Pathik 1991 Vol 31 Ank 06

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/535366/1

Page #1

૨વ, માનસગજી બા૨ડ માટે સ્ટ સંચાલિત
-
વષ૩૧ મું અંક ૬ઠ્ઠો સં. ૨૦૪૭ સન ૧૯૯૧ માર્ચ
તંત્રી-મંડળ : છે. કે. કા. શાસ્ત્રી ડે, ના. કે. ભટ્ટ ડો. સૌ. ભારતી બહેન
શેલત [ ઇતિહાસ–પુરાતત્ત્વનું એક માત્ર ગુજરાતી માસિક ]
આદ્ય તંત્રી : સ્વ. માનસંગજી બારડ
GS ,
રાણ કી વાવ
ભૈરવ
( અદભુત શિ૯૫ ) વિષણુના અવતાર હળધર રામ પરશુરામ કલિક

Page #2

With Best Compliments From
VXL INDIA (LTD.) (SAURASHTRA CHEMICALS)
PORBANDER MANUFACTURERS OF BASIC CHEMICALS
SODA ASH LIGHT
: Used by Housewives/Dhobis and other Weaker Sections of the Society as also by Industries like Detergents, Silicate,
Soap, Textilos, Aluminium, Dyes etc. : Used by Ultramarine Blue, Bichromate
and Glass Industries.
SODA ASH DENSE
SODA BICARB
: Used for Tanning, Printing. Jaggery etc.
CAUSTIC SODA (LYE): Used in Manufacture of Wood Pulp, Soap,
Chemical Intermediates, Dyes, Cosmetics, Bleaching, Dyeing & Printing. Textiles, Petroelum Refining, Aluminium Manufacture, Oil Extraction, Paint and Varnish, Mercerizing Cotton.
TELEPHONES : 21735, 36 & 37
TELEGRAM: SAUKEM
TELEX : 0166-201
FAX: 0286-21431
ALWAYS BUY THE BEST AND THE FIRST THREE LIONS BRAND' PRODCTS.

Page #3

ર
સાભાર – સ્વીકાર
૧. સાધનામા` (ગુયેના) – લે. શ્રી માવજી કે. સાવલા, પ્ર. અક્ષર-ભારતી, ૫-રાજગુલાલ શોપિંગ સેન્ટર, વાણિયાવાડ, ભૂજ-૩૭૦૦૦૧; ફ્રા, ૧૬ પેજી રૃ. ૪૭, ખીજી આવૃત્તિ, ૧૯૯૧; મૂ રૂ. ૧૦/
૧૯૮૬ માં આ પુસ્તિઢ્ઢાની ૧ લી આવૃત્તિ પાયેલી, એ પછી અપ્રાપ્ય થતાં આ ગંભીર વિષયની આ ર છ આવૃત્તિ છાપવામાં આવી છે. પુસ્તિકાનું શાક જ જીવનને સાર્થક કરવાને માટે માનવીએ શુ કરવુ... જાઇયે એનું સૂચન કરી આપે છે. નાનાં ૭ પ્રકરણેામાં શ્રી સાવલાએ ગુ યેક્ના વિચારો વિશે ખ્યાલ આપતાં સ`ઘ' ભ્રમણા' ‘માર્ગી' ‘વિકાસશ્રેણીએ’ કેન્દ્રો અને ગતે’ ‘સ્વ-વિકાસ: સ્વ-સ્મરણુ' અને 'જ્ઞાન અને અસ્તિત્વ' આ શીકા નીચે ગ ંભીર રીતે સક્ષેપમાં આપવાના પ્રયત્ન કર્યો છે. સામાન્ય રીતે એવું સ્વીકારવામાં આવે છે કે એક મનુષ્ય અસત્યવાદી હાય, સ્વાર્થ હોય, ભરેસા ન કરી શકાય એવા હાય, અનુચિત વ્યવહારવાળા હાય, વિકૃત મનેદશાવાળે! હાય અને તેમ છતાં આવે મનુષ્ય મહાન વૈજ્ઞાનિક, મહાન તત્ત્વચિંતક કે મહાન કલાક્રાર ડેઈ શકે. ગુ ચેક્ સ્પષ્ટપણે કહે છે કે આ તદ્દન અશકય છે. ઉપર વણું બ્યાં એવાં વિધાભાસી લક્ષણૢાને સામાન્ય રીતે મૌલિકતા તરીકે ખપાવવામાં આવે છે, પરંતુ વાસ્તવમાં એનેા અથ નબળાઈ છે. (પૃ. ૪૪, ૪૫)” ઉ.ત. આપેલ આ એક જ ફ્રેંકરા ગુજ યેની વિશુદ્ધ વિચારસરણીના ખ્યાલ આપે છે. આવા અનેક નિણું યે થી આ પુસ્તિા ભરેલી છે, અમે શ્રી સાવલાને અને પ્ર. અક્ષરભારતીને આ પ્રકાશન માટે ભિતદન આપિયે ખયે,
૨. સાજા'ખા (કચ્છી મૌલિક કાવ્યાનેા સ`ગ્રહ) – લે, હૈં।. વિશનજી નાગડા, પ્ર, શ્રી નાનજી દેઢિયા, સ્પાર્ટ પબ્લિશિંગ હાઉસ, ૧૫, રાધેશ્યામ ઍપાર્ટમેન્ટ, જુનૢ લેન, અંધેરી (પશ્ચિમ), મુંબઈ-૪=૦૫૮; ડેમી સિંગલ ૮ પેજી રૃ, ૯ + ૭૪; ૧૯૯૧; કિં રૂ. ૬૦ –
ૐા, વશનજી નાગડા જેવા અન્ય વ્યવસાયમાં રચીપચી રહેલા સર્જકનાં આ નાનાં ૬૪ કન્યાના કચ્છીભાષાનું... ‘ભાષાતત્ત્વ’ મૂર્ત કરી આપતા આ સગ્રહ છે. જન્મે મહારાષ્ટ્રિય, પરંતુ પેઢીઓથી કચ્છી એવા એક વિદ્વાન શ્રી પ્રભાશ'કર ડફ્રેના ‘જડે' સાજા ખા થિયે ” શાકવાળી વિસ્તૃત પ્રસ્તાવનાથી સમૃદ્ધ અને કી'* તાં સ્ત-તાકે યે। દૂધે !' એ આત્મથનથી ડિત આ કાવ્યસંગ્રહ અત્યાર સુધી કચ્છીભાષામાં પ્રસિદ્ધ કાવ્યસંગ્રહેામાં કેમ જુદી ભાત પાડી આપે છે એ સઝાવ છે. અને ગદ્ય લખાણા પણ શિષ્ટ કચ્છીભાષામાં લખાયેલાં છે. અમને તે કચ્છીભાષાનું શિષ્ટ ગદ્ય કેવું હેઇ શકે એને એ બેઉ લખાયું ખ્યાલ આપતાં અનુભવાય છે. ગદ્યમાં અને કવિના પદ્યમાં કચ્છી સ્વાભાવિક ઉચ્ચારણાને બીબાંમાં બતાવવાની પણ સાવધાની રાખવામાં આવી છે. કવચિત્ જોડણીમાં વિવાદ છે અને કચ્છીભાષાની જોડણીવાળા વિદ્વમાન્ય કાશ બહાર ન પડે ત્યાંસુધી એ રહેશે, પરંતુ એ તે સમય આવ્યે થશે, પરંતુ કવિએ કાવ્યેામાં આ વિશે સાવધાની રાખી છે તે અભિન'દનને પાત્ર છે, કચ્છી વાચકે આ કાવ્ય આસ્વાદ માણે એવી પ્રા'ના, આ સગ્રહ માટે ડૉ. નાગડાને અભિનંદન.
૩. સ્મરણિકા દશાબ્દી વિશેષાંક – પ્ર ધ્રાંગધ્રા ઈતિહાસ સશોધન મડળ, ધ્રાંગધ્રા (૩૬૩૩૧૦); ફ્રા. ૮ પેજ પૃ. ૬૮; ૧૯૯૦
તા. ૨૬-૪-૧૯૭૯ એ સ્થપાયેલા ધ્રાંગધ્રા ઇતિહાસ સ ́શેધન મડળ' તે આ દશાબ્દી વિશેષાંક છે, એને સમાદર કરતાં આનંદ થાય છે. આચાર્ય શ્રી શંકરભાઈ દવેના પ્રમુખ સ્થાને કામ કરતા આ મડળતાં આ ‘સÖસ ગ્રહ' કહી શકાય એવા અહેવાલ આપે છે. આમાં અપાયેલા સ્વતંત્ર લેખા પણ ઇતિહાસક્ષેત્રે માર્ગોદેશક જેવા છે. ૐ, આર. જી. પરીખ, . કા. શાસ્ત્રી, . રમણિકલાલ મારુ, ધીરજલાલ મણિયાર, પુષ્કર ચંદરવાકર, કાંતિલાલ ત્રિપાઠી આ વિનાના લેખા ઉપરાંત મડળે ચેડજેલા પ્રવાસા વગેરેની માહિતી પણ સુલભ છે પ્રકાશન માટે મડળને અભિનદન,
— તત્રી
:

Page #4

આઘા તંત્રી : સ્વ. માનસંગજી બારડ તંત્રી-મંડળ() વાર્ષિક લવાજમ : દેશમાં રૂ.૩૦/
પાકે. કા. શાસી () વિદેશમાં રૂ. ૧૧૧/- છૂટક રૂ, ૪/પથિક' પ્રત્યેક અ ગ્રેજી મહિ- ૨ . નાગજીભાઈ ભટ્ટી, ૩, ડે. ભારતીબહેન શેલત નાની ૧૫ મી તારીખે પ્રસિદ્ધ થાયવર્ષ ૩૦ ]ફાગણ, સં. ૨૦૪૭: માર્ચ, સને ૧૯૯૧[ અંક ૬ ડ્રો છે. પછીના ૧૫ દિવસમાં અંક - મળે તે સ્થાનિક પોસ્ટ ઓફિસ
અમિ, માં લિખિત ફરિયાદ કરવી અને ! એની નાલ અને મેકવી. . સાભાર સવીકાર
તંત્રી પુંઠ ૨ • પથિક સર્વોપયોગી વિચાર | જામનગર રાજ્ય પ્રજા પરિષદની લડત છે. મહેબૂબ દેસાઈ ૫ ભાવના અને જ્ઞાનનું માસિક છે. ભારતીય શિપ અને શિક્ષા
ભારતીય શિલ્પ અને ચિત્રકલામાં છે. મસ પરમાર ૧૧ જીવનને ઉર્ધ્વગામી બતાવતા |
હાસ્યપર દાય અયાસપૂર્ણ અને શિષ્ટ સાહિત્યિક બે ઐતિહાસિક પાળિયા
છે. એલ. ડી. જોશી ૧૩ લખાનાને સ્વીકારવામાં આવે છે. | બંગભંગની ચળવળમાં ગુજરાતનું છે. કિરીટ પટેલ ૧૫ • પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલી કૃતિને ફરી
પ્રદાન પ્રસિદ્ધ કરવા માટે ન મોકલવાની | સૌરાષ્ટ્રમાં ગતિ
અણી, કે. કા. શાસ્ત્રી ૨૧ લેખકોએ કાળજી રાખવી, મહારાણી ઉદયમતિની વાવ
શ્રી કાંતિલાલ ત્રિપાઠી ૨૩ • Bતિ સારા અક્ષરે શાહીથી અને કાગળની એક જ બાજુએ લખેલી હોવી જોઈએ. કૃતિમાં કોઈ અન્ય ભાષાનાં અવતરણ મૂક્યાં હેય
વૃત્તપત્રના કાયદા પ્રમાણે તે એને ગુજરાતી તરજમે
પથિકમાસિક સંબંધી હકીકત આપવું જરૂરી છે.
ફિ નિયમ ૮ પ્રમાણે) ૦ કૃતિમાંના વિચારોની
(૧) પ્રકાશન સ્થળઃ મધુવન, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ જવાબદારી લેખકની રહેશે.'
(૨) પ્રકાશનની મુદત : માસિક • “પરિકને પ્રસિદ્ધ થતી કૃતિ ના વિચારો આભમા સાથે
(૩) મુદ્રનું નામ : છે. કેશવરામ કાશી ામ શાસ્ત્રી તરી સહમત છે એમ ન સમઝવું,
રાષ્ટ્રિયતા ભારતીય છે? હા. • બાવીસ કતિ પાછી મેળવ
સરનામું: ઉપરના (૧) પ્રમાણે જ જરૂરી ટિકિટ આવી હશેT (1) પ્રકાશકનું નામ, રાષ્ટ્રિયતા, સરનામું : ઉપરના (૩) પ્રમાણે તે તરત પરત કરાશે.
(૫) તંત્રીનું નામ, રાષ્ટ્રિયતા સરનામું : સદર ૧ નમૂનાના અંકની નકલ માટે |
(૬) વૃત્તપત્રના માલિકે : સ્વ. માનસંગજી બારડ સ્મારક ટ્રસ્ટ ૫-૫૦ની ટિકિટ મેળવી.
મધુવન, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ મ.એપ્રફ પ લેખો
, કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી, જણાવું છું કે ઉપર જણાવેલી પતિક કાર્યાલય, મધુવન, એલિસ- વિગતે મારા જાણવા તથા સમઝવા પ્રમાણે સાચી છે. તા. ૧-૩-૧૯૯૧ દિલજ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૬ ]
" કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી માર્ચ/૧૯૯૧

Page #5

[અનુસંધાન પાન ૨૮ થી] વિષકન્યાઓ, મઘસ્નાતા જે નમ છે, જેમાં કઈ કપડાં ઉતારી રહી છે, તે કોઈ સ સાથે ખેલી રહી છે, તે કેઈ નગ્નની જધા ઉપર વિશ્વનાગ લપટાયેલ છે, તે કઈ ઓ નાગણિ પડી છે. ત્યારબાદ અપ્સરા ઘૂંઘટ બાંધી રહી છે, ત્યારબાદ વિષણ સાથે પાર્વતી, ત્રાષિ અસંશ, ત્યારબાદ પાર્વતી અખિ સાથે, કૃદરી ચામુંડા, ત્યારબાદ દીવાલના છેક નીચેના ભાગે જોઈશું તે અપ્સરાઓ, વિણ હયગ્રીવ એટલે વિષ્ણુને અવતાર જોવા મળે છે. ત્યારબાદ આગળ વધતાં, મધ્ય ભાગે દીવાલની સૌથી ઉપરના ભાગે, શિલા ઉપર શિવસ્વરૂપી નદી બેઠેલ છે, ઈદ્ર પણ જે શિવસ્વરૂપે, ઈશાન, દિફપાલ, પિતાની પત્ની સાથે કુબેર, ધવંતરિ, હનુમાનજી એક પગ નીચે કે પતીઓને દબાવેલી છે તેવા, આવું દશ્ય આ સ્થળે જ જોવા મળે છે. મોટા ભાગે એક જ પતી હોય છે. ઉત્તરપશ્ચિમે માટીના ઘડા ઉપર બેઠેલા બ્રહ્મા, વિષ્ણુ જેની બંને બાજુ હાથીઓ, તદુપરાંત વિષ્ણુ મહેશ, અપ્સરાઓ, જેવી કે કઈ ઘૂઘરા બાંધી રહી છે, કેઈ બંસરી બજાવી રહી છે, તે કઈ વેવાલ કરી રહી છે તેમજ સાધુ, એની નીચે વચલા ભાગમાં જોઈશ તો બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ સાધુ, અપ્સરાઓ કે જેમાં એક વાંદરું એક સુંદરીના ગ ઉપર ચડી જતાં, એનાં વસ્ત્રો ખસી જતાં તે દીક કરી રહી છે, તે કોઈ અસર દર્પણમાં મેં જોઈ રહી છે, તે કઈ છેઠ ઉપર કંઈક લગાવી રહી છે. કોઈ કાન ખેતરી રહી છે, તે કઈ સ્નાન કર્યા બાદ એનાં ભીનાં વસ્ત્રો શરીર ચેટી જતાં બં દેખાઈ રહ્યું છે અને પિતે પિતાના વાળ સૂકવી રહી છે. તથા વાળમાંથી ટપકતા પાણીને ખેતી સમજી હંસ પાણીનાં ટપકાં પી રહ્યો છે, તે કઈ પિતાનાં મેટાં સ્તન દેખાઈ ન જાય એ કારણે કાંસકાની આડમાં ટકી રહી છે. ત્યારબાદ છેક નીચેના ભાગમાં જોઈશુ તે વિષ્ણુ અને મહેશ પિતાની પનીઓ સાથે છે. ગણેશજી તેમજ વિષ્ણુ-લક્ષ્મી, શંકર-પાર્વતી, બ્રહ્મા-બ્રહ્માણી વગેરે છે, જે અતિએ ખવાઈ ગયેલી છે. એની નીચે શિવ-પાર્વતી, ત્યારબાદ આગળ વધતાં છેવાડાના ભાગમાં એટલે કે વાવમાંથી બહાર નીકળવાના સ્થાન ઉપર પ્રવેશદ્વાર પાસેની ઉત્તરી દીવાલને સૌથી ઉપરના ભાગ, વચ્ચેનો ભાગ ખાલી છે. છેક નીચેના ભાગે લીસ્સાગરમાં પહેલા શેષશાયી વિષ્ણુ ભગવાન તથા કાર્તિકેય અને કાર્તિકેયી છે.
આ વાવને આ રીતે સંપૂર્ણ જોતાં વાવમાં દસ અવતારને બદલે ફક્ત આઠ જ અવતાર બતાવેલા છે. મત્સ્ય તથા કુર્મ અવતાર કેમ દર્શાવેલા નથી એ એક પ્રશ્ન ઉભવે છે ખર! વાવનાં કેટલાંક સ્થાનના પથ્થોમાં સ્વસ્તિક કમળ વગેરેની કલાત્મક જાળીઓ, કિન્નર, હાથી સાથે મહેલો મહાવત, વાનર-પરિવારમાં કીતિ મુખે, સિંહ, સુતેલી ભેંસ, હાથીનું ગુસ્સે થવું વગેરે દયે, સ્તંભમાં કીચડે, ઘટ૫૯, માન. અર્ધ ગોળાકાર ભાગ દલવી એમ જાનવરે માનવ કિન્ની પશુ પક્ષીઓ વગેરે કરેલાં જોયાં અને વાવની દીવાલના ખૂણાઓમાં સાધુઓ અને નૃત્યાંગનાઓ પણ જોવા મળ્યાં. વાર્તાઓ તરીકે શું તે શિલ્પમાંથી વરા અને મગર, સર્વદમન એટલે કે દુષ્યત-તલાને પુત્ર (ભારત) સિંહના દાંત ગણે છે.
સંશોધનમાં મૂર્તિઓ ઉપરથી એના શિલ્પકાર-મતિ કારોનાં નામ મળે છે, જેવાં કે મહિપાલ સહદેવ તદેવ બુદ્ધ પંથક કાકલ્પ વાગુલમ રામ ચંદ્રમા વગેરે. વાવનાં સમસ્ત શિપને અભ્યાસ કરતાં લાગે છે કે પ્રતિમા વિધાન મુજબ રંગ વાપરવામાં આવેલો હત; જેમકે મોટા ભાગે લાલ તથા માચ/૧૫
પથિક

