Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ndriAcAryagranthAvalI. naM.6 zrIpadmasAgaragINakRtasvopajJanayaprakAzastavavRttiH zrImatpaMnyAsazrInItivijayamahArAjasamupadiSTapaTTanastha-" DaMkha mhetAbhidhapATakAntaHsthaprAgvATajJAtIya zA. kezavalAla laheracandra" dravyasAhAyyena paTTanasthAyAH zrIhemacandrAcAryasabhAyAH sekreTarI"zA. laheracanda bhogIlAla" ityanena prakAzitA zrAvakapaNDitavIracandra-prabhudAsAbhyAM ca saMzodhitA. izvaralAla kezavalAla-mANekalAla mAdhavalAlAbhyAM ahammadAvAda- DhIMkavA cokI' samIpastha-zAntivijayaprInTIMgAkhye nijamudraNAlaye mudritA / saMvat 1975. vIra saMvat 2445. sana 1918. prata 300. mUlyamANakatrayam
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM arhama zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. naM0 6. zrI padmasAgaraga nikala nyprkaashstvvRttiH|| gaGgApavAhA iva vAgvilAsA jayanti yasya sphuradaGgiraGgAH / svayaMpavitrA iti pUtavizvAH so'stu zriye zrIjinavarddhamAnaH // 1 // natvA tadIyakrama puNDarikaM smRtvA prasannAM zrutadevatAM ca / nayaprakAzastavanasya vRttiM svayaMkRtasyAtmakRte karomi // 2 // iha hi trijagatIpatipratipAditapravacanaracanAvitathaguNagrAmanirUpakatvena yadyapi asya sakalastavanagranthasyApi azeSadUritocchedakatA'sti eva, tathApi nijaharSa prakarSo sitAma vAkkAyazuddhayA prathamaM praNatasyaiva stavanaM viziSTAnaM bhavAne iti kRtvA prathamaM manaH kAyazuddhayA kRtamapi vAstavika tvAdinA'tizayitatvAdAdyakAvyAyapadena namaskAra bA rIkaroti tasmai namaH zrIjinazAsanAya satsatabhaGgInayavAsanAya / AsAdya mAdyanti yadIyadezamapyakSapAdAdikadarzanAni // 1 // vyAkhyA -' tasmai namaH zrIjinazAsanAya' iti tAvadanva yaH / atra hi nirUpyasyaiva jinazAsanasya namaskArakaraNAhArha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. dAdevizeSo darzito bhavatIti / kiviziSTAya jinazAsanAya ? 'satsaptabhaGgInayavAsanAya' / saptabhaGgayA nayAnAM ca vAsanAbhAvanA yatra, sa tathA, tasmai / nanu nayasaptabhaGgayAH parasparanirapekSanayAnAM ca vAsanA kANAdAdizAsane'pyastyeva, ityAha-'sat' iti / satpadaM saptabhaGgInayapadayorvizeSaNam / tathA ca satI-pradhAnA saptabhaGgI sasaptabhaGgI-pramANasaptabhaGgI, ityarthaH / pradhAnatvaM cAsyAH sakalAdezarUpatvAt / santaH-samuditatvena yAvadvasvaMzagrAhitvAt 'pradhAnA-nayAH snnyaaH| tathA ca-satsaptabhaGga yAH sanayAnAM ca vAsanA jinazAsanamantareNa na kacidapyasti, iti tAtparyam / - nanu tacchabdasya yacchabdasApakSavena kiM tajinazAsanam ? ityAha-'AsAdya' iti / yadIyadezam-aMzamAsAdya-mApya akSapAdAdikadarzanAni mAdyanti-madavanti bhavanti / ko'rthaH 1 akSapAdAdidarzanAni hi samuditasaptanayAtmakazrIjinazAsanAdevakaikaM mithoM nirapekSanaigamAdinayamAzritya bahibhUtAnyapi mAdyanti, ityarthaH / yathA caiteSAM mitho nirapekSakaikanaigamAdinayAzrayaNaM tathA'gre vkssyaamH| nanu zroturabhidheyaprayojanajJAnapUrvikaiva pravRttirbhavAte; atra cAbhidheyaprayojanamoranuktatvAtkathaM pravRttiH ? iti ceta; na,atra 'satsaptabhaGgInayavAsanAya' iti padenAbhidheyaprayojanayoraktatvAt / saptabhaGgI nayA evAtrAbhidheyam / tadvAsanA cAtra sAkSAtprayojanam , paramparayA cAtrAnukto'pi mokSa eva, iti prathamavRttArthaH // 1 // __ atha saptabhaGgInayanirUpaNaM vAkyaprasiddhayA bhavati, tadvA.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'nayaprakAzastavavRttiH kyaM ca trighA, tatrApi durnayavAkyaM heyaM, nayavAkyaM copekSya, pramANavAkyaM tUpAdeyam , ityetaddarzayati pramANavAkyaM nayavAkyagarbhitaM nirdUSaNaM durnayavAkyadUritam / syAdevayuktaM jinarAjazAsane satAM camatkArakaraM bhavenna kim ? // 2 // . vyAkhyA-'jinarAjazAsane ''sato'-jinAjJAvatAM 'pramANavAkyaM' 'ki' 'camatkArakara''na', 'bhavet ' ? api tu bhavatyeva, ityarthaH / nanu kIdRzaM pramANavAkyaM bhavati ? iti jijnyaasaayaamaah-'syaadevyuktN'| syAdityavyayapadam , samayasakretAtkathaMcitvavAcakam / tena, bhAyo'nyayogavyavacchedapareNa evakAraNa ca yuktam-kalitam / yathA-'syAdastyeva ghaTaH' iti / pramANalaM cAsya 'syAdeva' padalAgchitatvAt / tatra kathazcitmakAreNa svarUpAdinA, na tu pararUpAdinA ghaTe'stivaM syAtpadena pratipAyate / evapadena cAstitvaviruddhanAstitvAdInAM vyavacchedaH pratipAdyate / nanu jainamate viruddhadharmAdhyAsAGgIkArAt kAlAvacchedena dezAvacchedena ca yadA yazastitvaM pratipAdyate, tadA tatra nAstikhamapi pratipAdyam, tatkatham ' syAdastyeva ghaTaH' ityatra evakAreNa nAstitvavyavacchedaH kriyate ? iti cet ; satyam , yadyapyekasminneva kAle'pyekasminneva deze'stitvaM nAstitvaM ca vaktavyameva, tathApi svarUpabhedastu sarvathaiva tatra nigadyaH / nahi yenaiva svarUpeNa tatrAstisvaM pratipAdyate, tenaiva svarUpeNa nAstitvamapi matipAdayituM zakyam / ...
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. nanu astitvanAstitvayoH kaH svarUpabhedaH ? iti cet ; zRNu, astitvaM tAvatsvasvarUpeNa, nAstitvaM ca parasvarUpeNa, pRthubudhnodarAyAkArajalAharaNAdikriyAkartRtvAdinA svasvarUpeNa cAstyeva ghaTaH; tantujanyatvazItatrANAdikriyAkartRtvAdinA parasvarUpeNa ca nAstyeva ghaTaH; iti siddhaM-syAdastyeva ghaTaH, iti / atra evakAreNa astitvaviruddha nAstitvAdInAM vyavacchedo bhavati, iti suSTuktam-' syAdevayuktaM ' 'pramANavAkyam' iti / - 'astyeva ghaTaH' iti pramANavAkyamastu, syAdityadhikam / iti cet ; na, durnyvaakye'tiprskteH| __nanu durnayavAkyaM kIdRzam ? iti cet ; zRNu, 'astyeva ghaTaH' iti tAvadurnayavAkyam / atra hi kevalenaivakAreNAstitvavyatiriktAstatsamAnAdhikaraNA apyanantA dharmA vyvcchicnte| ata evAsya mithyAtvam , astitvasamAnAdhikaraNAnAmapyanantAnAM dharmANAmapalApAt / ata eva sUtre'pi pramANavAkyavizeSaNaM 'durnayavAkyadUritam' iti / tallakSaNasparzamAtrAbhAvAhurnayavAkyaM dUritaM-dUrIkRtaM yena, tattathA, iti / .. . atha ' syAd ghaTo'sti' ityevAstu, 'eva' iti padamadhikam, iti cet ; na, evaM hi nyvaakye'timskteH| - nanu nayavAkyaM kIdRzam ? iti cetaH zaNu, 'syAdasti ghaTaH' iti tAvannayavAkyam / atra hi syAtpadalAnchitatve kriyamANe'pi kenacitprakAreNa ghaTe'stitvamAnaM siddhayati, tatsamAnAdhikaraNAnAmanantAnAmapi tadvayatiriktAnAM dharmANAmupekSaiva jAyate / ____ nanu tarhi nayavAkyaM kiM pramANam, apramANaM vA ? iti ceta: zRNu, nayavAkyaM tAvanna pramANam , nApyapramANam ; kintu pramANe
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastatravRttiH kadezaH / tena hi pramANapratipannAnantadharmANAM madhyAdekasyaivAstisvAderdharmasya grahAt / nanu eka dharmagrAhakatvAvizeSAtkathaM nAsya durnayavAkyatvam ? iti cet na, durnayavAkyaM tu zeSadharmApalApakatvenaikadharmasya grAhakam; idaM tu zeSadharmopekSakatvenaikadharmagrAhakam; ityanayorvizeSaH / pramANavAkyaikadezatvaM tvasya pramANavAkyAntaniM vAt; ata eva sUtre'pi pramANavAkyavizeSaNaM ' nayavAkyagarbhitam, ' iti / nayavAkyAni samuditatvena garbhe jAtAnyasya, iti nayavAkyagarbhitam iti / nanu lakSyajJAnasya lakSaNAdhInatvAtteSAM lakSaNAni vAcyAni, tatkathaM noktAni ? iti cet; AkarNaya, aparadharmApalApenaikadharmagrAhi vAkyaM durnayavAkyam / 'dharmagrAhivAkyaM durnayavAkyam' ityukte pramANavAkye'tiprasaktiH, tata uktam, -' eka ' iti / tathAca pramANavAkye'tiprasaktinirAsaH, tasya samuditayAvaddhagrAhitvena eka dharmagrAhitvAbhAvAt / tAvatyukte nayavAkye'tiprasaktiH, tasyApyekadharmagrAhitvAt; ata uktam- 'dharmApala pena' iti / tathAca yAvaddharmApalApamAdAyAsambhavaH, tata uktam'aparadharma' iti grAhyadharma pratiyogi kAnyo'nyAbhAvapratiyogidharmAlApanam ityarthaH / nayavAkya lakSaNaM tu aparadharmagrahopekSakatve satyeka dharmagrAhi vAkyaM nayavAkyam / dharmagrAhi vAkyaM nayavAkyam, ityukte pramANavAkye'tiprasaktiH, tata uktam -' eka ' iti / tAvatyuke durnayavAkye'tiprasaGgaH tata uktam- ' dharmagrahopekSakatve sati ' iti / tathAca yAvaddharmagrahopekSakatvamaGgIkRtyAsambhavaH nahi yAvaddharmagrahopakSakale satyeka dharmagrAhitvaM saMbhavati, tata ukta ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. 