Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra (jaina darzana ke pariprekSya meM) pahalA kAla suSamA-suSamA koDAkADA sAgaropama) pAThabhAga haDDiyoM kalpavakSa chahAkAla suSamA-suSamA koDAkADA sAgaropamA 256 256 kalpavRkSa avakSa pRSThabhAga har3iyA~ kalpavRkSa yugaliyA suSamA 13koDAkoDI sAgaropa 120 DhbhDI uttamabhAgabhUmi utkRSTa ucAIkosa utkRSTaAyuupalyApana AhAra dinabAdabarabarAca dina bAda 21 dina bAda usamabhoga bhUmi utkRSTa mAIkoma utkRSTa AyujyAlpopama bhAradinabAdabarabarAvA koDAkADI sAgaropaNa suSamA kalpavRkSa 35dina bAda parAkAla tIsa yagaliyA apatjagala yugaliyA bomabAra bhApati sabhAla thakA suSamA-duSamA (2 koDAkoDI sAgaropaNa gAdina narviNI kAla DAkoDI sAgaropapa avasApaNI caka 10 kADAkADA sAgarI Mirala utsarpiNI 10 koDAkoTI bhABE (2 koDAkoDI sAgaropama) suSamA-duSamA (eka kalpakAla) taNI kAla leDI sAgaropama 49dilavAda Aaganataka siasts kama) Ayu 120 varSa AhAra aniyamita ukADAkoTI sAmara 12000 duSamA-suSamA 42000 Ayu 120 varSa AdimahApuruSa duSamA-suSamA Japan Ayu 20 varSa Ae 20 druary duSamA 21000 varSa dUsarAkAlapa pRSThabhASaNe duSamA 21000 varSa duSamA-duSamA 21000 varSa pahalAkAlA paMcamakA duSamA-duSamA 21000 varSa kAkAla -DaoN saMjIva kumAragodhA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra (jaina darzana ke pariprekSya meM) chammA lekhaka: DaoN. saMjIva kumAra godhA ema. e dvaya (jaina vidyA tulanAtmaka dharma darzana, itihAsa), neTa, ema.phila (jaina darzana), pIeca.DI. bI-54, janatA kaoNlonI, jayapura prakAzaka: zrI a.bhA.di. jaina vidvatpariSad TrasTa 129, jAdaunanagara bI, sTezana roDa, durgApurA, jayapura E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa dvitIya saMskaraNa 13 jUna, 2013 (zrutapaMcamI ke avasara para) 1 hajAra pratiyA~ 13 akTUbara, 2013 (vijayadazamI ke avasara para) lAgata mUlya : bAraha rupaye prApti sthala 1. paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jypur| phona naM - 0141-2705581 2. zrI a.bhA.di.jaina vidvatpariSad TrasTa 129, jAdaunanagara bI, sTezana roDa, durgApurA, jypur| 3. saMjIva kumAra godhA bI-54, janatA kaoNlonI, jypur| 9829064980, 9024399607 TAIpasaiTiMga Arjava grAphiksa bI-54, janatA kaoNlonI, jypur| mudraka : zrI prinTarsa mAlavIya nagara, jypur|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya zrI akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad digambara jaina samAja ke zIrSastha vidvAnoM kI purAtana pratiSThita saMsthA hai, jisakI sthApanA prAtaH smaraNIya pUjya gaNezaprasAdajI varNI dvArA vIra zAsana jayantI ke dina san 1944 meM kI gaI thii| isa saMsthA kA apanA eka gauravazAlI itihAsa rahA hai| vidvatpariSad ke prakhyAta vidvAnoM dvArA dezabhara meM ziviroM evaM saMgoSThiyoM kA Ayojana kiyA jAtA rahA hai| siddhAntacakravartI pUjya AcArya zrI vidyAnandajI munirAja ke sasaMgha pAvana sAnnidhya meM 18 se 22 apraila 1999 taka saMsthA kA svarNajayantI