Page #6

કને દેવી-દેવતાઓ માટે વપરાતું હતું તેમ આ સ્થાને લાલ ગેર તથા સફેદ ખડી અને કાળા રંગ વાપરેલા હતા એમ દેખાઈ આવે છે. હવે આપણે વાવની બહાર નીકળી બહાર કૂવાને અડીને ઉભી કરેલી મૂર્તિઓને જોઈશું.
સૌ-ગથમ જમણા હાથ તરફથી એટલે કે દક્ષિણ દિશાથી ઉત્તર તરફ જઈશું તે કીર્તિ કળશ, પટપહલવ, કમંડળ સાથેના ઋષિગણે, શિવ પાર્વતીનાં વિભિન્ન સ્વરૂપે, બ્રહ્મા-બ્રહ્માણી વારાહ-વારાહી વિષ-લક્ષ્મી, શેષશાયી વિષ્ણુ, સ્વસ્તિક નાગ પાર્વતી, ઉમા ગણેશ વિષ્ણુ, કમંડળસહ એકરંગી ઋષિ, હાથી ઇદ્ર બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ ગણેશની ઈદ્ર પૂજા કરી રહ્યા છે, સાથે મંજીરાં ઢલક પખવાજવાળા, ત્રિરવરૂપ ત્રિમુખી બ્રહ્મા, વિષ્ણુ મહેશ, ભરુ સાથેની નાગિની, ડમર સાથેની અપ્સરા વગેરે મતિઓ છે.
આ ઉપરાંત વાવના કૂવાના છેક નીચેના ભાગમાંથી સાતમા માળેથી ત્રાંબાનું શિવલિંગ તથા મંત્ર મળી આવેલ છે તે તૂટેલ અવસ્થામાં છે. નિને ભાગ છે, પરંતુ એમાં લિંગ નથી, સ્થાન ખાલી છે. એ સ્થાન ઉપર બાકોરું છે, કદાચ એમાં એ માપનું લિંગ જરૂરતે બેસાડવાનું હશે. યંત્ર જન હેય એમ લાગે છે, જે સાદુ છે, એમાં કોઈ અક્ષરો યા યંત્રની ડિઝાઈન નથી. યંત્ર બનાવતાં અને અધૂરું રહેતાં ફેંકી દીધેલું લાગે છે. હિંદુધર્મમાં માન્યતા એવી છે કે તૂટેલ મૂર્તિઓની યા દેવસ્થાનની વસ્તુઓની પૂજા ન થતાં એ કાઈના હાથમાં ન જાય એ માટે એ મોટા ભાગે આવડ હોય તેવા કુવામાં પધરાવી દેવામાં આવે છે. એ રીતે અવડ એવી આ વાવ-કૂવામાં કોઈએ પધરાવેલ હશે.
આ ઉપરાંત પાટણના રાજા ભીમદેવ પહેલાની પટરાણુ ઉદયમતિની પ્રતિમા સફેદ આરસમાં ૧૪૧ ફૂટના માપમાં કરેલી પણ છેક કૂવાના નીચેના ભાગમાંથી મળી આવી છે. સંશોધનની દષ્ટિએ આ પ્રતિમાનું ખાસ મૂલ્ય નથી, કેમકે વાવમાં એ પ્રતિમાના માપનું કોઈ સ્થાન ખાલી નથી. શિ બધાં પથ્થરનાં છે, જ્યારે આ સફેદ આરસની છે એટલે તદ્દન ભિન્ન પડતી હોઈ એ સમયની નથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે, એટલે કે પાછળથી કેાઈ હિતેરછુએ બનાવી કુવામાં નાખેલી હશે! એ પ્રતિમાની છેક નીચે, બંને છેડાઓને છોડી, વચલા ભાગમાં, દેવનાગરી લિપિમાં શબ્દ તરેલા છે, જેમાં શરૂઆતને “ન'. અડધે તૂટેલ છે. મહારાણીની આજુબાજુ બે સેવિકાઓ છે, જેમાં એક ડાબા હાથની સેવિકા બે હાથે રાજ છત્ર પકડીને મહારાજ્ઞીના શિર ઉપર રાજ છત્ર ધરેલી ઊભેલી છે. બીજી સેવિકા એની પ્રશસ્તિ ગાતી ઊભેલી છે. મહારાણીનું કપાળ સંપૂર્ણ રીતે મેટું દેખાય એવી રીતે શિર ઉપરના કેશ સુંદર રીતે ઓળેલા હોય તેવા આવેલા છે. કપાળમાં ચાલે છે. કટિમેખલા ધારણ કરેલી છે. હસતે મોઢે, અને નીચી ઢાળીને, મહારાજ્ઞીએ જમણે પગ જમીન ઉપર મૂકેલી ગાદી ઉપર ટેકવેલે છે અને ડાબે પગ વળાંક સાથે બેસવાની ગાદી ઉપર રાખે છે. ગળામાં સેનાની ખૂબ જાડી એવી ચાર શેરની કંઠી પહેરેલી છે અને બીજો ખૂબ જાડા ત્રણ શેરને ઠેઠ નાભિ સુધી લટકતા સેનાને હાર પણ પહેરેલે છે. એણે બંને કાનની ઉપરના ભાગમાં ચાર લાઈનમાં હીરામતથી ભરેલા આભૂષણની સાથે કાન નીચે લટકતાં ડમરુ આકારનાં સેનાન કુંડળ-સમાં આભૂષણ પહેરેલાં છે. ખભા નીચેના બંને હાથ ઉપર સેનાન મથકા-આકારનાં ગળાકાર કડી તેમજ હાથની કાંધ ઉપર સોને પિચ બંગડીઓ તેમજ બંને પગમાં સેનાના જડ સકળ તથા પગના પચા પહેરેલા છે. કેડ ઉપર સેનાની કટિમેખલા ધારણ કરેલી છે. શરીર ઉપર બારીક વસ્ત્ર રેશમી જેવું પહેલું છે, પ્રતિમાની નીચેના ભાગમાં ગાદીની નીચેના ભાગમાં બંને છેડે બંને બાજુ મંગલ વાલ
માલમ

Page #7

ખાવતી તે ભૂગળ વગાડતી એ સેવિકાઓ ખેડેલી છે અને વચ્ચેના ભાગમાં ડાબા પગની નીચે બેઠેલી સેનિસ પ્રાથના કરી રહી હાય એમ લાગે છે, આ મૂર્તિના પગ તેમજ અન્ય ભાગે ખાડિત પણ છે,
અતુ ધરતી તા વારાફેશ કરતી જ હોય છે. વ્યક્તિ અને સ્થળાને ઉદય જ્યારે પરાકાષ્ટાએ પોંચે છે. ત્યારે એના વિનાશ મશે” કાઈ ને કાઈ કારણ—નિમિત્ત બની કલ`ક વહારતુ' જ હોય છે. રાણીની વાવ મોટા પ્રચંડ પૂરને કારણે એનાં રેતી અને કાંપ કચરાના ઢગથી પુરાઈ ગયેલી હતી. ત્યારનાદ એના ઉપર વર્ષો વીતતાં અન્ય રેતી તથા કચરો વધુ ને વધુ હલવાતાં સાવ ઉપર રહી ગયેલા વાવના ધૂમટ, એકાદ બે માંડવીએ, પ્રવેશદ્વાર વગેરે પશુ ધાવાણુથી ધોવાઈને ઊખડી પડતાં, તણાઈ જતાં નાશ પામેલ હોઈ શકે. એના રજ્યામા ખસી રહેલા અવશેષ (સં. ૧૮૧૨ પછી) શિલ્પા પારા ખભા વગેરે નકામા છે એમ માની જેને જરૂરત હતી તે લોકો ઉઠાવવા વાગ્યા! ાઈએ પાંતાના નામનુ' નવીન સ્થાપત્ય બાંધવા આ વાવના દેખાતા બહારના તમામ પથ્થરા સ્તંભો માળા ને ઉઠાવી, ત્યાંથી ખસેડી લઈ એ વાવનાં પથ્થર અને ખભસ્મથી નવીન વાવ ખધિી, જે બહારસિંગ ખારાટની વાવ' તરીકે એળખાવા લાગી.”
સ્થાપના તા. ૧૧-૧૦-૨૭
ઋતમાં એટલું જ કે અગિયારમી સદીના ખાળ ચરણમાં શાસ્ત્રોની પરિપાટી મુજબ ખંધાયેલી મહાશની ઉદયમતિની વાવ'તુ' ભારક*--કથાસ્થાપત્ય એ સમયમાં ગુજરાતમાં તે ખરું જ, ઉપરાંત ભારતવષ અરમાં પણ અજોડ હતુ, સવેર્વોત્કૃષ્ટ ક્લાસ ંસ્કૃતિનું પ્રતીક હતુ ડે, વાડી, હનુમાનપાળ, ‘સવિતાસદન’, વડાદરા-૩૯ ૦ ૦ ૧૭
સને ૨
ધી બરાડા સીટી કા-ઓપરેટિવ બૅન્ક, લિ.
:
જિ. સિક્સ સસ્થાવસાહત, રાવપુરા, વડાદરા-૩૯૦૦૧ શાખા : ૧. સરદ્વારભવન, જ્યુબિલી બાગ પાસે, ટે. ન’. ૫૪૧૮૨૪
૨. પથ્થરગેટ પાસે, ટૅ. ન. ૫૪૧૯૩૧
૩. તેગજ, ચર્ચની સામે, ટે. નં. ૩૨૯૩૬૪
૪. સરદાર છાત્રાલય, કારેલીબાગ, ટે. નં. ૬૪૮૧૨
પુ. ગારવા શાખા, જાતનાકા પાસે, વડાદરા ટેન. ૩૨૮૩૪૯ દરે પ્રકારનું બૅન્કિંગ કામકાજ કરવામાં આવે છે.
કાંતિભાઈ ડી. પટેલ
મંત્રી : ચ”દ્રકાંતભાઈ ચુ. પટેલ
પ્રમુખ : કીકાભાઈ પટેલ
માર્ચ/૧૯૯૧
ફોન : ૫૫૩૨૯૧/૫૫૮૩૫૦
મિ

Page #8

જામનગર રાજ્ય પ્રજા પરિષદની લડત
છે. મહેબૂબ દેસાઈ મૂળ નવાનગરી અને હાલ જામનગર તરીકે ઓળખાતા સૌરાષ્ટ્રના આ દેશી રાજયમાં ઈ. સ. ૯૦૭ માં જામ રણજિતસિંહ ગાદી પર આવ્યા હતા. જામ રણજિતસિંહ પ્રખ્યાત ક્રિકેટિયર હતા, પણ પ્રજા પર ભારે કરવેરા નાખી અપ્રિય થયા હતા. ઈ. સ૧૯૨૩ માં ૧૦ વર્ષની ઉંમરે અવિવાહિત નમસાહેબનું અવસાન થયું. જામ રણજિતસિંહ પછી એમના ભત્રીજા દિગ્વિજયસિંહ ઈ. સ. ૧૯૩૩ માં ગાદી પર આવ્યા. એમણે ઈ. સ૧૯૪૮ સુધી શાસન કર્યું. એમના શાસનકાલ દરમ્યાન પણ પ્રજજાગૃતિને દાબી દેવાના વિવિધ પગલાં લેવામાં આવ્યાં.
રાષ્ટ્રિય સ્વાતંત્ર્ય ચળવળની સૌરાષ્ટ્રનાં અન્ય દેશી રાજ્યની જેમ જ જામનગર રાજ્યમાં પણ અસર થઈ હતી. પ્રજામાં આવેલ જાગૃતિને કારણે જામનગર રાજ્યની પ્રજા પણ રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં રસ લેવા લાગી હતી. ઈ. સ. ૧૯૨૮માં પંડિત જવાહરલાલ નહેરના અધ્યક્ષસ્થાને રાજકોટમાં મળેલ ઠિયાવાડ યુવા પરિષદમાં ભાગ લેવા જામનગરની પ્રજા થનગની રહી હતી, પરંતુ કાઠિયાવાડ યુવક પરિષદમાં પિતાના રાજ્યની પ્રજા ભાગ ન લે એ માટે મહારાજા જામ રણજિતસિંહે કડક પગલાં લીધાં હતાં.
સ્વાતંત્ર્ય-ચળવળના એ યુગમાં પ્રજાજાગૃત્તિને લાંબા સમય સુધી દમનના હથિયારથી દાબી રાખવી શકય ન હતી, જામનગર રાજ્યની તાનાશાહી નીતિને કારણે પ્રજા પર થતા અત્યાચારના વિરોધમાં પ્રજાગૃતિ અસ્તિત્વમાં આવી રહી હતી. એવા સમયે શ્રી મગનશી રૂપશી, શ્રી ગોકળદાસ હીરજી અને શ્રી રામલાલ નામની નિર્દોષ વ્યક્તિઓ પર જમ આચરી એમને રાજ્ય કેદમાં પૂર્યો. આ ઘટનાના મગ્ર સૌરાષ્ટ્ર માં ગંભીર પ્રત્યાઘાત પડયા. શ્રી અમૃતલાલ શેઠ, શ્રી બળવંતરાય મહેતા, શ્રી કક્કલભાઈ કોઠારી વગેરે જેવા કાઠિયાવાડના ૩૦ અગ્રગણ્ય આગેવાનોએ જામનગરના આ બન્ને નિર્દોષ નાગરિકે પર થયેલા અત્યાચાર સામે જામનગર બેડીબંદર સત્યાગ્રહમાં જોડાવ એક અપીલ બહાર પાડી હતી. આ અપીલામાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે “જામનગર રાજ્યના અન્યાય અને જુલ્મને શિકાર થઈ પડેલા એ ત્રણે નિર્દોષ જુવાને નામે કાઠિયાવાડના જાહેર જીવનને રૂંધવાને જે અઘટિત પ્રયત્ન બા પગલી દ્વારા જામનગર કરી રહ્યું છે તેની યાદ આપીને અને બેજવાબદાર રાજ્યને લેકમતને માન આપતાં કરવાને આ અસરકારક માર્ગ અવશ્ય લેવું જોઈએ, એ વાત સૌના લક્ષ પર લાવીને સમરત કાક્ષિાવાડ વતી કાઠિયાવાડના તમામ દેશપ્રેમી વેપારીઓની પાસે અમે માનપૂર્વક માગીએ છીએ કે એ જામનગર બંદરથી આવતા તમામ માલ લેવો બંધ કરે. કાઠિયાવાડનાં તમામ પ્રજાતેને અમે વીનવીએ છીએ કે એઓ જામનગર બંદરથી આવતા માલ ખરીદવાનું બંધ કરે.”
આમ સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રના આગેવાનો જામ રણજિતસિંહની અત્યાચારી શાસનનીતિ સામે લડત ચડયા, આથી જામનગરની પ્રજાને પણ પિતાના અધિકારોની પ્રાપ્તિ માટે જેહાદ જગાડવાની પ્રેરણા અને પ્રત્સાહન પ્રાપ્ત થયાં. પરિણામે જામનગર પ્રજામંડળની કાર્યવાહક સમિતિની બેઠક બોલાવવામાં આવી, જેમાં ૬, ૭ ઑગસ્ટ, ૧૯૩૧ ના રોજ મુંબઈ મુકામે જામનગર પ્રજાપરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ભરવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું. સ્વાગત-સમિતિના સભ્યની ચૂંટણી કરવા જામનગર પ્રજામંડળની કાર્યવાહક સમિતિ અને પ્રજાપરિષદની સ્વાગત સમિતિની સંયુક્ત સભા ૨૩ જુલાઈ, ૧૯૩૧ ને રોજ બેલાવવાનું પણ આ જ બેઠકમાં નક્કી થયું. પથિક
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #9

આમ જામનગર રાજ્ય પ્રજા પરિષદના પ્રથમ અધિવેશનની તડામાર તૈયારીઓ જામનગર અને મુંબઈમાં શરૂ થઈ. જામનગર રાજ્ય એને તેડવાના શક પ્રયાસ પણું શરૂ કર્યા, પરંતુ એમાં એને કેઇ ખાસ સફળતા પ્રાપ્ત થઈ નહિ, કારણ કે અધિવેશનનું સ્થળ જામનગર બહાર મુંબઈમાં હતું. ૬ ઑગસ્ટ, ૧૯૧ ના રોજ મુંબઈ મુકામે જામનગર પ્રજાપરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન થયું. પરિષદના પ્રમુખશ્રી જમનાલાજ મહેતા હતા, જ્યારે સ્વાગત-પ્રમુખ શ્રી વિઠ્ઠલદાસ દાદર ડેવિંદજી હતા. પ્રમુખ અને સ્વાગત-પ્રમુખે પિતાના વકતવયમાં જામનગર રાજ્યના શાસક જામ રણજિતસિંહની જુમી અને અત્યાચારી નીતિને વખોડી કાઢી હતી. સ્વાગત–પ્રમુખશ્રી વિઠ્ઠલદાસ દામોદર ગોવિંદજીએ પિતાના પ્રવચનમાં કહ્યું કે “જામસાહેબ રણજિતસિંહજીએ ગાદી પર આવી, પ્રજાને રાજ્યતંત્રની કેળવણી આપી જવાબદાર રાજ્યતંત્ર આપવાને બદલે પ્રજાને તદ્દન દબાવી દીધી છે. પચીસ વર્ષ એમને ગાદી પર આવ્યું વીતી ગયાં છે છતાં પ્રજામતને કચડી નાખવા સામ દામ દંડ અને ભેદ એ સને ઉગ એમણે કર્યો છે.”૮
પ્રજાપરિષદના પ્રમુખશ્રી જમનાલાલ મહેતાએ પણ પિતાના પ્રવચનમાં જણાવ્યું કે “જ્યાં રાજા લખલૂટ ખર્ચ કરે છે, જ્યાં કરના બેજા અ ા છે, જ્યાં જિંદગીની જરૂરિયાતના ઈજારા અપાય છે, જયાં પ્રજાની સ્વતંત્રતાનું સતત દમન કરવામાં આવે છે, જ્યાં રાજાના અંગત ફાયદાને કાયદે ગણવામાં આવે છે ત્યાં લોકેની ઈચ્છા પ્રમાણે રાજ્યતંત્ર ચાલે એ સ્વનું છે. બેજવાબદારી એ જામસાહેબને મુદ્રાલેખ છે. જોહુકમી એ જામસાહેબનું બીજું નામ છે. વિલાયતમાં મેળવેલ ઉચ્ચ શિક્ષણ અને જિંદગીભરતી - યુરોપની મુસાફરીઓથી જામસાહેબના માનસમાં યત્કિંચિત્ ફેરફાર થશે એવી આશા રાખવી એ કેવળ કાલક્ષેપ કરવા જેવું છે.”૯
આ અધિવેશનમાં કુલે ૧૪ ઠરાવ પસાર કરવામાં આવ્યા હતા, જેમાં સર્વ પ્રથમ અગત્યને ઠરાવ જવાબદાર રાજ યત્રને લગતું હતું. આ અંગે જણાવવામાં આવ્યું હતું કે “નવાનગર સંસ્થાનની પ્રજા માટે સંપૂર્ણ જવાબદાર રાજ્યતંત્ર અને સેક્સનાત્મક રાજતંત્ર મેળવવું એ આ પરિષદનું મુખ્ય ધ્યેય છે.”
આ ઉપરાંત જામસાહેબ એક લાખનું સાલિયાણું સ્વીકારે, ઈજારા-પદ્ધતિ કાઢી નાખે, તતકાળ રાજ્યમાં ધારાસભા સ્થાપે, વિલાયતની ખર્ચાળ સફરો બંધ કરે અને પ્રજાના ફન્ડને જાહેરમાં હિસાબ આપે વગેરે પ્રજાકીય ઠરાવ પણ આ પરિષદમાં પસાર કરવામાં આવ્યા હતા. અધિવેશન પછી જામનગરના આગેવાનોએ ઠરાના અમલીકરણ માટે સક્રિય પ્રયાસે પણ હાથ ધર્યા હતા.
આમ જામસાહેબના જમા-અત્યાચાર સહન કરતી જામનગરની પ્રજામાં ચેતના પ્રગટી. આ ચેતનાને જીવંત રાખવામાં જામનગર રાજ્ય પ્રજાપરિષદના આગેવાને સતત જાગ્રત રહ્યા હતા, જામનગર રાજય પ્રજા પરિષદના પ્રથમ અધવેશત પછી અસ્તિત્વમાં આવેલ રાષ્ટ્રવ્યાપી મીઠ-સત્યાગ્રહ૧૯૩૦-૩૨)માં જામનગરની પ્રજા તેમ આગેવાનોએ પોતાને ફાળે નોંધાવ્યો હતો. ૧૫ મીઠા-સત્યાગ્રહ પછી સૌરાષ્ટ્રના દેશી રાજ્યમાં જવાબદાર રાજ્યતંત્ર માટેની લડત શરૂ થઈ હતી. આ સમયે જામનગરમાં પણ પ્રજા જામત બની હતી, આથી જવાબદાર રાજ્યતંત્રની લડત પિતાના રાજયમાં ચલાવવા જેટલી નૈતિક હિંમત જામનગરની પ્રજાએ કેળવી હતી. જામનગરના આગેવાનોએ આ સમયે જામનગરમાં જ જામનગર પ્રજા પરિષદનું અધિવેશન ભરીને જવાબદાર રાજ્યતંત્રની માગણી જામસાહેબ દિગ્વિજયસિંહજી પાસે કરવાનું નક્કી કર્યું. જામનગરના કાર્ય કરે અને આગેવાનોએ પ્રજાપરિષદના પ્રચારનું કાર્ય ઉપાડી લીધું. પ્રજન: આ જુવાળને દાબી દેવા જામસાહેબે અત્યાચારનું હથિયાર માર્ચ ૧૯૯૧
પથિક