'apara' iti; grAhyadharmAd vyatiriktadharmopekSakalam / ityarthaH / pramANavAkyaM tu yugapatsakaladharmagrAhi vAkyam-pramANavAkyam / durnaya-nayavAkyayorapi sakaladharmagrAhitvaM kAlAdibhedena pratyekamastyeva, iti tAbhyAmasya yogapadyena bhedaH, iti / tadetAnyuktAni pramANavAkyAdinAM lakSaNAni, udAharaNAni tu prAkmoktAni / iti dvitIyavRttArthaH // 2 // -- athaitAni vAkyAni sakalAdezavikalAdezasvarUpANi bhavanti, tena tayoH svarUpaM vAcyam ; ityAzaGkayAha ekatradharmA yugapadviruddhAH ___ kAlAdyabhedAnnihitA hi yena / AdezamAsAdya tamatra zAsane jayanti jainAH paravAdidarzanam // 3 // vyAkhyA- jainAH' jinAjJAdharAH 'AdezamAsAya' iti sakalAdezasAnnidhyaM prApya, ityarthaH / atha sakalAdezasvarUpasUcanAya yacchanighaTitaM pUrvArddha vyAkriyate-'yena' sakalAdezena, 'kAlAyabhedAt ' iti kAlAdibhiraSTabhiH kRtvA'bhedavRtteH, ityarthaH / 'ekatra' iti ekastrinvastuni ghaTAdau, 'yugapat ' samakAlam, 'viruddhAH' sahAnavasthAnaniyamavanto'stitvanAstitvAdayo dharmAH, 'nihitAH' sthApitAH, iti tAvatsUtrArthaH / . ekasminneva hi ghaTAdivastuni kAlAdibhiraSTabhiH kRtvA'bhedavRttyA pramANapratipannA anantA api dharmA yogapadyena yadA'bhidhIyante, tadA sakalAdezo bhavati /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ .nayaprakAzastavavRttiH ke punaH kAlAdayaH ? kAlaH, AtmarUpam, arthaH, sambandhaH, upakAraH, guNidezaH, saMsargaH, zabdaH, iti / .. ____ kathamebhirabhedavRttyA ekasminneva vastuni yugapadviruddhadharmagrahaH ? iti cet ; nizamyatAm-'syAd ghaTo'styeva' ityatra ghaTe yatkAlamastitvaM tatkAlAstatraiva zeSA nAstitvAdayo dharmAH sa. nti; iti kaalenaabhedvRttiH| ......... nanu astitvena sahAviruddhAnAM dravyatvAdInAM dharmANAmekatrApi kAlenAbhedattirbhavatu, paraM sarvathA tadviruddhAnAM nAstitvAdInAM kathaM sA sambhavati ? iti cet ; satyam , astitvanirUpaNasamaye hi ghaTe nAstivasyApi vartamAnatvAt / tathAca ayamarthaH-' syAdastyeva ghaTaH' ityukte'stitvasamAnAdhikaraNA anantA api dharmAH pratipAdyante, ghaTatvapRthubudhnodarAyAkAravatvadravyatvAbhidheyatvaprameyatvAdibhiranantairdhamairviziSTasyaiva ghaTasya sattAyogAt / ghaTakhAdyanantadharmAvauzaSTaye ca ghaTasyAsavaprasaGgAt, tasmAd ghaTe'stitvakaivalyAbhAvena kevalAstitvasya vaktumazakyatvAt , tatsamAnAdhikaraNAnantadharmANAmapi tasminneva kAle pratipAdanAt kaalenaabhedaattH| .. 'AtmarUpam ' ghaTaparyAyavAdikam , tenAnyadharmaH shaastitvsyaabhedvRttiH| yathA-astitvaM ghaTaparyAyaH, tathA'nye'pi dharmA ghaTapAyA eva; ityrthH| . ' arthaH ' nAma AdhAraH, tato ya evaM ghaTalakSaNo'stitvasyAdhAraH sa evAparadharmANAmapi; ityarthAbhedavRttiH / .. ' sambandhaH' aviSvagabhAvarUpaH, tato ya evAstitvasya ghaTe'viSvagbhAvarUpaH sambandhaH sa evAparadharmANAmapi; iti smbndhaabhedvRttiH|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hemacandrAcAryagranthAvalI. ya eva ghaTe lokapravRttilakSaNa upakAro'stitvena kriyate, sa evAnyadharmairapi, sakaladharmaviziSTa eva ghaTe lokapravRtterjAyamAnakhAt; ityupakArAbhedavRttiH / " guNI' ghaTaH, tasya ' dezaH ' kSetraM bhUtalAdikam, tadAzritya yathA ghaTe'stitvasadbhAvaH, tathA'nyadharmANAmapi iti gunidezA bhedavRttiH / dhAnye sati sambandhaH 'saMsargaH ' tato ya eva ghaTe'stitvasya saMsargaH, sa evAnyadharmANAmapi iti saMsargAbhedavRtti / natu saMsarga sambandhayoH ko bhedaH ? iti cet; saMsarge bhedaH prAdhAnyena bhavati, abhedo gauNyena sambandhe tu bhedo gauNyena, abhedaH prAdhAnyena, iti tAtparyam / ya evAstitvadharmAtmakasya ghaTasya vAcakaH zabdaH, sa evAnyadharmAtmakasyApi iti zabdAbhedavRttiH / ityuktaM sakalAdezasvarUpam ; ayaM ca pramANavAkyAparapaya eva / vikalA deza svarUpaM tu etadviparItatvena sukhAvabodhatvAt, na sUtre pratipAditam / vikalAdezasya sakalAdezavaiparItyaM tu nayavAkyAtmakatvenaibhireva kAlAdibhiraSTabhiH kRtvA bhedagrAhakatvAdeva / 9 durnayavAkyaM tu na sakalAdezAtmakam nApi vikalAdekintu sarvathA heyatvAdvahiSkRtameva / iti tRtIya zAtmakam, vRttArthaH // 3 // atha prANavAkyavAkyayorviSayastu nayA eva, te ca ke ? kiyantaH ? saGgatAtha kathaM bhavanti ? iti jijJAsAyAmAhakramAnnayAH sapta parairgRhItAH parasparaM ye vivadanta eva /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayamakAzastavavRttiH saptApi te zrIjinazAsane'smi nnekIbhavanti sma jinendravAcA // 4 // vyAkhyA-mitho viruddhAH 'saptApi' ' nayAH' 'zrIjinendravAcA' tIrthakaropadezena ityarthaH, 'ekIbhavanti sma,' iti saGgatA babhUvuH ; yathA-sarve putrA mitho vivAdaparAH svapituH puraH samAyAtAstadupadezenaikIbhavanti, tathA te'pi / mitho viruddhaprarUpakalena vivAdaparA ananyagatyA bhagavacchAsanAzrayaNAdbhagavatpuraH samAyAtAH santo bhagavadupadezena ekIbhavanti sma, " egego micchAvAI savve sammattavAiNo" iti vacanAt , samuditA bhavanti, ityrthH| mitho viruddhAste ke nayAH ? iti, ato yacchabdAnuviddhaM vyAkhyAnaM pUrvArddhanAha-'kramAt ' iti / naigama-saGgraha-vyavahAraRjasUtra-zabda-samabhirUDha-evambhUtAzca, iti krameNa samuditatvAbhAvena ye saptApi nayAH paraibauddhAdibhihItAH parasparaM' mitho 'vivadante ' vivAdavanto bhavanti / evakArastu kadAcidapi vivAdAparisamAptisUcakaH / tato'yaM bhAvArtha:-ye nayA bauddhAdibhiH pRthagbhAvanAzritAH santo mithyAtvaprarUpakAH, ta eva nayAH zrIjinazAsane samuditatvenAzritAH santaH samyaktvaprarUpakA bhavanti, iti tAvatsUtrArthaH / nanu ayaM sakalo'pi vicAro nayAnAM lakSaNodAharaNAdinirUpaNenaiva viduSAM cetazcamatkAraM karoti, tenaitanirUpaNIyam ? . iti cet ; nirUpyate-tatra anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nayaH, nirAkRtapatipakSastu nayAbhAsaH, ityanayoH sAmAnyalakSaNam /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hemacandrAcAryagranthAvalI. 9 sa ca dvedhA, dravyArthika paryAyArthika vikalpAt / dravyamevAtha - viSayo yasya sa dravyArthikaH / paryAya evArtho yasya, asau paryAyArthikaH, iti nayavizeSalakSaNam / tatra Ayo naigama-sagraha-vyavahAravikalpAt trividhaH, dvitIyastu RjusUtra-zabda- samabhirUDha evambhUtavikalpAccaturvidhaH / 10 tatra aniSpannArthasaGkalpagrAhI naigamaH / nigamo hi saGkalpaH, tatra bhavaH, tatprayojano vA naigamaH / yathA - kacitpuruSo gRhItakuThAro gacchan ' kimarthaM bhavAn gacchati ?' iti pRSTaH sannAha- prasthamAnetum iti / edhodakAdyAharaNe vA vyApriyamANaH ' kiM karoti bhavAn ? ' iti pRSTaH prAha - ' odanaM pacAmi ' iti / na cAsau prasthaparyAyaH, odanaparyAMyo vA niSpanaH ; saGkalpamAtre prasthAdivyavahArAt / yadvA naikagamo naigamaH, dharmadharmiNorguNapradhAnabhAvena viSayIkaraNAt / ' jIvaguNaH sukham' ityatra hi jIvasyAprAdhAnyam, vizeSaNatvAt; sukhasya tuM prAdhAnyam, vizeSyatvAt / ' sukhI jIvaH' ityAdau tu jIvasya prAdhAnyam, na sukhAdeH, viparyayAt / na cAsyaiva pramANAtmakasvAnuSaGgaH, dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jJapterasambhavAt / tayoranyatara eva hi naigamanayena pradhAnatayA'nubhUyate / prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmakamarthamanubhavadvijJAnaM pramANaM pratipattavyam / pramANanirUpaNaM tu matkRtamamANaprakAzAdavaseyam / sarvathA dharmadharmiNorarthAntaratvAbhisandhistu naigamAbhAsaH, dharmadharmiNoH sarvathA'rthAntaratve dharmiNi dharmANAM vRttivirodhasyAgre pratipAdyamAnatvAt iti / svajAtyavirodhenaikatvamupanIyArthAnAkrAntabhedAt samastasagrahaNAt saGagrahaH / sa ca paro'parazca / tatra paraH sakalabhA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaay' , vAnAM sadAtmanaikatvamabhipati, sarvamekam , avizeSAt / itya yuktyA sattAtmatvenaikatvamazeSArthAnAM saGgRhyate'nena, ityarthaH / nirAkRtAzeSavizeSastu sattAdvaitAbhiprAyastadAbhAsaH, pramANapratipannAnantAzeSadharmANAM lopAt ; iti / . tathA'parasaGagraho dravyatvenAzeSadravyANAmekatvamabhipaiti / 'dravyam ' ityukte hi atItAnAgatavartamAnakAlavarti vivakSitAvivakSitaparyAyadravaNazIlAnAM jIvAjIvatadbhedaprabhedAnAmekatvena snggrhH| ___ sAmAnyavizeSANAM sarvathA'rthAntaratvAbhimAyo vA'parasa mahAbhAsaH, pratItivirodhAt ; iti / ___ saGgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vibhajanaM vibhedena marUpaNaM vyvhaarH| saGgrahastu sarvadravyANi dravyam , iti sarvaparyAyAzca paryAya, iti; saGgrahNAti / vyavahArastu tadvibhAgamabhimaiti, yadravyam , taddharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAdibhedAt SoDhA, iti / evaM sahabhAvitatakramabhAvitvarUpaM praryAya vibhAgamapi yathAsambhavamabhipreti vyvhaarH| kalpanA''ropitadravyaparyAyapravibhAgamabhibhauti vyavahArAbhAsaH, dravyAdipavibhAgastu na san , prapaJcarUpatvAt ityAditaduktiH / Rju' prAJjalam-vartamAnakSaNamAtraM sUtrayati, iti RjusUtraH mukhakSaNaH sampratyasti ityAdiH / dravya tya sato'pyanapaNAt, atItAnAgatayozca vinaSTAnutpanatvena asambhavAt / na caivaM lokavyavahAravilopaprasaGgaH, nayasyAsyaivaM viSayamAtrArUpaNAta, lokavyavahArastu sakalanayasamuhasAdhyaH, iti / .