samAroha evaM samayasAra vAcanA varSa Ayojita kiyA gayA, jisameM varSabhara saMgoSThiyoM evaM vAcanAoM kI dhUma macI rhii| inameM AcArya zrI vidyAnandajI, AcArya zrI dharmabhUSaNajI, zravaNabelagolA ke bhaTTAraka svastizrI cArUkIrtijI evaM vayovRddha vidvAna paNDita nAthUlAlajI zAstrI indaura ke sAnnidhya meM huI vAcanAyeM prabhAvapUrNa rhiiN| vidvatpariSad dvArA samaya-samaya para rASTrIya saMgoSThiyoM kA Ayojana, vidhAna-pUjana prazikSaNa zivira, dhyAna va sAmAyika zivira, vidvatsammAna Adi mahatvapUrNa kArya to kiye hI jAte haiN| inake atirikta isa saMsthA ne satsAhitya-prakAzana ke kSetra meM bhI apanA kadama bar3hAyA hai| saMsthA dvArA aba taka lokopayogI 23 pustakoM kA prakAzana kiyA jA cukA hai| ___ isI zrRMkhalA meM a.bhA.di.jaina vidvatpariSad se lagabhaga 18 varSoM se jur3e yuvA vidvAna DaoN. saMjIvakumAra godhA dvArA likhita 'kAlacakra' nAmaka pustaka kA prakAzana kiyA jA rahA hai| godhAjI Aja deza-videza meM khyAtiprApta pravacanakAra vidvAna ke rUpa meM ubharakara sAmane A rahe haiN| sampUrNa bhAratavarSa ke sAtha-sAtha Apa kanADA evaM amerikA ke aneka zaharoM meM jAkara tattvajJAna ke pracAra-prasAra meM mahatvapUrNa bhUmikA nibhA rahe haiN| jainadarzana ke pariprekSya meM kAladravya kA sarvAMgINa, tarkasaMgata, zodhaparaka, prastutikaraNa karane vAlI yaha 'kAlacakra' nAmaka kRti nizcita hI pAThakoM ko isa viSaya kA samagra jJAna kraayegii| Apa sabhI isakA bharapUra lAbha uThAveM, isI AzA ke saath| - akhila jaina 'baMsala' mahAmaMtrI-zrI a.bhA.di.jaina vidvatpariSad
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 14 15 17 23 25 29 32 34 37 43 viSaya sUcI kAla kI paribhASA / svarUpa kAla ke bheda (1) vyavahAra aura nizcaya kAla (2) vyavahAra kAla ke vividha mApadaNDa (3) saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta kAla (4) bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla (5) utsarpiNI - avasarpiNI kAla - avasarpiNI ke prathama tIna kAla (bhogabhUmi) - kalpavRkSoM kA svarUpa - avasarpiNI kA pahalA kAla (suSamA-suSamA) - avasarpiNI kA dUsarA kAla (suSamA) - avasarpiNI kA tIsarA kAla (suSamA-duSamA) - kulakara vyavasthA - avasarpiNI ke antima tIna kAla (karmabhUmi) - avasarpiNI kA caturtha kAla (duSamA-suSamA) - taresaTha zalAkA puruSa - avasarpiNI kA paMcama kAla (duSamA) - kalkI evaM upakalkI - avasarpiNI kA chaThA kAla (atiduSamA) - kalpAnta-kAla (pralaya) - huNDAvasarpiNI kAla - utsarpiNI ke chaha kAla - utsarpiNI kAla meM kulakara - kAla aparivartana vAle kSetra (6) kucha sahaja jijJAsAyeM... - vartamAna meM kaunasA kAla - utsarpiNI yA avasarpiNI ? - vizvAsa nahIM hotA, kAlpanika-sA lagatA hai - chaThe ke bAda chaThA yA pahalA kAla ? - kyA saba kucha badala jAtA hai ? - kaunasA kAla zreSTha ? 43 44 49 50 53 54 56 58 59 60 62 263 65 66 67 68
