्पमजणया १३ ॥ ३६७ ॥ पारिठावणासंजम १४,
मण १५ वयण १६ काइए १७ तहा चेव । एए सतरसभेया, असंजमकरा जिणमयम्मि ॥३६८॥
પૃથ્વીકાય, અકાય ૨, તેજસ્કાય ૩, વાયુકાય ૪, વનસ્પતિકાય પ, દ્વીંદ્રિય ૬, ત્રિક્રિય ૭, ચતુરિંદ્રિય ૮, પંચેન્દ્રિય ૯, (આ નવેની વિરાધનારૂપ અસંયમ), અજીવ અસંયમ ૧૦, પ્રેક્ષા અસંયમ ૧૧, અપેક્ષા અસંયમ ૧૨, અપ્રમાર્જના અસંયમ ૧૩, પારિષ્ઠાપનિકા અસંયમ ૧૪, મન ૧૫, વચન ૧૬ અને કાયાના યિોગને અસંયમ ૧૭-જિન મતને વિષે આ સત્તર ભેદ અસંયમના કહેલા છે. એટલે કે પૃથ્વીકાયાદિકની રક્ષા કરે છે તે રૂપ અસંયમ કહેવાય છે, એમ દરેક બાબતમાં એગ્ય રીતે સમજવું. ૩૬૭-૩૬૮,
ર૩૬ સત્તર પ્રકારે સંયમ. पंचासववेरमणं ५, पंचिंदियनिग्गहो ५ कसायचऊ ४ । दंडगतियनिग्गहणे ३, सत्तरसया संयमो होइ ॥३६९॥
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૯) પ્રાણાતિપાતાદિક પાંચ આશ્રવથી વિરમવું પ પાંચ ઇંદ્રિયને નિગ્રહ કરે ૫, ચાર કષાયને ત્યાગ કરે છે, તથા મનદંડ, વચનદંડ અને કાયદંડ એ ત્રણ દંડને નિગ્રહ કરવો ૩-એ સત્તર પ્રકારે સંયમ છે. ૩૬૦,
- ર૩૭ અઢાર ભાવરાશિ. तिरिया मणुआ काया, तह अग्गबीया य चुक्गा चउरो। देवा य नेरइया, अट्ठारस भावरासीओ ॥ ३७० ॥
તિચિ સંબંધી-દ્વિતિય ૧, રવિયરચતુરિટ્રિય૩ અને પચેંદ્રિય ૪), મનુષ્ય સંબંધી ૪- સંમૂર્ણિમ ૧, કર્મભૂમિના ૨, અકર્મભૂમિના ૩ અને અંતરકીપના ૪ ), કાય સંબંધી ૪-(પૃથ્વીકાય ૧, અપકાય ૨, તેજસ્કાય ૩ અને વાયુકાય ૪), વનસ્પતિ સંબંધી ૪-(અચબીજ ૧, મૂળબીજ ૨, સ્કંધબીજ ૩ અને પર્વબીજ ૪) એ સર્વે મળીને સેળ તથા દેવ ૧ અને નારકી ૧ મળી અઢાર ભાવ રાશિ જાણવી, ૩૭૦.
ર૩૮ તીર્થકર નામકર્મ બાંધવાનાં વીશ સ્થાને. अरिहंत १ सिद्ध २ पवयण ३,
गुरु ४ थेर ५ बहुस्सुए ६ तवस्सीसु ७। वच्छलया य एसि, भिक्ख नाणोवओगो अ८॥३७१॥ दसण ९ विणए १० आवस्सए ११,
લીસ્ટર શર સદુવાવા રૂ . खणलवतव १४ चियाए १५,
રેવન્ન ? સંમાણી ૧૭ રૂ૭ |
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧પ૦) अपुवनाणग्गहणं १८,
सुअभत्ती १९ पवयणे पभावणया २० । एएहिं कारणेहिं, तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥ ३७३ ॥
અરિહંત ૧, સિદ્ધ ૨, પ્રવચન (જૈનશાસન) ૩ ગુરૂ (આચાર્ય) ૪, સ્થવિર ૫, બહુશ્રુત (ઉપાધ્યાય) ૬ અને તપસ્વી (સર્વ સાધુ) ૭-આ સાતની વત્સલતા-સેવાભક્તિ કરવી. નિરતર જ્ઞાનને ઉપગ રાખ ૮, દર્શન-સમકિતનું આરાધન કરવું , દશ પ્રકારે વિનય કરે ૧૦, છે આવશ્યક કરવાં ૧૧, શીલવત અખંડ પાળવું ૧૨, સાધુ વ્યાપાર એટલે ક્રિયા કરવી ૧૩, ક્ષણલવ એટલે અનેક પ્રકારને તપ કર ૧૪, ગૌતમપદની પૂજા કરવી ૧૫, વૈયાવચ્ચ કરવી ૧૬, સમાધિ-ચિત્તની એકાગ્રતા રાખવી ૧૭, અપૂર્વ-નવું નવું જ્ઞાન દોરેજ ગ્રહણ કરવું ૧૮, શ્રતની ભક્તિ કરવી ૧૯ તથા પ્રવચનની-સંઘની પ્રભાવના કરવી ર–આ વિશ કારણે ( સ્થાને) વડે જીવ તીર્થંકરપણાને પામે છે. * ૩૧-૩૭ર-૩૭૩,
ર૩૯ કયા તીર્થકરે કેટલાં સ્થાને આરાધ્યાં હતાં? पढमेण पच्छिमेण य, एए सव्वे हि(वि)फासिया ठाणा। मज्झिमगेहि जिणेहिं, एगो दो तिन्नि सव्वे वि ३७४॥
પહેલા ઋષભદેવ તીર્થકરે અને છેલ્લા વર્ધમાન સ્વામીએ આ સર્વે (વીશ) સ્થાને સ્પર્ધો (આરાધ્યા) હતા; મધ્યમના બાવીશ જિનેરોએ કેઈએ એક, કેઇએ બે, કેઈએ ત્રણ અને કેઇએ સર્વ સ્થાને આરાધ્યા હતા. ૩૭૪
૧૧ માનું બીજું નામ ચારિત્રપદ છે. ૧૩ માનું બીજું નામ શુભ ધ્યાનપદ છે. ૧૫ મા પદનું બીજું નામ સુપાત્રદાન પદ . ૧૬ મા પદનું બીજું નામ વીશ વિહરમાન જિનપદ છે. ૧૭ મા પદનું બીજું નામ સંયમપદ છે ને સંઘભક્તિપદ પણ છે. ૨૦ મા પદનું બીજું નામ તીર્થપદ પણ છે. . . . .
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧પ) ર૪૦ વીશ પ્રકારને અવિનય. दवदवचारु १ पमज्जिय २,
दुप्पमजिय खित्तसिजआसणए ७। रायणिए परिभासई८, थेरे९ भूओवघाई १० य ॥३७५॥ संजलण कोहणे११ पिट्ठ-मंसओ अभिक्खमोधारी १२ । अहिकरणकरो १३ उदारण १४,
- અઢાયવર ય ૨૫ . રૂ૭૬ . अपमजपाणिपाए१६,सद्दकरो१७ कलह१८ झंझकारी१९ या सूरप्पमाणभोई२०, वीस इमे अविणया समए ॥३७७॥
ધબધબ ચાલે ૧, ક્ષેત્રનું અપમાન કરે ૨, ક્ષેત્રનું દુષ્પમાજન કરે ૩, શયા (વસતિ) નું અપ્રમાર્જન કરે ૪, શવ્યાનું દુષ્પમાર્જન કરે , આસનનું અપ્રમાર્જન કરે ૬, આસનનું દુષ્પમાર્જન કરે ૭, રત્નાધિકની સામું બેલે ૮, સ્થવિરની સામું બેલે ૯, ભૂત (પ્રાણી) ને ઉપઘાત કરે ૧૦, સંજ્વલન ક્રોધ કરે ૧૧, નિરંતર પૃષ્ઠમાંસ ખાય એટલે વારંવાર પાછળથી નિંદા કરે ૧૨,
ધાદિકને અધિકરણ રૂપ કરે ૧૩, અન્યના ધાદિકની ઉદીરણા કરે ૧૪, અકાળે સ્વાધ્યાય કરે ૧૫, સચિત્ત રજથી ખરડાયેલા હાથ પગ ન પ્રમાજે ૧૬, મોટેથી શબ્દ કરે (રાડ પાડે) ૧૭, કલહ કરે ૧૮ ઝગડો કરે ૧૯, તથા સૂર્ય હોય ત્યાં સુધી (અસ્ત થતા સુધી) ભજન કરે ૨૦-આ વીશ અવિનય સિદ્ધાંતમાં કહ્યા છે, તે મુનિએ તજવા ગ્ય છે, ૩૭૫-૩૭૬-૩૭૭ ૧ પ્રમાર્જનજ ન કરે તે અપ્રમાર્જન. ર સારી રીતે પ્રેમાર્જન ન કરે તે દુષ્યમાર્જન.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧પર)
ર૪૧ ચોવીશ દંડક नेरइया १ असुराई ११,
. पुढवाई १६ बेदियाय तह विगला १९ । पंचिंदियतिरिय २० नरा २१,
વંતર રર રરૂ વેમાળા ર૪ મારૂછતા સાતે નારકીને એક દંડક, અસુરકુમાર વિગેરે ભવનપતિની દશ નીકાયના દશ દંડક ૧૧, પૃથ્વીકાયાદિ પાંચના પાંચ દંડક ૧૬, દ્વિઢિયાદિક વિકલેરિયાના ત્રણ દંડક ૧૯, પચેંદ્રિય તિર્યંચ ર૦, મનુષ્ય ૨૧, વ્યંતર ૨૨, જ્યોતિષી ૨૩ અને વૈમાનિક દેવ ૨૪-એ પાંચેનો એકેક દંડક-આ પ્રમાણે ચોવીશ દંડકે કહેલા છે. ૩૭૮, ર૪ર મુહપત્તિીની પડિલેહણાના પચીશ તથા કાયાની
પડિલેહણના પચીશ કુલ પચાસ બેલ. दिठिपडिलेह एगा, नव अक्खोडा नव य पक्खोडा। पुरिमिल्ला छच्च भवे, मुहपत्ति होइ पणवीसा ॥३७९॥ पायाहिणेण तियतिय, वामेयर बाहु सीसमुहहियए । अंसुहाउपिढे, चउ छप्पय देह पणवीसा ॥ ३८० ॥+
એક દષ્ટિ પડિલેહણા, નવ અખેડા, નવ પખેડા અને છ પ્રથમ ઉદ્ધપખેડા-મળી મુહપત્તિના પચીશ બેલ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે “સૂત્ર અર્થ તત્વ કરી સહં એ દૃષ્ટિ પડિલેહણા ૧, સમકિત મેહની ૨ મિશ્રમેહની ૩ મિથ્યાત્વમેહની ૪પરિહર “કામરાગ ૫ હરાગ ૬ દષિરાગ ૭ પરિહર્ર–આ છ ઉદ્ધપખેડા
+ આ ગાથા મૂળ પ્રતમાં ન હતી પણ જરૂરી હેવાથી ગુરૂવંદન ભાષ્યમાંથી દાખલ કરી છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) સમજવા, હવે હાથ ઉપર-સુદેવ ૧ સુગુરૂ ૨, સુધમાં ૩ આદરૂ (૧૦), કુદેવ ૧, કુગુરૂ ૨, ધર્મ ૩ પરિહરૂં (૧૩), જ્ઞાન ૧, દર્શન ૨, ચારિત્ર ૩ આદરૂં (૧૬), જ્ઞાનવિરાધના ૧, દનવિરાધના , ચારિત્રવિરાધના ૩ પરિહરૂં (૧૯), મનગુપ્તિ ૧, વચનગુપ્તિ ૨, કાયગુપ્તિ ૩ આદરૂં (૨૨), મનદંડ ૧, વચનદંડ ૨, કાયદંડ ૩ પરિહરૂ (૫)-એ ૧૮ અખેડા પોડા ડાબા હાથની હથેળીમાં કરવાના છે. કુલ ૨૫ મુહપત્તિની પડિલેહણ જાણવી.
હવે કાયાની પચીશ પડિલેહણા કહે છે-ડાબા હાથ ઉપર પ્રદક્ષિણાની રીતે હાસ્ય, રતિ, અતિ પરિહર્સ(૩), જમણે હાથ ઉપર પ્રદક્ષિણાની રીતે “ભય, શેક, દુગછા પરિહરં (૬), મસ્તકે “કૃષ્ણલેશ્યા. નીલલેશ્યા. કાપતલેશ્યા પરિહરં (૯)મુખે “રસગારવ, ઋદ્ધિ, ગારવ, સાતાગારવ પરિહરૂં (૧૨), હૃદયે “માયાશલ્ય, નિયાણશલ્ય, મિથ્યાત્વશલ્ય, પરિહરૂં (૧૫), ડાબી બાહ ઉપર ખભે ને પછવાડે
ધ, માન પરિહરૂં (૧૯), જમણી બાહુ ઉપર ખભે અને પછવાડે માયા, લોભ પરિહરૂં (૧૯), ડાબે પગે પૃથ્વીકાય, અપકાય, તે કાયની રક્ષા કરૂં (૨૨), જમણે પગે “વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાયની રક્ષા કરૂં (૨૫)-આ પચીશ કાયાની પડિલેહણા જાણવી. (બને મળીને કુલ પ૦ પડિલેહણ સમજવી.) ૩૭૯-૩૮૦૦
ર૪૩ જિનકલ્પીની બાર પ્રકારની ઉપધિ. पत्तं? पत्ताबंधोर, पायठवणं३ च पायकेसरिया ४। पडला५य रयत्ताणंद, गुच्छाओ७ पायनिजोगो॥३८१॥ तिन्नेव य पच्छागा१०, रयहरणं११ चेव होइ मुहपत्ती१२ । एसो दुवालसविही(हो), जहन्नियराणं जिणाणं तु॥३८२॥
પાત્ર ૧, પાત્રબંધ (બી) ૨, પાત્રસ્થાપન (હેલને ગુચ્છ) ૩, પાત્રકેસરીયા (ચરવાળી) ૪, ૫ડલા (ાળી ઢાંકવાના) ૫, રજન્માણ (અંતર વસૂ) ૬ અને ગોછા (ઉપર ઢાંકવાનું) ૭-એ સાત પ્રકારનો પાત્રનિગપાત્રના ઉપગરણે કહેવાય છે. તે ઉપરાંત ત્રણ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) પાદન (એક નાનું અને બે સુતરના પડા) ૧૦, એક રાસણ ૧૧ અને એક મુખવચિકા ૧ર-આ બાર પ્રકારની ઉપધિ જઘન્યથી ઇતર એટલે હસ્તપાત્રની કે વસૂની લબ્ધિ વિનાના જિનકલ્પીને હોય છે. તેવી લબ્ધિવાળાને ઓછામાં ઓછી (જઘન્ય) મુહપત્તિને રજોહરણ એ બે પ્રકારની ઉપધિજ હોય છે. ૩૮૧-૩૮૨ ર૪૪ પાંચમા આરામાં મનુષ્યાદિકનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય वाससयांम सवीसं, सपंचदिणमाउ मणुअहत्थीणं | चउवीसबासमाउं, गोमहिसीण सएगदिणं ॥ ३८३ ॥ बत्तीसं तुरयाणं, सोलस पसु एलगाण वरिसाणं । बारस सम सुणगाणं, खरकरहाणं तु बत्तीसं ॥३८४॥
મનુષ્ય અને હાથીનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય એક વિશ વર્ષ અને પાંચ દિસસનું હોય છે. ગાય ભેંશનું વીશ વર્ષ અને એક દિવસનું હોય છે, ઘેડાઓનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય બત્રીસ વર્ષનું હોય છે, બકરા વિગેરે પશુનું સોળ વર્ષનું હોય છે, કુતરાઓનું બાર વર્ષનું અને ગધેડા તથા ઉંનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય બત્રીશ વર્ષનું હેય છે. ૩૮૩-૩૮૪.
ર૪પ મનુષ્પાદિકનું જઘન્ય આયુષ્ય एवं उक्कोसेणं, अंतमुहुत्तं जहन्न सव्वेसि । एवं भवम्मि भामया, अणंतसो सव्वजोणीसु ॥३८५।।
આ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સમજવું. તે સર્વ મનુષ્યાદિકનું જઘન્ય આયુષ્ય અંતમુહૂર્તનું જાણવું. આ પ્રમાણે ભવ (સંસાર) માં સર્વ જી સર્વ કેનિએ તે વિષે અનંતવાર ભમ્યા છે, ૩૮૫,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૬ અાવીશ લબ્ધિઓનાં નામે. आमोसही १ विप्पोसही २,
खेलोसही ३ जल्लमोसही ४ चेव । सव्वोसही ५ संभिन्ने ६, ____ ओही ७ रिउ ८ विउल ९ मई लद्धी ॥३८६॥ चारण १० आसीविस ११, __ केवली १२ य गणधारिणो १३ य पुव्वधरा १४। अरिहंत १५ चक्कवट्टी १६,
बलदेवा १७ वासुदेवा १८ य ॥ ३८७ ॥ खीरामहुसप्पियासव १९,
कोडबुद्धी २० पयाणुसारी २१ य । तह बीयबुद्धि २२ तेयग २३,
आहारग २४ सीयलेसा २५ य ॥३८८॥ वेउव्वियदेहलद्धी २६,
अखीणमहाणसी २७ पुलागा २८ य । परिणामतववसेणं, इमाइं अडवीस लद्धीओ ॥३८९॥
माभशैषिधि १, विभूषधि (साधुनीत) २, पेटौषधि (ईश्वेम) 3, रसौषधि (स) ४, सौषधि ५, सलिनोत, અવધિજ્ઞાન ૭, જુમતિ ૮, વિપુલમતિ લબ્ધિ ૯ ચારણ ૧, આશીવિષ ૧૧, કેવળજ્ઞાન ૧૨, ગણધર ૧૩, પૂર્વધર ૧૪ તીર્થકર ૧૫, ચક્રવર્તી ૧૬, બળદેવ ૧૭, વાવ ૧ લીસાય મન્નાથ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬) વૃતાશ્રવ ૧૯ કેકબુદ્ધિ ર૦, ૫દાનુસારી ૨૧, બીજબુદ્ધિ ૨૨, લે
યા ૨૩, આહારક શરિર ૨૪, શીતલેશ્યા ૨૫, વૈકિય શરીર લબ્ધિ ર૬, અક્ષણ મહાનસી રહ તથા પુલાક લબ્ધિ ૨૮-આ અઠ્ઠાવીશ લબ્ધિઓ પરિણામ વિશેષ અને તપ વિશેષના વશથી પ્રાપ્ત થાય છે. ૩૮૬-૩૮૯ આ લબ્ધિઓનું વર્ણન નીચે પ્રમાણે –
ર૮ લબ્ધિઓનું વર્ણન ૧ જે મુનિના હાથ પગ વિગેરેના સ્પર્શથી સર્વ રેગ જાય તે , આમ ઔષધિ લબ્ધિ. * ૨ જે મુનિના મળમૂત્રે કરી સર્વ રેગજાયતે વિપુષ્ય ઔષધિલબ્ધિ. ૩જે મુનિના શ્લેષ્મ ઔષધિરૂપ હોય તે ખેલૌષધિ લબ્ધિ. ૪ જે મુનિના શરીરને પ્રસ્વેદ ઔષધિરૂપાયતે જષધિલબ્ધિ. ૫ જે મુનિના કેશ રામ નખાદિક સર્વ ઔષધિરૂપ હેય-સર્વ
પ્રકારના વ્યાધિ નિવારવા સમર્થ હોય અને સુગંધી હોય તે " સંષધિ લબ્ધિ ૬ જે મુનિને એક સાથે બધી વડે સાંભળવાની શકિત હોય
અથવા એકેક ઈદ્ધિથી પચે કિયેના વિષે જાણવાની શક્તિ હોય અથવા બાર યોજનમાં પડેલા ચકવતના સૈન્યમાં સર્વ વાગે એક સાથે વાગે ત્યારે તેમાંના સર્વ વાગોના શબ્દો જુદા જુદા જાણવાની શક્તિ હોય તે સંભિન્નત લબ્ધિ ૭ અવધિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું, જેથી રૂપી ક આત્માવડે સાક્ષાત તે જોવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય તે અવધિજ્ઞાન લબ્ધિ ૮ જે મન:પર્યવજ્ઞાનવડે અન્યના મનમાં કરેલા વિચારને સામાન્ય
ન્યપણે જાણવાની શક્તિ તે જુમતિ મન:પર્યવલબ્ધિ, જે મન:પર્યવ જ્ઞાનવડે અઢીદ્વિીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંકિય
જીવોએ મનમાં કરેલા વિચારોને વિશેષપણે જાણવાની શક્તિ છે તે વિપુલમતિ મન:પર્યવાન લબ્ધિ .
કે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭)
૧૦ ચારણલબ્ધિ એ પ્રકારે જ ઘાચારણ ને વિદ્યાચારણ, જે લબ્ધિવડ
આકાશગમન કરવાની શક્તિ મુનિને પ્રાપ્ત થાય તે ચારણુ લબ્ધિ. ૧૧ જેની દાઢમાં વિષ હેાય અને જેના ડશવડે અન્ય જીવ મૃત્યુ પામે તે આશીવિશ્વલબ્ધિ-આ લબ્ધિના પ્રયોગ સર્પાદિકના રૂપે થાય છે. ૧૨ જેનાયડુ લાકાલાકનુ સ્વરૂપ જણાય તે કેવળજ્ઞાન લબ્ધિ. ૧૩ જેનાવડે ગણધરપણું પ્રાપ્ત થાય તે ગણધર લબ્ધિ. ૧૪ ચૌદપૂર્વધરને શ્રુતજ્ઞાનવડે થયેલી લબ્ધિ તે પૂર્વધર લબ્ધિ ૧૫ જેનાવડે તીર્થંકરની સમવસરણાદિક ઋદ્ધિ વિકી શકે તે તીર્થંકર તુલ્ય લબ્ધિ. અથવા તીર્થંકરને તીર્થંકરપણાની લબ્ધિ ૧૬ જેનાવડે ચક્રવતીની ઋદ્ધિ ચૌદ રત્નાદિ વિષુવી શકે તે ચક્ર
વર્તી તુલ્ય લબ્ધિ અથવા ચક્રવર્તીને ચક્રવર્તી પણાની લબ્ધિ. ૧૭ જેનાવડે બળદેવ જેટલી ઋદ્ધિ વિધ્રુવી શકે તે મળદેવ જેવી લબ્ધિ અથવા બળદેવને ખળદેવપણાની લબ્ધિ.
૧૮ જેનાવડે વાસુદેવ જેટલી ઋદ્ધિ વિકલી શકે તે વાસુદેવ જેવી લબ્ધિ અથવા વાસુદેવને વાસુદેવપણાની લબ્ધિ.