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryaganthAvalI. . atra kecidevamapi nirUpayanti-RjusUtraH punaridaM manyate vartamAnakSaNavatyaiva vasturUpam, na atItamanAgataM ca; atItasya vinaSTatvAt, anAgatasya cAnutpannatvAt, kharaviSANasyeva arthakriyAkAritvAbhAvAt / yadeva arthakriyAkAri, tadeva vastu, ata evAsyAbhiprAyeNAnupayogitvAt parakIya vastvapyavastveva iti / ____yastu sarvadravyaM sarvathA pratikSipati akhilArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatvAbhimAnAt sa tadAbhAsaH pratItiviruddhatvAt, iti / kAlakArakaliGgasaMkhyAsAdhanopasargabhedAdbhinanartha zapati, iti zabdo nayaH, zabdapradhAnatvAt / tato'pAstaM vaiyAkaraNAnAM matam / te hi 'vizvadRzvA'sya putro bhavitA' ityatra kAlabhede'pi eka padArthamAdRtya 'yo vizvaM drazyati so'sya putro bhavitA' ityatra bhaviSyakAlenAtItakAlasyAbhedAbhidhAnAt , tathAvyavahAropalambhAt / taccAnupapannam, kAlabhede'pyAbhede'tiprasaGgAt, bharatezvarabrahmadattayorapyatItAnAgatArthagocarayorekArthatApatteH / athAnayobhaiMdaviSayatvAnnaikArthatA; vizvadRzvA bhavitA' ityatrAnayorapyasau mA. bhUta, tata eva na khalu 'vizvaM dRSTvAn-vizvadRzvA' iti zabdasya yo'rtho'tItakAlaH, sa bhavitA, iti zabdasyAnAgatakAlo yuktaH putrasya bhAvino'tItatvavirodhAt , atItakAlasyApyanAgatatvAdhyAropAt, ekArthatve tu na paramArthataH kAlabhede'pyabhinnArthavyavasthA syAt / ___tathA karoti kriyata iti karmakArakabhede'pyabhinnamartha punaH kecidAdriyante / ya karoti kizcit, sa eva kriyate kenacit, iti prtiiteH| tadapyasAmpratam / devadattaH kaTaM karoti, ityatrApi kartRkarmaNordevadattakaTayorabhedaprasaGgAt /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 13 nayaprakAzastavattiH tathA 'puSyastAraka' ityatra liGgabhede'pi nakSatrArthamekamevAdriyante punaH kecit, tadapyasaGgatam / 'paTaH, kuTI' ityatrApyekatvAnuSaGgAt / tathA 'Apo'mbhaH' ityatra saMkhyAbhede'pyekamartha jalAkhyaM manyante kecit , tadapyayuktam , 'paTaste tava' ityatrApyekatvAnuSaGgAt / . tathA 'ehi, manye rathena yAsyAmi 'na hi yAsyasi' yAtaste pitA' iti sAdhanabhede'pyarthAbhedamAdriyante punaH kecit, tadapyasaGgatam , 'ahaM pacAmi, svaM pacasi,' ityatrApyekArthatvaprasaGgAt / __ tathA 'saMtiSThate, pratiSThate' ityatropasargabhede'pyarthAbhedamAdriyante punaH kecit, upasargasya dhAtvarthamAtrodyotakatvAt ,tadapyacAru / tiSThati, pratiSThate' ityatrApi sthitigatikriyayorabhedaprasaGgAt / tataH kAlAdibhezAdbhinna evArthaH zabdasya / tathAhivibhinna kAlAdizabdo vibhinnArthapratipAdakaH, vibhinnakAlAdizabdatvAt, tathAvidhAnyazabdavat / nanu evaM lokavyavahAravirodhaH syAt, iti cet virudhyatAm / tattvaM tu mImAMsate, nahi bheSajamAturecchAnuvRtti / ....' ___nAnArthAn sametyAbhimukhyena rUDhaH smbhiruuddhH| zabdanayo hi paryAyazabdabhedAnnArthabhedamabhipaiti / kAlAdibhedata evArthabhedAbhiprAyAt / ayaM tu paryAyabhedenApyarthabhedamabhiprati / tathAhi'indraH,zakraH,purandaraH' ityAdyAH zabdA vibhinnArthagocarAH,vibhinazabdatvAt , vAjivAraNavat iti / ........ .... evam' itthaM vivakSitakriyApariNAmaprakAreNa * bhUtam / pariNatamartha yo'bhiprati, sa evaMbhUto nyH| samabhirUDho hi zakkanakriyAyAM satyAmasatyAM vA devarAjArthasya zakravyapadezamabhiprati, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAMvA govyapadezamabhipreti,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. tathA rUDheH sadbhAvAt / ayaM tu zakanakriyApariNatikSaNe eva zakravyapadezamabhimaiti, na pUjanAbhiSecanakSaNe, atiprasaGgAt / gamanakriyApariNatikSaNe eva govyapadezamAbhiti, na sthitikSaNe'pi, atiprasaGgAt , evaM sarvatrApi iti / . ____ atha zrI vAdidevamUriracitagrantheSu zabdasamabhirUDhaevaMbhUtanayAnAmevaM nirUpaNaM dRzyate / tathAhi-kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH shbdH| yathA-babhUva bhavati bhaviSyati sumeruH * ityAdi / tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH, yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumeruH ityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati, bhinna kAlazabdakhAt , tAdRsiddhAnyazabdavat , iti / paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamartha samabhirohana samabhirUDhaH, indanAdindraH,zakanAcchakraH,purdAraNAtpurandaraH; ityAdi / paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH; yathA-indraH, zakraH, purandaraH, ityAdayaH zabdA bhinnAbhigheyA eva bhinnazabdatvAt , karikuraGgaturaGgavat ityAdi / - zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviziSTamartha vAcyalenAbhyupagacchannevambhUtaH / yathA-indanamanubhavanindraH, zakanakriyApariNataH zakraH, pUrdAraNe pravRttaH purandaraH, ityucyate / kriyA'nAviSTaM vastu zabdavAcyatayA prtikssipstdaabhaasH| yathA-viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyam, ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAt / ityAdidevasUrikRta granthaH // pUrvakRtanirUpaNAccaitanirUpaNasyaiteSAM trayANAmapi nayAnAM nayAbhAsayuktavasya pArthakyena drshnaadvishessH| ..
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 nayaprakAzastavavRttiH nanu pUrvanirUpaNe kathaM naite nayAbhAsAH pRthakdarzitAH ? iti cet tatraiteSAM nayAnAM zabdavicAracaturakhena vizeSatAtparyAvivakSayaivakAramAtravihitavibhedAstrayo'pyete nayAbhAsA na pradarzitA iti hAIm / eteSu ca nayeSu RjusutrAntAzvakhAro'thepradhAnAH, zeSAstu trayaH zabdapradhAnAH prtyetvyaaH| kaH punaratra bahuviSayo nayaH ? ko vA'lpaviSayaH ? kazrAtra kAraNabhUtaH kAryabhUto vA ? iti cet, pUrvaH pUrvo bahuvipayA kAraNabhUtazca, paraH paro'lpaviSayA kAryabhUtazva, iti brUmaHsaGgrahAddhi naigamo bahuviSayo bhAvaviSayatvAt yathA-sati saMkalpastathA'satyapi / saGgrahastu tato'lpaviSayaH sanmAtragocaratvAt, tatpUrvakasAcca tatkAryam / saGgrahAdvayavahAro'pi, tatpUrvakaH sadvizeSAvabodhakatvAt , alpaviSaya eva / vyavahArAtkAlatritayavRttyarthagocarAt Rjumutro'pi, tatpUrvako vartamAnArthagocaratayA'lpaviSaya eva / ___ kAlAdibhedenAbhinnArthapratipAdakAt RjusutrAt , tatpUrvakaH zabdanayo'pyalpaviSaya eva tadviparItArthagocaratvAt / ____ zabdanayAt paryAyabhedenArthAbhedaM pratipadyamAnAt tadviparyayAttatpUrvakaH samabhirUDho'pyalpaviSaya eva / - samAbhirUDhatazca kriyAbhedenAbhinnamartha pratipAdayatastadviparyayeNa evambhUto'pyalpaviSaya eva iti| . nanvete nayAH kimekasminviSaye'vizeSeNa pravartante ? kiMvA vizeSo'sti ? iti atrocyate-yatrottaro nayo'rthIze vartate, taMtra pUrvaH pUrvo'pi vartata eva / yathA-sahasre'STazatI, tasyAM vA paJcazatI, ityAdau pUrvasaMkhyA uttarasaMkhyAyAmAvarodhena vartate /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrI hemacandrAcArya granthAvalI. yatra tu pUrvaH pUrvo nayaH pravarttate, tatra uttara uttaro nayo na pravacaite, paJcazatyAdI aSTazatyAdivat / evaM nayArthe pramANasyApi sAMzavastuvedino vRttiraviruddhA / na tu pramANArthe nayAnAM vastvaMzamAtravedinAm iti / kathaM punarnaya saptabhaGgayAH pravRttiH ? iti cet; pratiparyAya vastunyaikatrAvirodhena vidheH prakalpanayA iti brUmaH / tathAhi - saMkalpamAtragrAhiNo naigamasyAzrayaNAt vidhika - lpanA prasthAdisaMkalpamAtram, 'masyAdi syAdasti iti / saGgrahAzrayaNAttu pratiSedhakalpanA, na prasthAdisaMkalpamAtram ; prasthAdisanmAtrasya tathApratIteH asataH pratItivirodhAt iti / " vyavahArAzrayaNAdvA dravyasya paryAyasya vA prasthAdimatItiH, tadviparItasyAsato vA pratyetumazakteH / RjusUtrasyAzrayaNAdvA paryAyamAtrasya prasthAdikhena pratItiH, anyathA pratItyanutpatteH / zabdAzrayaNAdvA kAlAdibhinnasyArthasya prasthAditvam, anyathA'tiprasaGgAt / 'samabhirUDhAzrayaNAdvA paryAyabhedena bhinnasyArthasya prasthAditvam, anyathA'tiprasaGgAt / 'evambhUtAzrayaNAdvA prasthAdikriyApariNatasyaivArthasya prasthAditvam, nAnyasya, atiprasaGgAt; iti / , tathA 'syAdubhayaM kramArpitobhayanyAzrayaNAt ' syAdavaktavyam ' sahArpitobhayanayAzrayaNAt evamavaktavyottarAH zepAtrayo bhaGgA yathAyogamudAhAryAH / iyaM hi vastvaMzamAtragrAhitvena vikalA dezarUpA nayakhatabhaGgI iti /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavavRttiH .. 