Page #10

ઉપાઉં. પરિષદના કાર્યકરે જયાં જયાં જતા ત્યાં ત્યાં રાજ્યના ગુંડાઓ એમને મારીને ભગાડી મુકતા. શ્રી શાંતિલાલ દલાલ નામને એક જુવાન જામનગર રાજ્યનાં આટોટ-તરફી ગામડાઓમાં પરિષદને પ્રચાર કરતા હતા તેને ગુંડાઓએ અતર્યો ને માર મારી ધમકી આપી કે “પરિષદનું કામ છોડી દે, નહિ તે તારી ખેર નથી.” ૨૫ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૮ ના રોજ જામનગરના યુવકે શ્રી રૂપશી નજરઅલી, શ્રી કેશવલાલ કુંડળિયા, શ્રી લાલજીભાઈ, શ્રી ચુનીલાલ પિપટ, શ્રી મગનલાલ ચાંદલિયા વગેરે પરિષદના પ્રચારાર્થે ભાણવડ ગયા હતા ત્યાં સભા ભરી ત્યારે ત્યાં પણ રાજ્યના ગુંડાઓ તુટી પડયા. એમણે યુવકોને તેમજ સ્થાનિક કાર્યકર શ્રી બાબુભાઈ ઘેલાણી અને શ્રી દલપતભાઈને એ માર માર્યો કે એમને જામનગરની હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવા પડથા. લેકે જામસાહેબ પાસે આ અંગે દાદ માગવા ગયા તે દાદને બદલે ડામ આપતા જામસાહેબે કહ્યું: “મને પણ સત્યાગ્રહ આવડે છે, હું કુવા દવાખાનાં બધું જ બંધ કરાવી દઈશ.”
આ જ રીતે જામનગર પ્રજાપરિષદનો પ્રચાર કરવા ગયેલ જામનગરના અગ્રગણા સેનાની શ્રી લવલપ્રસાદ ફૂલચંદ શાહ(૮૦૧ થી ૧૯૮૩), ધુતારપુરમાં ગુંડાઓએ સખત માર મારી બેભાન કરી મૂક્યા હતા. કાલાવડમાં પરિષદને પ્રચાર કરવા ગયેલા બે સ્વયંસેવક શ્રી શંકરલાલ અને શ્રી કનભાઇને પોલીસે સીસાના ગઢાવાળી લાકડીથી એવા તો માર્યા કે એ બેભાન બની ગયા. એ સ્થિતિમાં જ એમને ઢસરડીને ખાડામાં નાખી દેવામાં આવ્યા. ભાનમાં આવ્યા પછી પણ એનાં સાથળ પગ અને કમર વગેરે એવા સજી ગયેલાં છે એઓ ચાલી શકે એમ ન હતું. આસપાસનાં ગામડાના લોકોએ એમને ગાડામાં નાખી ગામમાં પહોંચતા કર્યા હતા. એ જ રીતે ખાનકોટડાના પટેલ મૂળજીને ઉતારે બોલાવી પિલીએ એમને નેતરની સોટી ને મડદા-પાટુથી માર મારી અધમૂઓ કરી નાખ્યા. શ્રી અમરશીભાઈને તે એક પસાયતે છરી લઈ મારવા દેવ્યો હતો. જે બીજા સાથીદારો વચ્ચે ન પડ્યા હતા તે અમરશીભાઈના રામ રમી જાત, બાલંભા વિભાગમાં તે રેવન્ય કમિશનર શ્રી. ધનજીભાઈએ પોતે જુહમે કરવામાં કશું બાકી રાખ્યું ન હતું. પરિષદ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવનાર બે પટેલે રણછોડ પાંચા અને કેશવજી ડાહ્યાને નેતરની સોટીઓથી ફટકારી ગડદાપાટુ મારવામાં આવ્યાં હતાં. કેશવજીને એની જ પાઘડીથી બાંધી ઊંધે માથે લટકાવ્યો હતો અને ધમકી આપતા કહેલું કે “પરંષદની ચળવળમાં ભાગ લેશે તે તમારી ઘર પણ બાળી નાખીશું.'
રાજ્યના આવા અમાનુષી અત્યાચારે છતાં જામનગર રાજ્ય પ્રજાપરિષદના કાર્યકરોએ પરિષદના પ્રચારનું કાર્ય ચાલુ રાખ્યું હતું. પરિષદના કાર્ય કરો. પરિષદની પ્રચારસભાઓમાં જામસાહેબને કુટુંબની અંગત ટીકાઓ કરે છે એવી વાત સરાર પટેલને કાને ગઈ, આથી એમણે જામનગરના આગેવાન શ્રી વીરચંદભાઈ શાહને ૧૭–૧–૧૯૩૯ ના પત્ર દ્વારા પરિષદના પ્રચારમાં મર્યાદા જાળવવા અંગે લખતા જણાવ્યું કે “મનગરમાં આ૫ણા કાર્યવાહકે પપૈકી કેટલાક મર્યાદા છેડી જામસાહેબની અને એમના કુટુંબની અંગત ટીકાઓ અને અયોગ્ય ચેષ્ટાઓ કરે છે. કોઈ પણ રાજ્યમાં આ પ્રકારના પ્રચાર થાય તે એ કે એ આપણું કર્તવ્ય છે. મને લાગે છે કે જામનગરમાં આપણે કાર્યવાહક સીધા રહેશે તે આપણે ભાગે સરળ કરી શકીશું. કામ બગડવું જોઈએ નહિ. જામનગરની વસ્તુસ્થિતિ જાણવાની અને આપણે શું કરવું જોઈએ એ નક્કી કરવાની જરૂર છે. એ ખાતર તમે જામનગરના મુખ્ય કાર્યકર્તાઓ ભાઈ ગોકળદાસની સાથે ભસત કરી, કેણ દેણ છે એ નક્કી કરી, દસ-પંદર આગેવાનોને લઈ તા ૨૪ થી ૨૮ સુધીમાં એક દિવસ અહીંયા આવી જશે. ભાઈ લવલપ્રસાદને સાથે લેતા આવશે. ૧૫ : પથિક
માર્ચ ૧૯૯૧

Page #11

આ પત્ર મળતાં જામનગરના માગેવાને શ્રી વીરચંદ્રભાઈ શાહુ, શ્રી વિઠ્ઠૠદાસ દામાદર, શ્રી લવણુપ્રસાદ શાહુ વગેરે સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલને મળ્યા. આ બેઠકમાં જામનગર રાજ્ય પ્રાપરિષદની ચળવળ રાજ્યની અ ંગત ટીકા કર્યા વગર સયમિત ધોરણે સરદાર પટેલના માર્ગદર્શન નીચે ચલાવવાનું નક્કી થયું'. જામનગર પરત માથી શ્રી વીરચ'ભાઈ શાહે જામનગર પ્રાપરિષદના કાર્યકરી ભેગ એક નિવેદન બહાર પાડયુ", જેમાં જણાવવામાં આવ્યું કે આથી પરિષદના સર્વે કાર્યકરાને આગ્રહપૂર્વક સૂચના આપવામાં આવે છે કે બીજી સૂચના મળતાં સુધી એએએ ભાષણ કરવાં નહિ, પણ પરિષદની પત્રિકાઓ જ વાંચવી. આશા રાખવામાં આવે છે કે કાઈ પણ કાર્યકર આ સૂચનાનું ા વન નહિ કરે.’૧૬
કાઠિયાવાડનાં દેશી રાજ્યામાં ચાલેલી જવાબદાર રાજ્યતંત્ર માટેની લડતોમાં સરદાર પટેલનુ વલણુ રાજ્ય સાથે વિચાર-વિમર્શ દ્વારા શાંતિથી જેટલું મળે તેટલુ પ્રથમ લઈ લેવાનું હતુ. એ પછી જ લડતના હથિયારને ઉપયોગ કરવા એએ! ઈચ્છતા હતા. માટે જ એમણે મીરચ`દભાઈ શાહને ૨૯-૧-૧૯૩૧ ના પત્રમાં લખ્યું હતુ કે “હમળ્યાં પરિષદનું કાર્ય બે મહિના થાભાષી દેશો તા હરકત નથી. મારી સલાહ છે કે આપણે હમણાં જામસાહેબને પૂરતા સમય આાપવા. દરમ્યાન ખેડૂતને રાહત અપાવવા જેટલું કરી શકાય તેટલું કરવું, બાકીનુ એમની સાથે વાટાધાટ કર્યા પછી નક્કી કરીશું, પણ હમણુ! પ્રજાપરિષદનું મુક્ષતવી રાખવાની મારી ઈચ્છા છે.”૧૭
સરદાર પટેલના આ સૂચન પછી પરિષદના પ્રચારનું કાય' થાડુ' ધીમુ પડ્યું. જામસાહેબ સાથે વાટાઘાટો શરૂ થઈ અને તે સમાધાન થયું. એ મુજબ પરિષદ મે માસમાં તા ૧-૨ ના રાજ ભરવી. આ શરતને સ્વીકાર આગેવાામે કર્યા. એની સામે જામસાહેબે નીચે મુજબના હક્કો આપવાનુ” સ્વીકાયુ' :
(૧) ખેડૂવાની ફરિયાદોની તપાસ માટે સમિતિ નીમવી, એમાં ત્રણ સભ્યા પરિષદના, ત્રણ તટસ્થ અને રાજ્યના ત્રણ સભ્યે રાખવામાં આાવશે. સમિતિના પ્રમુખ તરીકે દીવાનસાહેબ રહેશે. (૨) રાજ્યે પ્રજાપરિષદના સહ સ્વીકાર કરવા,
(૩) પ્રજાકીય સુખરાઈની સ્થાપનાની જાહેરાત કરવી અને એનુ બધારશુ પ્રા તેમજ રાજ્યના પ્રતિનિષિઓએ મળીને તૈયાર કરવુ.૧૮
મા સમાધાન પાછળ જામસાહેબની ચાલ હતી. એ પરિષદને ભાંગી નાખવા માટે તૈયારીને સમય મેળવવા ઈચ્છતા હતા તેથી એમણે સમાધાન થતાં ગરાસદારામાંથી જીવાનેાને પસંદ કરી 'તોફાન'ની તાલીમ આપવાનું શરૂ કર્યું.. ખીજી બાજુથી મુસ્લિમ અને અશ્માને પરિષદના ઉર્જાળયાત નગ સામે ઊભા કર્યાં, પરિષદ મળવાને દસ દિવસ બાકી હતા ત્યારે તા. ૨૦ એપ્રિલ, ૧૯૩૯ ના રાજ
આ ગુંડાગીરીને પ્રથમ અંક શરૂ થયા. રાજ્યનાં જુદા જુઈ ખાતાંઓમાં કામ કરતા ક્રમચારી, પસાયતાઓ, રસ્તામાંધકામના મજૂરી, સુધરાઈના મુસલમાન પટાવાળા ને આમરખેવાના મિયાણાએ તથા પાટણ રસાલાના ગિરાસદાર ભાઈઓને તૈયાર કર્યાં. એમના હાથમાં લાકડી તલવાર ભાલા અને છરીઓ આપ્યાં. ખંભાળિયા દરવાજાથી એ હાર માસેાનુ' એક સરઘસ દેકારા કરતુ જામનગરના મુખ્ય માર્ગો પરથી પસાર થયું. રસ્તામાં જે કાઈ ખાદીટાપીવાળા મળ્યા તેમની ટાપી ઉડાડી દીધી, એમને માર માર્યાં. એમાંના કેટલાકની સાઈકલે તેડી નાખી, કેટલાકની દુકાનો તૂટી. પરિષદ મુર્દાબાદ' અને ‘જામસાહેબ ઝિન્દાબાદ'ના પોકાર કર્યો. આ ગાઝારા દિવસે મુસ્લિમે ગરાસદાર! મને ખીજા ભાડૂતી માણસેએ ઘણુા નિર્દોષ માણુને પશુ રીથી ઘાયલ કરેલા. એમની લૂંટ
માર્ચ/૧૯૯૧
પાંચ

Page #12

ફાટથી ઘણું પાયમાલ થયા. શહેર આખામાં રણ અને ભયનું વાતાવરણ ફેલાઈ ગયું. આ ઘટનાની ફરિયાદ કરવા આગેવાને જ્યારે જામસાહેબ પાસે ગયા ત્યારે એમણે છડે જવાબ આપતાં કહ્યું,
તમે લોકો સરઘસ કાઢો ને એ ન કાઢે ? અમે કેવી રીતે એમની સામે મનાઈ હુકમ કાઢી શકીએ ?” રાજ્યના આવા જવાબથી રોષે ભરાયેલા પરિષદના કાર્યકરે અને પ્રજાએ રાજ્યની આ ગુંડાશાહી સામે સખત હડતાલ પાડી. ૨૦ માર્ચથી ૨૯ માર્ચ, ૧૯૩૯ સુધી સતત નવ દિવસ જામનગરની બજારમાં સ્મશાનવત શાંતિ છવાઈ ગઈ, ૧૯ સરદાર પટેલને જામસાહેબની ગુંડાશાહી અને હડતાલની જાણ થતાં એમ શ્રી વીરચંદભાઈને લખ્યું કે છ દિવસથી હડતાલ છે એ ખબર છાપાથી જાણ્યા. આશા છે કે પરિષદનું કાર્ય નિર્વિઘ પાર પડશે. જોકે મક્કમ હશે તે બધું ઠીક થશે. “બેડી બંદર બહિષ્કારને વિચાર ચાલી રહ્યો છે.”
નવ દિવસ ચાલેલ સખત હડતાલને કારણે જામસાહેબની સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં બદનામી થઈ. આ ઉપરાંત જામસાહેબના અત્યાચારના વિરોધમાં ફરી એક વાર રાષ્ટ્રિય કક્ષાએ જામનગર બેડીબંદર બહિષ્કાર' અંગે વિચારણા શરૂ થઈ, આથી જામસાહેબે પરિષદના આગેવાનો સાથે સમાધાનકારી વલણ અખળ્યું. રાજ્ય હવે પછી કઈ જુમે આચરણે નહિ તેમજ જેમને નુકસાન થયું છે તેની તપાસ કરવામાં આવશે, એવી બાંહેધરી રાજ્ય તરફથી આપવામાં આવી. આમ પરિષદ પ્રત્યે જામસાહેબનું વલણ બદલાયું તેથી નક્કી થયેલ તારીખ ૧,૨ મેં, ૧૯૩૯ ના રોજ જામનગરમાં જામનગર રાજય પ્રજાપરિષદનું અધિવેશન મળ્યું. પરિષદના પ્રમુખ શ્રી વિઠ્ઠલદાસ દાદા ગોવિંદજી હતા, જયારે સ્વાગત– પ્રમુખ શ્રી વીરચંદ પાનાચંદ શાહ હતા. ખજાનચી શ્રી મગનલાલ જગજીવતું તથા સ્વાગત–મંત્રી શ્રી ગોકળદાસ હીરજી ઠક્કર હતું. પરિષદના અધિવેશનને મહાત્મા ગધિીજીએ ખાસ સંદેશો પાઠવેલેઃ “જામનગરનાં ભાઈ-બહેને પ્રત્યેઃ બીજું કાંઈ ન કરી શકે તે કાઠિયાવાડી શુદ્ધ ખાદી ધારણ કરી ગરીબો સાથે તમારું ઐક્ય સિદ્ધ કરજો.”૨૧
પરિષદમાં સ્વાગત–પ્રમુખ અને પ્રમુખશ્રીનાં ભાષણ પછી ઠરાવ પસાર કરવાનું કાર્ય શરૂ થયું. શ્રી વેણીભાઈ બુચ, શ્રી ગોકળદાસ હીરજી ઠક્ક, શ્રી ખુશાલચંદ દયાળજી મહેતા, શ્રી મગનલાલ જોશી, શ્રી રામકૃષ્ણ ખમાર વકીલ, શ્રી વિઠ્ઠલદાસ જેરાજાણું વગેરે તરફથી જુદા જુદા ઠરાવ રજૂ થયા. ચર્ચા-વિચારણાને અંતે બહુમતીથી એ ક પસાર થયું. પસાર થયેલા અગત્યના ઠરાવો નીચે મુજ ! હતા ?
(1) પ્રજાની જવાબદાર રાજ્યતંત્રની માગણીને રાજ્ય તુરત સ્વીકાર કરવો. (૨) ખેડૂતેની વિટીના દરમાં રાહત આપવી. (૩) રાજ્ય ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગના વિકાસમાં શક્ય તમામ સહાય કરવી.૨૨ આ રીતે જામનગર રાજય પ્રજાપરિવદની પુર્ણાહુતિ થઈ, પરંતુ પરિષદના કાર્યકરોનું કાર્ય ચાલુ
પરિષદમાં પસાર થયેલા ઠરાના અમલીકરણનું અને પરિષદને સંદેશ ગામેગામ પહોંચાડવાનું કાર્ય કાર્યકરોએ ઉપાડી લીધું. શ્રી વીરચંદભાઈ શાહે આ હેતુથી જ જામપુર લાલપુર અને ભાણવડની મુલાકાત લીધી હતી. એ સમયે સભા-સરઘસની રામે મનાઈ કરી હોવા છતાં પરિષદના કાર્યકરને ગામડાઓમાં ઉમળકાભેર વધાવી લેવામાં આવતા. જામજોધપુરમાં શણગારેલા ૩૧ બળદ જોડેલા રથમાં શ્રી વીરચંદભાઈનું જંગી સરઘસ કાઢી લોકોએ સ્વાગત કર્યું. અન્ય સ્થળોએ પણ પરિષદના કાર્યકરોને આ જ રીતે વધાવી લેવામાં આવ્યા.
માર્ચ/૧૯૧

Page #13

આમ જામનગરની પ્રજાએ જામનગર પ્રાપરિષદના નેજાતઅે જામસાહેબના જુલ્મો અને અત્યાચારી શાસન સામે ટક્કર ઝીલી પ્રજાનગૃતિના સાચે પરચા જામસાહેબને બતાવ્યા હતા. ઠે. રૂવાપરી ભાગ, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧
પાટીપા
૧. જામનગરનું મૂળ નામ ‘નવાનગર’ હતુ.... ‘જામ' રાજામના નામ પરથી એનુ. નામ ‘જામ'નું નગર' એટલે કે ‘જામનગર' પડ્યુ.
૨. ગુજ. ડિ. ગૅઝેટેયર, જામનગર, પૃ. ૮૭
૩. કાફિયાવાડ યુવક પરિષદનું અધિવેશન રાજકેટના નૂતન થિયેટરના મકાનમાં ૩૧ સઁગરટ અને ૧, ૨ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૨૯ ના દિવસોમાં મળ્યું હતુ. વધુ વિગત માટે જું. જાની એસ. વી., કાર્ડિયાવાડ યુવક પરિષદ અને પ. જવાહરલાલ નહેરુ, ‘પથિક', દીપેાત્સવી અંક, એકટનવેમ્બર, ૧૯૯૦, રૃ, હર
૪. શાહુ કાંતિલાલ, સૌરાષ્ટ્રમાં ગાંધીજી, આશા અને પૂર્તિ, રાજકોટ જિલ્લા સહુકારી પ્રકાશન,
રાજકોટ, ૧૯૭૨, પૃ. ૨૫૦
૫. આ પછી જ જામનગર ખેડીબંદર–સત્યાગ્રહને માર ંભ થયો હતો. આ સત્યાગ્રહને કારણે તે જામ રજિતસિ ંહે ત્રğ નિર્દોષ નાગરિકા શ્રી મગનશી રૂપશી, શ્રી ગોકુળદાસ હીરજી અને શ્રી રામલાલને જેલમાંથી મુક્ત કર્યા હતા.
૬. ‘સૌરાષ્ટ્ર' (સાપ્તાહિક), રાપુર, ૧૮ જુલાઈ, ૧૯૩૧, પૃ. ૬૩૭
P. ‘સૌરાષ્ટ્ર', ૨૫ જુલાઇ, ૧૯૩૧, પૃ. ૭૦૫
૮, સૌરાષ્ટ્ર', ૮ ઑગસ્ટ ૧૯૩૧, પૃ. ૭૫૯
૯. એજન, પૃ. ૭૬૦
૧૦. ‘સૌરાષ્ટ્ર', ૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૯૩૧, પૃ. ૮૦૧
૧૧, જામનગરના સ્વાતંત્ર્ય-સેનાની શ્રી વીરચંદભાઈ પાનાચંદ શાહે ૧૯૩૦ના મીઠા-સત્યાગ્રહમાં મુંબઈની પ્રાંતિક સંગ્રામ-સમિતિના પ્રમુખપદે રહી લડતનું સ’ચાલન કર્યું." હતુ.
૧૨. શાહ જયાબહેન (સંપાદક), સૌરાષ્ટ્રના સ્વાત'ત્ર્યસૈનિકે તે લતે, સૌરાષ્ટ્ર રચનાત્મક સમિતિ સેવા ટ્રસ્ટ, રાજકાટ, ૧૯૮૮, પૃ. ૬૭
૧૩. શાહ લવણપ્રસાદ, એસી વર્ષના જીવનસ'ગ્રામનુ' સરહૌયુ, પ્ર. લવણુપ્રસાદ અમૃતમહેસ સમિતિ, મુંબઈ, ૧૯૮૦, પૃ. ૪૧
૧૪. શાહ કાંતિલાલ, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૨૫૧
૧૫ દેસાઈ જગન્નાથ (સંપાદક), સેવામૂર્તિ શ્રી વીરચંદ પાનાચંદ શાહ, પ્ર. વિનાદ વિ. શાઇ, મુંબઈ-૨૨, ૧૯૬૦, પૃ. ૧૨૨
:
૧૬. એજન, પૃ. ૧૨૭
૧૮. થાર્ જ હેત, સૌરાષ્ટ્રના સ્વાતયૌનિકા અને લતા, પૃ. ૬૯
૧૯. શ્રાદ્ધ કાંતિલાલ, પૂર્વક્તિ ગ્રંથ, પૃ. ૨૫૨
૨૦. દેસાઈ જગન્નાથ (સ‘પાદક), પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૧૨૫
૨૧. ગાંધીજીને અક્ષર દેહ-૬૯, નવજીવન પ્રકાશન મંદિર, અમદાવાદ, પૃ. ૩૪૪ ૨૨. દેસાઈ જગન્નાથ, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ
૧૨૧
માર્ચ/૧૯૯૧
૧૭. એજન, પૃ. ૧૫૪
પશિક