૧૯ જેની વાણીમાં દુધ સાકર વિગેરે કરતાં પણ વધારે મીઠાશ પ્રાસ થાય તે ક્ષીરાશ્રય, મધ્યાશ્રય, ધૃતાશ્રવ તથા સુરસાશ્રય લબ્ધિ. ૨૦ જે મુનિના કાઠામાંથી સ સૂત્રાર્થ-ભરેલા નિધાનની જેમ નીકળી શકે નીકળ્યા જ કરે અથવા કાઠારમાંથી અન્ન નીકળ્યા કરે તેમ નીકળે તે કાબુદ્ધિ લબ્ધિા,
૨૧ પદાનુસારિણી લબ્ધિ-શાાનું એક પદ સાંભળવાથી સર્વ પદનાઆખા શાસના એધ થાય તે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે. પ્રારંભનું પત્ર અથવા તેના અર્થો સાંભળવાથી આખા શાસ્ત્રના આધ થવા તે અનુશ્રુત પદ્માનુસારિણી, અંતનુ. પદ્મ અથવા તેને અ સાંભળવાથી પ્રારંભથી આખા ગ્રંથના એધ થવા તે પ્રતિકૂળ પદાનુસારિણી અને મધ્યનુ ગમે તે પદ્મ કે તેના અર્થ સાંભળવાથી આખા શાના આધ થવા તે ઉભયપદાનુસારિણી લબ્ધિ.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) રર જ્ઞાનાવરણીયાદિક કર્મના ક્ષપશમના અતિશયપણાથી એક
અર્થરૂપ બીજનું જાણપણું થવાથી અનેક અર્થરૂપી બીજેનું
જાણપણું જે થાય તે બીજબુદ્ધિ લબ્ધિ. ૨૩ કે ધના અતિશયપણાથી શત્રુ વિગેરેને સહજમાં બાળી દેવાની
શક્તિ તે તેજલેશ્યા લબ્ધિ, ૨૪ આહારક શરીર કરવાની શક્તિ તે આહારક લબ્ધિ. ૨૫ તેજલેશ્યાના નિવારણ માટે શીત મૂકવાની શક્તિ તે શીત
લેશ્યા લબ્ધિ. ૨૬ વિષ્ણકુમારદિકની જેમ યાવત લાખ જનનું શરીર વિક
વાની શક્તિ તે વેકિય લબ્ધિ, તેના અણુત્વ મહત્વાદિ
અનેક પ્રકાર છે. ર૭ અંતરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી ભિક્ષાવડે લાવેલું અન્ન મુનિ પિતે આહાર કર્યા અગાઉ ગમે તેટલાને આપે-જમાડે તે પણ
ખુટે નહીં તે અક્ષીણ મહાનસી લબ્ધિ, દૈતમસ્વામીની જેમ, ૨૮ જે શક્તિવડે મુનિ જૈનશાસનને અર્થે ચક્રવતીની સેનાને : ચૂરી નાખવી હોય તે પણ ચૂરી શકે એવી લબ્ધિ તે
પુલાક લબ્ધિ ર૪૭ અરિહંતના સમયમાં શું શું વિશેષ હોય? अरिहंत समय बादर, विज्झ अग्गी बलाहगा थणिया। आगर दह नईओ, उवराग निसि बुड्ढि अयणं च ॥३९०॥
અરિહંતના સમયમાં એટલે ભરત ઐરિવતની અપેક્ષાએ તીર્થકર થાય ત્યારથી બાદર અગ્નિ, વીજળી, બલાહક (મેઘ), સ્વનિત (ગરવ), આકર (ખાણ) નું ખોદવું, કહે બનાવવા અને નવી નદીઓનું વહેવું, ચંદ્ર સૂર્યનું ગ્રહણ, રાત્રિની વૃદ્ધિ અને ઉપલક્ષણથી હાનિ તેમજ દક્ષિણાયન ને ઉત્તરાયન-આટલા વાના હેાય છે. યુગળિયાના સમયમાં કલ્પવૃક્ષનું સતત આચ્છાદન હેવાથી એટલા વાનાં હેતા નથી. તેમજ તેમાંના રાત્રિની વૃદ્ધિ હાનિ, અયન, ગ્રહણ વિગેરે ત્યાંના મનુષ્યને જણાતા નથી. ૩૯૦
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ર૪૮ ચૌદ ગુણસ્થાનનાં નામ. मिच्छे१ सालण२ मीसे३,
.: अविश्य ४ देसे ५ पमत्त ६अपमत्ते ७॥ नियट्टी ८ अनियट्टी ९, सुहमु १० वसम ११
खीण १२ सजोगी १३ अजोगी १४ गुणा ॥३९१॥ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાન ૧, સાસ્વાદન ૨, મિશ્ર ૩, અવિરત સમ્યગદષ્ટિ ૪, દેશવિરતિ પ, પ્રમત્ત (સર્વ વિરતિ) ૬, અપ્રમત્ત ૭, નિવૃત્તિ બાદર ૮, અનિવૃત્તિ બાદર ૯ સૂક્ષ્મ સંપરાય ૧૦, ઉપશાંત મેહ ૧૧, ક્ષીણ મહ૧૨, સગી કેવળી ૧૩ અને અગી કેવળી ૧૪આ ચૌદ ગુણસ્થાનકે છે. ૩૯. (એનું વિશેષ સ્વરૂપ કર્મગ્રંથાદિકથી જાણવું )
ર૪૯ એકેદ્રિયમાં ગયા પછી દેવેને થતું દુઃખ एगिदित्तणे जे देवा, चवंति तसिं पमाणसो थोवा । कत्तो मे मणुअभवो, इय चिंतंतो सुरो दुहिओ ॥३९२॥ - જે દેવે એવીને એનેંદ્રિયપણે ઉત્પન્ન થાય છે તેનું પ્રમાણ ઘણું થતું હોય છે. (તેવા છે ઘણા થોડા હોય છે.) પરંતુ તેઓ એકેદ્રિયમાં ઉપજ્યા પછી મને હવે મનુષ્ય ભવ ક્યારે મળશે?” એમ વિચારતા અતિ દુઃખી થાય છે. ૩ટર,
૨૫૦ વનસ્પતિનું અચિત્તપણું ક્યારે થાય છે? पत्तं पुप्फ हरियं, अबंधीयं च जं फली होइ । 'बिट मिलाणमि य, नियमाउ होइ अञ्चित्तं ॥३९३॥
પત્ર, પુષ્પ, હરિત (તણ) તથા બીજ બંધાયા વિનાની જે ફળી હોય તે સર્વનું બિંટ (ડિ) જ્યારે પ્લાન થાય છે ત્યારે તે નિશ્ચ અચિત્ત થઇ ગયેલ હોય છે એમ સમજવું. ૩૯૩
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(110) રપ પાંચ પ્રકારના ચારિત્રના નામ सामाइयत्थ पढम, छेओवठ्ठावणं भवे बीयं । परिहारविसुद्धीयं, सुहुमं तह संपरायं च ।। ३९४ ॥ तत्तो अ अहक्खायं, खायं सव्वम्मि जीवलोगम्मि । जं चरिऊण सुविहिया, वच्चंति अयरामरं ठाणं ॥३९५॥
પહેલું સામાયિક ચારિત્ર ૧, બીજું છે પસ્થાપનીય ચારિત્ર છે ૨, પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્ર ૩ તથા સૂક્ષ્મપરાય ચારિત્ર, ત્યારપછી યથાખ્યાત ચારિત્ર ૫ એ સર્વ જીવલોકને વિષે પ્રસિદ્ધ છે, કે જેનું આચરણ કરીને સુવિહિત સાધુએ અજરામરક્ષ) स्थानने पाने छे. ३८४-८५.
___२५२ नपुस समाधी. पंडए वाइए कीबे, कुंभी सालुइतीसऊणी । तक्कामसेवय पक्खिया,
परिकप्पिइय सोगंधेइय आसत्ता ॥३९६॥ (આ ગાથાને અર્થ અસલ પ્રતમાં લખેલ નથી, તેમ બરાબર સમજાતે પણ નથી તેથી અહીં લખેલ નથી.)
२५३ नघुसना सक्ष.. महिलासहावो१ सरवन्नभेओर,
मोहो महंतो३ महुया च वाणी। ससद्दयं मुत्त५ मफेणयं च ६,
एयाणि छ पंडगलक्खणाणि ॥ ३९७ ॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રત્નસંચય ગ્રંથમાં સુધારો.
(પૃ ૧૬૦ સાથે જોડે ) : ગાથા ૩૬૦ ચોથું પાદ-સેરે નલિયા ૨૮ હિં આ અઢારમે ભેદ જાણ, તેના અર્થમાં પણ “ભય પામેલા ૧૭ ” આની પછી તથા માતાપિતાની રજા વિના ભગાડેલાં શિષ્ય ૧૮” આટલું વધારે સમજવું. આ ભેદ ચોરી છુપીથી દીક્ષા દેવાના નિષેધ માટે સમજો.
ગાથા ૩૯૬ મી છાપેલ છે તે ઠેકાણે અનુરુપ બે ગાથા હેવી જોઇએ, અસલ પ્રતમાં છેડે પાઠ પડેલા હોવાથી કાંઈ સમજાયું ન હોવાથી તેને અર્થ પણ લખી શકાય ન હતો, વધારે તપાસ કરતાં તે બન્ને ગાથા પ્રવચનસારોદ્ધારમાં નીકળી છે. તે ગાથા
આ પ્રમાણે છે. દ્વાર ૧૦૮ ગાથાંક ૮૦૦-૮૦૧ છે. पंडए १ वाइए २ कीवे ३, कुंभी ४ ईसालय ५ त्ति ये। सउणी ६ तक्कमसेवी ७ य, पक्खियापक्खिएइ ८ य ॥३९६।। सोगंधिए ९ य आसत्ते १०, दस एए नपुंसगा। संकिलिष्ठित्ति साहूणं, पव्वावेउं अकप्पिया ॥ ३९७ ॥
અથ-પંક ૧, વાતિક ૨, લીબ ૩, કુંભી જ ઇર્ષ્યા ૫, શકુનિ ૬, તત્કમસેવી હ, પાક્ષિકાપાક્ષિક ૮, સૌગંધિક ૯ અને આસક્ત ૧૦-આ દશ પ્રકારના નપુંસક દુષ્ટ અધ્યવસાયવાળા હેવાથી સાધુઓને દીક્ષા આપવા લાયક નથી. ૩૯૬-૩૯૭.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
વિશેષા-પડક-પુરૂષના ાકારને ધારણ કરનાર છતાં સ્ત્રીની જેવા સ્વભાવવાળા હાય તે (તેના લક્ષણ બુકમાં ગાથા ૩૯૭ મીના અર્થમાં કહેલા છે.) (૧), વાતિક-વાયુના વિકારવાળા હેાવાથી લિંગ સ્તબ્ધ અક્કડ થાય તેથી સ્ત્રીનું સેવન કર્યા વિના રહી શકતા નથી તે(૨).ઙલીબ-અસમ”. તેમાં નગ્ન સ્ત્રીને જોઈ ક્ષોભ પામે તે દૃષ્ટિ લીબ, સ્ત્રીના શબ્દ સાંભળી ક્ષેાભ પામે તે શબ્દ ક્લીમ, સ્રીના અલિંગનથી જે વ્રત (બ્રહ્મચ^)ને ધારણ કરી શકે નહીં તે આલિંગન ક્લીમ અને સ્ત્રીના આમંત્રણથી જે વ્રતને ધારણ કરી શકે નહીં તે આમત્રણ કલીમ-એમ ચાર પ્રકાર હાય છે (૩).કુ'ભી–માહુના અતિશયપણાથી લિગ અથવા વૃષણ કુંભની જેમ સ્તબ્ધ થાય તે (૪). ઈર્ષ્યાળુ-કોઇ સ્રીને મૈથુન સેવતી જોઇ જેને અત્યંત ઈર્ષ્યા થાય તે (૫). શકુનિ-ચકલાની જેમ વેદના ઉદયથી વારંવાર મૈથુન સેવનમાં આસક્ત થાય તે (૬), તલ્ફ સેવી-મૈથુન સેવ્યા પછી કુતરાની જેમ વેદના ઉત્કટપણાથી થી સ્રાવને ચાટે તે (૯). પાક્ષિકાપાક્ષિક-શુકલ પક્ષમાં અત્યંત વેદના ઉદય થાય અને કૃષ્ણ પક્ષમાં અલ્પ ઉદય થાય તે (૮). સૌગધિકાતાના લિંગને સુગ'ધી માની તેને વારવાર સુધે તે (૯), આસક્તમૈથુન સેવી રહ્યા પછી પણ શ્રીને આલિંગન કરી તેણીના અવયવાન સ્પર્શ કર્યાં કરે તે (૧૦),
આ દરો પ્રકાર પુરૂષના છતાં તીવ્ર કામેયથી તેને નપુંસક ગણી દીક્ષાને અયાગ્ય માનેલા છે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) સી જે સ્વભાવ , સ્વર અને વર્ણને ભેદ ૨, અત્યંત મેહ ૩, મધુર (મૃદુ) વાણી ૪, શબ્દ સહિત લઘુનીતિ ૫ તથા લઘુનીતિમાં ફીણ ન હોય ? આ છે લક્ષણે નપુંસકને હોય છે. ૩૯૭
ર૫૪ ગળીવાળ વસ્ત્રના સંગથી થતી ઇત્પત્તિ नीलीरंगियवत्थं, मणुयसेदेण होइ तकालं । कुंथु तसा य निगोया, उप्पजंती बहू जीया ॥३९८॥
નીલી (ગળી) થી રંગેલું વસ્ત્ર મનુષ્યના સ્વેદ (પરસેવા) વડે વ્યાપ્ત થાય કે તરત જ તેમાં કંથ, રસ અને નિગોદના ઘણા જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. ૩૯૮ (અહીં નિગેદના છે એટલે સંમુમિ પંચંદ્રિય છે તેવા સંભવ છે. ) - गुलिएण वत्थेण मणुस्सदेहे,
વંચિા તન નિ નવા जीवाण उप्पत्तिविणाससंगे,
भणइ जिणो पन्नवणाउवंगे ॥३९९॥ ગળી વડે રંગેલા વસથી મનુષ્યના શરીરમાં પચંદ્રિય તથા નિગદના છ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમાં જીવની ઉત્પત્તિ અને વિનાશને સંગમ જિનેશ્વરે શ્રી પન્નવણા ઉપાંગમાં કહ્યો છે. ૩૯.. (અહીં પણ નિગદ શબ્દ સૂક્ષ્મનિગદ સમજવા નહીં.) वालग्गकोडिसरिसा, उरपरिसप्पा गुलियमझम्मि । संमुच्छंति अणेगा, दुप्पेच्छा चरमचक्रखूणं ॥ ४०० ॥ - ગળીના રંગમાં વાળના અગ્રભાગની અણી જેવા અનેક ઉરપરિસર્ષે સંમૂર્ણિમપણે ઉત્પન્ન થાય છે, તે ચર્મચક્ષુથી જોઈ શકાય નહી એવા સૂક્ષ્મ હોય છે, ૪૦૦ ( આ ત્રણ ગાથામાં બતાવેલા કાણાથી ગળીવાળું વસ વાપરવું નહીં ) ' .
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ર૫૫ અભવ્ય છેને ન પ્રાપ્ત થાય તેવા સ્થાને काले सुपत्तदाणं १, सम्मत्तविसुद्धि २ बोहिलाभं ३ च । अंते समाहिमरणं ४, अभव्वजीवा न पावंति ॥४०१॥
અવસરે (ગ્યકાળ) સુપાત્રને દાન આપવું તે ૧, સમકિતની વિશુદ્ધિ ૨, બેધિને લાભ (પ્રાપ્તિ) ૩ અને છેવટ સમાધિ મરણ ૪-આ ચાર સ્થાને અભવ્ય છ પામતા નથી. ૪૦૧
- ૨૫૬ સાત કુલકરનાં નામ पढमित्य विमलवाहण १,
____चक्खू २ जसमं ३ चउत्थमभिचंदे ४ । तत्तो पसेणजिय५, मरुदेवोद चेव नाभी ७ य ॥४०२॥
આ ભરતક્ષેત્રમાં પહેલા વિમલવાહન ૧, ચક્ષુષ્માન ૨, યશસ્વાન ૩ ચેથા અભિચંદ્ર ૪, ત્યારપછી પ્રસેનજિત ૫, મરૂદેવ ૬ અને છેલ્લા નાભિ -આ પ્રમાણે અનુક્રમે સાત કુલકર થયા છે, ૪૦૨,
' રપ૭ સાત કુલકરની પત્નીઓનાં નામ चंदजसा चंदकंतार, सुरूव३ पडिरूव४ चक्खुकंता५य । सिरिकंताद मरुदेवी७, कुलगरपत्तीण नामाई ॥४०३॥
ચયશા ૧, ચંદ્રકાંતા ૨ સુરપા ૩, પ્રતિરૂપા ૪, ચકાંતા ૫, શ્રીકાંતા ૬ અને મરૂદેવી આ સાત અનુક્રમે સાત કુલકરની પત્નીઓનાં નામ જાણવા ૪૩
ર૫૮ દ્વિદલ (વિદળ) નું લક્ષણ जम्मि य पीलिजंते, जं होइ नहो य तं विदलं । विदले वि हु निप्फन्नं, ते हु न जहाय तो विदलं ॥४०॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ઘંટી વિગેરે યંત્રમાં પીલાતાં જેમાં નખીયા હોય તે દ્વિદળ કહેવાય છે, તેના બે દળ નીપજ્યા તોપણ તેમાંથી નખીયા ન ગયા તેથી તે દ્વિદળ કહેવાય છે. ૪૦૪, (અન્યત્ર દ્વિદળનું લક્ષણ બીજી રીતે કહેલ છે. )
ર૫૯ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના સાધુના આહારનું માન. बत्तीसं कवलाहारो, बत्तीसं तत्थ मूडया कवलो । एगो मूडसहस्सो, चउवीसाए समहिओ य ॥४०५॥
મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં રહેલા સાધુઓને પણ બત્રીશ કવળને આહાર હોય છે, તેમને બત્રીશ મુડાને એક કવી થાય છે, તેથી બત્રીશ કવળનું પ્રમાણુ બત્રીશને બત્રીશે ગુણવાથી એક હજાર અને વીશ મુડા થાય છે, એટલે એક સાધુને એક વખ.તને આહાર હેય છે, ૪૫, (અહીં મુડાનું માપ કેવડું ગણાય છે તે સમજવામાં નથી.) ૨૬૦મહાવિદેહના સાધુઓના મુખનું તથા પાત્રનું પ્રમાણ रयणीओ पन्नासं, विदेहवासम्मि वयणपरिमाणं । पत्ततलस्स पमाणं, सत्तरधणुहाइ दीहं तु ॥४०६॥ | મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે સાધુના મુખનું પ્રમાણ પચાસ હાથનું છે, તેના પાત્રના તળીયાનું પ્રમાણ સત્તર ધનુષ દીર્ઘ (લાંબું) હેય છે. ૪૦૬. ( આ પ્રમાણુ ઉભેધાંગુળે સમજવું આપણું કરતાં ૫૦૦ ગણું સુમારે હેવાથી તે ઘટી શકે છે.)
ર૬૧ મહાવિદેહના સાધુની મુખવસ્ત્રિકાનું પ્રમાણ मुहणंतएण तेसिं, सठिसहस्सा य एग लक्खा य । भरहस्स य साहूणं, एयं मुहणंतयं माणं ॥४०७॥
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪)
તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રના સાધુની એક સુખવકિાએ કરીને આ ભરતક્ષેત્રમાં રહેલા સાધુઓની એક લાખ તે સાઠ હજાર મુખવિજ્રકાએ થાય છે, એટલું તેની એક મુખગ્નિકાનું પ્રમાણ છે. ૪૭, ( અહી કરતાં ૪૦૦ ગણી લાંબી ને ૪૦૦ ગણી પહેાળી હાવાથી આ માપ ઘટી શકે છે. )
૨૬૨ સગ્રહી રાખેલા ધાન્યની ચાનિના કાળ. कोsय पल्लय मंचय, मालाउत्ताण धन्नजाईणं । ઉદિત ચિત્ત યિ, મુક્ષ્યિરુંછળાનું ચ ॥૪૦॥ अन्नं ते सालीणं, वीहि य गोधूम जवजवाणं च । केवइकालं जोणी, जहन्न उक्कोसिया ठिई ॥ ४०९ ॥
માટીના કાડ઼ા, વાંસના પાલા, સાંઠીના માંચા, લાકડા વિગેરેના માળ વિગેરેને વિષે જૂદા જૂદા ધાન્યની જાતિ રાખીને પછી તે કાઠાર વિગેરેને ચાતરફથી લીંપી, માથે ઢાંકણું ઢાંકી, મુદ્રા કરી તથા લાંછન (ચિન્હ) કરી સાચવી રાખેલ હેાય તે તેમાં રહેલા શાલિ, ત્રીહિ, ગોધુમ અને યવ એ ધાન્યની ચેાનિ (ઉત્પન્ન થવાના સ્વભાવ) જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા કાળ સુધી રહે ? ૪૦૮૪૦૯, (તે હવે પછીની ગાથાવડ કહે છે.)