17 evamete samApi nayAH parasparanirapekSA api zrI jinazAsane samuditA bhavanti, iti caturthavRttArthaH // 4 // .. .. nanvate vastvaMzagrAhiNo minnAthagocarA api nayAH kathamekatra samuditA bhavanti ? iti cet ;pramANasaptabhaGgayA iti bruumH| nanu kA'sau pramANasaptabhaGgI ? ityAzaMkAyAmAhayayA vidhizcApi niSedha eka sminsAdhyate'rthe yugapatkramAcca / sA saptamaGgI jinarAjazAsane ___ jayatyanekAntavicAravardhinI // 5 // vyAkhyA-' ekasmin ' vastuni 'kramAt ' paripATyA vidhiH sAdhyate, 'caH' punararthe 'niSedhaH' ekatraiva kAlAyabhede'pi nirUpakavacanabhedAt vidhisAdhanAntaraM niSedho'pi sAdhyata ityarthaH; 'yugapacca' iti cakArasya bhinnakramalAdekasmimeva vastuni sahaiva nirUpaNaM nipuNavacanaracanayA vidhiniSedhau yayA saptamaGgayA sAdhyete ityarthaH / nanu yayA pramANasaptabhaGgayA kramayogapadyAbhyAM vidhiniSedhau sAdhyete, sA saptabhaGgI sodAharaNA muvyaktA ca nirUpaNIyA iti cet ; nirUpyate___ekatra jIvAdau vastuni ekaikasatvAdidharmaviSayapraznavazAdavirodhena pratyakSAdivAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayoH pAlocanayA kRtvA syAcchabdalAcchito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaGgI. iti gIyate / . tadyathAsyAdastyeva sarvam, iti vidhikalpanayA. prathamobhAH /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. syAnAstyeva sarvam, iti niSedhakalpanayA dvitiiyH| syAdastyeva, syAnnAstyeva, iti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / syAdavaktavyameva, iti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH / syAdastyeva, syAdavaktavyameva, iti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / syAnnAstyeva, syAdavaktavyameva, iti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / syAdastyeva, syAnnAstyeva, syAdavaktavyameva, iti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca sptmH| tatra 'syAt' kathazcitsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNAstyeva sarva kumbhAdi, na punaH paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa; tathAhikumbho dravyataH pArthivatvAdinA svarUpeNAsti, na jalatyAdirUpeNa kSetrataH pATaliputrakatvena, na kAnyakubjAditvena; kAlataH zaziratvena, na vAsantikAditvena; bhAvataH zyAmatvena, na raktatvAdinA; anyathA svarUpahAniprasaGga iti / avadhAraNaM cAtrabhaGge'nabhimatArthavyAvRttyarthamupAtam, itarathA'nabhihitatulyataivAsya vAkyasya prasajyeta; pratiniyatasvArthAnabhidhAnAt, taduktam-'vAkye'vadhAraNaM tAvadaniSTArthaniSpattaye kartavyam' anyathA'nuktasamatvAttasya kutracit / tathApi 'astyeva kumbhaH' ityetAvanmAtropAdAne kumbhasya stambhAyastitvenApi sarvaprakAreNAstitvaprApteH pratiniyatasvarUpAnupapattiH syAt, tatpratipattaye ' syAt' iti zabdaH prayujyate, syAt-kathaJcit svadravyAdibhirevAyamasti, na paradravyAdibhirapi, ityarthaH / yatrApi cAso na prayujyate, tatrApi vyavacchedaphalaivakAravada buddhimadbhiH pratIyata eva / yaduktam-" so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAtpratIyate " yathaivakAro'yogAdivyavaccheda
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavavRttiH prayojana iti / ayaM bhAvArtha:- syAtpadena hi svarUpeNAstitvAyogavyavacchedaH kriyate, evakAreNa ca pararUpeNa nAstitvAyogavyavacchedaH kriyate iti prathamo bhaGgaH / " ' syAt ' kathaJcit ' nAstyeva kumbhAdi: ' svadravyAdibhiriva paradravyAdibhirapi vastuno'saccAnaGgIkAre pratiniyatasvarUpAbhAvAdvastupratiniyatirna syAt / 19 na cAstitvaikAntavAdibhiratra nAstitvamasiddham, iti vaktavyam ? kathaJcittasya vastuni yuktisiddhatvAt sAdhanavat / na hi kvacidanityatvAdau sAdhye sattvAdisAdhanasyAstitvaM vipakSe nAstitvamantareNopapannam, tasya sAdhanatvAbhAvaprasaGgAt; tasmAdvastuno'stitvaM nAstitvena vinAbhUtam, nAstitvaM ca tena, iti vivakSAvazAccAnayoH pradhAnopasarjanabhAvaH / prathamabhaGge hi vidheH prAdhAnyena nirUpaNam, pratiSedhasya gauNatvena / dvitIyabhaGge tu pratiSedhasya prAdhAnyena nirUpaNam, vidhestu gauNatvena; ityanayorvizeSaH / evamuttarabhaGgeSvapi jJeyam, iti dvitIyo bhaGgaH / tRtIyaH spaSTa eva dvAbhyAmastitva nAstitvadharmAbhyAM yugapatpradhAnatayA'rpitAbhyAmekasya vastuno'bhidhitsAyAM tAdRzasya zabdasyAsambhavAt, avaktavyaM jIvAdi vastu / tathAhi -sadasattvaguNadvayaM yugapadekatra 'sat ' ityanena vaktumazakyam, tasyAsattvapratipAdanAsamarthatvAt; tathA asat' ityanenApi, tasya saccapratyAyana sAmArthyAbhAvAt na ca puSpadantAdivat sAMketikamekapadaM tadvaktuM samartham, tasyApi krameNArthadvayapratyAyane sAmarthyopapatteH / ' evaM sakalavAcakarahitatvAdavaktavyaM yugapatsadasattvAbhyAM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. pradhAnabhAvAptiAbhyAmAkAntaM vyavatiSThate, na ca sarvathA'vaktavyam, avaktavyazabdenApyanabhidheyatvaprasaGgAta, iti caturthaH / zeSAstrayaH sugamAbhiprAyAH / iyaM ca sakalAdezAparaparyAyA pramANasaptamI pramANavAkyanirUpitA iti / : nanu nayavAkye pramANavAkye ca kathaM saptaiva bhaGgAH sambhavanti ? iti cet, pratipAyapraznAnAM tAvatAmeva sambhavAta, praznavazAdeva hi sptbhnggiiniymH| - saptavidhaprazno'pi kutaH ? iti cetaH saptavidhajijJAsAsaMbhavAt / sApi saptadhA kutaH ? iti cet, saptadhA saMzayotpatteH / so'pi saptadhA katham ? iti ceta; tadviSayavastudharmasya saptavidhatvAt / tathAhi sattvaM tAvadvastudharmaH, tadanabhyupagame vastuno vastutvAyogAta, kharazaGgavat / tathA, kathaJcidasattvaM taddhagatadha]meM eva svarUpAdibhiriva pararUpAdibhirapi, asyAsattvAnagIkAre pratiniyatasvarUpAsaMbhavAt vastupratiniyamavirodhaH syAt / etena kramArpitobhayatvAdInAM vastudharmatvaM pratipAditaM pratipattavyam / tadabhAve krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahAravirodhAt, sahAvaktavyopalakSitottaradharmIvakalpatraya [vikalpa] satvavyavahArasya cAsatvamasaGgAt / na cAmI vyavahArA niSiyA eva, vastupratipattiprattiprAptinizcayAt, tathAvidharUpAdivyavahAravat / nanu prathamadvitIyadharmavatmathamatRtIyAdidharmANAM krametarArpitAnAM dharmAntaratvasiddhena saptavidhadharma niyamaH siddhayet / ' ___ityapyasundaram, kramArpitayoH prathamatRtIyadharmayoIyodharmAntaratvenApatIteH sattvadvayasyAsambhavAt, vivakSitasvarUpAdinA sattvasyaikatvAt, tadanyasvarUpAdinA sattvasya dvitIyasya saMbhave
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 nayamakAzastavavRttiH vizeSAdezAt, tatpratipakSabhUtAsattvasyApyaparasya saMbhavAt, apa. radharmasaptakasiddheH saptabhaGgAyantarasiddhato na kazcidupAlambhaH / etena dvitIyatRtIyadharmayoH kramArpitayodharmAntaratvamaprAtItika vyAkhyAtam / kathamevaM prathamacaturthayordvitIyacaturthayozca sahitayordharmAntaratvaM syAt ? iti cet, caturthe avaktavyadharme saccA tattvayoraparAmarzatvAt na khalu sahArpitayoravaktavyazabdanAbhidhAnam / kiM tAha ? kramApitayostayoH savethA vaktumazakyavaktavyavasya dhamAntarasya tena pratipAdanamiSyate na ca tena sahitasya sattvasyo. bhayasya vA pratItiH, dharmAntaratvAsiddhirvA / prathamabhaGge sattvasya pradhAnabhAvena pratIteH, dvitIye punarasasvasya, tRtIya kramArpitayoH, caturthe vaktavyatvasya, paJcabhe sattva sahitasya, SaSThe punarasattvopetasya, saptame kramavattadubhayayuktasya sakalajanaiH supratItakhAt, iti / nanu ca vaktavyatvasya dharmAntaratve vastuni vaktavyatvasyATramasya dharmAntarasya bhAvAt kathaM saptavidha eva dharmaH saptamajIviSayaH syAt ? ... ___ ityapyapezalam, sattvAdibhirabhidhIyamAnatayA vaktavyakhasya prasiddhaH sAmAnyena vaktavyatvasyApi vizeSeNa vaktavyatAyAmava: sthAnAt / bhavatu vA,-vaktavyatvAttayodharmayoH prasiddhiH, tathApi AbhyAM vidhipratiSedhakalpanAviSayAbhyAmiva saptabhaGgAyantarasya pravRttenaM tadviSayasaptavidhadharmaniyamavidhAtaH, yataH-tadviSayaH saMzayaH saptadhaiva na syAt / taddhetujijJAsA vA, tannimittaH prazno vA, vastunyekatra sptvidhvaakyniymhetuH|| ityupapanneyaM praznavazAdekavastunyavirodhena vidhiniSedhakalpa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI.. nA saptabhaGgI / avirodhenAbhidhAnAt pratyakSAdivirUddhavidhipratiSedhakalpanAyAH saptabhaGgIrUpatA pratyuktA, ekavastunItyAbhadhAnAcca anekavastvAzrayakalpanAyAH; iti / nanviyaM saptabhaGgI kva bhavati ? ityAha-'jinarAjazAsane sA saptabhaGgI jayati' ityuttarAnviyaH / kiM viziSTA ? 'anekAntavicAravarddhinI'-syAdvAdavicAraddhikAriNI, ityarthaH / anayA kila saptabhaGgayA ekAntavAdanirAsapUrvamanekA. tavAda evAdAptA bhavAta, ekAsmannava vastuni kAlAdyabhedena sattvAsattvAdhanekadharmANAM pratipAdanAt / . nanvevaM ghaTAdirUpamekaM vastu 'sadasat' ityuktaM bhavati, tacca naiva ghaTate; tathAhi-sattvamasattvaparihAreNa vyavasthitam, asattvamapi sattvaparihAreNa, anyathA tayoravizeSAt / tatazca tayapi sat, kathamasat ? athAsat, kathaM sat ? ityekatra sadasatvayorvirodhAt / tathA coktam yasmAtsattvamasattvaM ca viruddhaM hi mitho dvayam / - vastvekaM sadasadUpaM tasmAtkhalu na yujyate // 1 // kiMca-sadasadrUpaM vastvabhyupagacchatA sattvamasatvaM ca vastu. dharmatayA'bhyupagataM bhavati / tatazcAtrApi vaktavyam-dharmadharmiNoH kiM tAvadbhedaH ? AhozvidabhedaH ? AhozvidbhedAbhedaH ? iti / tatra yadi tAvadbhedaH, tataH sadasattvayorbhinnatvAt , kathamekaM sadasadrUpam ? iti / athAbhedaH, tataH sadasattvayorekatvam, ekasmAddharmiNo bhinnatvAt, tatsvarUpavat / ato'pi kathamekaM sadasadUpam ? iti / dharmiNo vA bhedaH, sadasattvayorabhinnatvAt , svAtmavat / itthamapi kathameka mubhayarUpam ? / atha bhedAbhedaH, atrApi yenA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavattiH kAreNa bhedaH, tena bheda eva ? yena cAbhedaH, tenAbheda eva ? tadevamapi naikamubhayarUpam / atha yainaivAkAreNa bhedaH, tenaivAbhedaH ? yenaiva cAbhedaH, te. naiva bhedaH ? iti / etadapyacAru, virodhAt / ___ yadi yenAkAreNa bhedaH, kathaM tenaivAbhedaH ? athAbheda kathaM bhedaH ? iti / _ atha yenApyAkAreNa bhedaH, tenApi bhedazcAbhedazva; ityubhayam ? yenApi cAbhedaH, tenApyabhedazca bhedazva; ityubhayameva ? / atrApi yenAkAreNa bheda; tena bheda eva; yena cAbhedaH, tenAbheda eva; iti tadevAvartate / kiMca-bhedAbhedamabhyupagacchatA'vazyamevedamaGgIkarttavyam-iha dharmadharmiNodharmadharmitayA bhedaH / svabhAvato'pi hi tayorbhade'jhIkriyamANe parasparataH pravibhaktarUpaM padArthadvayamevAGgIkRtaM syAt , na punarekaM dviruupm| iti / tadatrApi nirUpyate-nAnAsAditasvabhAvabhedayodharmadharmiNodharmadharmitayApi bhedo yujyate; tathAhi-yadi yo dharmasya svabhAvaH, sa eva dharmiNo'pi evaM satyasau dharmI dharma eva syAt, tatsvabhAvatvAt, dharmasvarUpavat / ___ dharmo'pi dharmimAtrameva syAt, iti ? tatazcaivaM dharmadharmiNau svabhAvabhedAnAsAdanenApatilabdhabhedau kathaM bhavataH ? iti / na ca svabhAvato'pi tayorbhedAbhedakalpanA yuktA, puurvdossaantivRtteH| kiM ca-'saMvinniSTAzca viSayavyavasthitayaH' na ca sadasadUpaM vastu