Page #14

ભારતીય શિ૯૫ અને ચિત્રકલામાં હાસ્યપ્રેરક દો
છે. થોમસ પરમાર ભારતીય શિલ્પ અને ચિત્રકલામાં અન્ય સેની સાથે હાસ્યરસને સ્થાન આપ્યું છે. હાસ્ય વિટંબણાભર્યા જીવનને હળવું બનાવે છે. હાસ્ય માણતી વખતે સર્વ પ્રકારની યાતનાઓ ભૂલી જવાય છે અને આનંદ અનુભવ થાય છે. એક આયરિશ પ્રાર્થનામાં હાસ્યને આત્માના સંગીત તરીકે બિરદાવ્યું છે અને દરરે જ એને માણુવાનું જણાવ્યું છે. ભારતીય કલામર્મજ્ઞ હાસ્યનું આ મહત્વ સમજતા હતા તેથી જ એમણે ભારતીય શિ૮૫ અને ચિત્રકલામાં હાસ્યને સ્થાન આપ્યું હતું, વાનરોની વિવિધ ચેષ્ટાઓ, વામન કદના અને તું દિલ (મેટા પેટવાળા) પુરુષે વગેરેનાં આલેખને દારા હાસ્ય નિષ્પન્ન થાય છે.
ભાર દૂતના શિલ્પમાં હાસ્યથંગનાં કેટલાંક દશ્ય કંડારવામાં આવ્યાં છે. એક દશ્યમ વાનરને એક મહાયક્ષના નાકમાં વાળ મેટા સાણસા વડે કાઢતા દર્દાવ્યા છે. યક્ષ ટિપિય પર બેઠા છે. યક્ષના મુખ પાસે ઊભેલા વાનરે સાણસાને મુખભાગ પકડયો છે. સાણસાની પકડમાં નાકને વાળ આવી ગયો છે. હવે એને ખેંચીને કાઢવાને છે. આ માટે સાણસે હાથીના પીઠ–ભાગે બાંધ્યો છે. તાથી આગળ વધે તો વાળ ખેંચાઈને બહાર નીકળે, આથી કેટલાક વાનરે હાથીને આગળ ધપાવવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. એક વાનર હાથીની પૂંછડીએ બચકું ભરી રહ્યો છે, એક હાથીના પેટમાં લાકડીને ગા મારી રહ્યો છે. એક રાંખ વગાડે છે, પરંતુ એ શંખના છેડાના ભાગેથી વગાડી રહ્યો : છે! એક વાનર યક્ષની સામે ટિપિય પર બેસીને યક્ષના હાથના નખ કાપી રહ્યો છે. બીજા એક દયમાં કેટલાક વાનર હાથી પર આરૂઢ થઈને એને કાબુમાં લાવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે. ડમર વગાડતા એક વનરને હાથીની સૂંઢ સાથે દોરડાથી બાંધેલું છે. એક વાનર દંતૂસળ પર પગ ટેકવીને હાથીના મસ્તક પર ઊભો છે. ગરદન પર બેઠેલે વાનર અંકુશ મારી રહ્યો છે. એની પાછળને વાનર વાજિંત્ર વગાડે છે. એની પાછળ બેઠેલે વાનર પૂછડી પકડીને ચડતા અન્ય વાનરને ધક્કો મારીને એને પાડવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે. ભારતનાં આ બંને દ હાસ્યવયંગથી પણ છે.
મહાબલિપુલ્મમાં પાંચ પાંડવોના રથ' નામના શેલેકીર્થ સ્થાપત્યે પૈકી કૃષ્ણમંડપમાં અજનતપશ્ચર્યાનું ભવ્ય શિપ કંડારેલું છે. આ દેશ્યમાં એક જગ્યાએ વાનર-કુટુંબનું આલેખન થયું છે. વાનર-બાલ સ્તનપાન કરી રહ્યું છે. માતા-વાનરની પાછળ પુરુષ-વાનર બે છે અને એ એના માથામાંથી જ કાઢી રહ્યો છે. “અર્જુન-તપશ્ચર્યાના આ ગંભીર પ્રસંગના આલેખનમાં વાનર-કુટુંબનું આ આલેખન હળવું હાસ્ય ઉપન્ન કરે છે
ગુજરાતનાં ચીલુક્ય-શૈલીના અનેક મંદિરોના મંડેવરમાં ઉદ્દગમની ઉપર બંને બાજુએ બેઠેલા બે વાનરેનાં શિલ મૂકેલાં હોય છે. બે પગે ઉભડક બેઠેલા વાનરેનાં આ શિપ પણ આ બાબતે ઉલ્લેખનીય છે.
શિલ્પકલાની જેમ ચિત્રકલામાં પણ વાનરોની રમૂજ પ્રેરક ચેષ્ટાઓનાં આલેખને થયાં છે. માલકાલ દરમ્યાન પંચતંત્રને “અનવારે સુહૈલી” નામે ફારસીમાં સચિત્ર અનુવાદ થયેલે તેના એક ચિત્રમાં કેટલાક વાનરેને વિવિધ ચેષ્ટાઓ કરતા દર્શાવ્યા છે. વડની વડવાઈઓ પકડીને ઝૂલતા, ઝાડની ડાળી વડે બીજાને મારતા, અન્યની પૂછડી પકડતા, તળાવમાં કૂદકો મારતા વાનરોની આલેખન દર્શકને મનોરંજન પૂરું પાડે છે. આ જ ગ્રંથના એક અન્ય ચિત્રમાં સાત રીંછ અને એક વાનરનું આલેખન
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #15

પણ હાસ્યપ્રેરક છે. “અકબરનામામાં નદીમાં ડૂબતા એક સેનાપતિનું ચિત્ર છે. આ ચિત્રની જમણી બાજુના ખૂણામાં વણજારનું આલેખન છે, જેમાં બે ઊંટની પીઠ પર મોટું પાટિયું મૂકેલું છે અને એની ઉપર એક વાનરને બેઠેલે દર્શાવ્યું છે. ટોને હંકારી જ વાનરનું આ આલેખન દર્શકો મિત કરાવી જાય છે. બહલી શૈલીના એક ચિત્રમાં માખણચોર કૃષ્ણનું આલેખન છે. બલરામના ખભે ચડીને કૃષ્ણ ઊંચે લટકાવેલા શીકામાંથી માખણ ચરી રહ્યા છે. બલરામની બાજુમાં એમને એક સાથીદાર શમે છે અને એની નજીક એક વાંદરું બેઠેલું દર્શાવ્યું, જે વાંદરું જમણે હાથ ઊંચે કરીને રોટલી ધારણ કરી રહ્યું છે, જાણે કે વાંદરું પણ આ ચેરીમાંથી પિતાને ભાગ માંગી રહ્યું છે ! - વામન અને દિલ પુરુષોનાં અલેખને પણ હાસ્ય નિપજાવે છે. આ પ્રકારનાં શિપે ભારપત્રક ભારવાહક કે કીચક તરીકે ઓળખાય છે. સામાન્ય રીતે મંદિરના સ્તંભેની ચિરાવટી ઉપર એ જોવા મળે છે. વામન કદ, મોટું પેટ, ફાટી ગયેલી આંખે, પહેલું થઈ ગયેલું મેં હાસ્યપ્રેરક છે, જા કે મંદિરની છતને ભાર વહન કરતાં એમની આ દશા થઈ છે! સચીન તેરણારના ભે
ઉપર પણ આ પ્રકારનાં શિલ્પ જોવા મળે છે. પશ્ચિમી ચાલુક્ય શૈલીમાં ઘડાયેલ પદ્મનિધિ અને " સંખનિધિને વામન અને તું દિલ દર્શાવ્યા છે.૮
' અજિંકાની ચિત્રકલામાં પણ વામન અને તું દિલ પુરુષોનાં હાસ્યપ્રેરક આલેખન છે. ગુફા નં. ૧૦ ના વરંડાની છત પર બે મિત્રો દર્શાવ્યા છે, જે ઠીંગણા અને મોટા પેટવાળા છે. આ જ છત પર મઘપાન કરતા બે મિત્રોનું આલેખન છે.• મઘના નશામાં ચકચૂર આ બંને મિત્રોનું આલેખન હાસ્યપ્રેરક છે. એક ચિત્રમાં વામન અને વંદિલ બે પુરુષો દર્શાવ્યા છે, જેમાંના એકના ગળામાં દોરડું બાંધેલું છે અને બીજો એ દેરડું ખેંચી રહ્યો છે. સરકસમાં જેકર્સ હસાવતા હેય એ પ્રકારનું આ આલેખન છે.
પ્રસ્તુત ઉદાહરણે જોતાં જણાય છે કે ભારતીય કલામાં માત્ર ગંભીર આધ્યાત્મિક કે કરુણ પ્રસંગે જ આલેખ્યા નથી, હાસ્યપ્રેરક આલેખનને પણ સ્થાન આપ્યું છે.
પાદટીપા ૧. અગ્રવાલ વાસુદેવ, “ઈન્ડિયન આર્ટ,” ચિ. ૬૪-બી ૨. એજન, ચિ. ૬૪-એ ૩. સોલા કમરિક્ષ, “ધ આર્ટ ઓફ ઈન્ડિયા, પઢ ૭૯ ૪. બાત ડગ્લાસ ઍન્ડ ગ્રે બેસિલ, ઈન્ડિયન પેઈન્ટિંગ' પૃ ૮૦ ઉપર પટ્ટ પ વિકિન્સન જે. વી. એસ, 'મુઘલ પેઈન્ટિંગ,” પદ ૩ ૬. સેન પ્રીતી, પેઈનિઝ ફોમ ધી અકબરનામા', ૫૬ ૨૪ ૭. બારેત ઍન્ડ ગ્રે, ઉપર્યુક્ત, પૃ-૧૭૦ ઉપરને ૫૬ ૮, શિવરામમૂર્તિ સી, નિરમાં કે જન આર્ટ, પટ્ટ ૨૭-૨૭૪ ૯. યઝદાની, “અજન્તા', ભાગ ૨ ૧૦. શેષ એ, “અજતા મ્યુરેસ, પદ ૪૩ ૧૧. એજન, ૫ટ્ટ ૩૯
અંક ૪, પૃ. ૮, લીટી ૪ થી- ચંદ્રગુપ્તની નીચે અનુક્રમે બિંબિસાર” અને “અશક” ઉમેરી લેવા. અંક , પૃ. ૭, લીટી ૭ હુમાયુની નીચે “અકબર' ઉમેરી દેવો. માર્ચ/૧૯૯૧
પથિક

Page #16

બે એતિહાસિક પાળિયા
3. એલ. ડી. જોશી મહી નદીના ઉત્તર કાંઠે રાજસ્થાન–વાગડનું વમાસા ગામ નાનકડું, પરંતુ એતિહાસિક મહત્વનું છે, એ જાગીરાનું તાજિમ ઠેકાણું રહ્યું છે. ગામના ચૌહાણ ઠાકુરને પગમાં સેનું પહેરવાની તજિમ તથા નગારબંધી દરજ્જો આપવામાં આવેલ. માનગઢની એતિહાસિક ઘટના વખતે અોના ઠાકર હાલસિંહજીએ પણ મહત્તવને ભાગ ભજવેલ, લાલસિંહજી દરબારની કચેરીમાં ભાંજઘડમાં મુખ્ય સ્થાન ધરાવતા હતા. ડુંગરપુરના દરબારની દસેરાની સવારીમાં વમાસાના જાગીરદાર ઘોડા પર નગારાના કે અને અહી નેજાના દબદબા સાથે નીકળતા.
આ જાણું સેળ કોટડીના ઉમરાવ તરીકે માન-મરતબો ધરાવતું હતું. પેશવાની ફિજ થ વેરાવવા વાગડ (ડુંગરપુર-વાંસવાડા) પર વારંવાર ધસી આવતી હતી. વિ.સં. ૧૮૬૨ ની સાલ(૧૮૦૬ સન)માં શિવાની ફોજે સલુમ્બર(મેવાડ)થી વમાસાના થાણા ઉપર ચડી આવી ગામની ઉત્તરે ગમેળા તળાવની રોહણમાં આવેલ “અજેળા'ના ડુંગર પાસે પડાવ નાખે. જાગીરદારને કહેણ મે કહ્યું કે તેજ-નગારાં સુપરત કરીને શરણે આવે. જે ઠાકુર નગારી આપી દે તે પેશવાના તાબેદાર બને. વમાસાના ઠાકુરના ભાયાત માવસુંગજી બહાદુર હતા. બે દિવસથી ફરજ પડાવ નાખીને પડી હતી અને હુમલો કરવા તૈયાર હતી. ભાવસુંગજી થાણાના સૈનિકેને લઈને, પિતે “ઠાકુર છું” એમ કહીને ફોજ સામે ગયા અને નગારાં નેજા નહિ આપી લડવા માટે તૈયારી બતાવી. બંને પક્ષે યુદ્ધ થયું અને કેટલાક લડવૈયા હણાઈ ગયા. પેશવાનું લશ્કર મેટું હતું. ભાવસંગજીના સાથીઓ મરી ખપા. ભાવસંગજી લડતા લડતા તળાવ તરફ વળ્યા. એમની પાણીદાર ઘોડી હણહણીને, દુશ્મનના ઘેરાને પાર કરીને તળાવમાં ઉમે તળાવે ચાલી નીકળી. પેશવાના સૈનિકે પણ પાછળ પડયા. મેળા તળાવની પાળ ચડતાં પથવાના આક્રમક ભાવસંગજી પર પાછળથી ટકે માર્યો. ઘેાડી પર પણ ઘા થયા, માવસંગજીનું માથું પડી ગયું, પરંતુ ઘાયલ ઘોડી ધડ લઈને ગામના ચોરા પાસે ઘોડાની ઘોડાર પાસે પહોંચી ગઈ. ઘેડી ત્યાં પડી અને ભરણ-શરણ થઈ. માવસંગજીનું ધડ પણ પાયગા (ડારી પાસે પડવું. માવસંગજીનાં પનીએ બે દિવસ સુધી પિતાને ચૂડલે અલગ ન કર્યો, જાગીરદારે ચંદ્રસૂરજની સાખે ભૂમિ માફી આપી પરવરીશને કોલ કર્યો ત્યારે ચૂડલાકર્મ કર્યું. માવસુંગજીને પાળિ બનાવીને ગામના દશા માતાના પીપળા આગળ ખડો કર્યો. સફેદ પથ્થરના પાળિયા પર ઘોડેસવારની આકૃતિ અતિ છે તેની નીચે દેવનાગરી લિપિમાં નિમ્ન લખાણ છે ;
“સંવત ૧૮૮૬ ના કારતક સુદી ૫ ને સૌઅણ ભાવસુંગજી કામ આવી વમાસાના...” ભાવસંગજીના વંશજેમાં લક્ષ્મણસેંગજી આજે પણ હયાત છે.
વાંસવાડા જિલ્લામાં આવેલ વિહીડા” નામના રાજપૂતનું લગ્ન મેડમાં થયું હતું, એની પત્ની સુંદર અને વીરાંગના હતી. પતનીનું આણું કરીને રાજપૂત પગપાળો આવી રહ્યો હતો. રસ્તામાં રાત પડી અને આગળ વધવું કઠિન હતું. એક આદિવાસીને ઘેર ઊતરવા માટે પૂછપરછ કરી. આદિવાસી ભીલ સ્ત્રી ડાકણી હતી. એણે ઘૂંઘટમાંથી ક્ષત્રાણીનું રૂપ જોયું. રાજપૂત દંપતીને ઓઢવા પાથરવાનું બિગ કરી આપ્યું, પરંતુ ડાકણ સ્ત્રી પોતાની જાત પર કાબૂ રાખી શકી નહિ અને ક્ષત્રાણી પર પરિક
માર્ચ/૧૧૯૯
.
૧૩

Page #17

પિતાને જીવ લગાવ્યો. અર્ધરાત્રિએ ઊડીને ભીલ સ્ત્રી વૈરાગ્ય અને શૌર્યનાં ગીત ગાતી વંટી દળવા બેઠી ઘંટી રવ સાથે ભીલ સ્ત્રીને મધુર, પરંતુ કરુણ સ્વર સાંભળીને રાજપૂત સ્ત્રી પણ પિતાને જીરવી શકી નહિ અને ડાકણપણું અનુભવવા લાગી. સવાર થયે રાજપૂત જાગીને, દાતણ પાણી કરીને રસ્તે ચાલવા માંડ્યો, પરંતુ પોતાની પત્નીમાં એને પરિવર્તન જણાયું. રાજપૂતાણ ઘૂંઘટમાં નજર છુપાવી રહી. આસપુર ગામમાં ચેકિયાત-થાણું હતું ત્યાં રાજપૂત શિરામણ માટે શકયો. એની સ્ત્રીએ ત્યાં પિતાનાં પારખાં પર બતાવ્યાં. ‘ડુંગરપુરના દરબાર શું કહે છે? એમ પૂછતાં ઉત્તર વાળે કે દરબાર હમણાં બે ઘોડે સવારી કરી રહ્યા છે.” પાછળથી તપાસ કરતાં વાત સાચી નીકળી. આગળ જતાં રાજપૂત અને એની પત્ની મહીસાગર નદીના કાંઠે આવેલ વમાસા (ાળાવાળા) ગામે આવી ચડ્યા. ગામની ઉત્તરે આવેલ મંદિરવાળા આંબા પાસે વિસામો ખાવા બેઠાં, શિરામણ કરી નદીનું પાણી પીધું. ક્ષત્રાણને તરત ડાકણવા ઊપડી આવે. કેટલાક લે કે ત્યાં એકઠા થયા અને સ્ત્રીની કસોટી-પારખાં કરવા મંડયા. કેઈકે પૂછયું કે “વસવાડાના દરબાર શું કરી રહ્યા છે? એણે ઉત્તર આપો કે “જા હમણાં નાવમાં બેસીને “નૌકાવિહાર કરી રહ્યા છે. પાછળથી તપાસ કરતાં આ વાત પણ સાચી પડી. અહીંથી આગળ નૈદા ઓળંગીને સાસરે જવાની ક્ષત્રાણીએ ના પાડી. એણે કહ્યું કે હું મારા જીવ કાબુમાં રાખી શકીશ નહિ અને મારાં સાસરિયાં મારા ડાકણપણના લીધે બદનામ થશે. એણે પિતાના પતિને કહ્યું કે મને આ સ્થળે ઠાર કરે અને તમે પિતાને ઘેર જાઓ. તમને બીજી રૂપાળી કન્યા પરણવા મળશે. રાજપૂત સ્ત્રીને આગળ જવા આગ્રહ કર્યો, પરંતુ સ્ત્રી માની નહિ તેથી રાજપૂતે પિતાની તેડીદાર બંદુથી પિતાની સ્ત્રીને ઠાર કરી. એ સ્ત્રીનો પાળિ વડલીના વૃક્ષ નીચે ખડો કર્યો તે આજે પણ “હતિવાડી'ના સ્થાન તરીકે ઓળખાય છે મરતાં પૂર્વે ક્ષત્રાણીએ તેને વચન આપેલું કે મને દાગ દઈને આ સ્થળે ચીરે નાખશે તે તરિયા તાવ તોડીશ અને ભાનતા પૂરી કરીશ. પરણેલી અક્ષતનિ સ્ત્રી સતી થઈ તેથી સતીને પાળિયે પ્રસિદ્ધ બને. ઘસાઈ ગયેલ હઈ પાળિ અવાગ્ય છે. સ્ત્રી આકૃતિ છે. ઠે. ૧૨૧, અંબામાતા સ્કીમ, ઉદયપુર-૩૧૩૦૦૧
સ્થાપના તા. ૧૧-૧૦- ૨૭
ફેન : ૫૫૩૨૯૧/૫૫૮૩૫૦ ધી બરોડા સીટી કે-ઓપરેટિવ બેન્ક, લિ.
રજિઑફિસ સંસ્થાવસાહત, રાવપુરા, વડોદરા-૩૯૦૦૦૧ શાખાઓ : ૧. સરદારભવન, જ્યુબિલી બાગ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૮૨૪
૨. પથ્થરગેટ પાસે, ટે. નં. ૫૪૧૩૧ ૩. ફતેગંજ, ચર્ચની સામે, ટે. નં. ૩ર૯૭૬૪
૪. સરદાર છાત્રાલય, કારેલીબાગ, ટે. નં. ૬૪૮૧૨ - પ. લાખા, જકાતનાકા પાસે, વડેદશ ટેન. ૩૨૮ ૩૪૯
દરેક પ્રકારનું બૅન્કિંગ કામકાજ કરવામાં આવે છે. મેનેજર કાંતિભાઈ ડી. પટેલ મંત્રી ચંદ્રકાંતભાઈ ચુ. પટેલ
પ્રમુખ: કીકાભાઈ પટેલ માર્ચ૧૯૯૧
પશ્ચિક
છે. આ
'રેપ