ઉપરના પ્રશ્નના જવામ
गोयम ! जहन्न अंतो- मुहुत्त उक्कोस तिन्नि वरिसाई । अन्नाण वि धण्णाणं, अंतमुहुत्तं जहन्न ठिई ॥ ४१० ॥ कलतिलकुलत्थचवला, मसूरमुगमासवलतुबरीणं । तहपलिमंथगाईणं, पंचवरिसाइ उक्कोसा ॥ ४११॥
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) तत्थ कलत्ति कलाया, हुंति मसूरा भिलिंग चणगाणो। पलिमंथ वट्टचणगा, बितीना कालचणग त्ति ॥४१२॥ सेसे पसिद्धभेया, इत्तो अयसि कुसुंभ कंगूणं । कोद्दव बरट्ट रालय, कुदुसग सरिसवाणं च ॥ ४१३॥ सणमूल बीयगाइण, वावि उक्कोस सत्त वरिसाइं । तेण परं पमिलाई, जोणी वण्णाइहीणा य ॥ ४१४ ॥ विद्धंसइ णंतरए, एवं बीयं अबीयमवि हुज्जा। तेण परं जोणीए, बुच्छेदे आवि पन्नत्ते ॥ ४१५ ॥ सत्तम उद्देसाओ, पण्णत्तीए सयस्स छहस्स । धण्णाण उ पमाणं, उद्धरियं समरणठाए ॥ ४१६ ॥
હે ગતમ! તે (ઉપલી ગાથામાં કહેલા) ધાન્યમાં નિભાવ (ઉત્પન્ન થવાને સ્વભાવ) જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ વર્ષ સુધી રહે છે. બીજાં ધાન્યની પણ જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુર્તની કહી છે. ૧૦ કલ-કલાય (ખરસાણી), તલ, કળથી, ચળા, મસૂર,મગ, અડદ, વાલ, તુવેર, તથા પલિમંથ વિગેરેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાંચ વર્ષની કહી છે. ૪૧૧, અહીં કલ એટલે કલાય નામનું ધાન્ય, મસૂર એટલે ભિલંગ ચણાની દાળ, પલિમથ એટલે વાટલા ચણું (વટાણા), અને બિતિના એટલે કાળા ચણ, ૪૧૨, બીજ ધાન્યનાં ભેદ-નામે પ્રસિદ્ધ છે. હવે અળસી, કુસું (કરકી), કાંગ, કેદરા, બંટી, રાલ, કેદુરાગ, સરસવ,૪૧૩ સણના બીજ, મૂળાના બીજ, ઈત્યાદિકની ઉત્કૃષ્ટ સાત વર્ષની સ્થિતિ છે, ત્યારપછી તેની યોનિ કરમાઈ જાય છે, અને તેના વર્ણાદિક (વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શી હાનિને પામે છે. ૪૧૪. ત્યારપછી તરત જ તે (નિ) વિધ્વંસ-વિનાશ પામે છે તેથી બીજ પણ અબીજ થઈ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાય છે, એટલે એનિને વિચ્છેદ થાય છે એમ કહ્યું છે.૧ ૪૧પ ‘શ્રી ભગવતીસૂત્રના છઠ્ઠા શતકના સાતમા ઉદેશામાંથી આ ધાન્યની થાનિનું પ્રમાણ સ્મરણને માટે ઉધર્યું છે, ૪૧૬,
- ર૬૩ સાધ્વીના પચીશ ઉપકરણ ओग्गहणंतग १ पट्टो २,
ચાય રૂળિયા વધવા अभितर ५ बाहिनियं
તળી દ્ય તહ વઘુ ૭ વ ા ક૨૭ उक्कच्छिय ८ वेगच्छिय ९,
સંથાલ રેવ વંધાવળી જા ओहोवहिमि एए, अजाणं पण्णवीसं तु ॥ ४१८ ॥
અવગ્રહાંતક-હેડીના આકારવાળું ગુપ્તસ્થાન ઢાંકવાનું વસ્ત્ર ૧, ૫ચાર અંગુલ પહેળો અને કેડ જેટલું લાંબકેડે બાંધવાને પાટે, જેને આધારે અવગ્રહતક રાખવામાં આવે છે તે અર્ધારૂકકેડથી અર્ધા સાથળ સુધી પહેરવાની ચડી કે જે અવગ્રહતક અને પાટાને બન્નેને ઢાંકવાનું કામ કરે છે, તેને આકાર ચલણ જે હેય છે. તે બન્ને સાથળે કસવડે બંધાય છે ૩, ચલણિકા(ચણા ) પણ એવાજ આકારને હેય છે, વિશેષ એ કે આ ચણીયે હીંચણ સુધી લાંબે હોય છે, તે પણ સીવ્યા વિનાને કસોથી બાંધવામાં આવે છે , અત્યંતર નિવસની કેડથી અધી જવા ઢંકાય તેવું ઘાઘરાના આકારવાળું વસ્ત્ર, તે ઢીલું પહેરવામાં આવે છે કે જેથી
૧ ધાન્યમાંથી સચિત્તભાવ નષ્ટ થયા પછી પણ નિભાવ (ઉત્પત્તિ સ્વભાવ) વધારે વખત રહે છે તે આ ગાથાઓમાં બતાવેલ છે. સચિત્તપણું ત્યાંસુધી રહે છે એમ ન સમજવું. જો કે સચિત્તમર્દનની જેમ જ પેનિમન પણ મુનિ માટે નિષેધેલું છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) આકુળતા થાય નહીં અને લેકમાં હાંસી થાય નહીં ૫, બહિનિવસની-કેડથી આરંભીને છેક પગની ઘુંટી ઢંકાય તેટલું લાંબું ઘાઘરાના આકારવાળું વસ્ત્ર, તે કેડપર નાડીથી બંધાય છે ૬, આ છે ઉપકરણે સાધ્વીને કેડથી નીચેના ભાગમાં છે. હવે કેડની ઉપરના ભાગના ઉપકરણે કહે છે -કંચુક–પિતાના શરીર પ્રમાણે એટલે છાતી બરાબર ઢંકાય તેવો સીવ્યા વિનાને કંચુક કોથી બાંધવામાં આવે છે ૭, ઉપકક્ષિકા-કાખલીને ઢાંકવાનું વસ્ત્ર તે સીવ્યા વિનાનું સમરસ દોઢ હાથનું હોય છે, તેનાથી સ્તનભાગ તથા જમણું પડખું ઢંકાય છે, વૈકક્ષિકા આ ઉપકક્ષિકાથી વિલક્ષણ હેવાથી તેનું નામ વૈકક્ષિકા આપવામાં આવ્યું છે. આ વસ્ત્ર પાટાને આકારે હોય છે અને તે ડાબે પડખે પહેરવાના કંચુક જેવું હોય છે, તે ઉપકક્ષિકા અને કંચુક. એ બન્નેને ઢાંકીને ડાબે પડખે પહેરવામાં આવે છે ત્ય, સંઘાટી-આ વશરીરના ઉપલા ભાગમાં ઓઢાય છે. આ સંઘાટીએ ચાર રાખવામાં આવે છે, તેમાં એક તે બે હાથ પહોળી હોય છે, બીજી બે સંઘાટી ત્રણ હાથ પહેલી અને ચાથી ચાર હાથ પહેલી હોય છે. તથા ચારે સંધાટીએ લંબાઈમાં સાડા ત્રણ કે ચાર હાથ હોય છે. આમાંની પહેલી સંઘાટી માત્ર ઉપાશ્રયમાંજ ઓઢાય છે, બીજી ગેચરી જતાં અને ત્રીજી સ્પંડિલ જતાં ઓઢવામાં આવે છે. તથા વ્યાખ્યાન સાંભળવા જતાં અથવા સ્નાત્ર મહેસવાદિકમાં જતાં ચોથી ચાર હાથની પહેલી સંઘાટી એાઢવામાં આવે છે. કેમકે આવા અવસરે પ્રાય ઉભા રહેવાનું હોય છે તેથી તે વડે આખું શરીર ઢાંકી શકાય ? છે ૧૦ સ્કંધકરણ-આ વસ્ત્ર ચાર હાથ પહોળું અને ચાર હાથ લાંબું સમરસ હોય છે, તે ચેવડું કરીને ખભા પર રાખવામાં આવે છે, તેનાથી પહેરેલાં બીજાં વસ્ત્રોને વાયુ ઉડાડી શકતો નથી, (તેને કામળી પણ કહે છે.) તેમજ તે રાખવાથી રૂપવાળી સાધ્વી કુરૂપ જેવી લાગે છે તેથી તે ઉપગી છે ૧૧, આ પ્રમાણે સાધ્વીઓને ઐવિક ઉપાધિ પચીશ પ્રકારની કહી છે. ૪૧૭–૪૧૮, એટલે કે આ બે ગાથામાં બતાવેલી અગ્યાર પ્રકારની ઉપધિ તથા સાધુની જે ચાદ પ્રકારની ઉપાધિ છે, તે પણ સાધ્વીઓને હોય છે. તેથી કુલ પચીશ પ્રકારની ઉપાધિ હોય છે, તે જ પ્રકારની ઉપાધિ આ પ્રમાણે છે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮) પત્ત-પાત્ર ૧, પાત્રબંધ-જેમાં પાત્ર રાખવામાં આવે છે, તે ચાર છેડાવાળી વસ્ત્રની ઝાળી ૨, પાત્રસ્થાપન-પાત્ર રાખવાનું કંબલનું વસ્ત્ર ૩ પાત્ર કેસરિયા-પાત્ર પુંજવાની ચરવળી ૪, પટલ (૫ડલા)-ગેચરી જતાં પાત્ર ઉપર ઢાંકવાનું વસ્ત્ર ૫, રજસૂાણપાત્રને વીંટવાનું વસ્ત્ર ૬ ગચ્છક–પાત્રની ઉપર અને નીચે કામના ટુકડા રાખવામાં આવે છે તે ૭- આ સાત પ્રકારનો પાત્રનિગ કહેવાય છે. તથા બે કપડા સુત્રના અને એક ઉનનું મળી ત્રણ કપડા ૧૦, એક રજોહરણ ૧૧, એક મુખસિકા ૧૨, એક માત્રક ૧૩ અને એક ચોલપહક ૧૪. (સાધ્વીમાં ચાળ પટ્ટાને બદલે સાડે સમજવો) ર૬૪ તિર્યંચ અને મનુષ્યની સ્ત્રીના ગર્ભની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ गब्भय तिरिइत्थीणं, उक्कोसा होइ अट्ठ वरिसाणि । सा बारस नारीणं, कायटिई होइ चउवीसं ॥ ४१९॥ - તિર્યંચની ચીને ગર્ભની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ આઠ વર્ષની હોય છે, અને મનુષ્ય સ્ત્રીના ગર્ભની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષની હોય છે. પરંતુ તે ગર્ભની કાયસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ચોવીશ વર્ષની હોય છે. એટલે કે પ્રથમના ગર્ભને જીવ બાર વર્ષ ચવી જાય અને તેજ ગર્ભમાં તરતજ તે અથવા બીજો જીવ અવતરે અને તે પણ બાર વર્ષ સુધી રહે ત્યારે તેની કાયસ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ચોવીશ વર્ષની થાય છે, કાલ (આ સ્થિતિ કાર્મણ વિગેરે પ્રગથિી ગર્ભને સ્વૈભિત કરી દેવામાં આવે ત્યારે પ્રાપ્ત થાય છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહ બાર વર્ષ રહ્યો હતે.)
ર૬પ દાન દેવાના દશ પ્રકાર (કારણ) वस १ संग २ भय ३ कारणिय ४,
लज्जा ५ गारव ६ अधम्म ७.धम्मे ८ य । काहीय ९ कयमाणेण १०, दाणमेयं भवे दसहा ॥४२०॥
વશી-કોઇના પરતંત્રપણાથી દાન દેવું પડે છે સારી સંગતથી ૨, ભયથી ૩ કાંઈપણ કારણથી ૪ લજજાથી પગારવથી
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ગર્વથી) ૬, અધર્મબુદ્ધિથી (ધર્મ નથી એમ જાણ્યા છતાં) ૭, ધર્મબુદ્ધિથી ૮, કાર્ય કર્યા પછી ૯ અને કાર્ય કરાવવાની બુદ્ધિથીઆ પ્રમાણે દશ પ્રકારે દાન દઈ શકાય છે. ર૦. '
ર૬૬ ઉચ્ચાર વિગેરે પરડવવાની ભૂમિ. अणावाए १ असंलोए २, परस्साणुवघाइए ३ । समे४ अझुसिरे५ यावि, चिरकालकयंम्मिद य ॥४२१॥ विच्छिन्ने७ दूरमोगाढे, नासण्णे९ बिलवजिए१० । तसपाणबीयरहिए११, उच्चाराईणि वोसिरे ॥ ४२२ ॥
અનાપાત-જ્યાં લેકે વિગેરેનું જવું આવવું ન થતું હોય એવું સ્થાન ૧, અસંકલેકે વિગેરે જોઈ ન શકે એવું (એકાંત) સ્થાન ૨, પરાનુપઘાત-બીજા ત્રસ પ્રાણીઓને ઉપઘાત ન થાય એવું સ્થાન ૩, સમ-ઉંચું નીચું ન હોય એવું સમાન સ્થાન ૪, અશુષિર-છિદ્ર, પિલાણ વિગેરે ન હોય એવું સ્થાન પ, ચિરકાલકૃત-ઘણા કાળથી કરેલું હોય એટલે લોકોએ જવા આવવાથી અથવા ખેડવા વિગેરેથી કરેલું હોય-વપરાયેલું હોય ૬, વિસ્તીર્ણ વિશાળ-મોટું હોય પણ સાંકડું ન હોય એવું સ્થાન ૭, દૂરાવગાઢદૂર અવગાઢ હોય (દૂર રહેલું હોય) ૮, નાસ-ગ્રામાદિકની બહુ નછમાં ન હોય ૯, બિલ-દર, ગુફા વિગેરેથી રહિત હોય ૧૦ તથા ત્રસ, પ્રાણ (એકેંદ્રિય) અને બીજ (વનસ્પતિકાય)વડે રહિત હોય ૧૧-આવા શુદ્ધ સ્થાન(સ્થડિલ)ને વિષે ઉચ્ચારવિગેરે તજવા ગ્ય છે. (લઘુનીતિ, વડીનીતિ વિગેરે પરવવા લાયક છે.) ૪૨૧-૪રર
ર૬૭ તૃણ પંચક तणपणगं पुण भणियं, जिणेहि जियरागदोसमोहेहिं । साली १ वीहिय २ कोद्दव ३, ..
रालग ४ रण ५ तणाईच ॥४२३॥ ૧ પરદેશી રાજાએ ધર્મ પાળ્યા પછી પણ સર્વને દાન દીધું તેમ.
*
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૦) રાગ, દ્વેષ અને મેહને જીતનાર જિનેરોએ તૃણુ પંચક આ પ્રમાણે કર્યું છે શાલિનું ઘાસ ૧, વાહિનું ઘાસ ૨, કેદ્રવનું ઘાસ ૩ રાલક (કાગ)નું ઘાસ ૪ તથા અરણ્યનું ઘાસ ૫-આ પાંચ જાતના તૃણનું આસન કે શયન વિગેરે કરવાથી તેની પડિલેહણા થઈ શકે નહીં, તેથી સાધુને તે તૃણપંચક કપે નહીં, કર૩
ર૬૮ ચર્મ પચક, अय १ एल २ गावि ३ महिसी ४,
मिगाण ५ मजिणं च पंचमं होइ । तलिगा १ खल्लग २ वढे ३,
कोसग ४ कित्ती ५ य बीयं तु ॥ ४२४ ॥ બકરાનું ચર્મ , ઘેટાનું ચર્મ ૨, ગાય-બળદનું ચર્મ ૩, ભેંશ-પાડાનું ચર્મ ૪ અને મૃગનું ચર્મ ૫- આ પાંચ પ્રકારનાં ચર્મ રાખવા સાધુને કપે નહીં. કારણકે તેની પડિલેહણ થઈ શકે નહીં. વળી બીજી રીતે ચર્મપંચક આ પ્રમાણે કહેવાય છે
તળીયાં (એક તળીયાની કે બે, ત્રણ, ચાર તળીયાની સપાટ) ૧, પગરખાં (જોડા) ૨, વાધરી ૩, કેશક (કેથળી) ૪ અને કૃત્તિ (ચામડુ) પ-આ ચર્મ પંચક કે કઈ વખત સબળ કારણે સાધુને કલ્પી શકે છે. ૪૨૪,
૨૬૯ સાધુનાં સતાવીશ ગુણે
छन्वय ६ छकायरक्खा १२,
पंचिंदिय १७ लोहनिग्गहो १८ खंती १९ । भावविसुद्धि २० पडि
ફારણે વિશુદ્ધી કરા.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) संजयजोए जुत्तय २२,
अकुसलमण २३ वयण २४ काय २५ संरोहो। सीआइ पीडसहणं २६,
मरणं उवसग्गसहणं २७ च ॥ ४२६ ॥ * પ્રાણાતિપાત વિરમણ ૧, મૃષાવાદ વિરમણ ૨ અદત્તાદાન વિરમણ ૩, મૈથુન વિરમણ ૪, પરિગ્રહ વિરમણ ૫, રાત્રિભોજન વિરમણ ૬ એ છ વ્રત, પૃથ્વીકાય ૭, અપકાય , તેઉકાય ૯ વાયુકાય ૧૦; વનસ્પતિકાય ૧૧ અને ત્રસકાય ૧૨ એ છ કાયની રક્ષા, શ્રેત્રાદિક પાંચ ઇંદ્ધિને નિગ્રહ ૧૭, લેભને નિગ્રહ ૧૮, ક્ષમા-ધને નિગ્રહ ૧૯ ભાવવિશુદ્ધિ ૨૦, પડિલેહણા કરવામાં વિશુદ્ધિ ૨૧, સંયમના મેગે કરીને યુક્તતા ૨૨, અશુભ મન, વચન અને કાયાનો નિષેધ ૨૫, શીતાદિક પીડાનું (પરીસનું) સહન કરવું ૨૬ તથા મરણાંત ઉપસર્ગનું સહન કરવું ર૭આ સતાવીશ ગુણે સાધુના જાણવા કરપ-ર૬, ર૭૦ અષ્ટાંગ નિમિત્તાદિક એગણત્રીશ પ્રકારનું પાપકૃત. अट्ठ निमित्तगाई, दिव्वु१ प्पायर तलिक्ख३ भोमं४ च। अंग५ सर६ लक्खण७ वंजण ८, .
તિવિપુણ હોડ રૂરિષ્ઠ | કર છે. सुत्तं अत्थं तदुभयं च, पावइ सुअ गुणतीसविहं । गंधव्व २५ नट्ट २६ वत्थु २७, . . . E૨૮ ધણુયર સંગુર ૪ર૮ છે.
આઠ નિમિત્ત આ પ્રમાણે દિવ્ય ૧, ઉત્પાત ૨, અંતરિક્ષ ૩, ભૂમિકંપ વિગેરે સૈમ ૪, અંગ-અંગ ફરકવાથી શુભાશુભ કાન ૫
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭), સ્વર-પક્ષીઓના સ્વરથી શુભાશુભનું જ્ઞાન ૬ લક્ષણ-હસ્તરેખા દિકનું જ્ઞાન ૭, અને વ્યંજન-તલ, મસા આદિકથી શુભાશુભનું જ્ઞાન ૮-આ આઠ પ્રકારનું નિમિત્ત છે. તે દરેકના ત્રણ ત્રણ ભેદ છે, તે આ પ્રમાણે સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય-સૂત્રાર્થ એટલે આઠને ત્રણ ગુણા કરતાં ચાવીશ ભેદ થયા તથા ગંધર્વશાસ્ત્ર ૫, નાટ્યશાસ્ત્ર ૨૬, વાસ્તુશાસ્ત્ર ર૭, આયુર્વેદ ૨૮, અને ધનુર્વેદની વિદ્યા ૨૯-આ ઓગણત્રીશ પ્રકારનું પાપકૃત કહેવાય છે. કર૭-ર૮ (મુનિમહારાજને માટે એનું પ્રગટન વર્ષ છે.) ર૭૧ આ અવસર્પિણીમાં થયેલા દશ અચ્છેરા. (આશ્ચર્ય) उवसग्ग १ गब्भहरणं २,
इत्थीतित्थं ३ अभाविया परिसा ४ । कन्नस्स अपरकंका ५,
हरिवंसकुल्लुप्पत्ती ७,
चमरुप्पाओ ८ अ अट्ठसय सिद्धा ९ । असंजयाण पूआ १०,
दस वि अणंतेण कालेण ॥ ४३०॥ કેવળજ્ઞાન થયા પછી તીર્થકરને ઉપસર્ગ ૧, ગર્ભનું હરણ ૨, શ્રી તીર્થકર ૩, અભાવિતા-ગ્રતગ્રહણ વિનાની પર્ષદ ૪, કૃણનું અપરકંકા નગરીમાં ગમન પ, ચંદ્ર અને સૂર્યનું પોતાના શાશ્વત વિમાન સહિત પૃથ્વી પર અવતરણ ૬, હરિવંશકુળની ઉત્પત્તિ , ચમરેંદ્રને ઉત્પાત ૮, એક સમયે એકસો ને આઠ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા જીવોની સિદ્ધિ , તથા અસંયમીની પૂજા ૧૦-આ દશ અચ્છેરા (આશ્ચર્યો) અનંત કાળે આ ભરતક્ષેત્રમાં થયા છે. ૪૨૯૪૩૦. (એનું વિશેષ વર્ણન કલ્પસૂત્રાદિથી જાણવું. બીજા ચાર ભરત અને પાંચ એરવતમાં પણ પ્રકારતરે દશ દશ અચ્છેરા થયેલા છે.)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिरीरिसहसीयलेसु, इकिक मलिनेमिनाहस्त । वीरजिणिंदे पंच य, एगो सुविहिस्स पाएण ॥ ४३१॥ - શ્રી ભસ્વામી, શીતલનાથ, મલ્લીનાથ, નેમિનાથ અને સુવિધિનાથ-એ પાંચ તીર્થકરોના તીર્થમાં એક એક અજીરું (આશ્ચર્ય થયું છે, તથા શ્રી મહાવીર જિના તીર્થમાં પાંચ આછેરા (આશ્ચર્ય) થયા છે. ૪૩૧ रिसहो रिसहस्स सुया, भरहेण विवजिआ णवणवइ । अह भरहस्स सुया, सिद्धा इक्कम्मि समयम्मि ॥४३२॥
એક હષભદેવ સ્વામી, ભરત વિના ઋષભદેવના નવાણું પુત્ર તથા ભરતના આઠ પુ-કુલ એકો ને આઠ ઉત્કૃષ્ટ પર ધનુષ્યની અવગાહનાવાળા એક સમયે સિદ્ધ થયા છે. ૪૩ર, ર૭ર સંમિ પચેંદ્રિય મનુષ્યની ઉત્પત્તિનાં ચૌદ સ્થાને. उच्चारे१ पासवणे२, खेले३ सिंघाण: वंत५ पित्तेसु । सुक्के७ सोणिय८ गयजीव-कलेवरे९ नगरनिद्धमण।४३३॥ महु ११ मज १२ मंस १३ मंखण १४,
सव्वेसु असुइड्डाणे १५ । उप्पजंति चयंति य, समुच्छिमा मणुअपंचिंदी ॥४३४॥
'ઉચ્ચાર (વડનિતિ) માં ૧, પ્રસવણ (લઘુનિતિ) માં ૨, ખેંલ (સ્લમ) માં ૩, સિંઘાણ (નાકના મેલ) માં ૪, વાત (વાન) માં ૫, પિત્તને વિષે ૬, શુક્ર (વીર્ય) ને વિષે ૭, શેણિત (રસીના રૂધિરને વિષે ૮, જીવ રહિત કલેવર (શબ) ને વિષે ૯ નગરની ખાળને વિષે ૧૦, મધને વિષે ૧૧, મઘ (મદિરા) ને વિષે ૧૨, માંસને વિષે ૧૩ તથા માખણને વિષે ૧૪ અને બીજા સર્વ અને
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪)
સ્થાનાાન વિષે સમૂમિ મનુષ્ય પ્રચક્રિયા ઉત્પન્ન થાય છે અને ચવે છે. ૪૩૩-૪૩૪. ( આ ગાથામાં ચાર મહાવિગય સહિત ૧૫ સ્થાનમાં સમુ િમ મનુષ્યની ઉત્પત્તિ કહી છે પરંતુ બીજે ઠેકાણે તે ચાર મહાવિગયમાં સમિ મનુષ્યની ઉત્પત્તિ કહી નથી, પણ એઇંદ્રિય જીવાની ઉત્પત્તિ કહી છે, તેથી તે ૪ જતાં બાકી ૧૧ તે મનુષ્યના શરીરના મેલ, પ્રસ્વેદ અને સ્રીપુરૂષના સચાગઆ ૩ સ્થાન ઉમેરી ચાદ સ્થાન કહ્યા છે, તે જીવો પણ ચાદસ્થાનકીયાજ કહેવાય છે. )
૨૭૩ પદર યાગના નામ. सच्चेयरमीसअसच्चमोसभासवय वेडव्वि आहारं । ૩૦ મીત્તા વમ્મળ, રૂપ ગોળા લેશિયા સમજ્ ।।//
સત્ય ૧, ઇતર (અસત્ય) ૬, મિશ્ર (સત્યાસૃષા) ૩, અસત્યાક્રૃષા ૪ એ ચાર વચનયોગ તથા તે જ નામના ચાર મનયાગ મળી આઠ, વૈક્રિય કાયયેાગ, આહારક કાયયાગ અને ઔદારિક કાયયોગ એ ત્રણ તથા તેનાજ ત્રણ મિશ્ર મળી છ અને એક કાÖણ કાયયેાગ મળી સાત કાયયોગ-કુલ પંદર યોગ સિદ્ધાંતમાં કહ્યા છે. ૪૩૫,
૨૭૪ ભાર ઉપયોગ.