saMvedhate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAta; tathAhi-nAkSaje vijJAne sadasattve pratibhAsete, asattvasyArUpatvAt , rUpatve cAsattvavirodhAt, tathA'nubhavAbhAvAcca /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. na ca kAryAntareNApi sadasadUpaM vastu pratipattuM zakyate, yataH nobhayarUpaM kAryamupalabhyate / na ca tatkAryakaraNe pravartamAnaM kenacidAkAreNa karoti, kenacinna karoti; ekasya karaNAkaraNavirodhAt / sarvAtmanA ca karaNe tadbhAvarUpameva syAt ;tathAhinAbhAvaH kasya cidapi kAraNaM bhavitumarhati, abhAvatvavirodhAta ; tatkAraNatve ca vizvamadaridaM syAt, tata eva kaTakakuNDalAyutpatteH / ataH zraddhAgamyamevedaM 'sadasadUpaM vastu' iti / . etena nityAnityamapi pratyuktabhevAvagantavyam, virodhAdeva tathAhi-apracyutAnutpannasthiraikakhabhAvaM nityamAkhyAyate / prakRtyaikakSaNasthitidharmakaM cAnityam, iti / tatazca tayadi nityam, kathamanityam ? anityam cet, kathaM nityam ? iti| - . nanu nahi kUTasthanityatayA nityaM dravyamabhyupagamyate'smAbhiH, kintu pUrvottarakSaNavibhAgena prabandhavRttyA / nahi paryAyANAmiva dravyasyApyucchedaH, tadrUpeNa tathA pratIteH / paryAyA evaM hi paryAyarUpeNa nirudhyante / ... nanu 'dravyam.' iti nityamabhyupagamyate, iti cet tadayuktam, yasmAdeSA'tra nityatA na sambhavati, paryAyavyatirikta sya dravyasyAsiddheH; tathAhi-na paryAyavyatiriktaM dravyamasti, tathA'. nubhavAbhAvAt / vyatiriktabhAve tvekruupaikvstuvaadhaaniprsnggH| vyatiriktAvyatiriktapakSastu virodhAghrAtatvAdanudghoSyaH, iti / ____etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyam tathAhi-eka sAmAnyam, aneke vizeSAH; tathA niravayavaM sAmAnyam, sAvayavA vizeSAH; tathA'kriya sAmAnyam, sakriyA vizeSAH, tathA sarvagataM. sAmAnyam, asarvagatA vizeSAH / /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavavRttiH tatazca-tayadi sAmAnyarUpam, kathaM vizeSarUpam ? cedvizeSarUpam, kathaM sAmAnyarUpam ? iti / kiMca-sAmAnyobhayavizeSarUpatve sati vastunaH sakalalokavyavahAraprasiddhasaMtryavahAraniyamocchedaprasaGgaH, tathAhi-viSamodakAdivyaktyabhinnamanAnAsvabhAvamekaM sAmAnyaM vartate; tatazva na viSaM viSameva, modakAdyabhinnasAmAnyAvyatirekAt / nApi modako modaka eva, viSAbhinnasAmAnyAbhedAt / kiM tarhi ? . ubhayamapi ubhayarUpam / tatazca viSArthI viSe pravartate, modake ca; evaM modakArthyapi modake, viSe ca / lokastu viSArthI viSa eva pravartate, na modake, modakArthyapi modaka eva, na tu viSe; ityasya niyamasyocchedaH syAt / tathAca-viSe bhakSite'pi modako bhakSitaH syAt, modake bhakSite viSaM bhakSitaM syAt / tathA ca sati pratItivirodhaH syAt / nanu viSAdiSu vizeSarUpatA'pyastyeva, sA tadarthamo niyamena pravRtteSijam , tadbhakSaNe nAnyabhakSaNaM syAt / / ... etadayuktam , vikalpAnupapatteH; tathAhi-viSavizeSarUpatA modakAdivizeSarUpavyAttA vA syAt ? tatsvarUpaniyatA vA ? na tAvanmodakAdivizeSarUpavyAvRttA, tadanAntarabhUtasAmAnyAvyatirekAt / vyatireke cobhayarUpavastuvAdahAniprasaGgAt / vyatirekAvyatirekapakSasya cAvirodhena tiraskRtatvAt / nApi svarUpaniyatA, modakAdhabhinnasAmAnyAnAntarasAt / arthAntaratve ca saiva vizeSarUpatA arthakriyArthipravRttiviSayatvAt vastvastu, tatphalavizeSopAdAnabhAvalakSitasvabhAvatvAdvastunaH / sA ca tAdRzI nAnyatrAsti, arthinaH pratyabhAvAt / tattyajyatAmubhaya
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. rUpaikavastuvAdAbhimAnaH // evamabhilApyamapi virodhabAdhitatvAdevAnudghoSyam ; tathAhi-abhilapyate yattadabhilApyam, anabhilApyaM cet, na tahamilApyam , iti, ekasyAnekaviruddhadharmAnugamAbhAvAt / - kiMca-viruddhadharmAdhyAsitasvarUpatvAt vastuno'nekAntavAdino muktyabhAvaprasaGgaH; tathAhi-ratadAtmAGganAbhavanamaNikanakadhanadhAnyAdikam ,anAtmakam anityam,azuci, duHkham iti kathaJcidvijJAya bhAvatastathaiva bhAvayataH,vastutastatrAbhiSvaGgAspadAbhAvAd, bhAvanAprakavizeSataH vairAgyamupajAyate; tato muktiH| yadA tu tadAtmA'GganAdikaM sAtmakAyapi,tadA yathoktabhAvanA'bhAvAt, bhAve'pi mithyAtvarUpatvAt , vairAgyAbhAvaH, tadabhAvAcca muttyabhAvaH, iti // ___ tadevamete mandamatayo dustarkopahatAstIrthyAH svayaM naSTAH parAnapi mandamatInAzayanti, iti pratividhIyate / tatra yattAvaduktam-"kathamekameva ghaTAdirUpaM vastu saccAsacca bhavati," tadetadAbAlagopAlAGganAdipratItamanAzaGkanIyameva; yataH-tatsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa sartate, paradravyakSe kAlabhAvarUpeNa cAsat ; tatazca saccAsacca bhavati; anyathA tadabhAvaprasaGgAt tathAhi-yadi tadyathA svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa sadvarttate, tathaiva paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNApi syAt / tatazca tad ghaTa vastveva na syAta; paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNAsattve sati svadravyakSetrakAlabhAvarUpeNApyasattvAt, kharaviSANAdivat / ityevaM tadabhAvaprasaGgAt-sadabhAvaprasaGgAt sadasadrUpaM tadaGgIkartavyam, iti / ___ tathA ca-dravyataH-pArthivatvena sat, nAvAditvena kSetrataHihatyatvena, na pATaliputrakAditvena; tathA kAlataH-ghaTakAlalena; .
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayamakAzastavattiH . 27 na mRtpiNDakapAlakAlatvena; tathA bhAvataH-zyAmatvena, na raktatvAdinA, iti / anyathetararUpApattyA tatsvarUpahAniprasaGgaH, iti / atra bauddhaH prAha-nanvetatsvadravyasattvameva paradravyAsattvam, evaM svakSetrasattvameva parakSetrAsattvam , evaM svakAlasattvameva parakAlAsattvam, evaM svabhAvasattvameva parabhAvAsattvam, iti| tathA ca-ghaTavastunaH pArthivadravyasattvameva abAdidravyAta tvam, tathehakSetrasattvameva pATaliputrAdyasattvam, tathA ghaTakAlasattvameva mRtpiNDakapAlakAlAsattvam, tathA zyAmatvasattvameva raktatvAyasatvam, iti / etadapyasAram, tasyaikasvabhAvatve'vastutvamasaGgAt tathAhiyadi pArthivadravyasattvameva, avAdidravyAsattvam, evaM tarhi yathA tatpArthivadravyatvena sat, evamabAdidravyatvenApi sadeva syAt ; tatsattvAvyatiriktavAditarAsattvasya; yathA'vAdi dravyatvenAsat, tathA pArthivadravyatvenApi asadeva syAt, tadasatvAvyatiriktatvAttatsattvasya / evaM yadi ihakSetrasattvameva, pATaliputrAyasattvam, satazca tadyatheha sat, tathA pATaliputrakAdAvapi syAt, iha satyAvyatiriktatvAttatrAsattvasya; yathA vA pATaliputrAdAvasat, tathehApi, tadasattvAvyatiriktatvAdihasattvasya / evaM yadi ghaTakAlasatvameva, mRtpiNDakapAlakAlAsattvam , tatazca tadyathA ghaTakAle sad, evaM mRtpiNDakapAlakAle'pi syAt, tatsatvAvyatiriktatvAt tadasattvasya; yathA vA mRtpiNDakapAlakAle'sat, tathA ghaTakAle'pi syAt, tadasattvAvyatiriktatvAt tatsattvasya / evaM yadi zyAmatvasatvameva, raktatvAdyasattvam, tatazca tadyathA zyAmatvena sat, evaM raktatvAdinA'pi syAt, tadasattvAvyatiri
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryaganthAvalI. ktatvAditarAsattvasya; yathA vA raktatvAdinA'sat, tathA zyAmatvenApi syAt, tadasattvAvyatiriktatvAttatsattvasya / tatazca taditararUpApattyAdinA'vastutvamasaGgaH, ityalaM svadarzanAnurAgAkRSTacetasA saha prasaGgena iti / tatazcaivaM na sarvathA sattvamasattvaparihAreNa vyavasthitam, na cAsattvaM sattvaparihAreNa / , na cAnayoravizeSa eva, bhinnnimitttvaat| tathAhi-svadravyAdirUpeNa sat, paradravyAdirUpeNa cAsat, ityuktm| tatazcaivaM sadasadUpaM vastvaGgIkarttavyameva / yadapyuktam-" sadasaTUpaM vastvabhyupagacchatA sattvamasatvaM ca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavati," etadiSyata eva / . . yatpunaridamuktam-" tatazcAtrApi vaktavyam-dharmadharmiNoH kiM tAvadbhedaH ? " ityAdi, atrApi sarvathA bhedapakSodito'bhedapakSoditazca doSo'nabhyupagamatiraskRtatvAdeva na naH kSatimAvahati / bhedAbhedapakSastvabhyupagamyata eva / nanvatrApi " yena prakAreNa bhedaH, tena bheda eva ?" ityAdidUSaNamuktam, iti cet na, adhikRtavikalpasyArthAparijJAnAta, anyo'nyavyAptibhAvena bhedAbhedapakSasya jAtyantarAtmakatvAtkevalabhedAnupapatteH / nAnyo'nyAnuviddhau iti jainamatam, abhedAnanuviddhasya kevalabhedasyAsiddheH,bhedAnanuviddhasya cAbhedasyAsi ddheH; ato yenAkAreNa bhedastena bheda eva, ityarthazUnyameva / ___atha 'dharmarmiNorbhedAbhedaH' iti ko'rthaH ? kathaJcidbhedaH, kathazcidabhedaH, iti / tatra dharmAgAM mitho bhedAtpatiniyatadhAzritatvAca kathaJcidbhedaH, / tathAhi-na dharmANAM dharmiNA sarvathaikale dharmatayApi bhedo yujyate, iti pratItametat / tathA dharmANA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 nayaprakAzastavavRttiH mevAbhyantarIkRtarmisvarUpatvAddharmiNo'pi cAbhyantarIkRtadharmasvarUpatvAcca kathaJcidabhedaH, iti / na cAtyantabhede dharmadharmikalpanA yujyate, atiprasaGgAt / .... nanapekSiteyaM dharmadharmikalpanA, na tattvataH iti / etadapyayaH ktam , dRSTavirodhAt / na ca dRSTe'nupapanaM nAma, anuttavyAta bhAvaM ca, tadekasmabhAva evAsAvanubhavo ghaTapraticchAyatayopajAyamAnaH paTAdipratibhAsavyavacchedena khyApyate / na punarasya bhAvato dve rUpe, iti cet, naitadyuktam , vihitottarakhAt 'tatsvarUpasattvameva parasvarUpAsattvam' iti nirloThitam / / kiJca-ekAntaparyAyanayamatAnusAripakSe kalpanAyogAta; tathA hi-kalpanA vastuni samutpanne vA syAt ? anutpanne vA ? na tAvadanutpanne, tasyaivAsatvAt utpanne'pi gRhIte vA syAd ? agRhIte vA ? na tAvadagRhIte atiprasaGgAt gRhIte'pi ca tadgrAhakasya jJAnasyAvikalpakakhAt, vikalpajJAnasya cAtadviSayatvAt, bhAvakAle ca tadasattvAt / tatraiva kalpanA, iti cet na, vikalpAnupapatteH; tathAhi-tatrApyutpanne vA syAda ? anutpanne vA ? nAnutpanne asattvAta nApyutpanne, utpattyanantaravinAzitvAt / vikalpanArUpamevotpayate, iti cet, na, tasya hetvayogAt / hetvayogazca svlkssnnaadnutptteH| svalakSagAnubhavAhitasaMskArAtajjanma, iti cet na, saMskArasyApi svalakSaNetararUpAnatikamAt, iti / yaccoktam-" bhedAbhedamabhyupagacchatA'vazyaM cedamagIkartavyam ,-iha dharmadharmiNodharmadharmitayA bhedaH, svabhAvataH punarabhedaH, ityAdi" etadapi "dharmANAM mitho bhedAtmatiniyatavana