Page #18

બંગભંગની ચળવળમાં ગુજરાતનું પ્રદાન
છે. કિરીટ પટેલ - રાષ્ટ્રની સ્વાધીનતાની ચળવળને પ્રત્યેક તબક્કામાં ગુજરાત મોખરે રહી પિતાનું યોગદાન પ્રદાન કર્યું છે. ઉદાત્ત યિ ભાવનાથી પ્રેરાઇને પ્રાદેશિક ક્ષેત્રે ગુજરાતે સ્વતંત્રતાની ચળવળમાં સતત આગેકૂચ કરી છે. બ ગભંગની ચળવળ દરમ્યાન રાષ્ટ્રિય અને આંતરરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્રે બનેલી ઘટનાઓ ગુજરાતની પ્રજામાં રાષ્ટ્રવાદની ભાવના પેદા કરવામાં સહાયક બની રહી હતી. વીસમી સદીની શરૂઆતમાં લોર્ડ કર્ઝનના તુમાખી-ભર્યા કારભારે ભારતીય પ્રજામાં લડાયક શક્તિને ચેતનવંતી કરી હતી. બીજી બાજુ હિંદમાં જોર પકડી રહેલી રાષ્ટ્રિય ચળવળને ખાળવા માટે અંગ્રેજ સત્તાધીશોએ વિભાજન ધારે શાસન’ની લુચ્ચી નીતિ પર ભાર મૂક્યો હતો. લોર્ડ કર્ઝન હિંદમાં આવે ત્યારે ઉગ્ર મત દ્વારા અસંતોષ ફેલાવવાનું શરૂ થઈ ગયું હતું અને કર્ઝનની તુમાખી-ભરી નીતિને લીધે એમાં વેગ આવ્યો હતે. એ ઉપરાંત અંગ્રેજ સરકારના મૂળ ઊંડાં નાખવાની એની તજવીજ છુપી ન હતી. વહીવટી સરળતાના બહાના નીચે ૭ કરોડ ૮૦ લાખ એટલે ઇંગ્લેન્ડથી બે–ગણી વસ્તી ધરાવતા બંગાળ પ્રાંતના બદ ઈરાદાથી ભાગલા પાડવા. ૧૯ મી જુલાઈ, ૧૯૦૫ ના રોજ ભાગલાની જાહેરાત થઈ એ સંદર્ભે ફ્રેઝર નેધે છે કે પૂર્વ બંગાળની લે. કર્ઝનની મુલાકાતના સમયે મુસ્લિમોની એક વિશાળ સભાને સંબોધતાં એણે જણાવેલ કે ભાગલા મુસિતમે અને સરકારના હિતમાં છે. એનું
આ પગલું મુસ્લિમો માટે ફાયદાકારક છે એમ પણ એણે જણાવેલું. આ હકીકત સ્પષ્ટ કરે છે કે કર્ઝનની કોમવાદી નીતિની મેલી મુરાદ ભાગલા પાછળ રહેતી હતી. આમ હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા અને અખંડિતતાની બંગાળની આ ભાવનાને તેડવાને, એની અસ્મિતાને હણવાને અને એ રીતે રાષ્ટ્રવાદને લગતો ડામવાને આ એક ખતરનાક ભ્રષ્ટ પ્રયત્ન હતા. કર્ઝનની આ નીતિ સામે બંધારણીય ઢબે વિરોધને જોરદાર વાળ ગુજરાત સહિત સમગ્ર દેશમાં ફેલાયો, ૧૯૦૫ માં કર્ક તે રાજીનામું આપ્યું, પણ આંદોલન ૧૯૧૧ સુધી ચાલુ રહેવા પામ્યું હતું ?
૧૦પ ની બનારસ કેંગ્રેસે બંગભંગને અને સરકારે અપનાવેલી દમનપૂર્ણ નીતિને સખત વિધ કર્યો હતો, આ અધિવેશનમાં લાલા લજપતરાયે તથા લેકમાન્ય ટિળકે અન્ય પ્રતિને બંગાળને અનુસરવાનું અને લડતને દેશવ્યાપી બનાવવાનું જાહેર કર્યું હતું. આ અધિવેશનમાં ગુજરાતના પ્રતિનિધિઓ હાજર રહેલા અને બંગભંગની ચળવળમાં ગુજરાતે ભજવેલા અગ્ર ભાગને પરિણામે જ ત્યાર પછીની સષ્ટ્રિય ચળવળમાં સમગ્ર દેશને એણે દિશાસૂયા પૂરું પાડયું હતું, ૪ બંગાળના ભાગલાના સંદર્ભે કઝીને લીધે નિર્ણય સમગ્ર હિંદતો પ્રજા માટે અમાન-સમાન હતું. એ ની સામે મેટા ઝંઝાવાતની જેમ રાષ્ટ્રવ્યાપી આંદોલન ભભૂકી ઊઠયું. બંગભંગ આંદોલનના પડવા અને પ્રત્યાઘાત સમગ્ર ગુજરાતમાં થાપક રીતે પડથા, લૈર્ડ કઝીનના દમનકારી અને પ્રગતિવિરોધી રાજ્ય-અમલે સમગ્ર ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રિય અમિતાની ભાવનાને પ્રબળ બનાવી દીધી હતી એ હકીકત સ્વીકારવી રહી."
બંગભંગની ચળવળ ગુજરાતમાં ઠેર ઠેર વેગવંતી બની, મુખ્યત્વે આ ચળવળ શહેરી આંદોલન દેવા છતાં ગુજરાતનાં કમાઓ અને ગામડાઓ સુધી વિસ્તરી હતી. વિદેશી માલને બહિકાર
ત્ર દેશાને વપરાશ એ આ અદેવનનું મુખ્ય રચનાત્મક પાસું હતું. આ ચળવળમાં અમદાવાદ શહેર મોખરે રહ્યું હતું. અમદાવાદના પ્રેમાભાઈ હાલમાં કોગ્રેસના અગ્રેસર અંબાલાલ સાકરલાલ માર્ચ/૧૯૬
૧૫

Page #19

દેસાઈએ બંગભંગના સંદર્ભે વ્યાખ્યાને આપેલાં. આ ચળવળ દરમ્યાન સ્વદેશી સ્વરાજયની અને રાષ્ટ્રવાદી પ્રવૃત્તિઓ સમગ્ર શહેરમાં વેગવંતી બની હતી. ખાડિયામાં વેદસનાતન ધર્મ સભા' નામે સંસ્થા ચાલતી હતી. રાષ્ટ્રિય જાગૃતિ લાવવામાં આ સંસ્થાએ ઘણી પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરી હતી. જીવણલાલ બૅરિસ્ટર, અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈ, ડે. હરિપ્રસાદ દેસાઈ વગેરે આ સંસ્થાના સંનિષ્ઠ કાર્યકરો હતા. આ સંસ્થાના યુવક કાર્યકરોએ સ્વદેશી ચિત્રમંડળ'ની સ્થાપના કરી અમદાવાદ શહેરમાં સ્વદેશી ચળવળની નવી હવા ઊભી કરી હતી. પાછળથી આ સંસ્થામાં અમદાવાદ શહેરના ઘણા યુવકો જોડાયા હતા. આ સંસ્થાની આર્થિક મદદ માટે પૈસાફન્ડની પેટીઓ પાળા બને રેલગાડી છે અને મેળાઓમાં ફરતી અને એ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલી રકમમાંથી ત્રિશાળા અને પુસ્તકાલયે ચાલતાં.૮
૧૧ મી ગરેટ, ૧૯૦૬ ના રોજ અમદાવાદ ખાતે રીચી રોડ પર આવેલા દોલાબરાવ ઢેલા નામના મકાનમાં ૫૦ વિદ્યાથીઓની એક સભા ભરાઈ હતી, જેમાં ૧૫ જેટલા બંગાળી યુવકે પણ હાજર રહ્યા હતા. સરકારી નોંધમાં જણાવ્યા પ્રમાણે આ લેકે સ્વદેશી ચળવળની જન્મજયંતી ઊજવવા એકઠા થયા હતા. આ સભામાં પહેલી જ વાર ગુજરાતીમાં ‘વંદેમાતરમ' તૈયાર કરી ગવાયું હતું. જીવણલાલ વ્રજલાલ દેસાઈ એ પણ આ સભામાં હાજર રહી બંગાળી ગુજરાતી યુવકોએ સ્વદેશીન સંદર્ભે બતાવેલા જુસ્સાને બિરદાવતાં જણાવેલું કે આ પ્રવૃત્તિના સંદર્ભે મારી જયાં અને જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે હું હાજર રહીશ. અમદાવાદની કાપડ મિલોના બે વીવિંગ માસ્તરે ચુનીલાલ નારાયણદાસ અને કેશવલાલ મહાસુખરામ, જે બનારસની છેલી કૅન્ચેસમાં પણ હાજર રહેલા, એમણે જાહેર કરેલું કે બંગાળી યુવકે અને દેશના અન્ય રાજપના યુવાને કોઈ પણ જાતના મહેનતાણા વગર વણાટવિદ્યા શીખવવા પોતે તૈયાર છે. આ ચળવળ દરમ્યાન બંગાળથી અમદાવાદ આવેલું ઘણું બંગાળી યુવકેને એમણે વણવદ્યા ભારે ઉત્સાહથી શીખવી હતી.
આ ચળવળ દરમ્યાન અમદાવાદમાં ચાલતી સ્વદેશીની ચળવળ અન્ય નગર માટે પ્રેરણારૂપ બની રહી હતી. સ્વદેશી સભાઓનું પ્રમુખપદ અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈ અને જીવણલાલ બૅરિસ્ટર લેતા, જયારે કપાશ' કર અને ડે. હરિપ્રસાદ દેસાઈ ચળવળ માટે રોજબરોજને કાર્યક્રમ ઘડવાની અને વ્યવસ્થા કરવાની પ્રવૃત્તિઓ કરતા, કલકત્તાની બંગાળ કેમિકલની દેશી દવાઓ અને બીજી સ્વદેશી વસ્તુઓના વેચાણની વ્યવસ્થા કરવા માટે સ્વદેશી ભંડાર પણ ખોલવામાં આવ્યું હતું. આ સ્વદેશી ભંડાર સ્વરાજ્ય અને સ્વદેશી ચળવળની પ્રવૃત્તિઓનું ધાબ બની રહેતો. એમાંથી ખરીદી કરવા માટે લેકની ભારે ભીડ પણ જામતી હતી. આ ચળવળમાં વિદ્યાર્થી વર્ગ પણ સારો એવો ઉત્સાહ બતાવ્યું હતું. ગુજરાત કેલેજના પ્રિન્સિપાલ હએ આ લડત દરમ્યાન વિદ્યાથીઓ પર સિતમ ગુજારેલા. વિઘાથીઓના આ અન્યાય સામે એ સમયે કઈ મવાળ નેતાએ શબ્દ પણ ઉચ્ચારે નહિ. ગુજરાત કોલેજના વિદ્યાર્થીઓએ સતત બે અઠવાડ્યિાં સુધી અન્યાયી પ્રિન્સિપાલ સામે હડતાલ પાડેલી. મા બનાવના પડઘા અને પ્રત્યાઘાતે બંગભંગની ચળવળ દરમ્યાન ગુજરાત બહાર પડ્યો
તા.૧૨ એ જ રીતે આ લડત દરમ્યાન ૧૯૦૮ માં લોકમાન્ય ટિળકની ધરપકડ કરવામાં આવી અને શરૂમાં એમને સાબરમતી જેલમાં રાખવામાં આવ્યા ત્યારે એમની ધરપકડ અને સન સામે દેશભરમાં ઊહાપોહ જાગેલે અમદાવાદમાં પણ એ દિવસે હડતાલ પડી અને ગુજરાત કૈલેજના છાત્રાલયના હિનાથીએ એની સામે પિતાને વિરોધ પ્રગટ કરવા ઉઘાડે માથે સરઘસ કાઢી સાબરમતી નદીમાં માર્ચ/૧૯૯૧
પથિા

Page #20

નાન કર્યું હતું. આમ ટિળકની ધરપકડ અને સજાએ ગુજરાતની પ્રજામાં આ લડત દરમ્યાન આવે જસે પૂરો પાડ હતું. ૧૩
વીરમગામમાં પણ ચળવળની વ્યાપક અસર પડી હતી. સ્વદેશી ચળવળને વેગવંતી બનાવવા મટી સભાઓ ભરાતી. એની અસર આજુબાજુના ગામો પર પણ પડી. ૨૨ ઓગસ્ટ વિરમગામ નજી કંકાવાડા ગામે એક વિશાળ સભા ભરાઈ, જેમાં આજુબાજુનાં ગામના લોકો પણ હાજર રહ્યા અને ઠરાવ કર્યો કે વિદેશી ખાંડને ત્યાગ કરી સ્વદેશી ખાંડનો ઉપગ દરેકે કરે. આ સભા બાદ સમગ્ર વીરમગામ તાલુકામાં વિદેશી ખાંડને વ્યાપક બહિષ્કાર અને એની સામે સ્વદેશી ખડિના ઉપયોગની ચળવળ શરૂ થઈ હતી. ૧૪ એવી રીતે ૨૩ મી ઓગસ્ટે આ જ તાલુકાના માંડલ ગામે વિરાટ સભા ભરાઈ. આ સભામાં મુંબઈના શ્રાવક સાધુ દયાશંકર ખાસ હાજરી આપી હતી. માંડલના શ્રાવક સંધે વિદેશી કેસરને બહિષ્કાર કરી અમૃતસરથી આવતા દેશી કેસરને દેવપૂજામાં ઉપયોગ કરવાનું ઠરાવ્યું હતું અને દેશી કેસરની વેચાણ-વ્યવસ્થા પણ ગોઠવી હતી."
સુરત જિલ્લો પણ બંગભંગની ચળવળમાં જોડાયો હતો. અહીં સ્વદેશીની ચળવળ વિશેષ પ્રમાણમાં ચાલી હતી, કારણ કે સ્વદેશી પ્રવૃતિ આ જિલ્લામાં ૧૮ મી સદીના ચેથા દાયકાથી શરૂ થઇ ફૂલીફાલી હતી તેથી આ લડત દરમ્યાન એને વધુ મોકળાશ મળી. ૧૯૦૬ માં અમદાવાદના કોંગ્રેસી કાર્યકર અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈના પ્રમુખપણું નીચે એક વિશાળ સ્વદેશીસભા ભરાયેલી, જેમાં છેક મુંબઈ અને લખનૌથી સ્વદેશી ચળવળને કાર્ય કરે આવેલા સ્વદેશી સંદર્ભે એ સમયે એક પ્રદર્શનની પણ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. ત્યારબાદ સુરત અને એની આજુબાજુ સ્વદેશી ચીજ
વસ્તુઓ બનાવતાં કારખાનાં શરૂ થયાં હતાં. આ પ્રવૃત્તિમાં પારસીમ અગ્રેસર હતી. સુરતના ; કેખુશરુ સોરાબજી અને ફરામજી પેસ્તનજી ભામગરા સ્વદેશી પ્રવૃત્તિમાં આગળ પડતા હતા. આ જ
અરસામાં સુરતની ફ્રેન્ચ ગાર્ડનમાં “મુબઈ પ્રાંતીય પરિષદ' પણ મળી હતી અને એક ઔદ્યોગિક પ્રદર્શન પણ ગઠવવામાં આવ્યું હતું. સ્વદેશી ચળવળની પ્રવૃત્તિને સુરત શહેરમાં વેગવંતી કરવામાં પાટીદાર આશ્રમના વિદ્યાથી એ ખૂબ જ અગત્યનો ભાગ ભજવ્યું હતું, જે નોંધપાત્ર બાબત હતી,૧૯ સુરત જિલ્લાના બારડોલી તાલુકો પણ આ ચળવળમાં અગ્રેસર રહેશે. આ તાલુકાના વાંકાનેર ગામને યુવકે એ સરકાર વિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિઓ ચઢાવેલી અને 'શિશુ મંડળ' નામે સંસ્થા ઊભી કરી હતી. આ સંસ્થામાં રણછોડભાઈ કલ્યાણજીભાઈ પટેલ તથા નાથુભાઈ પટેલ અગ્રેસર હતા. આ સંસ્થાએ “ભારતદુર્દશાદર્શન “ભારતને ઉષ:કાલ” અને “રાષ્ટ્રગીત” નામે ત્રણ પુસ્તકો પ્રગટ કરેલાં, જેમાં ભારતદઈશાદર્શન' પુરતક તથા જૈન વિજય પ્રેસ સરકારે જપ્ત કરેલા અને જામીનગીરી માગી હતી.• આ જ જિલ્લાના વાંઝ ગામે પ્રખર રાષ્ટ્રવાદી કુંવરજીભાઈ મહેતાએ માંડવો બાધી સ્વદેશી ચળવળ પ્રચાર કરતાં સરકારે એમની શિક્ષક તરીકે વરાળ ગામે બદલી કરેલી. અહીં એમણે વિદેશ ખાંડ , અને વિદેશી વસ્ત્રો બહિષ્કાર કરવા લેકોને અને વિદ્યાર્થીઓને સમજાવેલા.૨૧
સાબરકાંઠા વિસ્તારમાં આવેલે મોડાસા મહાવ પણ સ્વદેસી ચળવળમાં જોડાયા હતા. અહી ચુત સ્વદેશી કાર્યકર મથુરદાસ ગાંધીએ અગ્રેસર રહી આ ચળવળ ઉપાડી હતી. એમને સાથ અને સહકાર આપનાર ગોહનલાલ ગાંધી, જોઈતારામ ભટ્ટ અને વલભદાસ દેસાઈ હતા. મથુરદાસ ગાંધીએ પિતાની જોશીલી જબાનમાં બંગભંગ અને સ્વદેશી વિશે ભાયણે આપતાં એમની આ પ્રવૃત્તિમાં મોડાસાને યુવક વર્ગ પણ જોડાયેલ. વિદેશી ખાંડના બહિષ્કરિના સંદર્ભે ગામના મહાજને મથુરદાસ ગાંધીને જ્ઞાતિ બહાર મુકવાની ધમકી આપી હતી, પરંતુ યુવકે અને મથુરદાસે ધમકીને તાબે ન થતાં મહાજન આખરે નમી ગયું. અહીં મૈત્ર મહારાજ ગે. શ્રી. વલભલાલજીએ અતિ અગત્યનો ભાગ ભજવેલે, પથિક
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #21

- મથુરદાસે વિદેશી સિગરેટને આ વિસ્તારમાં બહિષ્કાર કરી દેશી બીડીઓનું કારખાનું શરૂ કર્યું
હતું અને એ બીડીઓ છેક કલકત્તા સુધી જતી, પણ વાસ્થયની દષ્ટિએ આ ધંધો ખેડે છે એમ લાગતાં એ કારખાનું બંધ કર્યું હતું. ૨૨
ગુજરાતમાં દેશી રાજ્યમાં પ્રગતિશીલ રાજય તરીકે જેની ગણના થતી હતી તે વડોદરા રાજ્યમાં પણ બંગભંગની ચળવળ ઊપડી હતી. વડોદરા રાજ્યના કેટલાક અમલદારોએ અંગ્રેજ સરકાર સામે તે સ્વદેશીની પ્રવૃત્તિમાં સાથ આપ્યો હતો. નવસારીના સૂબા દેશપાંડેની સહાનુભૂતિથી બીલીમોરામાં સુપેકર
અને એમના પચીસ જેટલા સાથીદારોએ સ્વદેશી પ્રચાર માટે થાણું નાખ્યું હતું. અહીં વ્યાયામપ્રવૃત્તિના બહાના નીચે બીલીમોરા પાસેના દેવસર ગામની હદમાં બબ બનાવવાની પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી હતી. ૨૩ વડોદરા શહેર અને એમાં ખાસ કરીને સંખેડા તાલુકામાં સ્વદેશી વસ્તુઓને પ્રચાર વિશેષ પ્રમાણમાં આ ચળવળ દરમ્યાન થયો હતો.૨૪
બંગભંગનું અદિોલન ગુજરાતમાં ઠેર ઠેર વેગવંતુ બનતું જતું હતું. રાષ્ટ્રભક્તિના રંગે રંગાયેલા ઘણા પ્રાણવાન યુવકે આ ચળવળ દરમ્યાન આગળ આવ્યા, જેમાં ગોકળદાસ તલાટી, ફૂલચંદ શાહ, મગનભાઈ પટેલ, ચંદ્રશ કર પંડ્યા વગેરે મુખ્ય હતા. આ યુવકે ઠેર ઠેર સભાઓ ભરી લેર્ડ કર્ઝનની નીતિને વિરોધ કરતા. નડિયાદની સભાઓમાં ગુજરાતના ખ્યાતનામ રાષ્ટ્રપ્રેમી વક્તાઓ હાજર રહી વિદેશી ધૂંસરીમાંથી દેશને મુક્ત કરવાની હાકલ કરતા. ૨૫ સ્વદેશીભાવનાના પ્રતીકરૂપે ૧૯૦૫ માં નડિયાદમાં સ્વદેશી વસ્તુભંડાર પણ ખૂલ્યું હતું. આણંદમાં પણ સ્વદેશી ચળવળ શરૂ થઈ હતી. આ રીતે ખેડા જિલ્લામાં બંગભંગના આંદોલનથી સ્વદેશી માલને વપરાશ અને દેશપ્રેમની ભાવના વિશેષ પ્રમાણમાં જાગ્રત થયાં હતાં. ફૂલચંદ શાહ અને નંદલાલ શાહના બાહોશ તંત્રી પણ નીચે “ગુજરાત' નામનું વર્તમાનપત્ર (દશવારિક) પણ બહાર પડતું તેની લેકપ્રિયતા એવી હતી કે આફ્રિકા સુધી એની નકલે જતી. આ અખબારે જિલ્લાની પ્રજામાં રાષ્ટ્રિય અસ્મિતા પ્રગટાવી, પરંતુ સરકારની કરડી નજર એના પર મંડાતાં, આખરે જપ્તી આવતાં એ બંધ થયેલું. સમગ્ર ખેડા જિલ્લામાં કલચંદ શાહ અને મગનભાઈ પટેલ સભાઓમાં તીખાં ભાષણે કરતા અને બે જેવા સંગીતકારો વચ્ચે વરચે દેશભક્તિના ગીતો ગાઈ સમામાં પ્રજાને ઉત્સાહ ટકાવી રાખતા. ખેડા જિલ્લામાં દેસાઈ પાટીદાર અને નાગર સાક્ષરો આ ચળવળથી અલિપ્ત રહ્યા હતા, પરંતુ નવ જુવાને જસે વિશેષ પ્રમાણમાં હતા. ૨૭
બંગભંગની ચળવળ દરમ્યાન બંગાળમાં ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિમાં મંડાણ થતાં હતાં, જે ધીરે ધીરે સમગ્ર દેશમાં પ્રસરેલી. ગુજરાત પણ આ પ્રવૃત્તિથી બાકાત રહેવા પામ્યું નહિ. અમદાવાદ ખાતે જે દિવસે સ્વદેશી ભંડાર” ખુલે મુકાયે તેના સમારંભના દિવસે “મુક્તિકાન પર' નામનું બંગાળી પુસ્તક ટપાલમાં આવ્યું હતું તેમાં બેમ્બ બનાવવાનું વિવરણ હતું. આણંદના નરસિંહભાઈ પટેલે
વનસ્પતિના નુસખા” અને “યદુકુળને ઈતિહાસ” નામે પુસ્તક લખ્યાં, જે કઠલાલના મેહનલાલ પંડ્યાએ નવસારી પાસે એક જંગલમાં છાપખાનું રાખી, એ પુસ્તકે ગુપ્ત રીતે છાપી એની નકલ ગાયકવાડી મહેતા ખાતે રાખવામાં આવી હતી. કૃપાશંકર નામને ક્રાંતિકારી જુવાન વખતેવખત અમદાવા? આવી વહેલી સવારે તેના ઘરમાં અને દુકાનમાં એ નાખી આવતે. આખરે પિોલીસને ગધ આવતાં નરસિંહભાઈ પટેલ અને કપાશંકરની ધરપકડ થઈ હતી. ૨૮ આ ઉપરાંત બંગાળની કાંતિકારી પ્રવૃત્તિ અંગે છપાં પેપર અને પત્રિકાએ છોકભાઈ પુરાણી અને એમની મંડળ મગાવતી. ૨૯ ૧૩ મી નવેમ્બર, ૧૯૦૯ ના રોજ અમદાવાદની મુલાકાત લેડ મિનટ અને લેડી મિન્ટ આવ્યાં ત્યારે એમની બગી પર રાયપુર પાસે ઓનેજ સ્કુલ આગળ નાળિયેર-આકારને બોમ્બ ૧૦ માર્ચ/૧૯૯૧
પથિક