तिअण्णाण३ णाणपण ५,
',
चउदसण४ बार जियलक्खणुवओगा । દ્િ॥ ૪૩૬ ॥
રૂપ વારસ ૩વગોળા, મળિયા તેજી
ત્રણ અજ્ઞાન ૩, પાંચ જ્ઞાન ૫ અને ચાર દન ૪ આ બાર જીવના લક્ષણ રૂપ ઉપયાગ છે. આ પ્રમાણે બાર ઉપયોગ ત્રણ લાતે જોનારા તીર્થંકરએ કહ્યા છે. ૪૩૬,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७५)
ર૭૫ બાવીશ અભક્ષ્ય. पंचुंबरि ५ महविगई ९,
हिम१० विस११ करगे१२ य सव्वमट्टी १३ य। रयणीभोयण १४ वइंगणं १५,
बहुबीअं१६ अणंत१७ संधाणं१८ ॥४३७॥ विदलांम गोरसाई १९,
... अमुणियनामाणि पुप्फफलियाणि २० । तुच्छफल२१ चलियरसं२२,
वजहऽभक्खाणि बावसिं ॥ ४३८॥ પાંચ ઉદુંબર (ઉંબરા વિગેરે પાંચ જાતિના વૃક્ષના ફળ) ५, थार महाविरा (भय, भाम, मांस ने महि), हिम १०, विष (स तिन २) ११, १२२ १२, सर्व तनी भारी १३, રાત્રિભેજન ૧૪, રીંગણું ૧૫, બહુબીજ ૧૬, અનંતકાય (કંદમૂળ) १७, संधान (मे मा) १८, या गोरस साथे विस १९, અજાણ્યા પુષ્પ ફળ વિગેરે ૨૦, તુચ્છફળ ર૧ અને જેનો રસ ચલિત (વિરસ) થયો હોય તે પદાર્થ ૨૨, આ બાવીશ અભક્ષ્ય વજેવા યોગ્ય છે. (શ્રાવકને ખાવા યોગ્ય નથી તેથી તેને સારી રીતે સમજીને તેને ત્યાગ કરે.) ૪૩૭–૪૩૮,
ર૭૬ બત્રીશ અનંતકાય. सव्वाओ कंदजाई, सूरणकंदो? य वजकंदो २ य । अद्दहलिहा३ य तहा, अइं४ तह अल्लकच्चूरो५ ॥४३९॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१७१) सतावरी ६ विराली ७,
कुंआरि ८ तह थोहरी ९ मलोई १० य । लहसण ११ वंसकरेल्ला १२,
गजर १३ तह लूणओ १५ लोढो १५ ॥४४०॥ गिरिकन्न १६ किसलयपत्ता १७,
__ खरिसूअ १८ थेग १९ अल्लमुत्था २० य । तह लूणरुक्खछल्ली २१,
खीलोडो २२ अभियवल्ली २३ य ॥४४१॥ मूला २४ तह भूमिरुहा २५,
वरुहाई ढंक २६ वत्थुलो २७ पढमो । सूअरविलो २८ य तहा,
पल्लंको २९ कोमलंबिलिया ३०॥ ४४२॥ आलू ३१ तह पिंडालू ३२, हवंति एए अणंतनामहि । अन्नमणंतं नेयं, लक्खणजुत्ताई समयाओ॥ ४४३ ॥
સર્વ કદની જાતિ-સૂરણ કદ ૧, વજકંદ ૨ વિગેરે. લીલી BR 3, बीमा ४, हीमो यु। ५, शता, मिसदी ७, पार ८, मधी-onant थार, ग १०, स! ११, वांस१२६॥ १२, २०४२ १3, १ १४, पायी (सोढी ) १५, ગિરિકર્ણિકા (ગરગર) ૧૬ પ્રત્યેક વનસ્પતિના કમળ કિસલય ને પત્ર ૧૭, ખરસુઓ ૧૮, Dગ ૧૯, લીલી મેથ ૨૦, લુણ વૃક્ષની છાલ ૨૧, ખીલડા ૨૨ અમૃતવેલ ર૩ મૂળાના કાંદા ૨૪, ભૂમિફડા (છત્રાકારે) ર૫, જંક ને વત્થલાના પહેલા અંકુરા ૨૬-૨૭ સુઅરવેલ-૨૮, પત્યેક વનસ્પતિ છ કુણી આંબલી (અંદર બીજ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંધાયા વિનાની ૩૦, આલુ ૩૧ તથા પિંડાલુ ૩ર-આ બત્રીશ અનંતકાય કહેવાય છે. બીજા પણ સિદ્ધાંતમાં કહેલા લક્ષણવડે જે યુક્ત હોય તે પણ અનંતકાય જાણવા ૪૩૯-૪૪૩ ર૭૭ અનંતકાયનું તથા પ્રત્યેક વનસ્પતિનું લક્ષણ गूढसिरसंधिपव्वं, समभंगमहीरुगं च छिन्नरहं । તાણાપં સર, ત િર ય ા મ ..
જેની સિરા (ન) તથા સંધિ અને પર્વ (ગાંઠ) ગુમ હૈય, જેને ભાંગતા (ફાડતા) બે સરખા ભાગ થાય, જેમાં હરક(તાંતણું). ન હેય, જે છેદીને વાવવાથી ઉગે, તેવી સર્વ વનસ્પતિને સાધારણ શરીરવાળી એટલે અનંતકાય જાણવી. તેનાથી વિપરીત લક્ષણવાળી જે વનસ્પતિ તેને પ્રત્યેક શરીરી જાણવી. ૪૪૪. वक्कस्स भज्जमाणस्स, जस्स गंठी हविज दुन्निगुणो । तं पुढविसरिसभेयं, अणंतजीवं वियाणाहि ॥४४५॥
_જે ભાંગવાથી બમણે વક્ર ગ્રંથિ દેખાય-અંદર વાંકી ગાંઠ વળીયાવાળી દેખાય અને જેના સુકાયેલી પૃથ્વીમાં ફાટ પડે તે પ્રમાણે ભેદ પડે-કકડા થાય તેને અનંતકાય જાણવી. ૪૫ गूढसिराए पत्तं, सच्छीरं जं च हुज निच्छीरं । પિપાસપી, સતનવ વિવાહિા કદ્દા
જેના પાંદડાની સિરા (નસો) ગુપ્ત હોય તથા જે ક્ષીરવાળું હોય, તેમ જ જે ક્ષીર રહિત હોય છતાં તેની સંધિ દેખાતી ન હોય તે અનંતકાય જાણવા, ૪૪૬,
- ૨૭૮ રાત્રિભેજનને દોષ. बहुदोस आउ थोवं, तह पुण पभणेमि किं पिदोसस्स। भवछन्नुहु हणइ जीवा, सरसोले इक्क तं पावं ॥४४७॥
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૮)
सरसो से अट्टोत्तर- भवंमि जीवो करेइ जं पावं । તે પાચં વધશે, ફધ્યુત્તરમવું યં દ્વિતિ ॥ ૪૪૮ ॥ इकुत्तरभवंमि दवे, जं पावं समुपज्जई पावो । कुवणिज्जे तं पावं, भवसयचिहुआल कुकम्मे ॥४४९ ॥ जं कुकम्मे पावं, तं पावं होइ आलमेगं च । મનયણાવશે, આખું તે ગમળ પરથી ૪પૃથી `` नव्वाणुसयभवपरइत्थी-गमणेणं होइ जं पावं । तं पावं रयणीए, भोयणकरणेण जीवाणं ॥ ४५९॥
ઢાષ ઘણા કહેવાના છે અને આયુષ્ય થાડુ છે. તાપણ રાત્રિભાજનના કાંઈક દોષને હું કહુ' :–અનુભવ સુધી કોઇ મચ્છીમાર જીવોને મત્સ્યાને હશે, તેટલુ` પાપ એક સરોવરને સુકાવવાથી થાય છે. કાઇ જીવ એકસો ને આઠ ભવ સુધી સરોવરો સુકવીને જે પાપ માંધે, તે પાપ એક દવદાન (દાવાનળ સળગાવવા) થી થાય છે, એવા એકસા ને એક ભવ સુધી કેાઈ દવદ્વાન આપે, તે એકસેસ તે એક ભવને વિષે થદાન દેવામાં પાપી માણસ જે પાપ ઉપાર્જન કરે છે, તેટલું" પાપ એક કુવાણિજ્ય (વ્યાપાર) કરવાથી થાય છે. એવા એકસો ને ચુમાળીશ ભવ સુધી કોઈ કુવાણિજ્ય કરે, તે કુવાણિજ્ય કરતાં જેટલું પાપ લાગે, તેટલું પાપ કોઈન એકવાર કુટ (ખાતુ) આળ દેતાં લાગે છે. એકસેા ને એકાવન ભવ સુધી ખાટુ આળ દેતાં જે પાપ લાગે તેટલું એકવાર પરસ્ત્રીગમન કરવાથી પાપ લાગે છે. એકસો ને નવ્વાણુ ભવ સુધી પરસ્ત્રી ગમન કરતાં જેટલું પાપ લાગે, તેટલું પાપ વેલને એક વાર ત્રિભેાજન કરવાથી લાગે છે. ૪૪૭–૪૫૧, ( આટલા બધા રાત્રિભોજનના ઢાષ કોઇ અપેક્ષાએ કહેલા સ’ભવે છે.)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) पाणाइ दुगुण साइमं, साइमतिगुणेण खाइमं होइ । खाइमतिगुणं असणं, राईभोए मुणेयव्यं ॥ ४५२॥
રાત્રિભેજનને વિષે પાણીથી બમણું સ્વાદિમનું પાપ છે એટલે કે રાત્રિએ પાણી પીતાં જેટલું પાપ લાગે તેથી બમણું પાપ સ્વાદિમ ખાવાથી લાગે છે, એ જ પ્રમાણે સ્વાદિમથી ત્રણ ગુણું ખાદિમ ખાવાથી પાપ લાગે છે અને ખાદિમથી ત્રણ ગણું અશન કરવાથી પાપ લાગે છે એમ જાણવું. કપર जं चेव राइभोयणे, ते दोसा अंधयाराम । जे चेव अंधयारे, ते दोसा संकडमुहम्मि ॥ ४५३॥
રાત્રિભેજનને વિષે જે દોષ છે, તે જ છેષ અંધકારમાં ભેજન કરવાથી લાગે છે, અને અંધારે ભેજન કરવાથી જે દોષ. લાગે છે. તે દેષ સાંકડા મુખવાળા પાત્રમાં ખાવાથી લાગે છે. ક૫૩ नयणे न दीसई जीवा, रयणीए अंधयारम्मि । रयणीए वि निप्फन्नं, दिणभुत्तं राइभोअणं ॥४५४॥
રાત્રિએ તથા અંધકારમાં સૂક્ષ્મ જીવે નેત્રવડે જોઇ શકાતા નથી, તેથી રાત્રિએ રાંધેલું અન્ન દિવસે ખાધું હોય તે પણ તે રાત્રિભોજન તુલ્ય જ છે. ૪૫૪,
1: ર૭૯ પાંચ પ્રકારના શરીર. ओरालिय १ वेउब्विय २,
___ आहार ३ तेउ ४ कम्म ५ पणदेहा । नरतिरिय पढम बीयं, सुरनारय तइय पुव्वधरे ॥४५५॥ - દારિકા, ક્રિય૨ આહારક ૩ તૈજસ૪ અને કાશ્મણ પ* આ પાંચ પ્રકારનાં શરીર છે તેમાં પહેલું ઔદારિક શરીર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦) મનુષ્ય અને તિર્યંચને હોય છે, બીજુ વૈકિય શરીર દેવ અને નારકીને હૈય છે, ત્રીજું આહારક શરીર ચૌધપૂર્વીને જ હોય છે. ૪૫૫. चत्तारी वाराओ, चउदसपुवी करेइ आहारं । संसारम्मि वसंता, एगभवे दुन्नि वाराओ ॥ ४५६ ॥
ચૌદપૂર્વ સંસારમાં રહે ત્યાં સુધીમાં વધારેમાં વધારે ચાર વાર આહારક શરીર કરી શકે છે, અને એક ભવમાં બે વાર આહારક શરીર કરી શકે છે. ૪૫૬ आहारपरिणामहेऊ, जं होइ तेयलेसाओ । जं कम्मवग्गणाणं, आहारो तं तु सव्वजिए ॥४५॥
ખાધેલા આહારનું પરિણામ (પાચન) કરનાર અને તેજ લેશ્યા ઉત્પન્ન કરનાર તેજસ શરીર છે, અને જે કર્મની વગણએનું ગ્રહણ કરવું તે કાર્મણ શરીર છે. આ બે શરીર (તૈજસ અને કાશ્મણ) સર્વ સંસારી છેને હોય છે. ૪૫૭,
- ર૮૦ દાન ધર્મની પ્રશંસા विणए सीसपरिक्खा, सुहडपरिक्खा य होइ संगामे। वसणे मित्तपरिक्खा, दाणपरिक्खा य दुक्काले ॥४५८॥
શિષ્યની પરીક્ષા વિનયથી હોય છે, સુભટની પરીક્ષા સંગામમાં હોય છે, મિત્રની પરીક્ષા સંકટ સમયે હોય છે અને દાનની પરીક્ષા દુકાળમાં હોય છે. ૪૫૮, कत्थ वि धणं न दाणं, कत्थ वि दाणं न निम्मलं वयणं । धणदाणमाणसहिया, ते पुरिसा तुच्छ संसारे ॥४५९॥
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧) કેઇને ત્યાં ધન હોય પણ તે દાન તો ન હોય, કેઇને ત્યાં દાન દેવાતું હોય પણ નિર્મળ (મળ) વચન બોલાતું ન હોય, માટે આ સંસારમાં ધન, દાન અને માન (આદર) સહિત પુરૂષ એટલે ધનનું દાન માન સહિત આપનાર મનુષ્ય ઘણા જ થોડા હોય છે. ૪૫,
તે ઉપર દષ્ટાંત આપે છે. कत्थ वि फलं न छाया, कत्थ वि छायान सीयलं सलिलं। जलफलछायासहिया, तं पिअ सरोवरं विमलं ॥ ४६०॥
કઈ ઠેકાણે વૃક્ષને ફળ હેય પણ સારી છાયા ન હોય, કેઈ ઠેકાણે છાયા હેય પણ શીતળ જળ ન હોય; માટે જળ, ફળ અને છાયા સહિત નિર્મળ સરોવર કેઈક ઠેકાણે જ હેય છે. ૬૦. (નિર્મળ જળવાળા સરેવરને કીનારે છાયા ને કુળવાળા વૃક્ષો હોય તો તે વધારે શાંતિ આપે છે, તેમ ધન, દાન અને માન યુક્ત હેવાથી શોભા પામે છે. ).
ર૮૧ જીવ અને કર્મનું જુદુ જુદુ બળવાનપણું. कत्थ वि जीवो बलिओ, कत्थ वि कम्माइ हुंति बलिआई। जीवस्स य कम्मस्स य, पुवनिबद्धाइं वयराइं ॥४६१॥
કેઈ વખત જીવ-આત્મા બળવાન હોય છે અને કઈ વખત કર્મો બળવાન હોય છે. જીવ અને કર્મને પૂર્વભવના (અનંત
ભવના) બાંધેલા વેર ચાલ્યા આવે જ છે. (કઈ સત્સમાગમાદિકના - કારણથી જીવ પોતાના સ્વરૂપનું ભાન થતાં યથાશક્તિ આત્મવીર્યને ફેરવે છે ત્યારે કર્મનું જોર ચાલતું નથી. અને કુસંગાદિકને લીધે જીવ મિથ્યાત્વ અવિરત્યાદિકની ક્રિયામાં મગ્ન થાય છે ત્યારે તે પિતાના સ્વરૂપને તથા સામર્થ્યને ભૂલી જવાથી કાંઈપણ કાર્ય સ્વતંત્ર કરી શકતો નથી, તેથી તે કર્મને જ આધીન રહી તે કુર્મ જેમ નચાવે તેમ નાચ કરતે ભવમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે.) ૪૬૧,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ર૮ર સુપાત્રદાનનું માહાત્મ્ય. सिरिसिजंसकुमारो, निस्सेयसमाहिओ कहं न वि होइ । फासुअदाणपहावो, पयासिओ जेण भरहम्मि ॥ ४६२॥
શ્રી શ્રેયાંસકુમાર નિયસ સમાધિ-મેક્ષનો અધિકારી કેમ ન હેય? હેય જ. કારણકે તેણે આ ભરતક્ષેત્રને વિષે પ્રાસુક દાનનો પ્રભાવ (વિધિ) પ્રથમ પ્રગટ કર્યો છે, (શ્રી ષભદેવ સ્વામીને બાર માસ સુધી શુદ્ધ ભિક્ષા મળી નહીં, છેવટ ભગવાનને જોઈ શ્રેયાંસકુમારને જાતિસ્મરણ થયું, તેથી તેણે ભગવાનને પ્રથમ પ્રાસુક ભિક્ષા આપી તથા આવા વષવાળા સાધુઓને કેવી રીતે અને કેવી ભિક્ષા આપવી? એ સર્વ વિધિ સર્વ લોકેને તેણે બતાવ્ય-શીખવ્યું. ત્યારથી આ ભરતક્ષેત્રમાં સુપાત્રદાનને વિધિ પ્રચલિત થયો. તેથી શ્રેયાંસકુમાર મેક્ષના અધિકારી થાય તેમાં આશ્ચર્ય નથી.) ૪૬ર,
૨૮૩ સુપાત્રને અયોગ્ય દાન આપવાનું માઠું ફળ. अमणुन्नभत्तपाणं, सुपत्तदिन्नं भवे भवे अणत्थाय । जह कडुअतुंबदाणं, नागसिरिभवम्मि दोवइए ॥४६३॥
જે સુપાત્ર (સાધુ) ને અમને-અયોગ્ય ભક્તપાનનું દાન આપ્યું હોય તો તે ભવ ભવને વિષે મેટા અનર્થને માટે થાય છે. જેમ દ્રૌપદીએ પૂર્વે નાગશ્રીના ભાવમાં સાધુને કડવા તુંબડાનું શાક વહેરાવ્યું હતું તેમ, ૪૬૩. (તે શાક પઠવવાની ગુરૂની આજ્ઞા છતાં પરઠવતી વખતે તે શાકના એક બિંદુવડે અનુભવ કરતાં ઘણા જીવોનો વિનાશ થતો જોઈને તપસ્વી સાધુએ અન્ય છાપરની દયાને લીધે પિતાના શરીરમાં જ તે સર્વ શાક પરાવી દીધું અને તરતજ સમાધિમરણવડે મરણ પામીને તે સ્વર્ગે ગયા. પાછળથી આ વૃત્તાંત જાહેર થતાં નાગશ્રીના પતિ વિગેરેએ તેણીને વિડંબનાપૂર્વક કાઢી મૂકી. તે જ ભવમાં તે અતિ દુ:ખ પામી અને ત્યારપછી
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૩) પણ ઘણા ભવે તેણે નારકી અને તિચિના કર્યા, વિગેરે વિગેરે અનેક પ્રકારનાં ઉગ્ર દુ:ો તેને ભેગવવા પડ્યા માટે જે દાન આપવું તે શુદ્ધ અને યોગ્ય આપવું એ આ ગાથાને ઉપદેશ છે.) - ૨૮૪ ધર્મના અથી તથા તેના દાતારની અલ્પતા. रयणत्थिणोऽवि थोवा, तदायरोऽवि य जहव लोगम्मि। इअ सुद्धधम्मरयण-त्थि दायगा दढयरं नेया ॥४६४॥
રત્નના અથી છેડા મનુષ્ય જ હોય છે એટલે કે રત્નને ઈચ્છનાર તે સૌ કઈ હોય છે, પરંતુ તે મેળવવા યત્ન કરનારા એવા અથએ તે કેઈક જ હોય છે. તથા તે રત્નના આકર પણ લોકને વિષે થોડા જ હોય છે, એટલે રત્નની ખાણે કઈ કઈ સ્થળે જ હોય છે. તે જ પ્રમાણે શુદ્ધ ધર્મરત્નના અર્થી અને તે શુદ્ધ ધર્મના દાતા અત્યંત થોડા જ હોય છે. ક૬૪
ર૮૫ જૈન ધર્મ સિવાય અન્યત્ર મેક્ષ નથી. हुँति जइ अवरेहिं, जलेहि पउराओ धन्नरासीओ। मुत्ताहलनिष्पत्ती, होइ पुणो साइनीरेण ॥ ४६५ ॥ एवं सुरनररिद्धी, हवंति अन्नाणधम्मचरणेहिं। . अक्खयमुक्खसुहं पुण, जिणधम्माओ न अण्णत्थ।।४६६॥
છે કે બીજા નક્ષત્રની વૃષ્ટિનાં જળવડે ઘણું ધાન્યના સમૂહો પાકે છે, પરંતુ મુક્તાફળ (મોતી) ની ઉત્પત્તિ તે સ્વાતિનક્ષત્રના જળથી જ થાય છે; તે જ પ્રમાણે દેવ અને મનુષ્યની સમૃદ્ધિ અજ્ઞાન (મિથ્યા) ધર્મના આચરણવડે (અજ્ઞાન કષ્ટવડે પણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ અક્ષય (જેને નાશ નથી) એવું મેક્ષનું સુખ તે જિનધર્મથી અન્યત્ર નથી. જનધર્મમાં બતાવ્યા પ્રમાણે આચરણ કર્યા સિવાય મેક્ષ સુખ પ્રાપ્ત થતું નથી, ૪૬૫-૬૬,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪)
૨૮૬ જગતને કાણુ શાભાવે છે ? जं चिय खमइ समत्थो, धनवंतो जं न गव्विओ होइ । जं च सुविज्जो नमिओ, तं तिहिं अलंकिया पुहवी ॥४६७॥
જે પાતે સમ (બળવાન) છતાં અન્ય ઉપદ્રવકારી મનુષ્યા ઉપર ક્ષમા રાખતા હાય, જે પાતે ધનવાન છતાં ગર્વિષ્ઠ ન હેાય, તથા જે પાતે વિદ્યાવાન (વિજ્ઞાન) છતાં નમ્ર-વિનય ગુણવાળા હાય, તે આ ત્રણ પુરૂષાએ આ પૃથ્વી અલંકૃત કરી છે રોાભાવી છે, ૪૬૭. ( એ ત્રણ પ્રકારના મનુષ્યાથી આ પૃથ્વી શાલે છે. ) ૨૮૭ સજ્જનના સ્વભાવ.
न हसंति परं न थुणति, अप्पयं पियसयाई जंपति । તો મુલળતહાવો, નમો નમો તાળ રિસાળ ૪૮ના
સજ્જના અન્યની હાંસી અથવા નિંદ્યા વિગેરે કરતા નથી, પોતાની પ્રશંસા કરતા નથી, અને સેંકડા પ્રિય વચન મેલે છે, (એક પણ અપ્રિય વચન મેાલતા નથી.) આવા સજ્જનના સ્વભાવ જ હાય છે, તેવા પુરૂષાને નમસ્કાર હેા, નમસ્કાર હા. ૪૮૦
૨૮૮ સજ્જનની સમૃદ્ધિ સને સામાન્ય હાય. मेहाण जलं चंदस्त, चंदणं तरुवराण फलनिचयं । सुपुरिसाण य रिद्धी, सामन्नं सयललोयस्स ॥४६९ ॥
મેઘનુ' જળ, ચંદ્રની ચંદ્રિકા, શ્રેષ્ઠ વૃક્ષાના ફળસમૂહ અને સજ્જનાની સમૃદ્ધિ-આ ચારે વાના સમગ્ર લોકાને સામાન્ય છે. આ સર્વ વસ્તુ ભેદભાવ વિના સમગ્ર લેાકના ઉપયાગમાં આવી શકે છે. ૪૯.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) ર૮૯ સર્વોત્કૃષ્ટ સારી વસ્તુઓ लोयस्स य को सारो, तस्स य सारस्स को हवइ सारो। तस्स य सारो सारं, जइ जाणासि पुच्छिओ साहू ॥४७०॥ लोगस्स सार धम्मो, धम्म पि य नाणसारयं बिंति । नाणं संजमसारं, संजमसारं च निव्वाणं ॥ ४७१ ॥
પ્રશ્ન—લેકને સાર શું છે એટલે કે આ જગતમાં સારભૂત વસ્તુ કઈ છે? તેનો સાર શું છે? તેને પણ સાર શું છે? અને તેને પણ સાર શું છે?
ઉત્તર–લાંકને (મનુષ્ય જન્મની પ્રાપ્તિનો) સાર ધર્મ છે, ધર્મને સાર જ્ઞાન મેળવવું તે છે, જ્ઞાનનો સાર સંયમ (ચારિત્ર) ગ્રહણ કરવું તે છે અને સંયમને સાર નિર્વાણ (મોક્ષ) ની પ્રાપ્તિ થાય તે છે. કહ૦-૪૭૧
ર૯૦ કોને જન્મ નિષ્ફળ છે? न कयं दीणुद्धरणं, न कयं साहम्मियाण वच्छल्लं । हिययम्मि वीयरागो, न धारिओहारिओजम्मों ॥४७२॥ - જેણે દીન જાને ઉદ્ધાર કર્યો નથી, સાધમીંજનની વત્સલતા (ભક્તિ) કરી નથી અને હદયમાં વીતરાગ દેવને ધારણ કર્યા નથી, તે મનુષ્યભવને હારી ગયા છે તેને મનુષ્યજન્મ નિષ્ફળ છે. ક૭૨
ર૯૧ ઉત્તમ મનુષ્ય કેવા હોય? अलसा होउ अकजे, पाणिवहे पंगुला सया होउ। परततिसु अबहिरा, जचंधा परकलतेसु ॥ ४७३ ॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૬). હે જીવ! તું કાર્ય કરવામાં આળસુ થા, પ્રાણુને વધ કરવામાં સર્વદા પંગુ થા, પરની પંચાત (અવર્ણવાદ વિગેરે) સાંભળવામાં બધિર થયા અને પરસ્ત્રી ઉપર કુદૃષ્ટિ કરવામાં જન્માધ થા. કહ૩. (અર્થાત એ ચારે બાબતમાં આળસુ, પંગુ, બધિર લે અંધની જેવી પ્રવૃત્તિ રેખ) રત્ર આદરવા યોગ્ય અને ત્યાગ કરવા લાયક -૭ વસ્તુઓ सत्त सया वइंति, सत्त न मुञ्चति सत्त मुञ्चति । सत्त धरिजति य मणे, सत्तं न वीससीयब्वं ॥४७४॥ * સાતને હમેશાં વૃદ્ધિ પમાડવા, સાતનો ત્યાગ કરે, સાતને ત્યાગ ન કરે, સાતને મનમાં ધારણ કરવા અને સાતની ઉપર વિશ્વાસ ન કર. ૪૭૪. (આ પાંચ પ્રકારના સાત સાત વાના આ નીચે બતાવવામાં આવ્યા છે.)