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. yAzritatvAcca kathaghidbhedaH" ityAdinA pratyuktam , prakA. rAntareNa bhedaabhedaasiddhe| yadapyuktam-" saMviniSThAzca viSayavyavasthitayaH, na ca sadasadrUpaM vastu saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAt ," ityAdi / etadapi " anuvRttavyAttasvabhAvaM vastvadhyakSato'vasIyate" ityAdinA parihRtam , ubhayarUpasya saMvedanasyAvA. dhitatvAt / yaccoktam-" na ca kAryadvAreNApi sadasadrUpaM vastu pratipattuM zakyate, yato nobhayarUpaM kAryamutpadyate," ityAdi / etadapyanavakAzam , vastusthityobhayarUpasyopalambhasya sAdhitatvAt / " na ca tatkAyakaraNe pravartamAna kenacidAkAreNa karoti, kenacina karoti, ekasya karaNAkaraNavirodhAt," ityAyapyasAram , virodhAsiddhaH, tathAhi-paryAyAtmanA karoti, dravyAtmanA na karoti, iti; kuta ekasya karaNAkaraNavirodhaH ? iti / athavA svakAryakarTalena karoti, kAryAntarAkartRkhena na karoti, ataH kenacidAkAreNa karoti, kenacina karoti, ko'tra virodhaH ? iti / tasmAdvyavasthitametat 'sadasadrUpaM vastu' iti / . etena "nityAnityamapi pratyuktamavagantavyam" ityAdi yaduktam , tadapyanupapannam , pramANatastadavagamAt ; tathAhi-nityAnityameva tadavagamyate, anyathA tadavagamAbhAvaprasaGgAt ; tathAhi-yadi tadapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM sarvathA nityamabhyupagamyate, evaM tarhi tadvijJAnajananasvabhAvaM vA syAt ? anananasvabhAvaM vA ? yayAyapakSaH, evaM sati sarvatra sarvadA sarveSAM tadvi
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ .nayamakAzastavattiH jJAnaprasaGgaH, tasyaikasvabhAvakhAt, na caitadevam , kvacita dAcitkasyacideva tadvijJAnabhAvAt / na caikasvabhAvasya dezAdikRto vizeSaH, iti kalpanA yujyate, tadbhAve'nityatvaprasaGgAt / sahakAriNamapekSya janayati, iti cet, na, ekAntanitya- . syApekSAyogAt ; tathAhi-'sahakAriNA tasya kazcidvizeSaH kriyate' iti vaktuM tAvadazakyam, yadi kriyate sa kimarthAntarabhUto'narthAntarabhUto vA ? yadyarthAntarabhUtastarhi tasya kimAyAtam ? sa tasyAvizeSakArakaH, iti cet ; anavasthAprasaGgaH; tathAhisa vizeSastato bhinno'bhinno vA ? iti praznAvakAzAttadevAvatate, itynvsthaa| .. athAnantarabhUtaH, sa vidyamAnaH ? avidyamAno vA ? yadi vidyamAnaH, kathaM kriyate ? karaNe vA'navasthAmasaGgaH / .. athAvidyamAnaH, vyAhatametat ; sa tato'narthAntarabhUto'vidhamAnazceti, karaNe cAnityatvApattiriti; tathAhi-tasmikriyamANe padArtha eva kRtaH syAt, tadavyatiriktatvAttasya / atha, mAbhUdeSa doSaH, 'na kriyate / ityAzrIyate / na tarhi sa tasya sahakArI, tasyAkizcitkaratvAt / bhAve vAtiprasaGgaH, iti; tathAhi-yadi kaMcana vizeSamakurvannapi sa tasya sahakAryabhyupagamyate, sarvabhAvAnAmeva tatsahakAritvaprasaGgaH, tadvizeSAkaraNenAvizeSAt, iti / . vyarthA sahakArikalpanA, iti cet ; na, evaMbhUta eva tasya vastunaH svabhAvaH, yenAvizeSakArakamapi pratiniyataM sahakAriNamapekSya kArya janayati, iti / etadapi manorathamAtram-vikalpAnupapatteH, taddhi yadA'bhI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. STasahakArisannidhau kArya janayati, tadA'syAnantaroditasahakAryapekSAlakSaNasvabhAvo vyAvartate ? na vA ? iti vaktavyam / yadi vyAvarttate, anityatvaprasaGgaH, svabhAvavyAvRttau svabhAvavato'pi tadavyatirekeNa tadvadeva nivRteH / atha na vyAvatate, tarhi kAryAjananaprasaGgaH tatsvabhAvAnivRtteH, tathAhi-ya eva tasya kAryajananAvasthAyAM svabhAvaH, ajananAvasthAyAmapi sa eva, iti kathaM janayati ? sarvadA vA jananaprasaGgaH, ityevaM tAvadekAntanityapakSe vijJAnAdikAryAyogAt tadavagamAbhAvaH, iti / nityAnityaM punaH kathaJcidavasthitatvAt anekasvabhAvatvAjanayati vijJAnAdikam , iti ato'vagamyate, iti / . . nityAnityatvaM ca varatuno dravyaparyAyobhayarUpatvAdanuvRttavyAvRttAkArasaMvedanagrAhyatvAtpratyakSasiddhamevaH tathAhi-mRtpiNDazivakasthAsakaghaTakapAlAdiSvavizeSeNa sarvatrAnuvRtto mRdanvayaH saMvedyate, pratibhedaM ca paryAyavyAvRttiH, tathA ca-na yathApratibhAsaM mRtpiNDe saMvedanam , tathApratibhAsameva zivakAdiSu, AkArabhedAd / na ca yathApratibhAsabhedaM tadvijAtIyeSUdakadahanapavanAdiSu, tathApratibhAsabhedameva zivakAdiSu, mRdanvayAnubhavAt / na cAsya svasaMvedyasyApi saMvedanasyApahnavaH kartuM yujyate pratItivirodhAt / na ca nirAkArameva saMvedanam, arthAntarasyeva tato vivakSitArthAparicchedAt / na hyarthIkArAnubhavavyatirekeNAparo'rthaparicchedaH, atiprasaGgAt , sarvasya sarvArthaparicchetRtvApattezca / ___ na cedaM saMvedanaM bhrAntam , iti zakyate vaktum , dezakAla. narAvasthAntare'vizeSeNa pravRtteH; tathAhi-dezAntare kAlAntare 1 atrAnekAntavAdajayapatAkAdau mUlapanthe [ vANArasyAM mudrite pR0. 83. 97. ] kathaJcitpAThabhedaH cintyazca dhIdhanaiH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavattiH / narAntare'vasthAntare ca mRtpiNDAdiSu ca yathokta lakSaNameva saMvedanaM pravartate, na cArthaprabhavamavisaMvAdisaMvedanaM vihAya jAtivikalpebhyaH padArthavyavasthA yujyate; pratItibAdhitavena teSAmanAdeyatvAt / na caikAntanityeSu yathoktasaMvedanasambhavaH, vyAvRttAkAranibandhanasya paryAyabhedasyAbhAvAt , anythaikaantnitytvaanupptteH| - tathaikAntanazvareSvapi nAdhikRtasaMvedanabhAvoyujyate,anuva tA. kAranibandhanasya drvysyaanvyaabhaavaat| tasmAdyata eva nityam,ata evAnityam dravyAtmanA nityatvAt , tasya caabhyntriikRtpryaaytvaat| yata eva cAnityamata eva nityam ,paryAyAtmanA'nityatvAt, tasya cAbhyantarIkRtadravyakhAt , ubhayarUpasya cAnubhavasiddhavAt , ekAntabhinnasya cobhayasyAbhAvAt / uktaMcadravyaM paryAyaviyutaM paryAyA drvyvrjitaaH| kva kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kena kA // 1 // ityAdi / nanu paryAyanivRttau dravyanivRttirbhavati kim ? vA na ? iti / yadi bhavati, anityameva tat , nivRttimattvAt , paryAyasvAtmavat / atha na bhavati, hanta tarhi dravyaparyAyayorbhedaprasaGgaH, tathAhi-paryAyebhyo'nyadravyam , tanivRttAvapi tasyAniTatteH, paTAdiva ghaTaH, iti / . etadapyayuktam , kathaJciniTattibhAvAt , asya cAnubhavasiddhatvAta; tathAhi-ghaTaparyAyanivRttau kapAlakAle'pi tadabuddhayA mRdanubhUyata eva, tadekAntanivRttau cordhvpryaayvnaanubhuuyte| ardhvAdinivRttita eva bhedasiddhiH, iti cet ; na, U derapi mRdaH sarvathA bhedAsiddheH / na cAso kapAlamRd ghaTamRdassarvathA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. 'nyaiva, tadatyantabhede tasyA amRttvaprasaGgAt ; yathA-udakaM na mRt , dato'tyantabhedAt , evamasAvapi syAd , avizeSAt , iti / ____ nanvetadamRtsvabhAvebhyo vyAvRttatvAtkapAlapadArthasya mRtsvabhAvatA, nodakasya, tebhyo vyAvRttyabhAvAt , iti / etadapyasamIkSitAbhidhAnam, vastuno vijAtIyetaravyAvRttAvyAvRttobhayasvabhAvApatteH; tathAhi-amRtsvabhAvebhya evodakAdibhyo vyAvRttasvabhAvaH evaM sati kapAlapadArthaH syAt , na tu mRpiNDazipamadi-po mRtsvabhAvabhyo'pi, naTyAvRvAramatsvabhAvatvamasaGgAt / yathaivA'mRtsvabhAvebhyo vyAvRttaH sanmRtsva. bhAvo bhavati, evaM mRtsvabhAvebhyo'pi vyAvRtto'mRtsvabhAvaH syAta, nyAyAnumatametat / anyathA'mRtsvabhAvavyAvRttAvapi mRsvbhaavtvaanupptteH| syAdetad-vastutaH sajAtIyetaravyAttasvarUpatvAt , patiniyataikasvabhAvatvAt , sarvabhAvAnAM yayoktadoSAbhAvaH, tathAhiyathA'sau kapAlabhAva udakAdibhyo vyAvRttaH sanmRtsvabhAvaH, evaM ghaTAdibhyo'pi, tasyaikasvabhAvatvAt, tenaiva rUpeNa vyAvR. tatvAt , iti / etadapyayuktam-anubhavaviruddhatvAt ; tathAhi-yadi sa yenaiva svabhAvenAmRtsvabhAvebhyo vyAvRttaH, tenaiva mRtsvabhAvebhyo'pi, hanta tarhi-yathaivAmRtsvabhAvabhAvakAntavibhinnAvabhAsahetuH, tathaiva mRtsvabhAvApekSayA'pi syAt / na ca bhavati, mRtsvabhAvasyAnubhUyamAnatvAva, tasyaiva tathA pariNatidarzanAt / anubhavasya cApahotumazakyatvAt , ' anubhavapramANakAzca santo'rthAdhigame' iti / pratiniyataikasvabhAvAnubhavanibandhanAbhyupagame ca paryAyataH samAna pariNAma evAbhyupagata iti, na kAcino bAdhA / ityalaM vistrenn|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayanakAzastavattiH tathaikAntAnivRttau [satyAM] tadvilakSaNabuddhayabhAva eva, iti na syAtkapAlabuddhiH, vizeSAbhAvAt, tasyApacyutAnuspaasthiraikasvabhAvakhAt, iti / etena syAdArekA-" nahi kUTasthanityatayA" ityAdi yadAzaGkayoktam-" paryAyavyatiriktasya dravyasyAsiddheH" ityAdi' tadapi pratikSiptamevAvagantavyam , kathaJcidvayatirekasiddheH, iti // tathA coktam dravyaparyAyayoH siddho bhedaabhedH-prmaanntH| saMvedanaM yataH sarvamanvayavyatirekavat // 1 // .... yacoktam-"etena sAmAnyavizeSarUpamapi pratikSiptamavagantavyam" ityAdi, tadapyayuktam-sAmAnyavizeSarUpasya vastuno'nubhavasiddhatvAt ; tathAhi-'ghaTo ghaTaH' iti sAmAnyAkArA buddhirutpadyate, mArtikaH, tAmraH, rAjataH, iti vizeSAkArA ca paTAdivA na bhavati, iti / .. . na cArthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva nizcIyate, sarvasatvAnAM sarvajJatvaprasaGgAt , sarvArthAnAmeva sadbhAvasyAvizeSAt / . . kiM tarhi ? ... arthavijJAnasadbhAvAnizcayaH / jJAnaM ca sAmAnyavizeSAkAramevopajAyate, iti / ato'nubhavasiddhatvAt sAmAnyavize. SarUpaM vastu, iti // . ..na cAyamanubhavo bhrAnta iti yujyate, ghaTAdisanidhAvavikalatadanyakAraNAnAM sarveSAmevAvizeSeNopajAyamAnatvAt , iti / siddhaM sarva vastu sAmAnyavizeSAtmakam iti / .. yaccoktam-" eka sAmAnyamaneke vizeSAH" ityAdi / tadapyayuktamaH anabhyupagamAtU / nahi yathoktasvabhAvaM sAmAnyama