Page #22

ફેંકવાને નિષ્ફળ પ્રયત્ન થ હતે. ૫. છળથી થયેલા બે -ડાકાથી એક સફાઈ કામદારનું મૃત્યુ થયું હતું.... આવા એકલ-દે કલ બનાવ બાદ કરતાં એકંદરે ગુજરાત શાંત રહ્યું હતું, એમ છતાં ૧૯૯થી ૧૯૧૧ સુધીના ક્રાંતિકારીયુગ દરમ્યાન હિંદ સરકારે રાજદ્રોહના આરોપસર ગુજરાતમાંથી. ૨૨ જેટલી વ્યક્તિઓ પર મુકદ્દમો ચલાવ્યો હતો, જે એક નેધપાત્ર ઘટના હતી.'
રચનાત્મક દ્રષ્ટિએ આ આંદોલનમાં અગ્રેસર રહેલા ગુજરાતમાં રાજકીય સાહિત્યિક અને આર્થિકક્ષેત્રે મોટી અસરે નીપજેલી. બંગભંગના આંદોલનના પડઘા સુરત અધિવેશનમાં પણ પડવા ને એને પરિણામે ગુજર તના રાજકીય જીવનમાં ને પ્રાણ રે. ગુજરાતના રાજકારણમાં પણ નરમ અને ગરમ એવા બે પક્ષના ભેદ સ્પષ્ટ થયા, પણ રાજકીય જાગૃતિના પ્રતિનિધિ અને સ્વદેશી ચળવળના અગ્રેસર અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈ મવાળવાદી નીતિના મોટા પુરસ્કર્તા હતા. આ ચળવળને પરિણામે ગુજરાતના રાજકીય જીવનમાં નવા પ્રાણ રેડાયા, રાજકીય જાગૃતિ, રાષ્ટ્રિય ભાવના અને ક્રાંતિકારી પ્રવૃત્તિઓને અનમેદન મળ્યું. કર ગુજરાતનાં જ્ઞાતિ મહાજનો યુવક અને નવા ઉત્સાહી કાર્યકર વર્ગ માટે રાજકીય પ્રવૃત્તિ માટેનાં નવાં દ્વાર આ ચળવળે ખેલી આપ્યાં. ગુજરાતને નવઉત્સાહિત યુવક વર્ગ હવે પછીની પ્રિય લડતમાં ભાગ લેવા આગળ આબે.
બંગભંગની ચળવળ એટલે ગુજરાતની રાજકીય અસ્મિતાને ઉથાનકાલ. આ જ અરસામાં પ્રજાકીય કેળવણીની સંસ્થાઓ સ્થાપવાની, સ્વદેશીને પ્રચાર કરવાની અને હુન્નર ઉદ્યોગ ધંધા અને વિજ્ઞાનના શિક્ષણ માટે પ્રોત્સાહન આપવાની પ્રવૃત્તિઓ ગુજરાતમાં વિકસાવવામાં આવી હતી. રાજકીય જાગૃતિને પરિણામે સાહિત્ય શિક્ષણ અને સમાજ સુધારણાનાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં નવી પ્રગતિ સધાઈ. આ જ ચળવળ દરમ્યાન જ્ઞાતિપંચન સંમેય અને અધિવેશનને થયાં. સુરત અને અમદાવાદ જેવાં મોટાં શહેરામાં કન્યા કેળવણીની સ્થાપનાના હિલચલ, ખેડા જિલ્લામાં ચરોતર એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્થાપના તથા સુરતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ માટેની ૦૫વસ્થા વગેરે પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા શિક્ષણને વિકાસ રાષ્ટ્રિય ભાવના સાથે ગતિશીલ બને, જેને આ ચળવળની નેધપાત્ર અસર ગણાવી શકાય ?
સ્વદેશી અદલને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે પણ નવા પ્રયોગ ચાલુ કર્યા. નવીન આવેગ અને ઉન્મેષભરી નવીન પ્રકારની રાષ્ટ્રવાદી કવિતા તેમ ગદ્ય અને પત્રકારત્વને પણ ઉદ્ભવ થશે. સ્વદેશી અને રાષ્ટ્રિય અદિલનમાંથી ઉદ્દભવ પામેલા રાજકીય પત્રકારત્વે દ્વારા “સ્વત ત્રતા મુક્તિ અને સ્વાવલંબન’ વિશે ભાવપૂર્ણ ઉકષ્ટ સાહિત્ય પ્રગટ થયું. ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યના સર્જકની સ્વદેશી ભાવનાને પરિપુષ્ટ કરવામાં આ ચળવળે પરોક્ષ રીતે અતિ અગત્યને ફાળો આપ્યા હતા. અંગ્રેજ રાજય સામે સ્પષ્ટ મક્કમ અને નિર્ભયતાપૂર્વક અભિવ્યક્તિ કરવામાં આ સમયે પ્રગટ થતાં વર્તમાનપત્રોએ પાછી પાની વાળ ન હતી.૩૩ રાષ્ટ્રભક્તિનાં ગીતાને ન ફાલ પણ આ જ અરસામાં ગુજરાતમાં ઊતર્યો. ખેડા જિલ્લાના મગનભાઈ ચતુરભાઈ પટેલે એ સમયે રચેલાં રાષ્ટ્રભક્તિનાં ગીત સભાઓમાં ઠેર ઠેર ગવાતાં. “એક દિન એવો આવશે જ્યારે અમી-ઝરણાં ઝરતાં પૃથ્વીને પલાળશે” એ ગીત ખૂબ જ કપ્રિય અને અસરકારક હતું. આ ઉપરાંત કવિ લલિતનાં રાષ્ટ્રભક્તિનાં ગીત સભાઓમાં ખાસ ગવાતાં. આ બધાં ગીતામાં ચંદુભાઈ દેસાઈના ગીત ખૂબ લોકપ્રિય ગણાતઃ “અમે હિંદ બાળ આપણાં હૈ” “અમે તે ભારતભૂમિનાં બાળ” આવાં ગીત ગુજરાતમાં ઠેર ઠેર સભાઓમાં અને શેરીઓમાં ખૂબ ઉત્સાહથી આ ચળવળ દરમ્યાન ગવાતાં હતાં. રાષ્ટ્રગીતને લગતી “સ્વદેશકીર્તન” નામે નાની પુસ્તિ
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #23

અમદાવાથી પ્રાણલાલ ત્રિજલાલે પ્રગટ કરી હતી. આ ઉપરાંત ગુજરાતમાં કેટલાયે બંગાળી યુવા મિમાં વણાટ શીખવા આવેલા તેએ 'વદે ભાતરમ્' અને બીજા રાષ્ટ્રભક્તિનાં બગાળી ગીતા સભાઓમાં ગાતા ત્યારે એ સાંભળવા હળરાની મેદની સ્વદેશ સભામાં ભેગી થતી હતી.૩૭ ચળવળ દરમ્યાન રાજકીય જાગૃતિની દૃષ્ટિએ પછાત એવા કાઠિયાવાડનાં દેશી રાજ્યાના જુવાતા “માજકાલ ગારાના ભંગ છે ખીંગમાં” અને બીન એવા જોડકણાં ઉત્સાહથી ગાતા હતા. ૩૪
આમ બંગભ’ગની ચળવળમાં ગુજરાતન! મહાજતા વેપારીએ પારસી ધર્મગુરુઓ જ્ઞાતિપા જુવાના ધારાશાસ્ત્રીએ પત્રકારો વિએ ક્રાંતિકારી અને માળા સહિત સમાજને પ્રત્યેક વ જોડાયા હતા તથા મા અનુભવની પરિપકવતાના ઉપયોગ ત્યાર પછીની રાષ્ટ્રિય લડતામાં ગુજરાતે વિશાળ ફલક પર કરી સમગ્ર દેશને નેતૃત્વ પૂરુ' પાડ્યુ હતુ. ટૂંકમાં, બંગભંગની ચળવળે ગુજરાતની પ્રજામાં સ્વદેશી સ્વરાજ્ય અને સ્વતંત્રતાની ઉદાત્ત ભાવનાને ગતિશીલતા માપી હતી.
પાદટીપા
૧. બિપિનચંદ્ર, ‘ફ્રીડમ સ્ટ્રગલ,' દિલ્હી, ૧૯૭૩, પૃ. ૭૯
૨. નાગરિક ડાહ્યાભાઈ, ‘ઉકળતા ઊપખ’ડ’, આણંદ, ૧૯૭૭, પૃ. ૧૨
૧૯૬, પૃ. ૩૭૧
૨. છાભરા, જી. એસ, ઍડવાન્સ સ્ટડી ઈન ધ હિસ્ટરી ઑફ મૌન ઈન્ડિયા, વૉ. ર, દિલ્હી– ૪. નાગરિક ડાહ્યાભાઈ, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૧૩ ૫. દેસાઈ શાંતિલાલ, રાષ્ટ્રના સ્વાધીતતાસ ગ્રામ અને ગુજરાત,' અમદાવાદ, ૧૯૭૨, પૃ. ૬૮ ૬. યાજ્ઞિક ઈન્દુલાલ, ‘અત્મકથા’, ભાગ-૧, અમદાવાદ-૧૯૭૬, પૃ. ૧૨૭ ૭, એજત પૃ. ૧૨૭, ૧૨૮ ૮. ડી. શુકલ યકુમાર, ‘ખેતાળીસમાં અમદાવાદ', અમદાવાદ, ૧૯૮૮૦ પૃ, ૯,
૯. સાસ ઑફ મેટિરિયલ્સ,' મુંબઈ, વા. ૧, પૃ. ૬૦૫
૧૦. એજન, પૃ. ૬૧૩ પાછીપ ૯, પૃ. ૬૧૯. પાદટીપ ૯, પૃ. ૬૧૪. સુરત–૧૯૭૪, પૃ છર ૨૦, એજ પૃ. ૯
૧૧. યાજ્ઞિક ઈન્દુલાલ, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ પૃ. ૧૨૯
૧. યાજ્ઞિક ઇન્દુલાલ, પૂર્વોકત ગ્રંથ, પૃ. ૧૨૭
૧૫. એજન, પૃ. ૧૪-૧૫ ૧૬. દેસાઈ ઈશ્વરલાલ, ‘મુક્તિનુ પÎાઢ,'
૧૨. જુએ ૧૪. જુએ.
૧૯, એજન પૃ. ૭૦
૧૭. એજન રૃ. ૭૧ ૧૮. એજત પૃ. ૭૩ ૨૧. મહેતા સરીન, ‘પીઝન્ટ્રી નૅશનાલિસ્ટ’, દિલ્હી, ૧૯૮૩, પૃ. ૬૪
૨૨. ગાંધી રમણલાલ ભોગીલાલ, ‘પુરુષાર્થની પ્રતિભા,' વડોદરા, ૧૯૫૯, પૃ. ૧૨૫ ૨૪, ‘સ્વાતંત્ર્યસ ગ્રામમાં ગણદેવી તાલુકા', પૃ. ૧૦
..
૨૪. જુથ્થા પાદટીપ ૯, વા-૨, પૃ. ૬૭૯.
૨૫. ચરોતર સર્વસંગ્રહ' ખંડ ૐ, પૃ. ૮૯૬
૨૬. એજત, પૃ. ૮૯૮
૨૭. પાઠક રામનારાયણૢ નાગરદાસ. ‘સ્વાતંત્ર્યસ’શ્રામ ખેડા જિલ્લે,' નડિયાદ, ૧૯૬૯, પૃ. પ ૨૮. જીએ પાછીપ ૯, પૃ. ૮૯૬.
ર૯. બિહારીલાલ, ‘સ્વરાજ્યનાં સંભારણ’, અમદાવાદ, ૧૯૭૨, પૃ. ૧૭
૩૦. ડૉ. શુકલ જયકુમાર, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૧૦ ૩૧. સંપાદક બિહારીલાલ, પૂર્વક્તિ ગ્રંથ,પૃ. ૧૭ ૩ર. ડી. દેસાઈ શાંતિદ્યાન્ન, પૂર્વેîક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૬૯
૩૩. પારેખ હીરાલાલ, ‘અર્વાચીન ગુજરાતનું” રેખાદર્શીન', અમદાવાદ, ૧૯૭૨, ખંડ ૩, પૃ. ૧૪ ર્ક, જાડેજા દિલાવર્સસ'હજી, ‘ગુજરાતી કવિતામાં પ્રતિબિંબિત રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા', વલ્લભવિજ્ઞાનગર, ૧૯૭૪ પૃ. ૧૧૭
માર્ચ/૧૯૯૧
પથિક

Page #24

સૌરાષ્ટ્રમાં ગૃહિતા
આધ્યા. કે, આ થાળું ૧. ભાંગરાળ(સાત)માં બજાર માંથી પુતના સપા-બરવાળા શમામાં પ્રવેશ માં મસીદને અડીને તૈલા ડાબા પ્રાથના રોમવાસના પહેલા ખાંચામાં પ્રવેશ કરતાં અને માંડ ચાલતા ચણા કામની ગલી વાર થાય છે ત્યાં ઉત્તરમાં પિલવાળી સાઢની વાવ આવેષી છે. આ પાત્ર ૧૨૭૫ (ઈ.સ. ૧૦૧૯ માં મઢ જ્ઞાતિના થથી સાઢલે પોતાના પ્રેમ માટે જૂનાગઢના રાજક શ્રીહીપાલદેવના રાજ્યમાં (માંગરાળમાં) બનાવાવી હતી, જેના શિલાલેખ મોટા અક્ષરાત્રે વારતા દક્ષિણ પ્રવેશથી ઊતરે જતાં લગભગ ૩ પગથિયાં ઊતરતાં ડાબે હાથે નાળ વળે છે ત્યાં ઉપરના મથાળે અડધે રસ્તે કણ આવેલા એક પથ્થરી ભારાટમાં પૂર્વાભિમુખ કાતરાયેલ છે, પરંતુ ના વાવમાં વય મતાં જ મણે દીવાલમાં જો ચોડેલા કુમારપાળના રાજ્યપાલને સ. ૧૨૦૨ (ઈસ. ૧૧૪૬)માત ભાષામાં રચાયેલા કાળા ગ્રેનાઈટ પથ્થરના શિલાલેખ કયાંક બહારની જગ્ય એથી લાવેલા ઈસવાના ય તેવા જોવા મળતા હતા. મારા સારી રીતે જોયેલા ા અભિલેખ હાથ ત્યાં નથી
અને જૂનાગઢમાં સુરક્ષિત છે એમ ભણવામાં આવ્યુ છે. આ લેખ સાદારના પુત્ર અર્જિંગના પુત્ર સામરાને મોટા ભાઈ મલકની માંગરાળમાં મહિલ્લપત્તનના રાજવી કુમારપાલના સૌરાષ્ટ્રરણાક્ષમ દાસ તરીકે તા હતી ત્યારે સગિયર' મહાદેવનું મંદિર બનાવડાવ્યાની હકીક્ત સાંચવી રાખે માત્ર એક વાવ
શ્રી મૂળ કૃતિલ હતું. સાજિશ્વર મહાદેવનું મંદિર ચારવાડથી વિસવેલના માગે” એ
અને ત્યાં ‘અદ્વેશ્વર મંદિર’ તરીકે આવેલું છે તે એવી સભાવના કરવામાં આવી છે. (ગુજરાતના રાષ્ટ્રટીમ અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ, ગ્રંથ ૪ : સેલ ફીકાલ, પૃ. ૧૫૧–૧૫ર, આ પૃષ્ઠો અમારા તરફથી ખાયાં ત્યાં ના થાત નધિાયેલી છે.) આ વિશે વિશેષ ઊડી ઊતરતાં અમને એક સભાવના નવી તુ ભગત ઝી છે. મા અભિલેખમાં મહાદેવના ઉપયોગ માટે જે જે ગામની જમાત લખવામાં ખાવી છે તેમાં પહેલું નામ ભાંગરાળ અને ખીજુ નામ ચરવાનું છે એટલે માંગરળમાં ૩ ભારતની નાળમાં આ મંદિર હોય, ભાગળ મારું જન્મસ્થાન તેમજ વતન છે અને એના અતહાસિક મિશનમુસ્લિમ આવોખા જરા ઊંડાણથી જોવા-વિચારવાતા અને માગ મહા કર્યો છે. ભાગળના શષા જેલ ઝાંપાથી પૂર્વમાં ક્રમનાય મહાલ(છ કિ.મી. ઉપર)ના રસ્તે એકાદ કાચળ છતાં, હામે કાથે એક તળાવ છૅ, મા તળાવની દક્ષિણ પાળમાં વચ્ચેવચ એક ખા વધારાનું પાણી નીકળવા માટે છે તેમાં અને આજુબાજુની પાળના ઢોળાવમાં ઑટલાક ભગ્નાવ શિષ્ટ પ્રયાશ પડેલા છે. આ પથ્થરો દઈ દેવામના હોય એવુ અમને જણાયું છે. આ દેવાલયમાં તારને અલેિખ તો, જે દેવાલયો ના ગયા પછી ત્યાંથી લાવીને સળી વાવ થઈ ત્યાર સરક્ષિતતાની દૃષ્ટિએ પગથિયાંની જ મંદિર મા તળાવની હામાં જ આવેલું હોય. ગમે તે હોય આ ઋષિલેખ પ્રમા આ આમ, એને પુત્ર સમિ અને એના હૈ પુત્ર મૂલુક તથા સેમરાજ હતા. આ ભૂલને મા નામ ન હતા, અને આશિલેખ અમનાથ માાદેવના મંદિરમાં આરક્રિયા તરીકે વપરાતા વાની ગવત ૯૧૧ (વિદેશ', ૧૨૮૬, ઈ.સ. ૧૨૩૦૦ના જાણવામાં આવેલા આ પથ્થર બહાને પ્રણવાન ન હતા, પરંતુ પછીથી આરક્રિયા તરીકે વપરા ઢાવાયી વચ્ચેના ભાગ મા મત ઝોમાં ભાગ ગવા” બની ગોગા. બા પર મહાદેવના મદ તને ત્યાં પાછો આ