વૃદ્ધિ પમાડવાના સાત પદાર્થો कित्ती १ कुलं २ सुपुत्तो ३,
.. कलया ४ मित्तं ५ गुणा ६ य सुस्सीलं ७। सत्तेहि वडतेहि, धम्मो वडेइ जीवाणं ॥ ४७५ ॥ .
કીર્તિ ૧, કુળ ૨, સુપુત્ર ૩ કળા મિત્ર પ, ગુણ ૬ અને શીળ ૭ આ સાત પદાર્થો વૃદ્ધિ પામવાથી છને ધર્મ પણ વૃદ્ધિ પામે છે. તેથી તેને નિરંતર વૃદ્ધિ પમાડવા, ક૭૫
ન મૂક્વાના સાત પદાર્થો न वि माणं १ गुरुभत्ती २,
सुसीलया ३ सत्त ४ तह दयाधम्मो ५।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭) विणओ ६ तवो ७ य पुत्ता!,
सत्त न मुञ्चति खणमित्तं ॥ ४७६ ॥ અભિમાન કરવું નહીં, ગુરૂજનની ભક્તિ કરવી ૨, વિશુદ્ધ શીળશ્રત પાળવું ૩, સત્વ (પૈય) ધારણ કરવું ૪, દયાધ પાળ ૫, વિનય રાખે ૬ અને શક્તિ પ્રમાણે તપ કર ૭-હે પુત્ર! આ સાત પદાર્થો એક ક્ષણવાર પણ મૂકવા નહીંછોડવા નહીં, ૪૭૬,
ત્યાગ કરવા લાયક સાત પદાર્થો खलसंगो १ कुकलत्तं २,
वसण ३ कुधणागमो ४ य असमाही ५। रागहोस ६ कसाया ७, मुच्चय पुत्ता! पयत्तेणे ॥४७७॥
ખળ (નીચે) જનને સંગ ૧, ખરાબ રસી ૨, સાત પ્રકારના વ્યસન ૩, અન્યાયવડે ધનનું ઉપાર્જન ૪, અસમાધિ (ચિત્તની વ્યાકુળતા) ૫, રાગદ્વેષ ૬, અને ધાદિક કષાયો ૭-આ સાતે પદાર્થો હે પુત્ર! પ્રયત્નથી તજવા યોગ્ય છે. ૪૭૭
હદયમાં ધારણ કરવા લાયક સાત પદાર્થો उवयारो १ गुरुवयणं २, सुअणजणो ३ तह सुविजा ४ थे। नियम ५ च वीयरायं ६,
નવરં ૭ દિયા રિતિ ૪૭૮ . કેઇએ ઉપકાર કર્યો હોય તે ૧, ગુરૂનું કહેલું હિતવચન ૨, સ્વજન જન(અથવા સજન), શ્રેષ્ઠ વિદ્યા ૪, અંગીકાર કરેલા નિયમ (ત) ૫, વીતરાગ દેવ ૬ અને નવકાર મંત્ર -આ સાત પદાર્થો હદયમાં ધારણ કરવા કઈ પણ વખતે ભૂલવા નહીં. ક૭૮.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮) વિશ્વાસ ન કરવા લાયક સાત પદાર્થો वसणासत्ता १ सप्पे २,
मुक्खे ३ जुवईजणे ४ जले ५ जलणे ६। पुव्वविरुद्धे पुरिसे ७, सत्तहं न वीससीयव्वं ॥ ४७९ ॥
વ્યસનમાં આસક્ત થયેલા પુરૂષ , સર, મૂર્ખ ૩, શ્રીજન ૪, પાણી ૫, અગ્નિ ૬ અને પૂર્વ વિધી પુરૂષ -આ સાતને કદી પણ વિશ્વાસ કરે નહીં. કહe.
૨૩ શ્રાવકના મુખ્ય સાત ગુણ विणओ १ जिणवरभत्ती २,
- સુપરલા ૩ સુરંગ રાગો જા दक्खत्ते ५ निरीहत्ते ६, परोवयारो ७ गुणा सत्त ॥४८॥ - વિનય ૧, જિનેશ્વરની ભક્તિ ૨, સુપાત્ર દાન ૩, સજજન ઉપર રાગ ૪, દક્ષત્વ ( ડાહ્યાપણું) ૫, નિસ્પૃહપણું ૬ અને પોપકાર આ સાત મુખ્ય ગુણો શ્રાવકના છે. ૪૮૦૦ (શ્રાવકે આ સાત ગુણો અવશ્ય ધારણ કરવા યોગ્ય છે.).
ર૯૪ નવ રૈવેયકનાં નામ सुदंसणं १ सुपइलु २,
मणोरमं ३ सव्वभ६ ४ सुविसालं ५ । सुमणस्त ६ सोमणस्सं ७,
વરૂ ૮ વ ાફ ૧ / ૨૮/ - સુદર્શન ૧, સુપ્રતિષ ૨, મનેમ ૩, સર્વભાદ્ર, સુવિશાલ પ, સુમનસ ૬, સૌમનસ્ય ૭, પ્રીતિકર ૮ અને આદિત્ય ૯-આ નવ રૈવેયકનાં નામ છે. ૪૮૧
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) ર૫ પાંચ સુમેરનાં નામ सुदंसणो १ बीय विजयओ २, .
- अयलो ३ तह तइय पुक्खरद्धो ४ य । चउत्थो पुण विज्जुमाली ५,
ઇ જ કુનેહનાનાનિ . ૪૮૨ . પહેલે જ બુદ્ધીપમાં સુદર્શન નામને મેરૂ ૧, બીજો વિજય નામનો મેરૂ ૨ ને ત્રીજો અચલ નામને મેરૂ ૩ આ બે ધાતકી ખંડમાં અને ચેાથે પુષ્કરાઈ નામનો મેરૂ ૪ તથા પાચમ વિશુભાલી નામને મેરૂ ૫, આ બે પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં આ પાંચ સુમેરૂનાં નામ જાણવા ૪૮ર
ર૯૯ એક રાજકનું પ્રમાણ जोअणलक्खपमाणं, णिमेसमित्तेण जाइ जो देवो । छम्मासेण य गमणं, एयं रज्जू पमाणेणं ॥ ४८३ ॥
જે દેવ એક નિમેષ માત્રમાં લાખ જન પ્રમાણ પૃથ્વીને ઓળંગે, તે દેવ તેટલી જ શીધ્ર ગતિએ છ માસ સુધી ચાલે ત્યારે પ્રમાણ વડે એક રજુ(રાજ)થાય છેએક રાજને ઓળંગતાં એવી ચાલવાળા દેવને છ માસ લાગે છે. ૪૮૩ (બીજો અર્થ તેટલા કાળે પણ તે ગતિએ એક રાજ ઓળંગી શકતો નથી એમ અન્યત્ર કહેલ છે. આ ગાથામાં બતાવેલું પ્રમાણુ બરાબર લાગતું નથી. કેમકે રાજનું આ કરતાં અતિ વિશેષ પ્રમાણ અન્યત્ર કહેલું છે. આ પ્રમાણેનીજ ગાથા ૪૫ ગાથાની વૃહત સંઘયણીમાં ૧૮૭ મી છે, તેનું ચેાથું પદ પર્વ નિજા વિંતિ છે, અર્થમાં “એટલું એક રાજનું પ્રમાણ જિને કહેલું છે એમ લખે છે.) सयंभूपुरिमंताओ, अवरंतो जाव रज्जुओ ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
. "
સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના પૂર્વ છેડાથી આરંભીને પશ્ચિમ છેડા સુધી એક રજજુ (રાજ) થાય છે, આ રાજીના પ્રમાણ વડે આ લેક ચિદ રાજ પ્રમાણે ઉચા છે. (પહોળાઇનું પ્રમાણ ભિન્ન ભિન્ન છે.) ૪૮૪, ર૭ વીશે તીર્થકરેના સમવસરણમાં રહેલા
અશોકવૃક્ષનું પ્રમાણ उसहस्स तिन्नि गाउय, बत्तीस धणूण वद्धमाणस्स। सेसजिणाणंतु मओ, सरीरओ बारसगुणोअ॥४८५॥
રાષભદેવને ત્રણ ગાઉ ઉ અએકવૃક્ષ હતા, વિમાન સ્વામીને બત્રીશ ધનુષ ઊંચે હતું અને બાકીના બાવીશ જિનેરેને પિતપોતાના શરીરથી બાર ગુણે ઉચે અશોકવૃક્ષ હતા૪૮૫. ( આ પ્રમાણે ગણતાં વીર પ્રભુનું અશોકવૃક્ષ ૨૧ ધનુષ્યનું થાય, પરંતુ તેની ઉપર શાલવૃક્ષ ૧૧ ધનુષ્યનું હેવાથી કુલ ૩ર ધનુષ્ય કહેલા છે, કષભદેવ માટે તેં ૧ર ગણું બરાબર છે); આ ર૮ પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ. अभिगहिय १ मणभिगहियं २, ... अभिनिवेसिय ३ संसई ४ अणाभोगा ५। मिच्छत्तं पंचविहं, परिहरियव्वं पयत्तेणं ॥ ४८६ ॥
આભિગ્રહિક ૧, અનભિગ્રહિક ૨, આભિનિવેશિક ૩, સાંશયિક ૪ અને અનાગિક પ-આ પાંચ પ્રકારનું મિથ્યાત્વ પ્રયત્નથી ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. ૪૮૬,
પાંચ પ્રકારના મિથ્યાત્વની વ્યાખ્યા. " , ૧ આભિગ્રહિક–પિતતાના મતને આગ્રહ-એટલે કે અમારે મત જ સત્ય છે, બીજા બધા અસત્ય છે. આ કેઈપણ મર્તને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) આગ્રહ તે આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ-અહીં શિષ્ય શંકા કરે છે કે
આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે જૈનમતને આગ્રહ તે આભિગ્રહિક ખરૂં કે નહીં? ” ગુરૂ કહે છે કે-જૈન મતમાં આગ્રહને સ્થાન જ નથી, જૈન શાસ્ત્રો તો કહે છે કે નિર્દોષ એવા દેવ ગુરૂ ધર્મ જે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા હોય તે શાસ્ત્ર અને તે ધર્મ અમારે પ્રમાણ છે. જૈન શબ્દને આગ્રહ નથી. પરંતુ એવું એ ત્રણ તત્ત્વનું સર્વથા નિર્દોષ સ્વરૂપ જૈનશાસ્ત્રમાં જ જોવામાં આવે છે તેથી અમે તેને પ્રહણ કરેલ છે. ૨ અનાભિગ્રહિક-તે સર્વ મત સારા છે, કેઈની નિંદા કરીએ નહીં અને કેઈની સ્તુતિ પણ કરીએ નહીં. આ મિથ્યાત્વ એટલા માટે છે કે તેણે તે ગોળ ખેાળને સરખા માન્યા જે ધર્મ હિંસામાં, કન્યાદાનમાં, સંસારમાં લાગ્યા રહેવામાં ધર્મ કહે તે વાસ્તવિક ધર્મ હોઈ શકે નહીં. માટે સર્વને સરખા ન માનતાં તેમાં સત્યાસત્યની પરીક્ષા કરવી જોઈએ, ૩ આભિનિવેશિક તે ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ જાણ્યા છતાં દુરાગ્રહથી પોતાનું માનેલું છોડી શકે નહીં તે આ મિથ્યાત્વ બહુજ ચીકણું છે. ઘણું ભવભ્રમણ કરાવનાર છે. ૪ સાંશયિક-જે તે બાબતમાં શંકા કર્યા કરે શંકા વત્યા કરે, શંકા બે પ્રકારની હોય છે. એક તો સત્ય જાણવાની છાસારૂપ શંકા તે સ્વીકાર્ય છે; બીજી અમુક બાબત પિતાને ન સમજાણીબંધ ન બેઠી એટલે બીજું બધું તે સાચું કહ્યું છે પણ આ એક વાત તો બરાબર કહી નથી-એવી શંકા-તે પ્રાયે નિહેવાદિને હેય છે. ૫ અનાગિક-તે અવ્યક્તપણે એકૅકિયાદિક છાને હોય છે. આ તો અનિવાર્ય છે. તેનું નિવારણ તે જીવ સંજ્ઞીપણું પામ્યા પછી જ અમુક કાળે થઈ શકે છે. ઇતિ.
ર૯ પાંચ પ્રકારનું સમકિતएसि सद्दहणेणं, सम्मत्तं तं च होइ पंचविहं । वेयग १ खवग २ उवसम ३,
યા છતાહ ની પ સિવાળ કટકા
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
- તે સત્ય દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપરની શ્રદ્ધાવડે સમકિત પ્રાપ્ત થાય છે તે પાંચ પ્રકારનું છે–વેદક, ક્ષાયિક ૨, પરામિક ૩, રચક ૪ અને મિશ્ર એટલે શ્રાપથમિક ૫ એ સમકિત શેષ જીવોને બહેળે ભાગે હોય છે. ૪૮૭.
પાંચ પ્રકારના સમકિતનું સ્વરૂપ, ૧ વેદ-તે ક્ષોપશમ સમકિતનો છેલ્લે સમતિ મેહની દિવાને સમય-જેને બીજે સમયે ક્ષાયિક સમકિત થાય છે તે
૨ ક્ષાયિક દર્શન સપ્તકને જેણે સર્વથા ક્ષય કરેલ છે તેને થાય છે તે આ સમક્તિ પ્રાપ્ત થયા પછી જતું નથી,
૩ પશમિક-તે અનાદિ મિથ્યાવીને ત્રણ કરણ કરવા વડે અંતર કરણને પ્રથમ સમયે મિથ્યાત્વના પુદગળે વિપાકથી કે પ્રદેશથી દવાના ન હોય ત્યારે થાય છે. તે આની સ્થિતિ અંતની હોય છે. તે ક્ષાયિક સમકિતની વાનકી જેવું છે. ઉપશમ શ્રેણિના પ્રારંભમાં પણ આ સમકિત થાય છે,
૪ રોચક કહ્યું છે તે સાસ્વાદન સંભવે છે, કારણ કે રોચક નામને ભેદ કારક, રેચકને દીપક-એમાં આવે છે, પણ તે રેચક તે ક્ષાપશમ કે ક્ષાયિકારૂપ સંભવે છે. સાસ્વાદન ભાવ ઉપશમ સમકિતથી પડતો જીવ ઉત્કૃષ્ટ છ આવળી જેટલા વખત સુધી પામે છે અને પછી મિથ્યાત્વે જાય છે,
૫ ક્ષાયોપથમિક–પ્રાયે ઘણા સમકિતી જીવેને આ સમકિત જ હોય છે. તે સમકિતમાં સમતિ મેહનીને ઉદય હોય છે. મિથ્યાત્વ મેહની સમયે સમયે ક્ષય કરે છે અને ઉદય આવે તેને ઉપશમ કરે છે. એવી રીતે અહીં મિશ્રભાવ હેવાથી તે મિશ્ર પણ કહેવાય છે, પરંતુ આ મિશ્રમેહનીને ઉદયવાળું મિશ્ર સમજવું નહીં. આ સમકિતની સ્થિતિ ૬૬ સાગરેપમ ઝાઝેરી હેય છે, ત્યારપછી તે જીવ ક્ષાયિક સમકિત પામે છે અથવા 'મિથ્યા જાય છે,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
(૧૩) ૩૦૦ ક્ષમાશ્રમણ નામની સાર્થકતાને નિરર્થકતા. जइ खमसि तो नमिज्जसि,
छज्जइ नामंति ते खमासमणो। अह न खमसि न नमिजसि,
ના પિ નિત્ય તરસ | છ૮૮ જે તું ક્ષમાગુણને ધારણ કરીશ અને ગુરૂજનને નમીશ તે તારું ક્ષમાશ્રમણ નામ છાજે છે સાર્થક છે. અને જે ક્ષમા નહીં રાખે તથા ગુરૂજનને નહીં નમે તે ક્ષમાશ્રમણ એવું નામ પણ નિરર્થક વ્યર્થ છે. ૪૮૮ - ૩૧ મૃત્યુને નિગ્રહ કેઈથી થતું નથી. तित्थयरा गणहारी, सुरवइणो चक्कि केसवा रामा । संहरिया हयविहिणा, इयरेसु नरेसु का गणणा ॥४८९॥
તીર્થકરો, ગણધર, સુરેદ્રો, ચક્રવર્તીઓ, વાસુદેવ અને બળરામે એ સર્વને હત્યારા વિધાતાએ હરી લીધા છે, તો પછી બીજા મનુષ્યો (છ)ની શી ગણના? (બીજા છ હરણું કરાય તેમાં શું આશ્ચર્ય?) ૪૮૯
૩૦૨ એકત્વ ભાવના एगो जायइ जीवो, एगो मरिऊण तह उपजेई । एगो भमइ संसारे, एगो चिय पावए सिद्धिं ॥४९०॥ - છ એકલે જ ઉત્પન્ન થાય છે, એકલો જ મરીને અન્યત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, એકલો જ સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે અને એટલે જ મોક્ષને પામે છે. ૪૯ -
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪) ૩૦૩ જૈન ધર્મની ઉત્તમતા संसारम्मि अणंते, जीवा पावंति ताव दुक्खाई। जाव न करंति कम्मं, जिणवरभणियं पयत्तेणं ॥४९१॥
જ્યાં સુધી શ્રી જિનેશ્વરે કહેલું કર્મ (ધાર્મિક કાર્ય ) પ્રયનવડે કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી જ છો આ અનંત સંસારમાં દુઃખને પામે છે એટલે સંસારમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે. હા,
૩૦૪ આ સંસારમાં દુર્લભ પદાર્થો माणुस्स १ खित्त २ जाई ३,
कुल ४ रूवा ५ रुग्ग ६ आउयं ७ बुद्धी८। सवण ९ ग्गह १० सद्धा ११ संजमो १२
उ इय लोयम्मि दुल्लहा ॥ ४९२॥ મનુષ્ય ભવ ૧, આર્ય ક્ષેત્ર ૨, ઉત્તમ જાતિ ૩ ઉચ્ચ કુળ ૪, સારૂં રૂપ (પાંચ ઇમિ પૂરા) ૫, નીરેગતા ૬ લાંબું આયુષ્ય ૭ તીર્ણ બુદ્ધિ૮, શાસ્ત્રનું શ્રવણ ૯ શાસ્ત્રમાં કહેલા વિધિનું ગ્રહણ (સમજવું) ૧૦, શ્રદ્ધા ૧૧ અને સંયમ ચારિત્ર) ૧૨-આ બાર પદાર્થો આ સંસારમાં દુર્લભ છે. ૪૯ર (આ ગાળામાં બહુ સાર, સંગ્રહ છે. તાત્પર્ય એ છે કે જો આર્યક્ષેત્રમાં ઉત્તમ કુળજાતિમાં મનુષ્યપણું પામ્યો હોય અને પાંચ ઇન્દ્રિયપૂર, આરોગ્ય અને દીર્ઘ આયુષ્ય પામ્યા હોય તે તીક્ષ્ણ બુદ્ધિથી ઘર્મનું શ્રવણ કરી, સમજી, તેનાપર શ્રદ્ધા લાવી આચારમાં મૂકે તપ પ્રવૃત્તિ કરે તે સંસારના પારને પામે. ).
૩૦૫ સર્વ જીવેને સામાન્ય સ્વભાવ सत्वे वि दुक्खभीरू, सव्वे वि सुहाभिलासिणो जीवा । सव्वे वि जीवनपिया, सव्वे मरणाओ बीहंति ॥४९३॥
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) * સર્વ છ દુઃખથી લીરૂ (બીકણ) છે, સર્વ જીવો સુખના અભિલાષી છે, સર્વ જીવોને જીવનપ્રિય છે અને સર્વ જીવો મરણથી ભય પામે છે. ૪૯૩, (છતાં તેને અનુસરતા-દુખ ન પ્રાપ્ત થાય ને સુખ મળે, એકાએક મરણ પામવું ન પડે પણ સુખી સ્થિતિવાળું જીવન લંબાય એવા કારણે સેવતા નથી એ ખેદને વિષય છે.)
૩૦૬ હિંસાને પ્રતિકાર-તેનું નિવારણ મુશ્કેલ છે. मेरुगिरिकणयदाणं, धन्नाणं जो देइ कोडिरासीओ। इक्कं च हणइ जीवं, न छुट्टइ तेण दाणेण ॥४९४॥
જે માણસ એક જીવને હણે અને પછી તે હિંસાનું પાપ દૂર કરવા માટે મેરૂપર્વત જેટલા સુવર્ણનું દાન કરે તથા ધાન્યના મેટા કરે ઢગલાનું દાન કરે, પણ તે મનુષ્ય તે દાનવડે કરેલા પાપથી છુટતો નથી. ૪૪,
૩૦૭ જીવદયાનું માહાત્મ. कल्लाणकोडिजणणी, दुरंतदुरियाइविग्यनिष्ठवणी। संसारजलहितरणी, इक्का चिय होइ जीवदया ॥४९५॥ તે માત્ર એક જીવદયા (અહિંસા) જ કરે કલ્યાણેને ઉત્પન્ન કરનારી છે, દુરંત પાપ અને વિને નાશ કરનારી છે, તથા સંસારરૂપી સમુદ્રને તારવામાં નૌકા સમાન છે. ૪૫. (જીવદયાની અંદર બીજા સર્વ ધર્મોને ઓછે વધતે અંશે સમાસ થઈ જ જાય છે.)
- ૩૦૮ જીવનું સામાન્ય લક્ષણ चित्तं १ चेअण २ नाणं ३,
विन्नाणं ४ धारणा ५ य बुद्धी ६ य। ईहापोह ७ वियारो ८, जीवस्स लक्खणा एए ॥४९॥
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૬)
મન ૧, ચૈતન્ય ર, જ્ઞાન ૩, વિજ્ઞાન ૪, ધારણા ૫, બુદ્ધિ ૬, ઈહાપાહ ( તકવિતા) ૭ અને વિચાર ૮મા આઠ જીવતાં સામાન્ય લક્ષણ છે. ૪૯૬. (આ લક્ષણા જડ પદામાં હાતા નથી અને જીવ તે લક્ષણ વિનાના હાતા નથી. )
૩૦૯ પૃથ્વીકાય વાના શરીરની સૂક્ષ્મતા. एगस्स दुन्नि तिनि वि, संखिज्जाणं न पासिउं सक्का । दीसंति सरीराई, पुढवीजीवा असंखिज्जा ॥ ४९७ ॥
પૃથ્વીકાય જીવનાં શરીરો એક, બે, ત્રણ યાવત્ સખ્યાતા ભેગા થયેલા હાય તાપણ તે દૃષ્ટિએ જોઈ શકાતા નથી, પરંતુ પૃથ્વીત્રના અસ`ખ્યાતા શરીરો ભેગા થયેલા હાય તા જ તે દેખી શકાય છે, એટલા તે શરીરો સૂક્ષ્મ છે. ૪૯૭.