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. bhyupagamyate'smAbhiH, yuktirahitatvAt / kintvanekadharmAtmakasya vastunaH samAnapariNAmaH sAmAnyam, iti; samAnAnAM bhAva:sAmAnyam , ityanvarthayogAt / samAnatvaM ca bhedAvinAbhAvyeva / tadabhAve ca sarvathaikatvataH samAnatvAnupapatti; iti / samAnapariNAma eva samAnabuddhizabdadvayapratinimittam , teSAmevAsamAnapariNAmanibandhanA vizeSabuddhiH, iti / tathA coktam vastuna eva samAnaH pariNAmo yaH sa eva sAmAnyam / asamAnastu vizeSo vastvekamanekarUpaM tu // tatazca-tadhata eva sAmAnyarUpam , ata eva vizeSarUpam, samAnapariNAmasyAsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAta; yata eva ca vizeSarUpam , ata eva sAmAnyarUpam , asamAnapariNAmasyApi samAnapariNAmAvinAbhAvat , iti / na cAnayovirodhaH, samAnA- 6, samAnapariNAmayorubhayorapi svasvasaMvedanasiddhatvAt , svasaMvedanasyobhayarUpatvAt , ubhayarUpatAyAzca vyavasthitatvAt / ___ yaccoktam-" sAmAnyavizeSobhayarUpatve sati vastunaH ' sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgaH" ityAdi, tadapi jinamatAnabhijJatAsUcakameva / nahi " viSamodakAdivizeSAnAntaram , sarvathaikasvabhAvam , ekam, anavayavam , sAmAnyam" ityabhidadhati jainAH / na viSaM viSameva, modakAghabhinnasAmAnyAvyatirekAt , ityaadi| kiM tarhi ? samAnapariNAmaH ? sa ca bhedAvinAbhUtatvAt / na ya eva viSAdibhinnaH, sa eva modakAdibhyo'pi, sarvathA tadekatve samAnatvAyAgAt /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavavRttiH 37 nanvetatsamAnapariNAmasyApi riNAmavattadbhAvAnupapattiH, iti / etadapyayuktam, satyapyanyatve samAnAsamAna pariNAmayorbhinasvabhAvatvAt tathAhi - samAnadhiSaNAdhvaninibandhana svabhAvaH samAnapariNAmaH, tathA viziSTabuddhayabhidhAnajananasvabhAvastvitaraH, iti / prativizeSamanyatvAdasamAnapa yathoktasaMvedanAsaMvedyAbhidheyAbhidhAnA eva viSAdayaH, iti pratItametat; anyathA yathoktasaMvedanAdyabhAvaprasaGgAt / ato yadyapi dvayamapyubhayarUpam, tathAhi - viSArthI viSa evaM pravarttate, tadvizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinA bhUtatvAt na tu modake, tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAttadvizeSapariNAmasya, iti / ataH prayAsamAtraphalA pravRttiniyamocchedacodanA, iti / etena " viSe bhakSite'pi modako bhakSitaH syAt " ityAdyapi pratikSiptamavamantavyam, tulyayogakSematvAt iti // yacca pareNApyuktam - "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH" ityAdi tadapi na viduSAM manoraJjakamityapakarNayitavyam, vastutaH pradattottaratvAt ityalaM vistareNa / yaccoktam - " evamabhilApyAnabhilApyam " ityAdi tadapyayuktam, anyathA vyavahArocchedaprasaGgAt, tathAhi - yadyekAntenaivAnabhilApyamabhyupagamyate, kathaM tarhi zabdavizeSAdarthapratItyAdiH ? dRzyate ca ' analAdyAnaya' ityAdyukte vinItAnAM dhUmadhva'jAdau pravRttiH / evamekAntAbhilApyatvam, analAcalAdizabdoccAreNa vadanadAhapUraNAdiprasaGgAnnAGgIkarttavyam / na caitraMvAdinaH kvacidapyupalabhyante ityato neha yatnaH iti / tasmAdvayavahArAnyathA'nupapatterabhilApyAnabhilApyam, iti sthitam ;
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. na cAtra virodhabAdhA, bhinnanimittatvAt ; tathAhi-abhilApyadharmakalApApekSayA tadabhilApyam, anamilApyadharmakalApanimitatvApekSayA cAnabhilApyam, iti / dharmadharmiNozca kathazcidbhedaH, iti pratipAditam , tatazca tadyata evAbhilApyam , ata evAnabhilApyam abhilApyadharmakalApanimittApekSayaivA'bhila,pyatvAt, abhilApyadharmANAM cAnabhilApyadharmANAM cAnabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt / yata eva cAnabhilApyam , ata eva cAbhilApyam, anabhilApyadharmANAM cAbhilApyadharmAvinAbhUtatvAt, iti / nanvetadyadi tadabhilApyAnabhilApyadharmakam ' evaM tadyabhilApyAnAM zabdenAbhidhIyamAnatvAtkimityakRtasaGketasya puro'vasthite'pi vAcye zabdAnna saMpatyayazvRttI bhavataH iti / atrocyate-tadjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt , tasya ca saGketAbhivyaGganyatvAt / tathAhi-jJasvabhAvasyAtmano mithyAtvAdijanitajJAnAvaragAdikarmamalapaTalAcchAditasvarUpasya saGketatapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAdibhistadAvaraNakarmakSayopazamakSayAvevApayete, tato vivakSitArthAkAraM saMvedanaM pravartate; iti / anyathA tatmavRttyabhAvAt , tatmathamatayaiva sarvatrAdRSTasaGketAnAmarbhakANAM saGketasya kartumazakyatvAt ; tathAhi-na zabdAdapyasaGketitAttadarthe pratipattiyujyate, tatsaGketakaraNe ca tatrApyayameva vRttAntaH, ityanavasthAprasaGgaH / kvacidavasthAne cAsmanmatAnuvAda eva, ityalaM vistareNa / . yadapyuktam-" virodhidharmAdhyAsitasvarUpatvAdvastuno'nekAntavAdino muktyabhAvaprasaGgaH" iti, etadapi sUkSmekSikayA muktimArgamanAlocyaivoktam, itiuktavatsattvAnityatvAdInAM virodhivAsiddheH; anyathA vastvabhAvaprasaGgaH /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavattiH 39 kiJca-virodhidharmAdhyAsitasvarUpAbhAva eva vasna ekAntavAdina eva muktyabhAvaprasaGgaH ; tathAhi-yadi tadAtmA'GganAmaNikanakadhanadhAnyAdikamekAntenaivAnAtmakAdidharmayuktaM bhAvanAlambanamiSyate, hanta ! tarhi sarvathA'nAtmakatvAdbhAvakabhAvyAbhAvAcatparijJAnocarakAlabhAvibhAvanAbhAvataH kutaH kasya vA mohAdipahANam , iti kathyatAmidam / / nanvetadviruddhadharmAdhyAsitasvarUpatve sati vastuna evAbhAvAnivandhanavyavahArAbhAvaH; nahi zItoSNasparzavadekamasti, tayorvirodhAt , iti cet ? atrocyate-atha ko'yaM virodhaH ? anyatarAbhAve'nyatarAbhAvaH, iti cet ? astvetat, kintu-zItoSNasparzayoryo virodhaH, sa kiM svarUpasadbhAvakRta eva ? utaikakAle'saMbhavena ? AhozvidekadravyAyogena ? kimekakAlaikadravyAbhAvataH ? utaikakAlai kadravyaikapradezAsambhavena ? AhozvikSabhinnatvanimitratvena ? iti / - kizcAtaH ? - na tAvat svarUpasadbhAvakRtaH eva zItoSNaezayorvirodhaH, nahi zItasparzo'napekSitAnyanimittaH svAtmasadbhAva evoSNaspazena saha virudhyate, uSNasparzo vetareNa; anyathA, trailokye'pi zItoSNasparzAbhAvaH syAt , ekasya vA kasyacidavasthAnAdanyatarasya; na cAnayo gati kadAcidapyasattA, sadaiva vaDavAnalatuhinasadbhAvAt / na 'caikakAlAsambhavena' zItoSNasparzayorvirodhaH; yataH-ekasminnapi kAle tayoH sadbhAva upalabhyata eva, yathAzItA ApaH parvate, tatraivoSNo'nirapi, iti / na caikadravyAyogena' yataH-ekenApi dravyeNa tayoryogo bhavatyeva, tathA ca zItakAle rAtrau nirAvaraNe deze paryuSite lohabhAjane zItasparTI bha.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. vati, tatraiva madhyAhne dinakarapratapte uSNaH, iti na virodhaH / na caikakAlaikadravyAbhAvataH' virodhaH, yataH-ekasminneva kAle ekasminneva dravye tayorbhAva eva; tathAhi-dhUpakaDutthakasthAlake'gnisambandhe uSNasparzo bhavati, tasyaiva tu gaNDake zItaH; iti na ca virodhaH / ' ekakAlaikadravyaikapradezAsambhavalakSaNavirodhaH'tviSTa eva,ekapradezasyAparapradezAbhAvenAvayavAvayavibhedAnupapatteH, bhinnadharmatvAt , bhinnadharmayozcaikatvaM viruddhameva, anyathA, tadbhedAbhAvaprasaGgAt / na caivaM sadasannityAnityAdibhedAnAM bhinnadharmatvam , ekatraiva bhAvAt ; bhAvasya ca satastatsvadravyakSetrakAlabhAvarUpeNa sadvartate, paradravyakSetrakAlabhAvarUpeNa cAsat , ityAdinA pratipAditatvAt / tatazca nAsambhAvanA vira dhena niyamabhAvinAmapi virodhakalpanA nyAyyA, atiprasaGgAt / nahi zrAvaNatvaM viruddhamapi ghaTAdisattvena, na punarasattayA'pi virudhyate, tathopalambhAbhAvAt / abhinnanimittatvenApi virodhaH siddha eva / nahi yadeva zItasparzasya nimittaM tadevoSNasya, bhedAbhAvena tatsaGkaropalabdhiprasaGgAt / na ca sadasadAdidharmANAmabhinnanimittam, nimittabhedAbhyupagamAt, na caikasminnimittabhedona yuktaH, ekAntena ekatvAsiddhaH, dharmadharmirUpatvAt , dharmadharmiNozca bhedAbhedasya pratipAditatvAt / ityalaM vistareNa / iti siddhamekatraiva bastuni kAlAdyabhedena sattvAsattvanityAnityatvetyAdidharmavandam , iti; anayA gatyA cAsyAH saptabhaGgAyAH syAdvAdavicAracaturatvena anekAntavicAravarddhinI iti vizeSaNapadamapi sArthaka babhUva / iti pUrNaH paJcamavRttArthaH // nanvatra saptabhaGgayAM sattvAsattvayoriva vizeSasAmAnyayora
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavattiH 41 vinAbhAvo darzitaH, sa ca kathaM bhavati ? ityAhavizeSasAmAnyamayAH padArthA / bhavanti sarve'pyavizeSameva / arthAntaratvaM vanavasthitestayo. rna syaatkdaacijjinraajshaasne|| 6 // 'vizeSasAmAnyamayAH / iti-vizeSA viSvagabhAvavantaH, sAmAnyA viSvagabhAvavantazca bhavanti, iti / etAvatA pratipadArtha sAmAnyavizeSayoraviSvagabhAvenAvyabhicArisambandharUpAvinAbhAvAtsAmAnAdhikaraNyamuktam yatra hi sAmAnyam, tatrAvazyaM vizeSasya sattvAt / yatra ca vizeSaH, tatrApyavazyaM sAmAnyasya vidyamAnatvAt / sAmAnya vizeSayAMzca padArthasvarUpatvena padArthAnAM tanmayatvaM nAma tAbhyAmekIbhAvApanatvaM coktA, iti; tathAhi-sAmAnyaM tAvatsamAnapariNAmanibandhanam / tathaivAnvarthayogAtU sajAtIyebhyaH padArthabhya evAstha samAnAriNAmanibandhanatvAt , natu vijAtIyebhyaH / tena vijAtIyArthAsanAnaparigAmanivandhana vizeSaH / tathAvidhArigAmanivandhanatvaM ca tatsvarUpavata ephasyaiva ghaTAderarthasya, iti; tatsvarUpavattvAbhAve ca vAdhyayasyeva ghaTAde. rasattvaprasaGgAt / ityAdi sAdhakabAdhakaM pUrvoktova, iti // avizeSameva ' iti padaM tu 'dravyagugakarmasveva sAmAnyam , vizeSastu nityadravyeSvA' iti paraparikalitavizeSanirAsakatvena sArthakam, iti / nanu sAmAnyavizeSayo. padArthAviSvagabhAve kathamarthAntaratvaM syAt ? iti cet na, kayamapi ityetadarzayAte'arthAntaratvam' iti sAmAnyasya vizeSasya vA padArthAdbhinnatve'