Page #25

આ ગ્રૂહિલા ‘ચૌલુક!નિગૂક' એટલે કે ચૌલુકય રાજવીના મગરક્ષક તરીકેની સેવા આપત હત! અને સૌરાષ્ટ્રનું રક્ષણ કરવા શક્તિમાન છતા તેથી જ પ્રથમના અભિલેખમાં ઠા.મૂલુકનુ' સુર ષ્ટ્રાનાયક' વિશેષણ્ એન! સૌરાષ્ટ્રની સુખાગીરીનું સૂચક છે અને એની રાજધાની માંગરોળમાં સ‘ભવે દે
માંગરાળથી વાયવ્ય કારૢ ઉપર (૨૬કિ,મી.) સમુદ્રતીરે આવેલા માધવપુર-ઘેડ નામના નાના નગરમ પણ એક અભિલેખ સ. ૧૩૧૯ (ઈ.સ. ૧૨૬૩) આસપાસના છે, જે શ્રી માધ રાયજીનું મંદિ બંધાવનારા કુરપાલ(કુરપાલ)ના છે. આ લેખમાં ક્ષત્રિયવશના નૃપતિ મલ્હષ્ણુ, એના પુત્ર નર અયપાલ સ્પૂને એને આત્મજ ઉક્ત કુરપાલ છે. કુમરપાલ' તરીકે એ લેખના આરભે છે. લેખ તૂટ છે, વંશની ખ્યાત પણ તૂટક છે, પણ 'મૂહિક' એવા ભાસ થાય છે. મા ઢાખાને સાહારવાળી શાખ સાથે સંબંધ પકડી શકાતે! નથી,
આ શૂહિલે સૌરાષ્ટ્રમાં કયાંથી કયારે આવ્યા એ સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ મહિલપત્તનના રાજવી પ્રતિનિધિ તરીકે સૌરાષ્ટ્રમાં છેક માંગરે,ળ સુધી માન્યા છે. સાહાર આવ્યા કે સહજિંગ આવ્યે એ કહેવાનુ પણુ આપણી પાસે સાધન નથી. એટલું જ કે એ હિલે! ઉત્તરમાંથી આવેલ હતા.
૨. ખીન્ને ગૃહિલવ ́શ ભાવનગર રાજ્યને સમગ્ર વિભાગને ‘ગૅહિલવાડ’ નામ આપનારા છે. અ વશંને સૌરાષ્ટ્રમાંના આદ્ય પુરુષ સેજકજી સં ૧૩૦૬-૭ (ઈ.સ. ૧૨૫૦)માં સૌરાષ્ટ્રમાં આન્યા હતા મારવાડમાં ખેરગઢની ગાદીએ એ હતે! ત્યાંથી એને જયચંદ્ર રાફેડના ભત્રીજાએ હરાવી ગૃહિલા હાંકી કાઢયા હતા. જ્યારે પાળમાં સેજકજીને ભાર ગામોની જાગીર મળી ત્યારે સેજકપુર એણે વસાવ્યુ હતું. એના પછી ઈ.સ. ૧૯૦ માં સત્તા ઉપર આવેલા એના પુત્ર રાણે!”એ રાણપુર વસાવેલુ આ પછીને ઈતિહાસ સેજકજીના ગૂલિલવ શોના નિવિવાદાત્મક છે.
આમ આપણી સામે મે ગૂલિયા આવે છે, સજિંગ અને મૂલુક ગૃહિલો સમય ઈ.સ ૧૧૪૬ સુધીના છે, જયારે સેજકજીને સમય ઈ.સ. ૧૨૫૦ આસપાસને છે. આમ અને વચ્ચે સૈકાથી વારેના ગાળે છે. એટલે બનેની એકાËતાન્ત કાઈ જ સાવ નથી. ભાંગરાળ-સારઢ અ માધવપુર-ઘેડના ભિલેખમાંના હિલાના વક્તે આજે ત્યાં હશે એ જાણવાનુ અત્યારે તે। આપણ પાસે કેાઈ સાધન નથી. શ્રી શંભુપ્રસાદ છે. દેસાઈતે અભિપ્રાય આ વિષયમાં બહુ સ્પષ્ટ છે,
ગ્રાહકોને વિનતિ
જે વાર્ષિક ગ્રાહકેાનાં લવાજમ જે તે મહિને પૂરાં થાય કે તેના ગ્રાહકનારને સરનામામાં અ વર્તુલ કરવામાં આવે છે. નવા ગ્રાહકનું લવાજમ ન આવ્યું. હૈય તે અંક મેકલવાનું બંધ કરવામાં આવે છે, જૂના ચાલુ ગ્રાહકાને તે! લવાજમ તે તે વર્ષોંનું પૂરું થતાં પશુ । મેકલાયે જાય છે. આને પરિણામે વધુ મહિના ખેંચાય જાય છે. અમારી વિનતિ છે કે આવા જૂના ચાલુ ગ્રાહકને પેાતાને ચાલુ રહેવાતુ છે કે હું એ વિશે પત્રથી જલુાવવા વિનંતિ. લવાજમ ભલે થેડુ મેહુ
આવે.
-તત્રી
૨૨
માર્ચ ૧૯૯૧
પથિક

Page #26

મહારાજ્ઞી ઉદયમતિની વાવ
શ્રી કાંતિલાલ ત્રિપાઠી, “પડોળીવાળા ભારતભર ની જળ(વાવ) સ્થાપત્યકલામાં કલાકૌશલથી ભરપૂર અભુત અને સમજોડ નમૂન , વિશિષ્ટ કલાધરોની કલાનો નિ:ડ દર્શાવતી આકર્ષક રૂપમંજરીથી ભરપૂર જોવાલાયક પ્રશંસા પાત્ર ભારતની માત્ર એક જ વાવ ફક્ત ઉત્તર ગુજરાત ખાતે પાટણમાં જ આવેલી છે.
ગુજરાતના પ્રધાન નગરોમાં પાટણ નગરીએ પણ સજેલા એના ઈતિહાસમાં રાજકીય ધાર્મિક સાંસ્કૃતિક અને આર્થિક દૃષ્ટિએ પણ મહત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી જન-જીવનમાં સદભાવનાઓ આચરે વિચાર સંસ્કારિતા તેમજ જીવન અને સ્વભાવના ઘડતરમાં સૌથી મેટ ફાળે આપે છે છે એવા એ પાટણને ઈતિહાસ ચાપોત્કટવંશી વનરાજ ચાવડાથી શરૂ થાય છે. એણે સૌ-પ્રથમ ઈસ ૮૪૬ માં એટલે કે સંવત ૯૦૨ માં ઉત્તર ગુજરાતનાં લખાણોમ નામે પ્રાચી દતર ગામના સ્થાને જિનપ્રભુસૂરિને પ્રાકૃત ‘વિધ તીર્થકલ્પ'માંતી માહિતી પ્રમાણે આ હિલપુર-પાટણ, અણહિલ પુર-પત્તા વસાવેલું, જે ગુજરાતના જૂના પાટનગર તરીકે મશહૂર છે.
સંવત ૯૯૭માં એટલે કે ઈ. સ. ૯૪૨ માં મૂળરાજ સોલંકીના અણહિલપુર-પાટણમાં રાજ્યરહણકાલથી માંડી સંવત ૧૨૨૯ એટલે કે ઈ. સ. ૧૧૧૩ માં કુમારપાલના અવસાન સુધીના લગભગ સવાબસે વર્ષના ગાળામાં પાટણને ઉતરે ત્તર સગી વિકા, સુધાત સધાત ચારકોશી ચેક અને એ શી બજારોથી પથરાયેલું' એવું એ સુખ સંપત્તિ અને સમૃદ્ધિની ભરપૂર શક્તિશાળી નગર હતું. - જેનાથી પાટ અને ઈતિહાસ શરૂ થાય છે તેવા ચાવડાના સમયમાં એ ખૂબ ધમધમતું નગર હતું, જે સેકસમયમાં ભારતવર્ષનું સૌ-પ્રથમ મહત્વનું મે શ્રીમંત મને શ્રીમંતાઈવાળું માત્ર આ એક જ શહેર લેખાતું હતું કે જે દસમી સદીથી માંડી તેરમી સદી સુધી સંપૂર્ણ જાહેરજલાલી ભોગવી છે, ઉન્નતિનો સુવર્ણયુગ જોવે છે. એવું એ રાજપૂત-કાલમાં ગુજરાતની રાજધાની બનેલું શહેર હાલના પાટથી બે માઈલ દૂર, પશ્ચિમે સરસ્વતી નદીના દક્ષિણ કિનારે આવેલ, જે સંસ્કૃત સાહિત્ય પ્રમાણે અણહિલપાટક શ્રી પાન અણુહલ્દવાટક અગુહિલપત્તન પત્તન પુટભેદને અણહિલપુર, અપભ્રંશ સાહિત્યમાં અણહિલવાડ અણહિલવાડવ. અહિલપટ્ટણ તેમજ મુસમાન ઇતિહાસકારોમાં નહરવાલ પાટણ વગેરે નામથી ઓળખાતું હતું, જેને આજે એતિહાસિક સ્મારકે એના ભાવશે દ્વારા પોતાની ગૌરવપૂર્ણ ગાથાની એતિહાસિક યાદ અપાવે છે. એવા એ સ્થાને વસેલું ગામ અનાવરાટ તરીકે અને હાલમાં “અનાવાડના નામે હજુ પણ ઓળખાય છે. બનાવાડ નામને ઉલ્લેખ કુમારચરિત' નામક ગ્રંથમાં મળે છે. કાળચક્ર જગામાં ફેરફાર કરે છે. એ કાળને સપાટે આ નગરને પણ નથી આથી એ સ્થાનથી ખસીને બે માઈલ દૂર વસેલું શહેર, જે કુમારપાલના સમયમાં જેન શ્વેતાંબરથી ભરેલું અને ગાયકવાડના સમયમાં ગાયકવાડી પાંચ મોટાં શહેરોમાંનું એક મેટું શહેર લેખાતું હતું તે હાલનું પાટ-પટ્ટણ! “પ” શબ્દ અર્થ કસૂત્રની સુપિકા ટીકા કરનારે એ આપેલ છે કે જળ અને સ્થળ બંને માર્ગેથી જઈ સકાય તે “પટ્ટણ' કહેવાય, પરંતુ હાલમાં અપ ‘પદ સે દદ –'નામ તેને નાશ' એવું જ અર્થ ઘટ કરીશું, કેમ ઉંય મને અને અંત, ચડતી મને પડતી, જન્મ અને મરણ, વિકાસ અને વિનાશ એ દરેકને માટે નિશ્ચિત છે જ, પછી સાકર ડાલ ય જીવ ! પથિક
માર્ચ/૧૯ી

Page #27

સે વર્ષ સુધી ગુજરાતની રાજધાની તરીકે પ્રખ્યાતિ પામી ચંદેલ આ પટમાં મહારાણી ઉદયમતિની વાવના બેનમૂન કલાત્મક જલ સ્થાપત્યે હજુ સુધી ગુજરાતની પ્રજામાં અને ભારતમાં એનું વિશિષ્ટ સ્થાન જાળવી રાખેલું છે.
ગુજરાતમાં પ્રખ્યાતિ પામેલી વાવ, જેવી કે ઈસનપુરની જેઠા મળજની વાવ, અડાલજની તેમજ અમદાવાદના માતા ભવાનીની વાવ કરતાંય બેનમૂન જોવાલાયક વાવ તો એક સમયે ગુજરાતની રાજધાની બનેલા આ પ્રાચીન શહેર, અણહિલપુર પાટણની પશ્ચિમે હાલમાંના સહસ્ત્રલિંગ તળાવની પહેલાં વિલે પાટા નજીક, ઈ. સ. ૧૦૨૨ થી ૧૦૬૩ સુધી એટલે કે સંવત ૧૦૭૮ થી ૧૧૯ ના સુધીના સમયના પાટણના અધિપતિ રાજા ભીમદેવે “પ્રબંધચિંતામણિ'ના ગ્રંથ પ્રમાણે પાટણમાં ત્રિપુરામાસાદ બંધાવેલ અને પતે રાજકુમાર હતા ત્યારે બંધાવેલ અને મહમદ ગઝનીથી ખંડિત થયેલ એમનાથ મંદિરને પણ સમરાવેલું. એવા એ ભીમદેવ પહેલાની મહારાણી-રાણી ઉદયમતિએ પૂર્વ-પશ્ચિમ મીટરમાં ૮.૩૫ અને ઉત્તર-દક્ષિણ .૭૫ તથા ઘેરાવાવાળા કૂવા સહ ૫૦ મીટર એટલે કે ૩૩ ફૂટ ઊંડા કૂવા સાથે, ૫૭.૯૦ મીટર એટલે કે ૧૮૦ ફૂટ લાંબી, ૧૫ મીટર એટલે કે ૪૯ ફૂટ પહોળી વિશાળ લંબચોરસ, અંતિ કલાત્મક પ્રતિમાઓથી સુસજિજત, જે નમૂને આજે ભારતભરમાં ક્યાંય જોવા મળતું નથી તેવી પૂર્વાભિમુખી, સાતમાળી, જેના પ્રવેશદ્વાર આશરે ત્રણ હેઈ શકે અને જેના દિફપાલ ઈશાનઈદેવ છે એવી વાવ, પવિત્ર સરસ્વતીથી દક્ષિણે થોડે દૂર, જે સ્મશાનના અંત ભાગ, શિહેશ્વર પાસેના કાકતીર્થમાં થઈ વહેતી હતી ત્યાં પાટણની પ્રજાના લાભાથે વાવ બાંધવામાં આવી હતી. એ સમયે વાવ નગરની નજીકમાં હતી, એટલે કે એ સમયમાં નગર હાલમાં આવેલ પ્રાચીન કાલિકા માતાજીના મંદિર તરફે એનાથા પશ્ચિમમાં વસેલું હતું, જેની ફરતી દિવાલના જમીનદોસ્ત અવશેષ હજી સુધી જોવા મળે છે.
રાજ ભીમદેવ ૧ જાને બે રાણીઓ, જેવી કે મહારાણી ઉદયમતિ પટ્ટરાણી હતી, જે રાજપૂત કન્યા હતી. બીજી રાણી બૌલાદેવી કે જે પૂર્વે સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલ તેમનાથ મહાદેવ અને ભગવાન કાલેશ્વરને પિતાનું જીવન સે પી એમની દેવગના–દેવી નતિકા બનેલી હતી. (બકુલા-બીલા', ચૌલા” નહિ)
મહારાજ્ઞી ઉદયમતિએ કર્ણ તેમજ મિનળદેવીનું લગ્ન બહુ જ કુનેહપૂર્વક કરાવી રાજ-સંઘર્ષ ટા હતા. મિનળદેવીએ સિદ્ધરાજ જયસિંહના રાજકાતનાં વર્ષોમાં રાજપને સ્થિર કરવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવે હતા.
નાઈકીદેવીએ પણ બહુ જ બહાદુરીપૂર્વક મુસલમાનનાં આક્રમણોને હઠાવી ગુજરાતને બચાવેલું હતું. રાજા ભીમદેવ ૧ લાના સમયમાં રાજાનાં દાનપત્રોમાં મહારાણીની સહી જોવા મળતી હોય છે, આથી એમ લાગે લાગે છે કે પાટણમાં એ વાવની ખાસ જરૂરિયાત લાગતાં પ્રજાહિત ખાતર એ બાંધવામાં મહારાજ્ઞી ઉદયમતિએ અંતિમ નિર્ણય લીધો હશે અને રાજય-ખર્ચે બાંધવા તથા એ અંગે રાજધન ખર્ચવા રાજપત્ર પોતાની સહીથી બહાર પાડેલે હશે ! એ વાવ સાથે પાટણની પ્રજાએ મહારાણી ઉદયમતિનું નામ સાંકળી દીધું અને ત્યારથી એ સમયથી એ કલાત્મક બેનમૂન વાવ મહારાણી ઉદયમતિની વાવ'-'રાણકી વાવ' તરીકે ઓળખાવા લાગી, જેમ ધોળકા તથા વિરમગામમાં બંધાવેલાં તળાવ સાથે મિનળદેવીના નામને સાંકળવામાં આવેલું છે. એ જ મિનળદેવીએ સોમનાથ જતા યાત્રાળુઓ ઉપર કર-વેર પણ દૂર કરાવી આમ પ્રજ કીર્તિ સંપાદિત કરેલી.
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #28

ખાસ કરીને વાવ પાણીનું તળિયું ઊંચું હોય તેવાં સ્થાનમાં જ બાંધવામાં આવતી હોય છે. પાટણ ખાતે રાણીની વાવ અંગે એમ ન કરતાં, સરસ્વતી નદીના કિનારે ને બાંધતા, દુર્લભસરોવરના કિનારાથી પણ થોડે દૂર અંતરે રથાન પસંદ કરવામાં આવેલું હતું, કેમકે ભવિષ્યમાં સરસ્વતી લુપ્ત બને યા વહેણ પલ યા એમાં અવારનવાર પૂર આવતાં રહે તો એને કચરે તેમ એવા પંકાતા રહેતા પવનને કારણે ઊડતી રેતીથી વાવ ભરાઈ ન જાય, રેતીના ઢગ એમાં પથરાય નહિ અને અનુપમ વાવ તથા એનાં રિપે સુંદર રીતે જળવાઈ રહે એ દૃષ્ટિએ સહસ્ત્રલિંગ તળાવ તથા નદીકિનારાથી દૂર એવું સ્થાન પસંદ કરી આજન કરેલું, પરંતુ જે બીક હતી તે જ એને, આડે આવી! સમય જતાં બેનમૂન અજોડ વાવસ્થાપત્ય કાળના મુખમાં હેમાઈ ગયું, નહિ તે હાલમાં અકબંધ જેવી સંપૂર્ણ સુરેખ, જમીનમાં દટાયેલી, જળવાઈ રહેલી “મહારાણી ઉદયમતિની વાવ' જે મળી આવી છે તે મળી આવી ન હેત !
વાસ્તુશિ૯૫Jથે, જેવા કે “અપરાજિતyછા” “સમરાંગણ-મૂત્રધાર વગેરેમાં ચાર પ્રકારની વાવ દર્શાવેલી છે; જેનું મુખ્ય પ્રવેશ દ્વાર અને ત્રણ માંડવી યાને માળ હેાય તે “નંદા' કહેવાય. બે હાર, પરંતુ છ માળ-માંડવી હોય તે એ “ભદ્રા' કહેવાય. ત્રણ ધાર, પરંતુ નવ માળ હોય તે જયા” અને ચાર દ્વાર, પરંતુ અચે કસ માપ અને માંડવીઓની-માળાની સંખ્યા નક્કી નથી તેને 'વિજય' કહેવામાં આવે છે.
આ વાવ કયા પ્રકારની છે. એ કહેવું લખવું મુશ્કેલ તે ખરું જ, કેમકે વાવના પ્રવેશદ્વાર કેટલી હતી એ હજુ સુધી પ્રાપ્ત થયાં નથી તેમજ વાવ પથ્થરથી બનાવેલી છે કે પથ્થરથી મહેલી કે કે પથ્થરનાં રક્ષણ નીચે ઈ. ની દીવાલ બાંધેલી છે વગેરે રહસ્ય હજુ ખૂલ્યાં નથી ! ત્યાં આગળ ખોદકામ થવું જરૂરી છે, જેથી ઉખનન દ્વારા મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર કેટલાં હતાં એ વગેરેના પાયા મળી આવે છે એનું ખરું ચિત્ર સપડે ! બાકી સાત માંડવી-માળ હોઇ આ વાવ જયા' પ્રકારની છે.
સલ કી-સમયમાં ગુજરાતની સંસ્કારિતા અને સંસ્કૃતિના દર્શન કરાવતી મહારાણી ઉદયમતિની વાવ સંપૂર્ણ હિંદુપદ્ધતિ અનુસાર શિપ તેમજ વાસ્તુશાસ્ત્ર મુજબ જ થયેલી છે, જેમાં દેવ-દેવીએ ને દ્વારપાળો અપ્સરાઓ રૂપમંજરીએ નવ-પ્રહ સપ્તમાતૃકાઓ દુર્ગાઓ દશાવતાર વગેરેનું જેને જે દિશામાં સ્થાન મળવું જોઈએ તે પ્રમાણે તેવું સ્થાન છે. અન્ય વાવમાં હનુમાનજીની મૂર્તિ જોવા મળતી હોતી નથી, પરંતુ અયાં એમને પણ સ્થાન આપેલું હોઈ સૌનું વિશેષ ધ્યાન ખેંચે છે. અહીં એ સમયમાં પ્રચારમાં આવેલી વારાહદેવ અને વારાહી માતાની મૂર્તિઓનાં પણ દર્શન થાય છે.
કેટલાંક રતિક્રીડાનાં દરો પણ જોવા મળે છે, પટણમાં વારાહમંદિર પણ બાંધવામાં આવેલું, રાણીની વાવમાં ઊતરતાં જ સૌ-પ્રથમ નજરે આંખે વળગી જાય તેવાં આંખના લેવલમાં જ, દીવાલેના સાક્ષામાં બેસાડેલી પ્રતિમાઓ કરતાં ગવાક્ષે ની વચ્ચે વચ્ચે ખૂબ આકર્ષક રીતે, રૂપમંજરીઓને જે બેસાડવામાં આવેલી છે તે જ સૌનું આકર્ષણ કરતી હોય છે, એને કારણે જ વાવ પ્રસિદ્ધિ પામેલી છે. - રૂપમંજરીઓમાં કાંસકીથી વાળ ઓળતી, કેરાકલાપ કરતી, આરસામાં જેતી, આંખે કાજળ આજતી. બંસરી બજાવતા, પખાજ ઢેલ મૃદંગ શરણાઈ વગાડતી, તે કંઈ પૂજા સામગ્રી લઈ જતી, સ્તનપાન કરાવતી પુત્રજનની માતા, તે કે ઈ સ્નાન કરીને ઊભી થયેલી અને એના વાળમાંથી ટપકના
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #29