૩૧૦ બીજા એકે ક્રિયાનાં શરીરની સૂક્ષ્મતા आऊ तेऊ वाऊ, एसिं सरीराणि पुढविजुत्ताणि । दीसंति वणसरीरा, जीवा असंख संखिज्जा ॥४९८॥
અકાય, તેઉકાય અને વાયુકાય એ ત્રણનાં શરીરો પણ પૃથ્વીકાયની જેમ અસ ખ્યાતા મળેલા હેાય તા જ તે દેખી શકાય છે. અને વનસ્પતિ જીવેશનાં શરીશ એક એ ત્રણ અથવા સંખ્યાતા ભેળા થયે પણ દેખી શકાય છે અને અસંખ્યાતા ભેળા થયે પણ રખી શકાય છે. ( આ પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયને માટે જાણવુ, સાધારણ વનસ્પતિના જીવા અનતાના અસંખ્ય શરી। ભેગા થયા હાય તા જ દેખી શકાય છે. તે પણ માદરનિાદ માટે સમજવું; સૂમના તા અન`ત થવાના અસ`ખ્ય શરીર ભેળા થયેલા પણ દેખી શકાતા નથી. ) ૪૯૮
૩૧૧ નિગેાદના વાનુ સ્વરૂપ
अह अयर्धतो गोलो, जाओ तत्ततवणिज्जसंकासो । सव्वो अगणिपरिणओ, निगोयजीवे तहाण || ४९९ ॥
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) . જેમ અગ્નિમાં ધમેલો લોઢાને ગાળે તપાવેલા સુવર્ણના વર્ણ જેવો રાતો થયો સતે તે આ અગ્નિપરિણત થઈ જાય છે, એટલે કે અગ્નિમય બની જાય છે, તે જ પ્રમાણે એક નિગાદ શરીરમાં અનંત જીવો પરિણમીને રહેલા છે. ૩૧૨ સભ્યત્વનું માહાત્મ-સમકિતીની ગતિ વિગેરે जह गिरिवराण मेरू, सुराण इंदो गहाण जह चंदो । देवाणं जिणचंदो, तह धम्माणं च सम्मत्तं ॥ ५००॥
જેમ સર્વશ્રેષ્ઠ પર્વતને વિષે મેરૂપર્વત મુખ્ય છે, સર્વમાં ઇદ્ર મુખ્ય છે, સર્વ ગ્રહમાં ચંદ્ર મુખ્ય છે, સર્વ બ્રહ્માદિક દેવામાં જિતેંદ્ર મુખ્ય છે, તેમ સર્વ ધર્મને વિષે સમકિત મુખ્ય છે, ૫૦૦૦ सम्मदिट्ठी जीवो, गच्छइ नियमा विमाणवासीसु। जइ न विगयसम्मत्तो, अहव न बद्धाउओ पुव्वं ॥५०१॥
સમ્યગષ્ટિ જીવ જે પિતે સમતિથી ભ્રષ્ટ થયો ન હોય અથવા સમ્યકત્વ પામ્યા પહેલાં પરભવનું આયુષ્ય બાંધ્યું ન હોય તો તે અવશ્ય વિમાનવાસી દેવેને વિષે જ ઉત્પન્ન થાય છે, ૫૧. ते धन्ना ताण नमो, तं चिय चिरजीविणो बुहा ते उ। जं निरइयारमेयं, धरंति सम्मत्तवररयणं ॥ ५०२ ॥
જે મનુષ્ય આ સમ્યકત્વરૂપી શ્રેષ્ઠ રત્નને અતિચાર રહિતપણે ધારણ કરે છે, તે મનુષ્યો જ ધન્ય છે, તમને નમસ્કાર છે, તેઓ જ ચિરંજીવી છે અને તેઓ જ પંડિત છે. ૫૦૨. लब्भइ सुरसामित्तं, लब्भइ पहुअत्तणं न संदेहो । इकं नवरि न लब्भइ, दुल्लहं रयणसम्मत्तं ॥ ५०३ ॥
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
દેવનું સ્વામીપણું પામી શકાય છે, પ્રભુપણું (ઐશ્વર્ય) પામી શકાય છે, તેમાં કોઈ પણ સંદેહ નથી, પરંતુ દુર્લભ એવું એક સામ્યકવરૂપી રત્ન જ પામી શકાતું નથી-પામવું અતિ મુશ્કેલ છે. ૫૦૩,
૩૧૩ મિથ્યાત્વી અને નિન્હનું સ્વરૂપ पयमक्खरं पि इक्कं, जो न रोएइ सुत्तनिद्दिठं । सेसं रोयंतो वि हु, मिच्छद्दिही जमालि व्व ॥ ५०४॥
સૂત્ર (આગમ)માં કહેલું એક જ પદ (શબ્દ) કે અક્ષર જેને રૂચ ન હોય અને તે સિવાય સર્વ આગમ રચતા હોય તે પણ તેને જમાલિની જેમ મિથ્યાદષ્ટિ જાણ (અમુક એક પદ અથવા અક્ષરને નહીં રૂચાવતા-સત્ય નહીં માનતા જમાલિ જેવા નિન્હો કહેવાય છે અને બીજા એટલે એક કે અનેક પદ કે અક્ષરને નહીં રૂચાવતા-સત્ય નહીં માનતા સર્વે મિથ્યાદષ્ટિ કહેવાય છે, એમ અન્યત્ર કહ્યું છે.) પ૦૪,
૩૧૪ પાંચ પ્રકારના દાનનું સ્વરૂપ
૧ અભયદાનનું સ્વરૂપ લક્ષણ सव्वेसि जीवाणं, अणारियजणेण हणियमाणेणं । जहसत्तीए वारण, अभयं तं बिंति मुणिपवरा ॥५०५॥
કઈ પણ જીવને અનાર્ય મનુષ્ય મારો હેય-દુ:ખ કે હેય તેને પોતાની શક્તિથી નિવારે, અર્થાત સર્વ જીવને એવા મરણથી યથાશક્તિ બચાવવા એ જ અભયદાન છે એમ મુનિવરે કહે છે, પ૦૫ (આ દાન તે શરીરસુખના અર્થીએ નિતર દેવા યોગ્ય છે.)
ર સુપાત્ર દાનનું સ્વરૂપ. पंचमहव्वयपरिपालणाणं, पंचसमिईहिं समिआणं । तिगुत्ताण य वंदिय, साहणं दाणमुत्तमयं ॥ ५०६ ॥
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) પાંચ મહાવ્રતાને પાળનારા, પાંચ સમિતિવડે સમિત અને ત્રણ ગુદ્ધિવડે ગુપ્ત એવા સાધુઓને વંદન કરીને જે દાન આપવું તે ઉત્તમ ધન (સુપાત્ર દાન) કહેલું છે. ૫૦૬. (આ દાન સર્વોત્કૃષ્ટ છે.)
૩ અનુકંપા દાનનું સ્વરૂપ मंदाण य टुंटाण य, दीणअणाहाण अंधबंहिराणं । अणुकंपादाणं पुण, जिणेहि न कहिंचि पडिसिद्धं ॥५०७॥
માંદા (ગી), કુંઠા, દીન, અનાથ, અંધ અને બધિર એવા જનને જે અનુપાવડે દાન આપવું તે જિનેશ્વરેએ કઈ પણ ઠેકાણે નિષેધ્યું નથી, ૫૭. (દયાળુ અંત:કરણવાળાએ નિરંતર અનુકંપા દાન આપ્યા કરવું, તે જીવના દુખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે, તેથી જ તેને કરૂણાભાવ બન્યો બન્યો રહે છે.) *
૪ ઉચિત દાનનું સ્વરૂપ. उच्चियदाणं एयं, वेलमवेलाइ दाण पत्ताणं । तं दाणं दिनेणं, जिणवयणपभावगा भणिया ॥५०८॥
વેળાએ અથવા કવેળાએ યાચક તરીકે પ્રાપ્ત થયેલાને જે દાન દેવું તે ઉચિતદાન કહેલું છે. તે દાન દેનારા જિનશાસનના પ્રભાવક કહ્યા છે. પ૦૮ (કારણકે એવું દાન લેનારા તે દાતારની અને તેના ધર્મની જન ધર્મની પ્રશંસા કરે છે.)
૫ કીર્તિ દાનનું સ્વરૂપ, जिणसाहुसाहुणीण य, सुकित्तिकरणेण भट्टबडुआणं । जं दाणं तं भणियं, सुकित्तिदाणं मुणिवरेहिं ॥ ५०९ ॥
જિનેશ્વરના સાધુ અને સાધ્વી વિગેરેની સત્કીર્તિનું કીર્તન કરનારા ભાટ, ચારણ અને બ્રાહ્મણ વિગેરેને જે દાન આપવું તે એક મુનિઓએ કીર્તિદાન કર્યું છે. ૫૦૯ (ગૃહરાએ આ દાન . પણ આપવું જોઈએ, તેની પણ જરૂર છે.) .
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) ૩૧૫ ઉપવાસને બદલે કરી શકાતા બીજા પચ્ચખાણ नवकारसहिएहिं, पणयालीसेहिं होई उववासो। पोरसी चउवीसाए, वीसाए सट्ठपोरसीए ॥ ५१० ।। अहि पुरिमद्वेहिं, निम्विगइतिगेण अंबिलदुगेणं । एगभत्तचउक्केणं, अहिं दोहिं ठाणेहि ॥ ५११ ॥
પીસ્તાળીસ દિવસ નવકારશીના પચ્ચખાણ કરવાથી એક ઉપવાસ જેટલું ફળ થાય છે, ચોવીશ દિવસ પરસીના પચ્ચખાણ કરવાથી, વીશ દિવસ સાહપારસી કરવાથી, આઠ પુરિમાઈ કરવાથી, ત્રણ નીવી કરવાથી, બે આંબિલ કરવાથી, ચાર એકાસણાં કરવાથી અથવા આઠ બેઆસણું કરવાથી એક ઉપવાસ જેટલું ફળ થાય છે. ( ઉપવાસ ન કરી શકે તેને અપવાદ માગે આ પચ્ચખાણે કરવાથી ઉપવાસનું કાર્ય સરે છે.) ૫૧૦-૫૧૧,
૩૧૬ ગ્રંથિસહિત (ગંઠશી)ના પ્રત્યાખ્યાનનું ફળ. गंठीसहिए मासे, अट्ठावीसं हवंति उववासा । जहसत्ति मुत्तिहेडं, भवियजणा कुणह तवमेयं ॥५१२॥
નિરંતર ગ્રંથિસહિતનું પચ્ચખાણ કરનારને એક માસે અડ્ડાવીશ ઉપવાસનું ફળ થાય છે, (ઉપર જણાવેલ નવકારશી વિગેરેની જેમ ઉપવાસને બદલે આ પચ્ચખાણ થઈ શકતું નથી. પરંતુ આ ગ્રંથિસહિતનું પચ્ચખાણ કરવાથી ચતુર્વિધ આહારની મેટી વિરતિ થાય છે, એટલે કે હિસાબે ગણતાં એક માસમાં આ પ
ખાણવાળાનું મુખ અમુક કલાકે જ છુટું રહે છે કે જે કલાકના માત્ર બે જ દિવસ થઈ શકે તેથી બાકીના અાવીશ દિવસ જેટલા કલાકે તેના અનશનના જ જાય છે, તેથી આ પચ્ચખાણનું આટલું બધું ફળ કહેલું છે.) તેથી કરીને હે ભવ્યજનો! મુક્તિને માટે તમે આ તપને યથાશકિત કરે, પર. .
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ૩૧૭ શત્રુંજય તીર્થના સ્મરણપૂર્વક તે તીથે
કરાતા તપનું ફળ. * नवकार १ पोरसीए २, ...
पुरिमड्ढे ३ गासणं ४ च आयाम:५१ पुंडरियं समरंतो, फलकंखी कुणइ अभत्तहँ ६ ॥५१३॥ छठ १ छम २ दसम ३ दुवालस ४,
मासद्ध ५ मासखमणेणं ६ । तिगरणसुद्धो लहई, सेत्तुंजो संभरंतो य ॥ ५१४ ॥
ઉત્તમ ફળની કક્ષાવાળે જે પુરૂષ પુંડરીક (શત્રુજ્ય) તીર્થનું સ્મરણ કરતે સતે નવકારશી ૧, પારસી ૨, પુરિમદ્દ ૩, એકાસણું ૪ આંબેલ પ કે અભક્તાર્થ (ઉપવાસ) નું ૬ પચ્ચખાણ કરે તો તે, ત્રિકરણ (મન, વચન અને કાયા)ની શુદ્ધિવડે શત્રુંજય તીર્થનું સ્મરણ કરતો સંતો અનુક્રમે છઠ્ઠ (બે ઉપવાસ) ૧, અઠ્ઠમ (ત્રણ ઉપવાસ) ૨, દામ (ચાર ઉપવાસ) ૩, દ્વાદશમ (પાંચ ૫ વાસ) ૪, માસાઈ (પંદર ઉપવાસ) ૫ અને માસખમણ (ત્રીશ. ઉપવાસ)નું ૬ ફળ પામે છે. એટલે કે નવકારશી કરનાર છઠ્ઠનું ફળ પામે છે યાવત ઉપવાસ કરનાર માસખમણનું ફળ પામે છે. ૫૧૩-૧૪. (આ ફળ શત્રુંજય તીર્થ કરાતા તપનું સમજવું)
૩૧૮ તપથી ખપતા કનું પ્રમાણ. This पोरसी चउत्थ छठे, काउं कम्म खर्वति जं मुणिणा। तं तह नारयजीवा, वाससहस्सेहि कोडीओ ॥५१॥ | મુનિએ પારસી, ચતુર્થભા (ઉપવાસ) અને છ૭(બેઉપવાસ) કરવાથી જેટલાં કર્મોને ખપાવે છે, તેટલાં ક નાના છો
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૨) હજાર, લાખ ને કટિ વર્ષે દુ:ખ જોગવીને ખપાવે છે, પાપ, (અર્થાત પારસીથી હજાર વર્ષ, ઉપવાસથી લાખ વર્ષ અને છઠ્ઠથી કેડ વર્ષ સુધી જોગવવા પડે તેવા અશુભ કર્મોને ક્ષય થાય છે.)
૩૧૯ સાધુને કલ્પનીય જળ गिण्हइ जुआरजलं, अंबिलधोअणतिदंडमुक्कलयं । वनंतरायपत्तं, फासुअसलिलं च तदभावे ॥५१६॥ .
જુવારના ધાવણનું પાણી, આંબલીના ધાવણનું પાણી અને ત્રણ ઉભરાએ ઉકાળેલું પાણી સાધુને ગ્રહણ કરવા લાયક છે. તેવું જળ ન મળે તે બીજા વર્ણને પામેલું એટલે જેના વર્ણ ગંધ, રસ અને સ્પર્શ બદલાઈ ગયા હોય એવું પ્રાસુક જળ પણ લેવું કહે છે, પ૧૬. * ૩૨૦ શ્રી સીમંધર સ્વામીના જન્માદિકને
કાળ તથા જન્મસ્થાન, पुक्खलवईयविजये, पुव्वविदेहम्मि पुंडरिगिणीए । कुंथुअरहंतरम्मि अ, जाओ सीमंधरो भयवं ॥५१७॥ . પૂર્વ મહાવિદેહ ક્ષેત્રને વિષે પુષ્કલાવતી નામના વિજયમાં • પુંડરિકિણ નામની નગરીમાં કુંથુનાથ અને અરનાથના આંતરામાં શ્રીસીમધર નામના ભગવાન થયા છે—જગ્યા છે. પ૧૭, मुणिसुव्वयजिणनमिजिण-अंतरे रजं चइत्तु निक्खंतो। सिरिडदयदेवपेढाल-अंतरे पावई मुक्खं ॥ ५१८ ॥ . મુનિસુવ્રતસ્વામી અને નમિનાથના આંતરામાં સીમંધર સ્વામીએ રાજ્યને ત્યાગ કરી દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે તથા શ્રી ઉદય
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૦૩)
જિન અને પેઢાલજિન જે આવતી ચાવીશીમાં ૭માને ૮ મ થવાના છે તેમના આંતરામાં,તે નિર્વાણ પામવાનાં છે. ૫૧૮, ૩૨૧ સાડાબાર કરોડ સુવર્ણના તાલનું પ્રમાણુ. इगलक्ख तीससहस्सा, दो सय मणाई सेर तेरजुआ । टंकणा य चउवीसं, सठ्ठीबार कोडि कणयम्मि ॥५१९ ॥
સાડાબાર કરોડ સુવર્ણના તાલ એક લાખ ત્રીશ હજાર અને મસા મણ, તેર શેર અને ચાવીશ ટાંક (રૂપીયાભાર) એટલા થાય છે. ૫૧૯. ( તીર્થંકર જ્યાં પારણુ કરે ત્યાં દેવા. આટલા દ્રવ્યની વૃષ્ટિ કરે છે.)
૩૨૨ સાધુને લેવાના આહારમાં ઢાળવાના ૪૭ દાય. ૧ પિડ ઉદ્ગમના એટલે ઉત્પન્ન થતાં લાગે તેવા ૧૬ દોષ. आहाकम्मु १ देसिय २, पूईकम्मे ३ य मीसजाए ४ य । ठवणा ५ पाहुडियाए ६,
पाओयर ७ कीय ८ पामिचे ९ ॥ ५२० ॥
परिअट्टिए १० अभिहडु ११,
भिने १२ मालोहडे १३ य अच्छिजे १४ । अणिसिहं १५ ज्झोयरए १६,
સોજીત જિંતુળને તોલા ॥ ૧૨૨ ॥
આધાક દાય—સાધુને નિમિત્તે એટલે સાધુને મનમાં ધારીને સચિત્ત વસ્તુને અચિત્ત કરે અથવા અચિત્ત વસ્તુને રાંધે તે અં
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) એશિષ-પૂર્વ તૈયાર કરેલા ભાત લ વિગેરેને મુનિને નિમિત્તે દહીં મેળ વિગેરે મિશ્ર કરી સ્વાદિષ્ટ બનાવે તે, ૨, પૂતિકર્મશુદ્ધ આહાર આધાકમ આહારમાં નાંખી મિશ્ર કરે અથવા આધાકમી આહારથી ખરડાયેલી કડછી વિગેરેવડે શુદ્ધ આહાર વહેરાવ તે ૩ મિશ્રજાત–જે આહાર પિતાને માટે તથા સાધુને માટે પ્રથમથી જ સંકલ્પ કરીને બનાવો તે, ૪, સ્થાપના સાધુને માટે ક્ષીર વિગેરે વસ્તુ જુદી કરી જુદા વાસણમાં રાખી મૂકવી તે ૫, પ્રાકૃતિકા–વિવાહાદિકને પ્રસંગ આવવાને વિલંબ હોય છતાં સાધુને ગામમાં રહેલા જાણી તે લાભ લેવા માટે વહેલા વિવાહમહત્સવ કરે અથવા વિવાહાદિકને સમય નજીક છતાં સાધુને આવવાની રાહ જોવા માટે વિલંબ કરે તે. ૬, પ્રાદુષ્કરણ– અંધકારમાં રહેલી વસ્તુ દીપક વિગેરે કરવાવડે અથવા ભીંત વિગેરે દૂર કરવાવડે પ્રકાશિત કરીને આપવી તે. હકીત—સાધુને માટે કઈ પણ વસ્તુ વેચાતી લઇને લાવીને આપવી તે, ૮, પ્રાપ્રિત્ય-સાધુને માટે કઈ પણ વસ્તુ ઉધારે કે ઉછીતી લઈને આપવી તે ઉપરાવતિતસાધુને માટે પિતાની વસ્તુ બીજાની વસ્તુ સાથે બદલાવી સાધુને ખપે તેવી લાવીને તે સાધુને આપવી તે, ૧૦, અભ્યાહતઆહારદિક સાધુના ઉપાશ્રય વિગેરેમાં સભુખ લાવીને સાધુને આપ તે. ૧૧, ઉભિન્ન-કુડલા વિગેરેમાંથી ઘી વિગેરે કાઢવા માટે તેના મુખ ઉપરથી માટી વિગેરે દૂર કરી અથવા કપાટ, તાળું વિગેરે ઉઘાડી તેમાંથી જોઈતી વસ્તુ કાઢી સાધુને વહેરાવવી તે, ૧૨, માલાપહત-માળ, ભોંયરા કે શીંકા ઉપરથી ઉતારી સાધુને વહેરાવવું તે. ૧૩, આછિદ્ય-પોતે બળવાન હોવાથી બીજાની વસ્તુ ટી લઈને સાધુને આપવી તે. ૧૪, અનિષ્ટ-જેના એકથી વધારે સ્વામી હોય એવા (ભાગવા) આહારાદિકને સર્વમાંથી કઈ એક જણ બીજાઓની રજા લીધા વિના સાધુને આપે તે ૧૫, તથા અધ્યવપૂરક દોષસાધુનું આગમન સાંભળી પિતાને માટે રંધાતા અન્નમાં બીજુ વધારે નાંખી તે રસેઈમાં વધારે કરે તે. ૧૬-આ સેળ પિંડદામના દે છે. આ દોષો શ્રાવકથી એટલે દાતારથી ઉત્પન્ન થાય છે. પર૦પર૧
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫) : ૨ સાધુથી ઉત્પન્ન થતા ઉત્પાઉનાના-૧દ દે. - धाई १ दूइ २ निमित्ते ३,
આવ રે વળી સિચ્છિા દશા कोहे ७ माणे ८ माया ९, - ટોમે ૧૦ સુવાતિ ર ર ા પર છે पुचि पच्छा संथव ११,
विजा १२ मंते १३ अ चुण्ण १४ जोगे १५ अ । રૂપાયારૂ વોરા,
" , . सोलसमे मूलकम्मे १६ य ॥ ५२३ ॥ - ધાત્રી–બાળકને ધવરાવનાર, સ્નાન કરાવનાર, અલંકાર પહેરાવનાર, રમાડનાર અને ખેાળામાં બેસાડનાર આ પાંચ પ્રકારની ધાત્રી માતા કહેવાય છે, તેમાંથી કઈ પણ કર્મ સાધુ ભિક્ષા માટે કરે તો તે ધાત્રપિંડ દેાષ કહેવાય છે. ૧, દૂતિની જેમ ભિક્ષા માટે સંદેશ લાવે અથવા લઈ જાય તે દૂતિપિડદેષ , ભિક્ષાને માટે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી શુભાશુભ ફળ કે નિમિત્ત કહીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાથી નિમિત્તપિંડદેષ ૩, ભિક્ષાને માટે પોતાની જાતિ, કુળ, ગ૭, કર્મ, શિલ્પ વિગેરેના વખાણ કરવાથી લાગે તે આજીવપિંડ દોષ ૪ બાહાણ -શ્રમણ વિગેરેના ભક્તો પાસેથી આહાર લેવાની ઈચ્છાથી
હું પણ તેનો ભક્ત છું” એમ કહી આહાર ગ્રહણ કરે તે વનપકપિડદોષ ૫, વૈદ્યની જેમ ઔષધ આપી અથવા બતાવી આહાર ગ્રહણ કરવાથી લાગે તે ચિકિત્સાપિંડણ ૬, વિદ્યા અને તપ વિગેરે પ્રભાવ દેખાડી, રાજાનું માન્યપણું દેખાડી અથવા ક્રોધનું ફળ દેખાડી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાથી ક્રોધ પિંડ છેષ ૭ પિતાની લબ્ધિની પ્રાંસાથી અથવા બીજાએ ઉત્સાહ આપવાથી અથવા કેઈએ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૬)
અપમાન કરવાથી ‘હું સારા આહાર લાવી આપું. ' એમ અહ કાર કરી શ્રાવકની વિડ’ના કરી આહાર લાવવા તે માપિડ દોષ ૮, વિવિધ પ્રકારના વેષ અને ભાષા વિગેરે બદલીને આહાર લેવા તે મયાપિંડ દોષ ૯, અતિલાલથી આહાર માટે અટન કર્યાં કરે તે લેાભિપડ દોષ ૧૦, આ દેશ દાષા તથા પુર્વ એટલે દાતારના માબાપના અને પશ્ચાત્ એટલે દાતારના સાસુસસરાના પાતાની સાથે પરિચય બતાવી ઓળખાણ કાઢી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી તે પૂર્વ પશ્ચાત્સ’સ્તવ નામના ઢાષ ૧૧, વિદ્યાના ઉપયોગ કરી ભિક્ષા લેવી તે વિદ્યાપિડ ઢાષ ૧૨, મંત્રના પ્રયોગ કરી ભિક્ષા લેવી તે મંત્રપિંડ દેાષ ૧૩, નેત્રાંજન વિગેરે ચૂના ઉપચાગ કરી 'આહાર લેવા તે ચૂંપિડ ઢાષ ૧૪, પાલેપ વિગેરે ચાગના ઉપયાગ કરી આહાર લેવા તે યેપિડ ઢાષ ૧૫, તથા મૂળકર્મ એટલે ગર્ભીનુ સ્તંભન, ગર્ભનું ધારણ, ગર્ભપાત, રક્ષાબંધન વિગેરે કકરી ભિક્ષા લેવી તે મૂળક પિંડ દાષ ૧૬-આ સાળ ઉત્પાદનાના દાષા સાધુથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરર-પર૩ ૩ ગૃહસ્થ અને સાધુ એ અનેથી ઉત્પન્ન થતા એષણાના દશ દાષા.