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. GgIkriyamANe'navasthA syAt / tathAhi yathA-dravyaguNakarmasu sAmAnyaM sat, 'sat' ityAdivyavahArajanakam ; tathA sAmAnye'pi satpadArthatvAvizeSAt tadvayavahArajanakaM sAmAnya.ntaraM vAcyam, tatrApi sAmAnyAntaram , ityanavasthA / atha tatsAmAnyasya sadyavahAraH svarUpAdeva bhavati, tarhi prakRte'pi tatsvarUpameva tadvayavahArajanakamastu, ki miti tato bhinna sAmAnyarUpArthAGgIkAreNa ? iti / evaM vizeSe'pyanavasthA; tathAhi-yathA vizeSaH svAzrayacyAvRttijanakaH, tathA vizeSe'pi vyAvRttatvAvizeSeNa vyAvRttijanakaM vizepAntaraM vAcyam, tatrApi vizeSAntaram, ityanavasthA / ___ anayA gatyA'navasthiterjAyamAnatvena tayoH sAmAnyavizepayorarthAntaratvaM svAzrayArthabhinnatvaM na syAt-na bhavet / kya ? jinarAjazAsane-jinendrazAsana eva hi evaMvidhavicArasya vidhamAnatvAt / 'kadAcit ' iti padaM tu kathaJcittayorarthAntaratvasUcakatve sArthakam / ___ nanu yadi ghaTAdyarthebhyaH sAmAnyavizeSau na bhinnau staH,tarhi padArthAnAmanuttivyAvRttI kathaM syAtAm ? iti cet ; ucyate-- svata eva teSAmanuvRttivyAvRttI bhavataH ; tathAhi-ghaTa eva tAvatpRthubudhnodarAdyAkAravattvena pratItiviSayIbhavansannanyAnapi tadAkRtibhRtaH padArthAn ghaTasvarUpatayA ghaTazabdavAcyatayA ca pratyAyayansAmAnyAkhyAM labhate / sa eva cetarebhyaH sajAtIyavijAtIyebhyo dravyakSetrakAlabhAvairAtmAnaM vyAvartayanvizeSavyapadezamaznute; iti ghaTasthevAparArthAnAM svata evAnuvRttivyAvRttI bhavataH iti SaSThavRttAH // 6 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavatiH nanu sAmAnyavizeSau padArthadharmo dharmadharmiNozcAtyantabhedenArthAntarakhasiddhau, kathaM tayostannirAsaH? iti cet na dharmadharmiNo stAvadatyantabhedameva nAGgIkurmaH, kathaM tayorarthAntaratvasiddhiH ? ityeta darzayati yathA'tibhedo vibudhairnirasyate ___ sambandhahAne: khalu dharmadharmiNoH / bheda: kathaJcittu tayostathA na zrImajinendrAgamasaMmatastai: // // vyAkhyA-'yathA' iti dRSTAntopanyAse, dharmadharmiNoH 'vibudhaiH ' bainamataniSNAtaiH * atibhedaH ' sarvathA pArthakyaM nirasyate / kutaH ? 'sambandhahAne' sambandhAbhAvaprasaGgAt / ko'rthaH? yairdharmadharmiNoratyanyabhedo'GgIkriyate, taistayoH samavAya evAGgIkriyate, sa ca tayoratntabhedenopapadyate / nAtyantabhinnayoITapaTayoriva tayoH samavAyasambayo bhavati / tathA ca prayogaHdharmadharmiNau na samavAyasambadhau, atyanta bhinnakhAt , ghaTapaTayoriva; iti kRtvA sambandhahAnyApatyA'tibhedo budhaunarasyate, iti tAtparyam / nanu yadyayaM sarvathA bhedo budhairnirasyate, tarhi tayorbhedaH kiM sarvathA nAstyeva ? iti cet ; na, tayoH kathaJcibhedo'sti, iti darzayati-bhedaH' iti tayoH kathaJcidbhedastu tathA na budhainirasyate, iti pUrvavadeva saMTakaH / nanvevaM tayoH kiM sambandhahAnirna bhavati iti cet na, bhavatyeva, iti brUmaH, yato dharmadharmiNorjanairaviSvagbhAvasambandha evAGgIkriyate, sa ca tayoratyantabhedAbhAve siddha siddha eva /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrIhemacandrAcAryagranthAvalI. nandhaviSvagabhAvApannayosvayoH kathaJcidbhedo'pyanupapanna eva, nahi sa eva ghaTastasmAd ghaTAdbhidyate, iti cet ? na, kathaJci - dasyaivaM siddheH, tathAhi-dravyArthikanayApekSayA nityasyApi dharmio' viSvagabhAvApandhamaH sahAbhedaH, utpAdavinAzAdiviSayadazApanaistaireva saha bhedaH, yathA-suvarNasya dharmiNaH kaTakatvamudrikAkhAdibhidhamaiH saha bhedAbhedau / nahi kaTakatvamudrikAtvAdayo dharmAstadAkArIbhUtAtsuvarNAtkvacitpRthagupalabhyante, iti kRtvA tasya taiH sahAbhedaH, bhedastu kaTakatvAdidharmanAze mudrikAtvAdidharmANAmutpadyamAnatve'pi dharmiNastasya vidyamAnatvAt / iti saptamavRttavArthaH // 7 // nanu kathaJcidbhinnamapi dharmarmirUpaM vastu kimutpattimat ? vinAzavat ? sthitimat ? tattra vadvA ? ityAzaGkayAha. utpattinAzasthitimadghaTAtmA- . dikaM mataM vastu jinendrazAsane / nAzAdikaM hyekataraM na manyate cetsyAdivAsankhakusumaM tdaarthH|||| vyAkhyA-ghaTazcAtmA ca ghaTAtmAnau, tAvAdau yasya, tad ghaTAtmAdiH tadeva ghaTAtmAdikam , svArthe kAdevaM siddhiH| 'vastu' padArthaH, ' utpattinAzasthitimat' iti-uttattiyuktam , nAzayuktam , sthitiyuktam , ityarthaH / 'matam ' saMmatam / kva ? jinendrazAsane' arhatpravacane / tatra asata AtmalAbhaH utpattiH, sataH sattAviraho nAzaH, dravyatayAnuvartanaM sthitiH| tatra ghaTasya mRtpiNDAdyavasthAyAM pRthubudhnodarAyAkAratvenAsatastatsvarUpAtmalAbhAdutpattimattvam , atha tattvena satastadabhinnastadAkA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavavRttiH 45 ravirahAnnAzavattvam, tathA'nuvRttAkAra nibandhanarUpadravya tayA'nuvartanAtsthitimattvam / evamAtmano'pi tadbhavApekSayA devatvenAsatastatrarUpAtmalAbhAdutpattimattvam tathA devatvena satastaccyutirUpasattAvirahAnnAzavattvam, dravyatayA'nuvartanAtsthitimattvam / evaM sakalArthAnAmapyetatrayAtmakatvameva / " nanutpAdAdayaH parasparaM bhidyante na vA ? yadi bhidyante, tadA kathamekaM vastu tryAtmakam ? na bhidyante cet ? tathApi kathamekatryAtmakam ? iti cet na, lakSaNatvena teSAM kathaJcidbhedAbhyupagamAt; tathA ca prayogaH-utpattivinAzadhauvyANi kathaJcidbhinnAni, bhinnalakSaNatvAt, rUpavat / aninAni ca parasparaM kadAcidapi anapekSatvAbhAvAt tathAhi utpattiH kevalA nAhita, sthitivigamarahitatvAt, kUrmaromavat tathA vinAzaH kevalo nAsti, sthityutpattizUnyatvAt tadvat evaM sthitiH kevalA nAsti, vinAzotpattizunyatvAt tadvadeva / evamutpattiH sthitivinAzAvapekSate, vinAzastu sthityutpAdAvapekSate, ko'rthaH ? yasyArthasyotpatistasyaivArthasya sthitiH yasya sthiti - stasyaivotpattiH yathA ghaTasya svAkArAdinotpattiH, tasyaiva ca ghaTasya dravyatayA sthitirapi tathA dravyatayA sthitasya ghaTasya svAkAreNotpattiH, yasyaivArthasya vinAzaH, tasyaiva sthitiH, yasyaivArthasya sthitiH tasyaiva vinAzaH, yathA - ghaTasyaiva mRtpiNDAvasthA - vinAzAtsvAvasthotpattiH, dravyatayA'vasthitasyaiva tasya tadAkAravirahAnnAzaH, evamutpAdavyayadhau vyANAM parasparasApekSatvenAbhedo'pi siddhaH / tenotpattisthitivinAzAH kathaJcidbhinnAH / iti siddhamekaM vastu tryAtmakam, iti / , nanveteSAM trayANAM madhye kvacidyadyekataraM nAGgIkriyate, tadA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrIhemacandrarcAyagranthAvalI. kiM bhavati ? ityAha ' nAzAdi' iti cet, yadyeteSAmutpattisthitinAzAnAM madhyAnnAzadikamekatara na manyate-nAGgIkriyate / keSAzcit gaganAdyarthAnAM nAzo nAGgIkriyate, AdizabdAdevotpattinAGgIkriyate, uta kSaNikavAdAzrayaNena teSAmeva sthiti - zrIkriyate, tadA tarhi artho-ghaTAdiH 'khakusumam' iva gaganakusumamiva asan bhavet / ayaM bhAvArthaH-utpattinAzasthitimattvaM tAvatsattvam, nAzAdhanaGgIkAre cArthasyaitallakSaNalakSitasattvAbhAvAdasattvameva syAt ,khakusumadRSTAnte'pi tthaakhaabhaavaatsttvaabhaavH| nanu khakusume tvateSAM trayANAmapyabhAvo'sti, prakRte ca ekatarAdhanaGgIkAre kathaM khakusumasAmyam ? iti cet, satyam, nAzAdhekatarAnaGgIkAre hyaparayordvayorapyanaGgIkAra eva; tathAhinAzAbhAvAd ghaTasyotpattirnAsti pUrvA kAraparityAgenaivottarAkArotpAdAt / parityAgastu nAza eva, iti tayoH sAhacaryam / ____ atha yasyotpatti sti, tasya sthitirapi nAsti, svAkAreNotpannasyaiva dravyatyA sthitatvAt; anyathA'nutpannatvena paryAyAbhAvAvyakhAbhAvamasattyA'sattvameva syAt / nahi jagati paryAyadravyAtiriktakiJcidasti, iti / tathAcaikatarAyabhAve trayANAmapyabhAvAdarthasya khakusumasAmyaM syAt, asattvAvizeSAta, tasmAda tpattisthitivinAzavadeva vastvaGgIkartavyam, ityssttmvRttaarthH||8|| athopasaMharannAhajayatyasau zrIjinazAsanastataH sthaadvaadtaatprynivndhbndhurH| .. nayaprakAzASTakanAmadhAraka: svArtha kRtaH paNDitapadmasAgaraiH / / /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayaprakAzastavattiH sukaramevedaM navamavRttam, iti / samApteyaM zrInayaprakAzavRttiH / syAdvAdaniSNAtacakricaRziromaNiH / atucchasvacchasadgacchatapogacchaprabhuH prabhuH // 1 // zrIhIravijayAbhikhyaH marirjayati bhUtalam / yadguNagrAmapIyUSAvAdavAnvibudho janaH // 2 // rAjye tadIye'khilazAstravedinaH zrIvAcakAgresaradharmasAgarAH / jayanti teSAM caraNaprasatyA nayaprakAzo vihito mayA'yam // 3 // cakre zAstramidaM yatnAt agniphTacandravatsare / [1673] padmasAgarasaMjJena budhena svAtmabuddhaye // 4 // namo'stu zrIsyAdvAdavAdipade // granthAgram 740 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hemacandrAcAryagranthAvalItara chapAyelAgranyo- pATaNa. 1 dodhakavRtti. 2 nyAyAvatAra. 3 siddhadUta. 4 vasudevahiNDIsAra. ( patrAkAre ) 5 vedAMkuza. (,) 0--6-0 6 nayaprakAzastavavRtti. --3-0 7 thI 11. kAvyamanohara tathA maNDanagranthasaMgraha bhA. 1 0-12-0 chapAtA grantho. 1 bRhadmahArNavanyAsa. 2 dharmaparIkSA. 3 caturviMzatiprabandha (patrAkAre) 4 tilakamaJjarIsAra patrAkAre 5 anekAntavAdapraveza. 6 prAkRtavyAkaraNa. 7 kAvyamaNDana. 8 tilakamaMjarI kathAsArAMza 9 nayaprakAzastavavRttibhASAntara. (gunazatA.) taiyAra thatAM graMtho. 1 jIvAnuzAsana. 2 nAbheyanemidvisaMdhAnakAvya. 3 sammatitarka bhAga 2. 4 saMgItamaMDana, 5 upasargamaMDana. .6 zRMgAramaMDana. 7 malayagirizabdAnuzAsana.