પાણીને ચાતક પક્ષી જાણે પીવા મથી રહ્યું ન હોય એવાં દશ્યવાળી પ્રેમાસી, તે કેટલાક સ્થાને રતિક્રીડાના કેટલાંક નવા શિપને પણ સથાન આપેલું છે, જેમકે એક નગ્ન સ્ત્રી નગ્ન પુરુષને જોતાં એક ખૂણે સંતાઈને એક આંખથી ખાનગીમાં એ ન જોઈ જાય તેમ એને જેતી હોય છે, તે નગ્ન પુરુષ નગ્ન સ્ત્રીને જોતાં એ પણ એક ખૂણે સંતાઈને એક અખથી એને જોતા હોય છે. આવાં અનેક શિપ મેઢેરાને પણ ભૂલાવી દે તેવાં આ સ્થાને કરેલાં છે.
કલાધર શિપીળોએ પિતાની કલાને નિચોડ એ રૂપમંજરીઓમાં ઠાલવી દીધેલ છે. રૂપમંજરીએની સપ્રમાણ દેહલતા, નારીદેહનું લાવણ્ય, સ્તનપ્રદેશ ઉભાર, વિવિધ કેશગુંફને, ચહેરાના ભાવો તેમજ અંગભંગીએમથી નિપન્ન થતું લાલિત્ય ! જાણે હમણાં જ પ્રસ્થાન કરી રહી છે, આવી રહી છે, જઈ રહી છે એ તે આભાસ પગની ચાલે પાનીઓ અને ચાલતાં ચાલતા પગને રહેતે અધર અંગૂઠ, જે જમીનને પણ સ્પર્શ કરતા નથી. બારીક વસ્તુઓનું પણ ધ્યાન રાખી દમ આલેખવામાં–કારવામાં શિપીઓએ એમની કલા બતાવવામાં -પા કરવામાં હદ કરી નાખી છે.
આ વાવ કલાસ્થી પત્યમાં અપૂર્વ છાપ પાડતી હતી તેટલી વારના કુવા ના પાણી (જળ) અંગે પણ વિખ્યાત બનેલી હતી. ત્યાંથી એ કૂવામાંથી સામાન્ય જન પણ પાણીના લેટા ધડા વગેરે ભરી જતા હતા, કેમકે એ પાણી પીવાથી મોટી ઉધરસ-ઉટાંટિયાને રેસ મટી જ કહેવાતા. કેટલાંક લેકે. બાધા-માનતા રાખી ત્યાં આવતાં જતાં હતાં, કેમકે સામાન્ય જનને એ ખબર હોતી નથી કે આ કુવાના પાણીમાં રહેલા અને આવતા રહેતા ક્ષારે એવિત મિશ્રિત હોવાને કારણે મટે છે. કેટલીક વામાં પાછું રંગ પણ બદલતું હોય છે, કેટલીક વાવમાં સ્નાન કરતાં ચમ રોગ પણ નાબૂદ થતા હોય છે. સુરતની ખેપલી માતાની વાવના પાણીથી મોટી ઉધરસ-ઉટાંટિયું મટી જતું કહેવાતું. વડોદરા-મકરપુરા જવાના રસ્તા ઉપર આવેલ કેહી વાવમાં સ્નાન કરતાં ચમ રોગ નાબૂદ થતા કહેવાતા. આ અંગે વૈજ્ઞાનિક પૃથકરણ પણ થયેલું છે. આમ આ મહારાણી ઉદયમતિની વાવ વ્યાધિનાશ કરનારી પણ મનાયેલી હેઈ સૌરતીર્થ તરીકે પણ મન'તી, આમ જનસમાજમાં વાવના કલા સ્થાપત્ય અને એના પાણીથી વ્યાધિનાશ થાય એવા બંને રીતે થયેલ અદ્દભુત સંજોગ-મિલનને કારણે સમસ્ત મહાગુજરાતમાં પણ વિખ્યાત બનેલી હતી.
વાવના કુવાને જોઇશું તે દે માટે ગવાક્ષો બનાવતા, એને જરૂરી અટારીએ છોડતાં હતાં વિાને કુઈ જે બનાવી દીધેલ છે.
વાવના કૂવા અભ્યાસ કરતાં લાગે છે કે એ સમયે રાજા ભીમદેવ ૧લે ભક્ત હતા અને એના ઈષ્ટદેવ પણ રૂદ્ર હતા. કુરાની પશ્ચિમી દીવાલના મધ્ય ભાગે, રાજવી કુટુંબને પિતાના ઇષ્ટદેવનું સ્મરણ થાય એ હેતુથી, શિવનું પ્રતિષ્ઠાન કરેલું છે. ત્યારબાદ વેગનારાયણ અને છેલ્લે કૂવાના જળ પાસે શેષશાયી વિષ્ણુ ભગવાનની સ્થાપના કરવામાં આવેલી છે. શિવ-બ્રહ્મા-વિષ્ણુને ત્રિસ્વરૂપે એક જ સ્થાનમાં સમાવી સ્થાન અપ આ હરિહરનું સ્થાન છે એમ દર્શાવેલું લાગે છે.
કૂવાને ઉત્તર દિશામાં ઉમા મહેલ, વિનાશક વિનાયક તેમજ નાય કરતા શ્રીગણેશજીની પ્રતિમાઓ જોતાં કુવો મહેશ્વરને કુપ લાગે. દક્ષિણે દુ:ખ મુક્ત કરનાર બ્રહ્મા-બ્રહ્માણીને જોતાં બ્રહ્મકુંડ લાગે. એ જ દિશાની દીવાલમાં ઋષિ મુનિવરો સહ પીએમ નરયર વગેરેથી પશ્ચિમમાં જ ભશાયી જરઘોનિ ભગવાન વિષ્ણુને જોતાં વિશુડ લાગે, કૂવાની અંદર ઉપરના મથાળાના ભાગે સાદા એવા બ્રેકેટ ન મુકતાં સીધા અને ઊભા એવા ઝીઝુવાડાના દરવાજાની કેરિણુને યાદ આપે તેવા આઠેક કલાત્મક કોતરણુંમાર્ચ/૧૯૯૧
પથિક

Page #30

વાળા જોડિયા બ્રેટ મૂકેલા છે અને એ એકબીજાની વચ્ચેનું અંર તપાસતાં તેમજ પૂર્વ તરફની દીવાલ વા દિશા તરફ કાઈ જઈ શકે એમ નહેાતાં તથા પશ્ચિમ દિશામાં મુખ્ય ઇષ્ટદેને સ્થાપન કરેલા હેઈ બાજુથ અ ણ ખેંચાય એ યોગ્ય નથી એમ માની યાત્રિકે ફક્ત ઉત્તર તેમજ દક્ષિણ દિશાએથી જ પાછું ખેંચી શકે એવી રચનાવાળું આયોજન એટલે કે કલાત્મક ઘૂમટ યા છત્રીનું આયોજન કરેલું હશે.
હાલમાં વાવનાં મુખ્ય પ્રવેશદ્વારે, એની ઉપરની બે માંડવી, કુવાની ઉપરનો ઘુંમટ યા શ્રી વગેરેને નાશ થયેલ છે. બસે પણ લખેલું છે કે કૂવાના સામે છેડે પથ્થરના સ્તંભ હતા, જે હાલમાં નથી, ભાગ્ય તારણ તેમજ નાશીકામવાળી દરવાજ હતા, જે જોવામાં આવતા નથી,
વાવનું આયોજન જોઈશું તે પૂર્વ મુખી વાવના પ્રવેશદ્વાર પાસે ચાર પગથિયાં આવે છે. એની પાસે ખુલી જગ્યા, બાદમાં માંડવી, પાછી ખુલ્લી જગ્યા, બાદમાં માંડવી, ત્યારબાદ ઓરડી કુવા પાસે છે. આમ એક એક તળમાં ત્રણ જણ માંડવીઓ છે, જે સાત માળ સુધી હતી. આ માંડવીએ પૂર્ણ કુંભ-ચિત્રિત ખંભા ઉપર કીચકના બ્રેકો મૂકી, એના ઉપર લાંબા પથ્થરે ગઠવી, છજુ કઢી, એના ઉપર આંબો ગે.ઠવી ચેલ છે.
આ વાવની શરૂઆતમાં ચાર પગથિયાં બાદ પ.૩૫ મીટરો એટલે કે અઢાર ફૂટ પહોળો પગથાર, ત્યારબાદ સત્તરેક પગથિયાં બાદ ૧૪૫ મીટર એટલે કે પાંચ ફૂટ પહોળે પગથાર આવે છે. આ પથારનું માયોજન વાવમાંથી જળ લઈ જતી પણ પનિહારીઓ પિતાનાં ઘડા થા બે મૂકીને વિશ્રાંતિ અર્થે છેડે અ ય બેસે એ માટે કહી શકાય.
હવે રાણીની વાવને જોવા અંદર એના પૂર્વ દિશાના પ્રવેશદ્વારથી પ્રવેશી છે, પરંતુ ઊતરતાં પહેલાં સમસ્ત વાવનાં શિ૯ પેને નિહાળવા, કયાં કયાં શિપે કઈ દીવાલમાં ક્યાં કયાં આવેલાં છે એ જાણવા જેવા સરળતા ખાતર, સમજવાના હેતુથી એના પ્રવેશદ્વારથી માંડી કૂવા સુધીના અંતરના સાઠ ટના ત્રણ ભાગ પાડીશું અને ચે ભાગ કૂવાને ગણીશું, જે પશ્ચિમ દિશામાં જ એટલે આપણે વાવની ઉત્તર-દક્ષિણ દિશાની દીવાલોને પણ ત્રણ ભાગ વહેચીશું. જેવા કે દીવાલની સૌથી ઉપરનો ભાગ, વચ્ચેનો ભાગ અને છેક ની ભાગ. મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પૂર્વ દિશામાં છે ત્યાં કશું જ નથી. પ્રશ્નતાં આપણે સૌ-- પ્રથમ ડાબા હાથની દીવાલ-જે દક્ષિણ દિશા ગણાય છે તે દીવાલ પરનાં શિ૯પ જોતા જતા જઈએ. શરૂઆતના સાઠે કુટના ભાગની દીવાલ ઉપરના સૌથી ઉપરના ભાગમાં વણ અને પાર્વતીની મતિ રહે છે. દીવાને વચલે તથા છેક નીચેનો ભાગ ખાલી છે મારા બીજા સાઠ ફૂટના વચલા જાગમાં દીવાલની સૌથી ઉપરના ભાગમાં શિવ-પાર્વતી નદી ઉપર બેઠેલાં છે. દીવાલની વચ્ચેના ભાગમાં ભગવાન મહેશ, કુબેર ભંડારી, ધનવંતરિ, વિષ્ણુ ભગવાન, સાધુ, રકતચામુંડા, યશોધરી ચામુંડા, ચામુંડા, અપ્સરાઓ, રૂપ મંજરીઓ, જેમની એક કુંડળ પહેરતી, દર્પણ જેતી, સારંગી. વાડતી, સ્તન પકડેલ બાળક, સ્તનપાન કરાવતી, વિષ્ણુ સૂર્યદેવ ગણેજી મહિષાસરમદીની. મહિષાસરનો વધ થતાં નું લેાહી પીતું' કુવર તેમજ નૃત્ય દશ્યમાં જીરવ અને છેક નીચેના ભાગમાં વિષાણુ. ત્યાંથી આગળ ત્રીજા સાઠ ફટના ભાગમાં એરડી નજીક દીવાલના સૌથી ઉપરના ભાગે વિગણ તથા અમરાઓ છે. એની નીચે વચલા ભાગમાં અવસર છે. કેઈ આdી લઈ જઈ રહી છે. તે કોઈ અપત્ર લાવી રહી છે. કે.ઈ ચામર ઢાળી રહી છે, તે કઈ શંખ દ્વારા પૂજન કરે છે. કોઈ પથિક
માર્ચ/૧૯૯૧

Page #31

ધંટડી વગાડી રહી છે, તે કઈ વસ્ત્ર મૂકે છે. એની નીચે વિષ્ણુ ગણે અસર બ્રહ્મા બ્રહ્માણી શંકર-પાર્વતી વિશુ-દક્ષ્મી દુર્ગા, વિરાટસરૂપ વિષ્ણુ, મહેશ હરિહર લમી પાર્વતી વગેરેની પ્રતિમાઓ છે. આ ભાગની નીચે એટલે કે છેક નીચેના ભાગમાં વિષ્ણુ-લમ, રાક્ષસતા વિષ્ણુ, મહેશ ઋષિ તેમજ અપ્સરા, બલરામ-અવતાર કે જે શેષનાગના અવતાર સામાન્ય રૂપમાં ઊભેલ છે. એમનાં હસ્તમાં હળ દંડ અને શિર ઉપર નાગ છત્ર છે. ત્યારબાદ નટરાજ, બાજુમાં પરશુરામઅવતાર છે કે જે ફરસી લઈને ઊભેલા છે. રાષિ, બાદમાં બુદ્ધ-અવતાર કે જે યોગી જેવા, લંગોટી પહેરેલ અને શિર કેશ ગૂંચળાંવાળા અને ખભે ખેસ છે. એની સાથે કલક-અવતાર કે જેમણે શિર ઉપર મુકો અને છત્ર ધારણ કરેલ છે, હાથમાં આયુધ છે, પાછળ પરિચર છે. એ ઘડા ઉપર વિરાજમાન થઈ અસુરને નાશ કરી રહ્યા છે. ત્યારમાં ગરુડ ઉપર બેસી માળા ફેરવતી લક્ષ્મી, એની આજુબાજુ નૃસિંહ-અવતાર તથા વરાહ-મસ્તક છે. વરહ-અવતારમાં સ્ત્રીરૂપ પૃથ્વી કંધા ઉપર બેસાડેલ છે. બાદમાં કેશવ ત્રિવિક્રમ નારાયણ પુરુષોત્તમ પ્રદ્યુમ્ન માધવ વિષ્ણુ વગેરે દેવો છે. ત્યાબાદ આરટીવાળો ભાગ આવે છે. આ ઓરડીવાળા ભાગના સ્તંભમાં ધટપ૯ અને એની નીચે સિંહ સાથે કુસ્તી કરતા મલે છે. દરેક સ્તંભની વચ્ચે મહલે હાથીઓ સાથે દેખાડેલા છે. આ ઓરડીએને અડીને કૂ આવેલ છે. કૂવાની ત્રણેય દિશામાં દક્ષિણ પશ્ચિમ ઉત્તર એમ ત્રણેય બાજુ નજર ફેરવીશું તે સૌ-પ્રથમ ઉપર ભાગ વિષ્ણુ ભગવાનથી શરૂ થાય છે. ત્યારબાદ ગણપતિ, સિદ્ધેશ્વરી, શિવજીની ત્રણ પ્રતિમાઓ, ત્યારબાદ પુનઃ વિષ્ણુની ત્રણ પ્રતિમાઓ તેમજ કલાત્મક આઠ બ્રકેટ અને ઉપરના ભાગે નવગ્રહ, અમૃત માટે લડતા દેવ-દાનવો તથા એની નીચે અમૃતમથનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલ વસ્તુઓ પશુ વગેરે જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત પોતાની પત્નીઓ સહિત વિભિન્ન દેતાઓની પ્રતિમાઓ, એની નીચે બ્રહ્મા વિષ્ણુ શિવ ગણેશ દિપાલ યમ વાયુ અગ્નિ કુબેર તેમજ વિષ્ણુની વિભિન્ન મૂર્તિએ, ત્યારબાદ એકાદ ટુ ઈશાન, શિવપ્રતિમાઓ, ના ક સ વામન તથા એકલી કન્યાઓ જોવા મળે છે. છેલે જળ પાસે વિષ્ણુ ભગવાન ક્ષીરસાગરમાં અને નાભિકમળ ઉપર શ્રદ્ધા પાસનમાં બેઠેલા છે. છેક નીચે બધી જ ભાતકાઓ-દેવીઓ જોવા મળે છે. એરડામાં ઊભા રહી. વાને જેવા પછી ઓરડીમાંથી બહાર નીકળી તમારા જમણા હાથનો દીવાલના એટલે કે ઉત્તર દિશાની દીવાલના સાઠ ફૂટના ભાગમાં દીવાલના સૌથી ઉપરના ભાગે જઈશું તે વિષ્ણુ ભગવાન અને અપ્સરાઓ તથા ઋષિ વગેરે છે.
એક અસર ક્રિોધ ભરાતાં સાધુની દાઢી ખેંચી રહી છે, તે કોઈ પુરુષ અપ્સરાનાં વસ્ત્ર હરી રહ્યો છે, બાદ નાગિણી, બે ઘૂવડ પક્ષી છે, શિવજી કૌરવસ્વરૂપમાં, ત્યારબાદ અર્ધનારેશ્વર, ત્ર દત્તાત્રેય, ત્યારબાદ પાર્વતી એક પગે ઊભાં રહી પંચાગ્નિતપ કરી રહેલાં છે, વૈકુંઠ સૂર્ય, ચારબાદ માતૃદેવીઓ, જેવી કે ઉમીદેવી ઇદ્રાણી પાર્વતી દુર્ભા મહિષાસુરમર્દિની, ત્યારબાદ વિશગુઅવતાર, વિષ્ણુ અને લક્ષ્મીદેવી, ત્યારબાદ અસરો વગેરે. એ જ દીવાલ વચ્ચેના ભાગમાં જે તે બ્રહ્મા સરસ્વતી, રાક્ષસોનો સંહાર, અશોકવાટિકા, સિંહ-અવતાર હિરણ્યકશિપુને મારી રહ્યા છે. એની ચારેય બાજુ વિષ્ણુના અવતારનું રેખાંકન, દુર્ગા કાલિકા, ઊભા અને દી ગણા વામનઅવતાર, બુદ્ધ યોગી પશુ લઈને ઊભેલા પરશુરાન, માથું વરાહનું અને શરીર માનવનું એ વરાહ-અવતાર, વિષ્ણુ, નૃસિંહ અવતાર-નીચે પ્રસાદ, બલરામ-અવતાર, કુબેર ભંડારી, ગણેશજી, સિંહેધરી, પંચાગ્નિતપ કરતાં પાર્વતી, લક્ષ્મી, નગ્ન અસર, ઋષિ, વિશ્વરૂપ વિષ્ણુજી, ગજેમોક્ષ,
[અનુસંધાન પાના ૨ ઉપર) ‘માર્ચ/૧૯૯૧

Page #32
ખાચ 91 Rog. No. GAMC-19 જ્યારે ગુજરાતની ધરતી " સોનું પકવશે સરદાર સરોવર પેજના ગુજરાત માટે કામધેનુની જેમ દૂઝણી સાબિત થવાની છે. સરદાર સરોવર યોજના અર્થાત્ 437 વર્ષનું આયુષ, પ્રતિદિન રૂ. 4 કરોડની આવક, 6 લાખ લોકોને કાયમી રાજગાર, 131 શહેરો અને 4,720 ગામડાંઓનાં 2,95,00,000 લોકોની તૃષાતૃપ્ત, 25,00,000 લોકોને સિંચાઇનો લાભ. 18 લાખ હેકટર જમીને સિંચાઈ, 4.25 કરોડ વૃક્ષેનું વૃંદાવન, 500 કરોડ યુનિટ વીજઉત્પાદ, ઉઘોગના વીજ-કાપનો અંત, મ ઘોગથી રૂ. 185 કરોડને ફાયદો કૃષિક્ષેત્રે રૂ. 900 કરોડને લાભ, 45 ટકા ખેતઉત્પાદનમાં વૃદ્ધ, આરોગ્ય સુધરશે, રણ અટકશે અને પર્યાવરણ મધુવન જેવું બની જશે. નળ સરોવર બનશે નવલું નઝરાણું, ધુડખર, કાળિયાર અને ઘુખમલ રીંછને અભયજીનવ, સૌરાષ્ટ્ર બનશે સુજલામ સુફલામ , રણ રોકાશે. પવિત્ર કિનારો પ્રવાસધામ બનશે, દુષ્કાળને ગુડ બાય, રાજયને આર્થિક વિકાસ થશે, સ્થાપિતાને નવજીવન મળશે, ગુજરાત નંદનવન બનશે. સરદાર સરોવર નર્મદા નિગમ, લિ., બ્લેક ', 12, પ્રથમ માળ, સરદાર ભવન, ગાંધીનગર-૩૮૦૨૧૦ :. મુદ્રક પ્રકાશક અને તત્રી : " પથિક કાર્યાલય' માટે છે. કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી, કે, મધુવન, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦ 00 6 તા. 15-3-1991. મુદ્રણસ્થાન : પ્રેરણુ મુદ્રણાલય, રુસ્તમઅલીને ઢાળ, મિરજાપુર, અમદાવાદ-૩૮ 0 8 01 પ' : ઈન્ટરનેશનલ પ્રિન્ટિગ વસ, શાહપુર, માળીવાડાની પોળ સામે, અમદાવાદ -380 0 01, For Private and Personal Use Only