.
संकिय १ मक्खिय २ निक्खित्त ३,
पिहिय ४ साहरिय ५ दायगु ६ म्मिस्से ७ । अपरिणय ८ लित्त ९ छड्डिय १०,
एसणदोसा दस हवंति ॥ ५२४ ॥
દાતારને અથવા સાધુને આહાર આપતાં કે ગ્રહણ કરતાં આધાકર્માદિક કાઇ પણ ઢાષની શંકા થાય તે શકિત દોષ ૧, પૃથ્વી વિગેરે સચિત્ત અથવા મધ વિગેરે નિંદ્ય અથવા પાતે નિષેધ કરેલા અચિત્ત પદાર્થથી મિશ્રિત થયેલા આહાર હતાં અથવા લેતાં લાગે તે પ્રક્ષિત દાષ ર, પૃથ્વીકાય વિગેરે છ કાય ઉપર · સ્થાપન કરેલા અચિત્ત આહાર પણ દેતાં અથવા લેતાં લાગે
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭)
તે નિશ્ચિત છેષ ૩, ફળાદિક સચિત્ત વસ્તુથી ઢાંકેલી વસ્તુને આપતાં કે ગ્રહણ કરતાં લાગે તે પિહિત દેષ ૪ દેવાના પાત્રમાં રહેલી કાંઇક બીજી વસ્તુને સચિત્ત એવા પૃથ્વીકાયાદિક ઉપર મૂકી તે પાત્રવડે દેતાં અથવા લેતાં લાગે તે સંહત દેવ ૫, બાળ, વૃદ્ધ, નપુંસક, જત, અંધ, મદેન્મત, હાથપગ વિનાને, એડીમાં નાખેલો, પાદુકાપર ચલે, ખાંસીવાળ, ખાંડનાર, પીસનાર, ભુજનાર, કાપનાર, પીંજનાર, દળનાર, ફાડનાર, તોડનાર વિગેરે છકાયના વિરાધક પાસેથી તેમજ ગણિી , તેડેલા છોકરાવાળી અથવા ધાવતા બાળકવાળી સ્ત્રી પાસેથી આહાર લેતાં લાગે તે દાયક છેષ ૬, સચિત્ત ધાન્યના કણથી મિશ્રિત સાકર વિગેરે વસ્તુ દેતાં અથવા લેતાં ઉન્મિશ્ર રોષ ૭, અચિત્તપણાને પામ્યા વિનાની વસ્તુ દેતાં અથવા લેતાં અપરિણત દોષ ૮, અક૯ય વસ્તુથી લેપાયેલા પાત્ર કે હસ્તવડે દેતાં અથવા લેતાં લિત છેષ ૯ તથા પૃથ્વી પર ઘી વિગેરેનાં ટીપાં પડતાં હોય એવી રીતે દેતાં અથવા લેતાં છતિ દોષ. તેવી રીતે ટીપાં પડવાથી ત્યાં રહેલા તથા બીજા આગંતુક ની પણ વૃતબિંદુના ઉદાહરણની જેમ વિરાધના થાય છે ૧૦-આ એષણાના દશ દેષ દાયક અને ગ્રાહક બનેથી ઉત્પન્ન થનારા છે, પર૪, ૪ ગ્રાષણના (આહાર કરતી વખતના) પાંચ દેશે. संजोयणा १ पमाणे २, .
इंगाले ३ धूम ४ कारणे ५ पढमा । वसइबहिरंतरे वा, रसहेऊ दव्वसंजोगा ॥ ५२५ ॥ - સંશાજના નામને પહેલે છેષ રસના હેતુથી એટલે સારે
સ્વાદ કરવાના હેતુથી ઉપાશ્રયની બહાર અથવા અંદર આવીને માંડાવિગેરેની સાથે ઘી ખાંડ વિગેરે દ્રવ્યોનો સંયોગ કરવાથી લાગે છે ૧, એટલે આહાર કરવાથી ધીરજ, બળ, સંયમ, તથા મન, વચન અને કાયાના યોગને બાધા ન આવે તેટલો આહાર
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮) કર જોઇએ, તેથી વધારે આહાર કરે તે પ્રમાણતિરિક્તતાં નામનો બીજે દેષ ૨, સ્વાદિષ્ટ અન્નના અથવા તેના દાતારના વખાણ કરતો આહાર કરે તો તે સાધુ રાગરૂપ અગ્નિથી ચારિત્રરૂપ કાષ્ટને અંગારારૂપ બનાવે છે, તેથી તે ત્રીજો અંગાર દેષ ૩, અન્નની કે તેના દાતારની નિંદા કરતે આહાર કરે તો તે ચારિત્રરૂપ કાણને બાળી ધુમાડારૂપ કરે છે, તેથી તે ચેાથે ધમ્ર દેવ , કારણ વિના ભેજન કરે તે પાંચ કારણભાવ નામને દેવ, મુનિને ભજન કરવાનો છે કારણ કહ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે સુધાવેદના સહન ન થઈ શકે તે આહાર કરે છે, આચાર્ય, બાળ, વૃદ્ધ અને પ્લાન વિગેરેની વૈયાવચ્ચ કરવાના કારણે આહાર કર ૨, ઈસમિતિની શુદ્ધિ થઈ શકે માટે આહાર ક , સંયમનું પાલન કરવા માટે આહાર કરે ૪, જીવિતવ્યની રક્ષા કરવા માટે આહાર કરવો પ, તથા ધર્મધ્યાનને સ્થિર કરવા માટે આહાર કર -આ છે કારણેને માટે આહાર કરવાની જરૂર છે. તે કારણે સિવાય આહાર કરે તે અકારણ દેષ લાગે છે, આ પાંચ આહાર કરતી વખતના દે છે. (કુલ પિંડના ૪૭ ષ થયા) પ૨૫.
૩ર૩ કેધ, માન, માયા અને ભપિંડનાં ઉદાહરણ कोहे घयवरखवगो, माणे सेवइअ साहुलाभाय। माया आसाढभूई, लोभे केसरिसाहु त्ति ॥ ५२६ ॥ * કેધ ઉપર કૃતવર (ઘેબર) ક્ષેપકનું દૃષ્ટાંત છે, માન ઉપર સેવાતિકા સાધુનું દષત છે, માયા ઉપર અષાઢભૂતિ મુનિનું દષ્ટાંત છે, અને લોભ ઉપર કેસરી સાધુનું દષ્ટાંત છે-આ ચારેની સંક્ષિપ્ત કથા નીચે પ્રમાણે - ૧ કેઈ નગરમાં કઈ બ્રાહ્મણને ત્યાં કેઈનું મરણ થયું, તેના માસિકને દિવસે તે બ્રાહ્મણ બીજા બ્રાહાણેને ધૃતપૂર (ઘેબર) દાન આપતા હતા. તે વખતે ત્યાં કઈ સાલુ માસણપણને પારણે
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯)
આવી ચડ્યા. તેને દ્વારપાળે દાનના નિષેધ કર્યાં. ત્યારે તે સાધુએ કાપથી કહ્યું કે આ માસિકમાં અને ન મળ્યુ' તા બીજા માસિકે મળશે. ” એમ કહી તે સાધુ અન્યત્ર ગયા. દૈવયેાગે તે જ બ્રાહ્મણના ઘરમાં બીજા મનુષ્યનું મરણ થયું. તેના માસિકને દિવસે તે જ સાધુ માસક્ષપણને પારણે આવ્યા. તે વખતે પણ દ્વારપાળે તેમના નિષેધ કર્યાં, ત્યારે ફરીથી કાધવડે પ્રથમની જેમ કહીને તે સાધુ અન્યત્ર ગયા. દૈવયોગે તેના જ ઘરમાં ત્રીજા મનુષ્યનું મચ્છુ થયું, તેના માસિકને દિવસે તેજ સાધુ આવ્યા. તે વખતે પણ દ્વારપાળે નિષેધ કર્યાં, ત્યારે તે સાધુ ફરીથી પણ કાધથી તેજ પ્રમાણે ખેલ્યા; એટલે દ્વારપાળે વિચાર્યું કે આ મુનિના કાયુક્ત વચનથી આ ઘરધણીના મનુષ્યા મરે છે.” એમ વિચારી તેણે ઘરધણીને સ વૃતાંત કહ્યા. તે સાંભળી તે ઘરધણીએ એકદમ સાધુ પાસે આવી તેમને ખમાવી યર્થેચ્છ ધેમર વિગેરે આહાર વહેારાત્મ્યા. આ કાપિડ ઉપર દૃષ્ટાંત જાણવું,
૨ ગિરિપુષ્પિત નગરમાં સિહુ નામના સૂરિ પરિવાર સહિત રહ્યા હતા. તેવામાં એકદા તે નગરમાં સેવિતકા (સેવ) ખાવાનું પં આવ્યું, તે દિવસે સૂત્રપારસી થઇ રહ્યા પછી સાધુના સમુદાયમાંથી એક સાધુએ કહ્યું' કે“ આજે સૌ સાધુઓને સપૂ થઈ રહે તેટલી થી ગાળ સહિત સેતિકા વહેારી લાવે તેવા કાઈ સાધુ છે ? ” તે સાંભળી એક સાધુએ ગ થી કહ્યું કે “ હું સને થાય તેટલી લાવી આપીશ. ” આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરી તે સાધુ ફરતા ફરતા કાઇ કાટુંમિકને ધેર ગયા. ત્યાં તેણે ઘણી સેતિકા ઘી ગાળ સહિત જોઇને કાટુ બિકની સ્ત્રી પાસે તેની યાચના કરી, પણ તે મુલાચના નામની સ્રીએ તેને આપવાના નિષેધ કર્યાં, ત્યારે અમથી સાધુએ કહ્યું કે હું આ ઘીગાળ સહિત સેવતિકા અવશ્ય ગ્રહણ કરીશ. ” એમ પ્રતિજ્ઞા કરી. સુલેાચનાએ પુણ અમથી કહ્યું કે “ જો તને આમાંથી કાંઈ પણ મળે તેા મારૂ નાક તે કાપ્પુ” એમ હું સમજીશ. ” પછી તે સાધુ જ્યાં સભામાં મિત્રાની સાથે મુલાચનાના પિત વિષ્ણુદત્ત બેઠા હતા ત્યાં કાઈના કહેવાથી ગયા અને વિષ્ણુદત્તને કહ્યું કે “ જો તું શ્વેતાંગુલિક ૧, ખકાત્સાયક
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) ૨, કિંકર ૩, સ્નાયક , ગુઘરિખી ૫ અને હદશ ૬-આ છે પ્રકારના બાયલામાંથી કેઈ પણ પ્રકાર ન હ તો હું તારી પાસે કાંઈક યાચના કરૂં.” એમ કહી તે છએની કથા કહી; એટલે વિષ્ણુતે કહ્યું કે હું કોઈ એ સ્ત્રીને વશ નથી, માટે જે માગવું હોય તે માગે, ” ત્યારે સાધુએ તેની પાસે તેને ઘેર તૈયાર કરેલી ઘી ગોળ સહિત સેવતિકા માગી. વિષ્ણુદતે ઘેર જઈ યુક્તિથી પિતાની સ્ત્રી ન જાણે તેમ તે સાધુને ઘી ગોળ સહિત સેતિકા વિહરાવી, સાધુ પણ સુચનાને સંકેતથી નાક કાપ્યાનું બતાવીને ઉપાશ્રયે ગયા, આ માનપિંડ જાણ
૩ રાજગૃહ નગરમાં સિંહરથ રાજા હતા. ત્યાં વિશ્વકર્મા નામને નટ હતું. તેને બે પુત્રીઓ અત્યંત રૂપવાળી હતી. એકદા તે નગરમાં ધર્મરૂચિ નામના આચાર્ય પરિવાર સહિત પધાર્યા, તેમના એક આષાઢભૂતિ નામના શિષ્ય બુદ્ધિના નિધાન હતા. તે ભિક્ષાને માટે અટન કરતા વિશ્વકર્મા નટને ઘેર ગયા. ત્યાં તેમને એક માદક મળે, તે લઈ તેના ઘરની બહાર જઈ તેણે વિચાર્યું કે“આ મેદક આચાર્ય મહારાજને આપવો પડશે, મારે ભાગ તે આવશે નહીં. એમ વિચારી તેણે રૂપવરાવર્તનની વિદ્યાથી કાણા સાધુનું રૂપ કરી તેને જ ઘેર જઈબીજો માદક લીધે બહાર નીકળી વિચાર્યું કે “આ તે ઉપાધ્યાયને આપવું પડશે.” એમ વિચારી કુજનું રૂપ લઈ ત્રીજો માદક લીધે, ફરીથી બહાર નીકળી વિચાર્યું કે “આ તો રત્નાધિક સાધુને આપ પડશે.” એમ વિચારી કષ્ટિનું રૂપ કરી ચેાથો લાડુ લીધે, આ સર્વે તેની માયા માળ ઉપર રહેલા વિશ્વકર્માએ છાની રીતે જોઈને વિચાર્યું કે – આ સાધુ આપણી પાસે હોય તો તે મોટા નટનું કામ કરી શકે એમ વિચારી તેને લોભ પમાડવા માટે નીચે આવી તે સાધુને ઘણુ મોદકે આપ્યા. અને હમેશાં પધારવા વિનંતિ કરી, તથા તેના ગયા પછી તે વિશ્વકર્માએ પોતાની બન્ને પુત્રીઓને કહ્યું કે –“તમે તે સાધુને હમેશાં ઉત્તમ માદક આપી હાવ, ભાવ, કટાક્ષ વિગેરેવડે તેને વશ કરી તમારા પતિ થાય તેમ કરજે, તે પુત્રીઓએ તે જ પ્રમાણે વતી તેને વશ કરી પિતાનો પતિ કર્યો,
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
| (૨૧૧) તે સર્વે નામાં મુખ્ય થશે. એકદા નિષેધ કર્યા છતાં તે બન્ને પુત્રીઓ પતિની હાજરી નહીં હોવાથી મદિરાપાન કરી મન્મત્ત બની માળ ઉપર બેભાનપણે સુતી હતી. તેવામાં અકસ્માત અષાઢભૂતિ ત્યાં આવ્યો. તેમને તેવી બીભત્સ અવસ્થાવાળી જોઈ તેને ઉત્કટ વૈરાગ્યે થયોતેથી તે ત્યાંથી નીકળી ગયે. પરંતુ તે વૃત્તાંત જાણવામાં આવવાથી વિશ્વકર્માએ તે બંને પુત્રીઓને શીખવી તેની પાછળ મેકલી. તે બંનેએ ઘણું આજીજી કરી. છેવટ અષાઢભૂતિએ તેમનું વચન માન્યું નહીં, ત્યારે તેઓએ પિતાની આજીવિકાનું સાધન માગ્યું. તેથી દયાને લીધે અષાઢભૂતિ પાછા વળ્યા અને ભરત ચક્રવર્તીના ચરિત્રને પ્રકાશ કરનારૂં રાષ્ટ્રપાળ નામનું નાટક રચી સિંહરથ રાજા પાસેથી ભૂષણાદિકવડે સુભિત પાંચસે ક્ષત્રિય લઈ તેમને નાટકના પાઠ શીખવ્યા. પછી તે અદ્દભુત નાટક સિંહરથ રાજા પાસે ભજવી બતાવ્યું તેમાં તેને પુષ્કળ ધન ઈનામ તરીકે મળ્યું. તે સર્વે તેણે તે બંને સ્ત્રીઓને આપ્યું. નાટકને અંતે તે પાંચસે રાજપુ સહિત અષાઢભૂતિએ ગુરૂ પાસે જઈ દીક્ષા ગ્રહણ કરી, ઈત્યાદિ. આ માયાપિંડ ઉપર દષ્ટાંત જાણવું
૪ ચંપાનગરીમાં સુવ્રત નામના સાધુ હતા, એકદા તે નગરીમાં મેદકનું પર્વ આવ્યું. તે દિવસે તે સાધુએ વિચાર કર્યો કે “આજે મારે સિંહ કેસરીઆ મોદક જ વહેરવા, બીજું કાંઈ લેવું નહીં. ' એમ વિચારી તે ભિક્ષા માટે અટન કરવા લાગ્યા. પરંતુ અઢી પર સુથી અટન કર્યા છતાં પણ તેને સિંહકેસરીઆ માદક મળ્યા નહીં. તેથી તેનું ચિત્ત વિકળ થયું, તેથી જેના ચહદ્વારમાં પ્રવેશ કરે ત્યાં ધર્મલાભને બદલે સિંહકેસરીઆ એ શબ્દ બોલવા લાગ્યા. એ રીતે આખો દિવસ અને રાત્રિના પણ બે પહેર સુધી તેણે અટન કર્યું, પણ મોદક મળ્યા નહીં. તેવામાં તે એક શ્રાવકના ઘરમાં પેઠા અને ધર્મલાભને ઠેકાણે સિંહકેસરીઆ એ શબ્દ બોલ્યા, તે સાંભળી ચીંધણું શ્રાવક શાસ્ત્રમાં પ્રવીણ અને ડાહ્યો હોવાથી તેણે વિચાર્યું કે “આ સાધુને ઇચ્છિત સિંહકેસરીઆ મોદક મળ્યા નથી, તેથી તેનું ચિત્ત વિકળ થયું જણાય છે. એમ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) વિચારી તેના ચિત્તની સમાધિ માટે તેની પાસે સિંહકેસરીઆ મેદકને ભરેલો થાળ લાવી કહ્યું કે "હે પૂજ્ય! આ સર્વ સિંહકેસરીઆ મેદકે ગ્રહણ કરે તે જોઈ સાધુએ તે ગ્રહણ કર્યા અને તેનું મન સ્વસ્થ થયું. પછી શ્રાવકે તેમને કહ્યું કે હે પૂજ્ય ! આજે મારે પૂર્વાધ (પુરિમઠ્ઠ)નું પચ્ચખાણ છે, તે પૂરું થયું કે નહીં?” તે સાંભળી સાધુએ ઉપગપૂર્વક ઉચે આકાશમાં જોયું, તે મધ્ય રાત્રિને સમય જાણ્યો. એટલે તેમણે પશ્ચાત્તાપ કરવા પૂર્વક શ્રાવકને કહ્યું કે “તમે મને સારી પ્રેરણું કરીને સંસારસમુદ્રમાં ડુબતા બચાવ્યું, ઇત્યાદિ કહી આત્માની નિંદા કરતા તથા વિધિપૂર્વક તે વહેરેલા મેદિકેને પરાવતા શુદ્ધ ધ્યાનમાં મગ્ન થઈ ઘાતિકને ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પામ્યા ઈત્યાદિ, આ લાભપિંડ ઉપર દૃષ્ટાંત જાણવું
આ ચારે દુષ્ટતે વિસ્તારથી પિંડનિર્યુકિતની ટીકામાં આપેલાં છે, પર૬.
૩૨૪ સાત સમુદઘાતનાં નામ वेयण १ कसाय २ मरणे ३,
वेउव्विय ४ तेअए ५ य आहारे ६ । केवलिय समुग्घाए ७ सन्नीण सत्त समुग्घाया ॥५२७॥
વેદના સમુઘાત ૧, કષાય સમુદ્દઘાત ૨, મરણ સમુદઘાત ૩, ક્રિય સમુદઘાતક તૈજસ સમુદઘાત પ, આહારક સમુદ્દઘાત ૬ અને કેવલિ સમુદઘાત ૭-આ સાતે સમુદઘાત સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્યને હોય છે, પર૭, (આ સાત પૈકી એક છેલો સમુદ્દઘાત કેવળીને અને બાકીના છ છદ્મસ્થને હેય છે. પ્રારંભના ત્રણ સર્વ જીવોને હોય છે. આ સાતને વિસ્તાર દંડકાદિ પ્રકરણેથી જાણ )
૩૨૫ પાપની આલેચના जे मे जाणंति जिणा, अवराहं बिसु ठाणेसु ।' તેહિંગામ, કવદિ દવમાવે છે પર૮ |
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) મારા જે અપરાધ જુદા જુદા સ્થાનમાં (કારણમાં) થયેલા જિનેશ્વરે જાણ્યા હોય તે સર્વને સર્વ ભાવવડે ઉજમાળ થયેલા હું આલેચું છું, પ૨૮,
૩ર૬ અઢાર પાયસ્થાનના નામपाणाइवाय १ मलियं २,
चोरिकं ३ मेहुणं ४ दविणमुच्छं ५ । कोहं ६ माणं ७ माया ८,
लोभं ९ पिजं १० तहा दोसं ११ ॥ ५२९ ॥ कलहं १२ अब्भक्खाणं १३, .
पेसुन्नं १४ रइअरई १५ समाउत्तं । परपरिवायं १६ माया
मोसं १७ मिच्छत्तसल्लं १८ च ॥ ५३०॥ वोसिरिसु इमाइं, मुक्खमग्गसंसग्गविग्धभूयाइं । दुग्गइनिबंधणाई, अट्ठारस पावठाणाइं ॥ ५३१ ॥
પ્રાણાતિપાત ૧, મૃષાવાદ ૨, ચેરી ૩, મિથુન ૪, દ્રવ્યપરની મૂછ પ, ધ ૬, માન ૭, માયા ૮, ૯ પ્રેમ (રાગ) ૧૦,
ષ ૧૧, કલહ ૧૨, અભ્યાખ્યાન ( ખોટું આળ દેવું તે) ૧૩, પિશુનતા (ચાડી) ૧૪, રતિઅરતિવડે સહિતપણું ૧૫, પરના અવર્ણવાદ (નિંદા) ૧૬, માયામૃષા ૧૭ અને મિથ્યાત્વ શલ્ય ૧૮-આ અઢાર પાપસ્થાને મેક્ષમાર્ગના સંસર્ગમાં–તેની પ્રાપ્તિમાં વિધભૂત છે તથા દુર્ગતિનું કારણ છે, તેથી તે સર્વ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. પર-પ૦-૧૩.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) ૩ર૭ ઉત્કૃષ્ટ ને જઘન્યકાળે થતા તીર્થકરોની
સંખ્યા તથા જન્મ સંખ્યા सत्तरिसयमुक्कोसं, जहन्न बीसा य जिणवरा हुंति । जम्मं पइमुक्कोसं, वीस दस हुंति य जहन्ना ॥५३२॥
અદી દ્વિપમાં થઈને ઉત્કૃષ્ટા-વધારેમાં વધારે એક કાળે (ઉત્કૃષ્ટ કાળે) એકસો ને સીતેર તીર્થકરો હેય છે, (મહાવિદેહ ક્ષેત્રની બત્રી વિજયોમાં એક એક તીર્થકર છેવાથી એક મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં બત્રીસ તીર્થંકરો હોય, તે જ પ્રમાણે પચે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દરેક વિજયમાં એક એક હેવાથી એસે ને સાઠ તીર્થકરે હેય અને તે જ કાળે દરેક ભારત અને દરેક એરવત ક્ષેત્રમાં પણ એક એક હોવાથી પાંચ ભરતના પાંચ અને પાંચ એરવતના પાંચ મળી દશ તીર્થંકરે એકસો ને સાઠ સાથે મેળવતાં કુલ એકસ ને સીતેર થાય છે.) અને જઘન્ય કાળે વીશ તીર્થકરે છેય છે. (જઘન્ય કાળે એટલે વર્તમાનકાળે એકેક મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ચાર ચાર તીર્થકરે વિહરમાન છે, તેથી પાંચ મહાવિદેહના મળીને વશ થાય છે. જઘન્ય કાળ ભરત અને ઐવિત ક્ષેત્રમાં જ્યારે તીર્થકરે ન હોય તે સમજે, કેમકે જ્યારે પાંચ ભરત ને પાંચ એરવતમાં એકેક હોય ત્યારે તે દશ મળીને ત્રીશ તીર્થકરો વિચરતા હોય છે. આ મધ્ય કાળ સમજે. આ બાબત વિચરતા તીર્થકરોને આશ્રીને કહી છે.) જન્મને આશ્રીને તે એકી વખતે ઉત્કૃષ્ટ વીશ તીર્થકરોને જન્મ થાય છે અને જેચથી દશ તીર્થકરે એક કાળે જન્મે છે. પ૩ર (પંચમહાવિરહના વિશ તીર્થકરો સમકાળે જન્મતા હોવાથી વીશ અને ભારત એરવતમાં સમકાળે જન્મતા હોવાથી દશ સમજવા) - ૧
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૨૧૫) ૩૨૮ વીશ વિરહમાન તીર્થકરેના લાંછન वसह १ गय २ हरिण ३ मक्कड ४,
रवि ५ चंद ६ मियारि ७ हत्थी ८ तह चंद ९। सूरे १० वसहे ११ वसहे १२,
पउमे१३ पउमे१४ य ससि१५ सूरा १६ ॥५३३॥ हत्थी १७ वसहे १८ चंदा १९,
ર૦ હજુ કુંતિ અંછયા इय विहरमाण जिणवर-वीसा य जहकमे नेया ॥५३४॥
વૃષભ ૧, ગજ ૨, હરણ ૩, વાનર૪, સૂર્ય ૫, ચંદ્ર ૬, સિંહ, ૭, હાથી ૮, ચંદ્ર ૯ સૂર્ય ૧૦, વૃષભ ૧૧, વૃષભ ૧૨, કમળ ૧૩, કમળ ૧૪, ચંદ્ર ૧૫, સૂર્ય ૧૬, હાથી ૧૭ વૃષભ ૧૮, ચંદ્ર ૧૯ અને સૂર્ય ૨૦-આ વીશ લાંછને આ કાળે વિહરમાન (વિચરતા) વીશ તીર્થકરને અનુક્રમે ઊરૂ-સાથળને વિષે હેાય છે એમ જાણવું, પ૩૩-૧૩૪. ૩ર૯ અભવ્ય જીને અસંભવિત (અમાસ) સ્થાને. इंदत्तं १ चक्कित्तं २, पंचाणुत्तरविमाणवासित्तं ३ । लोगतियदेवत्तं ४, अभध्वजीवेहि नो पत्तं ॥ ५३५॥
ઇંદ્રપણું ૧, ચક્રવર્તીપણું ૨, પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં વસવાપણું (દેવપણું)૩ અને લેકાંતિક દેવપણું ૪–આચાર સ્થાન અભવ્ય છે પામ્યા નથી, પામતા નથી અને પામશે પણ નહીં. (વાસુદેવ, બળદેવ, પ્રતિવાસુદેવ, મોક્ષ વિગેરે સ્થાને પણ અભવ છે પામતા નથી તે અભવ્ય કુલકાદિથી જાણવું) ૫૩પ.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૦ નરકાદિ ગતિમાં જનાર છનાં લક્ષણ
૧ નરકે જનારનાં લક્ષણ. जो घायइ सत्ताई, अलियं जंपेइ परधणं हरइ। परदारं चिय बच्चइ, बहुपावपरिग्गहासत्तो ॥ ५३६ ॥
चंडो माणी थद्धो, मायावी निडरो खरो पावो । पिसुणो संगहसीलो, साहूण निंदओ अहम्मो ॥५३७॥ दुबुद्धी अणजो, बहुपावपरायणो कयग्यो य । बहुदुक्खसोगपरओ, मरिउं निरयम्मि सो जाइ॥५३८॥
જે પ્રાણી હિંસા કરતે હેય, અસત્ય વચન બોલતે હેય, પરધનનું હરણ કરતે હેય, પરસ્ત્રીનું સેવન કરતો હોય, બહુ પાપવાળા પરિગ્રહમાં આસક્ત હય, વળી જે કેધી, માની, સ્તબ્ધ માયાવી, નિષ્કર (કઠેર વચન બોલનાર), ખળ, પાપી (અન્ય પાપો કરનાર), પિશુન( ચાડીયો ), સંગ્રહ કરવાના સ્વભાવવાળો (કૃપણ), સાધુજનને નિંદક અને અધમ (ધર્મની શ્રદ્ધા રહિત) હેય, તેમજ જે દુષ્ટ બુદ્ધિવાળ, અનાર્ય, બહુ પાપ (આરંભ)ને કાર્યમાં તત્પર, કૃતા (કરેલા ગુણને નહીં જાણનાર), તથા ઘણા દુઃખ અને શેકમાં જ નિરંતર મગ્ન રહેનારો-તેવો મનુષ્ય મરીને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પ૩૬-૩૭-૫૩૮, 1. ૨ તિર્યંચ ગતિમાં જવાનાં લક્ષણ, कजत्थी जो सेवइ, मित्तं कज्जे उ कए विसंवयइ। कूरो मूढमईओ, तिरिओ सो होइ मरिऊणं ॥ ५३९॥
, જે કાર્યને અર્થ (મતલબને માટે)મિત્રને સે કામ હોય ત્યારે મિત્રને આશ્રય કરે અને કાર્ય થઈ રહ્યા પછી તેને વિસંવાદ
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ત્યાગ) કરે અથવા વાંકે પણ લે-મિત્ર તરિકે માને નહીં, તથા જે ક્રૂર અને મૂઢ મતિવાળે હેય, તે મનુષ્ય મરીને તિર્યંચ થાય છે, પડેલ
૩ મનુષ્યગતિમાં જવાનાં લક્ષણ. अज्जवमद्दवजुत्तो, अकोहणो दोसवजिओ वाई । न य साहुगुणेसु ठिओ, मरिउंसो माणुसो होइ ॥५४०॥
જે આર્જવ (સરળતા) અને માર્દવ (કમળતા) વડે યુક્ત હેય, ધ રહિત, દ્વેષ રહિત, વાદી (અન્યના ગુણને બોલનાર) હોય અને સાધુના ગુણેમાં રહેલો ન હોય, અર્થાત મુનિપણું ગ્રહણ કર્યું ન હોય તે મનુષ્ય મરીને પણ મનુષ્ય થાય છે. (સાધુપણું લીધેલ હોય તે તો દેવગતિ કે મોક્ષ પામે છે તેથી સાધુપણું પ્રહણ કર્યા વિનાને કહ્યો છે. દેશવિરતિ શ્રાવક પણ દેવ જ થાય છે.) ૫૪૦,
અહીં દેવગતિમાં જનારા છના લક્ષણની ગાથા જોઈએ પણ લખેલ નથી, તેથી સ્થાન શૂન્ય ન રહેવા માટે કર્મગ્રંથ પહેલામાંથી તે સંબંધી ગાથા લખી છે.
૪ દેવગતિએ જનાર છના લક્ષણે. अविरयमाइ सुराउ, बालतवो ऽकामनिजरों जयइ । सरलो अगारविल्लो, सुहनामं अन्नहा असुहं ॥५४१॥
અવિરતિ સમક્તિ દષ્ટિ વિગેરે જેવો તથા બાળતપ-અજ્ઞાન કષ્ટ કરનારા છે અને અકામ નિર્જરા કરનારા છ દેવગતિનું આયુ બાંધે છે. સરલ, ગર્વ વિનાના તેમજ તેવા બીજા ગુણવાળા છે શુભ નામકર્મ બાંધે છે અને તેથી અન્યથા-વિપરીત વર્તનાર છે અશુભ નામકર્મ બાંધે છે. ૫૪,, . . . . . .
અવિરતિ સમ્યકદષ્ટિ એવા મનુષ્ય ને તિર્યંચ દેવાયુ બાંધે છે, તેમાં ઘાલના પરિણામે, સુમિત્ર સજાગે, ધર્મચિપણે, દેશ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) વિરતિ ગુણે, સરાગ સંયમે વૈમાનિકનું આયુ બાંધે. '
બાલતપ એટલે દુઃખગતિ, મેહગર્ભિત વૈરાગે કરી દુષ્કર કષ્ટ, પંચાગ્નિસાધન, રસપરિત્યાગાદિક અનેક પ્રકારના મિથ્યાત્વયુક્ત તપકર, સનિદાન અને ઉત્કટ એટલે અત્યંત આકરા રે કે ગા તપ કરતા અસુરાદિક યંગ્ય આયુ બાંધે,
અકામ નિર્જરાએ-અજ્ઞાનપણે ભૂખ, તુષા, ટાઢ, તાપ, રેગાદિક કષ્ટ સહેતો, સ્ત્રી અણુમીલતે શીલ ધારણ કરતાં વિષયસંપત્તિને અભાવે વિષય અણુસેવ ઈત્યાદિકવડે થતી અકામ નિર્જરાએ તથા બાલમરણમાં કઈક તત્રાયોગ્ય શુભ પરિણામે વર્તત રત્નત્રયી વિરાધનાએ વ્યંતરાદિ ગ્ય આયુ બાધે,
આચાર્યાદિકની પ્રત્યુનીકતાએ કિવીષિકાયુ બાંધે, તથા મુગ્ધપણે મિથ્યાત્વીના ગુણ પ્રશંસતે, મહિમા વધારતે પરમાધામીનું આયુ બાંધે,
એ પ્રમાણે આયુકર્મના બંધહેતુ જાણવા, અકર્મભૂમિના મનુષ્યને અણુવ્રત, મહાવ્રત, બાલતપ, અકામનિર્જરાદિક દેવાયુના બંધહેતુ વિશેષ કેઈ નથી, તેમજ તેમાં કેટલાક મિથ્યાત્વી પણ હેય છે તેથી તેને કેવાય કેમ સંભવે? એમ કઈ પ્રશ્ન કરે તેને માટે શીળપાલન, સરલપણું, કષાયની મંદતા વિગેરે તેને દેવગતિના બંધહેતુ સમર્જવા એમ કહેલું છે, ૫૪,
(ઉપરની બીજી અરધી ગાથા શુભ અશુભ નામ કર્મના બંધ માટે છે તેથી તેનો વિશેષાર્થ લખવામાં આવ્યું નથી.)
૩૩૧ છલેશ્યાવાળા છના દષ્ટાંત. मूल १ साह २ प्पसाहा ३,
गुच्छ ४ फले ५ पडियजंबु ६ भक्खणया । सव्वं १ माणुस २ पुरिसे ३,
साउह ४ झुझंत ५ धणहरणा ६ ॥ ५४२॥
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૯)
મૂળ ૧, શાખા ૨, પ્રશાખા૩, ગુચ્છ ૪, ફળ પ અને પડેલાં ફળ ૬ નું ભક્ષણ તથા સ` ૧, મનુષ્ય ૨, પુરૂષ ૩, આયુધ સહિત ૪, યુદ્ધ કરનાર ૫ અને ધન હરણ હું આ છએ લેશ્યાના અનુક્રમે દૃષ્ટાંતા જાણવાં. ૫૪૨. આ ગાથાના સાર નીચે પ્રમાણે:
કેટલાક મિત્રા જંબૂવૃક્ષના ફળ ખાવાની ઈચ્છાથી જમૂવૃક્ષ પાસે ગયા. ત્યાં કાઇએ કહ્યું કે—“ મૂળ સહિત આ વૃક્ષ છેદીને પછી તેનાં ફળ આપણે ખાઇએ. ” આવું કહેનાર કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જાણવા. ૧. બીજાએ કહ્યું— આખા વૃક્ષને પાડવાનું શું કામ છે ? માટી માટી શાખાઓ જ કાપીને નીચે પાડીએ.” આ પ્રમાણે કહેનાર નીલલેશ્યાવાળા જાણવા. ૨. ત્રીજાએ કહ્યું કે માટી શાખા શા માટે પાડવી જોઈએ? નાની નાની શાખાઓ જ પાડવી. ” આમ કહેનાર કાપાતલેશ્યાવાળા જાણવા. ૩. ચેાથાએ કહ્યું કે— “નાની શાખાઓ કાપવાનું પણ શું કામ છે ? માત્ર ફળવાળા ગુચ્છા જ કાપવા. ” આવું કહેનાર તેજોલેશ્યાવાળા જાણવા ૪. પાંચમાએ કહ્યું —“ ગુચ્છા કાપવાનું પણ શું કામ છે ? માત્ર ફળેા જ પાડવા” આવું કહેનાર પદ્મવેશ્યાવાળા જાણવા. ૫. છેવટ છઠ્ઠાએ કહ્યું કે— “ફળા પાડવાનું શું કામ છે ? પાકેલાં ફળા જે નીચે સ્વયં પડેલાં છે તે જ ખાઈએ, ” આવુ' કહેનાર શુક્લલેશ્યાવાળા જાણવા. ૬,
,,
અથવા—કાઈ પલ્લીપતિ પાતાના સૈન્ય સહિત કોઈ ગામમાં લુંટ કરવા ચાલ્યા. તેમાં કોઈએ કહ્યું કે—“ ગામમાં પ્રવેશ કરતાં જે કોઈ દ્વિપદ કે ચતુષ્પદ વિગેરે સામા મળે તે સને મારી નાંખવા.” આમ કહેનાર કૃષ્ણલેશ્યાવાળા જાણવા, ૧. બીજાએ કહ્યું—“ ચતુષ્પદ્રને મારવાથી શુ ફળ ? માત્ર દ્વિપદ (મનુષ્યા)ને જ મારવા” આમ ખેલનાર નીલલેશ્યાવાળા જાણવા. ૨. ત્રીજો આચા—— સર્વ મનુષ્યેાને મારવાથી શું ફળ છે ? માત્ર પુરૂષાને જ મારવા” આમ ખેલનાર કાપાતલેશ્યાવાળા જાણવા ૩. ચોથાએ કહ્યું— સર્વ પુરૂષને શામાટે મારવા જોઇએ જે પુરૂષોએ આયુધ ધારણ કર્યાં હેાય તેમને જ મારવા ” આમ કહેનાર તેજાલેશ્યાવાળા જાણવા, ૪. પાંચમાએ કહ્યું”—“ સ આયુધવાળાને શામાટે મારવા જોઇએ ? માત્ર જે આપણી સામા થાય
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમને જ મારવા આમ કહેનાર પલેશ્યાવાળો જાણવો. ૫. છઠ્ઠાએ કહ્યું-“સામા થનારને પણ શા માટે મારી નાંખવા જોઈએ? આપણે તે ધનનું જ કામ છે, માટે માત્ર ધન જ હરણ કરવું.” આમ બોલનાર શુકલેશ્યાવાળે જાણ ૬, આ છલેશ્યાઓમાં પૂર્વ પૂર્વની વેશ્યા અશુભ છે અને ઉત્તર ઉત્તરની લેણ્યા શુભ છે. .*
૩૩ર મેક્ષને માર્ગ, पूया जिणंदेसुरई वएसु,
जुत्तो अ सामाइयपोसहेसु । दाणं सुपत्ते सवणं सुसत्थे,
કુરકુવા સિવાયના તે ૫છરૂ . * જિનેશ્વરની પૂજા, વ્રતને વિષે રતિ પ્રીતિ, સામાજિક અને પૌષધનું કરવાપણું, સુપાત્રને દાન, ઉત્તમ શાનું શ્રવણ અને શ્રેષ્ઠ સાધુઓની સેવા-આ મોક્ષને માર્ગ છે. ૫૪૩.
- ૩૩૩ શ્રાવકનું કર્તવ્ય. पव्वेसु पोसहवयं, दाणं सीलं तवो अ भावो अ। सज्झायनमुक्कारो, परोवयारो य जयणा य ॥५४४॥ - અષ્ટમી ચતુદશી વિગેરે પર્વતિથિએ પૌષધ વ્રત કરવું, દાન, શીળ, તપને ભાવ-આ ચારે પ્રકારના ધર્મનું આરાધન કરવું, સ્વાધ્યાય-સઝાય ધ્યાન કરવું, નવકાર મંત્ર જાપ કરે, પરેપકાર કરવા અને સર્વ ક્રિયામાં યતના (જયણા) રાખવી-આ સર્વ શ્રાવકનાં કર્તવ્ય છે, પ૪૪ (માહજિણાણુની સક્ઝાયમાં બતાવેલાં ૩૬ શ્રાવકના કૃત્યની પાંચ માથામાંથી આ બીજી ગાથા છે).
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१)
૩૩૪ પ્રચાર કરવા ચાગ્ય પાંચ પ્રકાર
पूआ १ पच्चक्खाणं २,
पडिकमणं ३ पोसहो ४ परोवयारो ५ य । पंच पयारा चित्ते, न पयारो तस्स संसारे ।। ५४५ ॥
જિનેશ્વરની પૂજા ૧, પચ્ચખ્ખાણ ૨, પ્રતિક્રમણ ૩, પાષધ વ્રત ૪ અને પરોપકાર પ–આ પાંચ પકાર જેના ચિત્તમાં હાય તેના સ’સારમાં પ્રચાર થતા નથી; એટલે કે તે ચિરકાળ સ’સારમાં ભ્રમણ કરતા નથી-સ્વપ કાળમાં મેક્ષ પામે છે. ૫૪૫
૩૩૫ ભાર ચક્રવર્તીના શરીરનું માન.
पणसय धणुह भरहे१, चउसठ्ठी धणुह सगरतणुमाणं २ । बायालीसं मघवो३, सणकुमारो य इगयालं४ ॥ ५४६॥ संती ५ कुंथू६ अरहा७, चत्तालीस पणतीस तीसा य । अठ्ठावीस चवीसा, धणू सुभूमो८ महापउमो९ ॥ ५४७॥ इय चक्कियतणुमाणं,
हरिसेणो १० जयस्स ११ बंभदत्तस्स १२ । पन्नरस बारस सत्त- धणु गाहा आगमे भणिया ॥ ५४८॥ ભરત ચક્રવર્તીની કાયાનું માન પાંચમા ધનુષ ૧, સગર ચક્રીના શરીરનુ માન સાડા ચારસાધનુષ ર, મથવા ચક્રવર્તીનુ એ’તાળીશ ધનુર ૩, સનકુમારનું એકતાળીશ તંત્ર ૪, શાંતિનાથનુ ચાળીશ ધનુષ ૫ કંથુનાથનુ પાંત્રીસ ધનુષ કે, અરતીય સ્ત્રીશ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
ધનુષ ૭, સુભૂમ ચક્રીતુ અઠ્ઠાવીશ ધનુષ ૮, મહાપદ્મ ચક્રવર્તીનુ ચાવીશ ધનુષ ૯, હિરષે ચક્રીનુ' પંદર ધનુષ ૧૦, જય ચક્રીનું આર ધનુષ ૧૧, બ્રહ્મદત્તનું સાત ધનુષ ૧૨-આ પ્રમાણે આ ભરત ક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીમાં થયેલા ભારે ચક્રવર્તીઓના શરીરની અવગાહના આગમને વિષે કહેલી છે. ૫૪૬-૫૪૭૫૫૪૮,
૩૩૬ કૉનું' નામ-સ્થાન-ગુરૂનુ નામ વિગેરે. गुज्जरजणवयमज्झे, लोलवाडय नाम पुर पसिद्ध । अंचलगणिनायक सिरि-गुणनिहाण सुरीउवएसे ॥५४९॥ हरिसभरे हरिससूरिए, बहुए रयणसंचयं सुकयं । सुयसायरा उद्धरिओ, नंदउ जा दुप्पसहसूरी ॥५५०॥
ગુજરાત દેશની મધ્યે લાલપાટક નામના પ્રસિદ્ધ પુરમાં અચલગચ્છના નાયક ગણિશ્રી ગુણનિધાન સૂરિના ઉપદેશથી ના સમૂહવાળા હરસૂરિ નામના ખટુકે ( શિષ્ય ) શ્રુતસાગરથી ઉદ્ધરીને આ રત્નસચય નામના ગ્રંથ સારી રીતે તૈયાર કર્યાં છે. તે દુષ્પસહુ સૂરિ મહારાજા થાય ત્યાં સુધી જયવત વ. ૫૪૯-૫૫૦૦
ઇતિશ્રી અ ચળગચ્છાધિપતિ શ્રી ગુણનિધાન સૂરિ શિષ્ય શ્રી હનિધાનસૂરિ સ ગૃહિત શ્રી રત્નસચય ગ્રંથ સભાષાંતર વિશેષાય સયુક્ત સ’પૂર્ણ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२३)
અનેક મંત્રગતિ પરમપ્રભાવી શ્રી પાર્શ્વનાથ સ્તુતિ સંયુક્ત ઉપસ ંહર સ્નાત્ર
॥ १ ॥
॥२॥
१ नक्सग्गहरं पासं, पासं वंदामि कम्मघणमुकं । बिसहर विस निन्नासं, मंगलकल्लाप्रावासं २ विसहरफुलिंगमंत, कंठे धारेइ जो सया मणुयो । तस्स गहरोगमारी - दुजरा जंति नक्सामं १३ चिउ दूरे मंतो, तुज्झ पणामोऽवि बहुफलो होइ । नरतिरिए वि जीवा, पार्श्वति न दुरकदोगच्चं ॥ ३ ॥ अमरतरु कामधेणु - चिंतामणि काम कुंजमाईएं । सिरि पासनाह सेवा - गहाणं सव्वेऽवि दासतं ॥४॥ श्रीँएँ ( नमो ) तुह दंसणेण सामिय, पणासह रोगसोग दुरक दोहगं । कप्पतरुमिव जाय, तुह दंसणेण सम्मफलहेन स्वाहा ॥ ५ ॥ हाँ नमिकण विप्पणासर्य, मायाबीएण धरणनार्गिदं । सिरिकामराजकलियं, पासजिर्णिदं नमसामि ॥ ६ ॥ ॐ ह्री श्री पास विसहर विज्जा-मंतेण झाणझाऐव्वो । धरण पोमावइ देवी, ही क्ष्म्लवर्यु स्वाहा ॥ ७॥ जयन धरणदेव, पढम हुँती नागणी विज्जा । विमलज्झाणसहिओ, ँ हो क्ष्म्लवर्यु स्वाहा ॥ ८ ॥
थुणामि पासं, ही पणमामि परमनत्तीए । अहरकर धरणेंदो, पोमावर पडियों किती ॥ ९ ॥
१ या २ ग्गगणं. ३ साय. ४ जिणंद ५ यव्वो ६ जांति ७ य
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२४) अस्स पयकमले सीये, वसीय पोमावइ धरणेदो । तस्स नासेइ सयलं, विसहर विसनासेई. ॥१०॥ ४ तुह सम्मत्ते लढे, चिंतामणिकप्पपायवलहिए।।
पार्वति अविग्घेणं, जीवा अयरामरं ठाणं ॥११॥ नष्ठमयठाणे, पणठकम्मनसंसारे । परमनिष्ठियहे, अहगुणाधीसेर वंदे . ॥१२॥ ५ इय संथुओ महायस, जत्तिब्लरनिन्नरेण हियएण। ता देव दिज्ज बोहिं, नवे नवे पासजिणचंद . ॥१३॥ કેટલીક પ્રતમાં ઉપરની ૭-૮-૯-૧૦ મી ગાથાને બદલે નીચેની ચાર ગાથાઓ છે.
भू स भा माघमा म १-२-3-४-५ खी પાંચ ગાથાઓ હાલ પ્રવૃત્તિમાં છે. છડી ગાથા જે સંપી દીધી છે તે તે કઈ પણ જગ્યાએ લભ્ય નથી. तं नमह पासनाई, धरणिंदनमंसिय दुइपणासेइ । तस्स पनावेण सया, नासंति सयलपुरियाई ॥१४॥ एए समरंताणं, मुणिं न दुहवाहि नासमाही दुरकं । नामं सोयमं असमं, पयहो नयिथ्य संदेहो ॥ १५ ॥ जलजलण तह सप्पसीहो, मारारी निवेपि खिप्पं जो।। समरेइ पासपहुं, पहोवि न कयावि कोसी तस्स ॥१६॥ इहलोगडि परलोगछि, जो समरेइ पासनाई तु । तत्तो सिज्झेइ. नको-सइ नाह सुरा लगवंतं ॥ १७ ॥
. . - meeram.
१ सया. २ वसइ. ३ माघट्ट. ४ महाधीसरं ५ वि.६ त * नाम विय - ... ..मंतसमं. ७. चोरारी..
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
_