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana ke pariprekSya meM - kAla cakra 'kAla' bahuta pracalita zabda hai| isakA prayoga vibhinna arthoM meM hotA hai| yahA~ hama jaina darzana ke pariprekSya meM kAla dravya kI carcA karate huye SaT kAla rUpa cakra kA vistRta nirUpaNa kreNge| yadyapi naiyAyika, vaizeSika, bauddha, sAMkhya, yoga Adi bhAratIya darzanoM ke atirikta pAzcAtya dArzanikoM ne bhI kisI na kisI rUpa meM kAla ko svIkAra kiyA hai; kintu jaisA sUkSma evaM vizada vivecana jaina dArzanikoM ne kiyA hai, vaisA anyatra milanA durlabha hai| ___ jaina darzanAnusAra kAla kA kyA svarUpa hai, usake kitane bheda-prabheda haiM ? avasarpiNI aura utsarpiNI rUpa kAla cakra kisa prakAra badalatA rahatA hai ? kaunase kSetroM meM kaunasA kAla vartatA hai ? vibhinna kAloM meM manuSyAdi kI U~cAI, Ayu Adi kI vividhatA ke sAtha-sAtha una kAloM kI viziSTa paristhitiyA~, bhoga bhUmi, karma bhUmi, kalpavRkSoM kA svarUpa, kulakara vyavasthA, yuga pravartaka tIrthaMkara-cakravartI Adi zalAkA puruSa, dharma vidhvaMsa kI ceSTA karane vAle kalkI evaM arddhakalkI, sRSTi pralaya kA svarUpa, punaH sRSTi sRjana, huNDAvasarpiNI kAla kI vicitratAyeM Adi aneka mahattvapUrNa viSayoM ko yahA~ rocaka DhaMga se prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| aMta meM vividha jijJAsAoM kA samucita samAdhAna khojate huye dRSTi ko svabhAva sanmukha karane kI preraNA dI hai; yahI upAdeya hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 'kAla cakra' do zabdoM kA samudAya hai| kAla kA artha hai 'samaya' aura cakra kA artha hai 'parivartana' - isa prakAra samaya kA parivartana/phera hI kAla cakra hai| hama yahA~ sarva prathama kAla kI carcA kara rahe haiM; phira cakra/ parivartana kI carcA avasarpiNI evaM utsarpiNI kAla ke rUpa meM Age vistAra se kreNge| kAla kI paribhASA | svarUpa - jaina darzanAnusAra loka SadravyAtmaka hai|' chaha dravyoM meM kAla bhI eka dravya hai, jo ki svataMtra padArtha hai| vibhinna granthoM meM kAla kA svarUpa nimnAnusAra batAyA hai - (1) sparza, rasa, gaMdha, varNa se rahita, agurulaghutva guNa sahita aura vartanA lakSaNa se yukta kAla dravya hai| __(2) jIvAdIdavvANaM parivaTTaNakAraNaM have kaalo|' arthAt jIvAdi dravyoM ke parivartana kA kAraNa kAla dravya hai| ___(3) vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kaalsy| arthAt vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva kAla ke upakAra haiN| (4) jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke 1. SaDdarzanasamuccaya, 4/49/171/pR.250 2. 'kAlazca' - tattvArthasUtra, 5/39 3. tiloyapaNNattI, 4/281 4. niyamasAra, gAthA-33 5. tattvArthasUtra, 5/22
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM samAna bhinna-bhinna sthita haiM, aise kAlANu asaMkhya dravya haiN| (5) pratyeka dravya apane svabhAva meM sadA hI vartate haiM, unakA yaha vartanA kisI bAhya sahakArI kAraNa ke binA nahIM ho sakatA, ataH inako vartAnevAlA sahakArI kAraNarUpa vartanA lakSaNa jisameM pAyA jAtA hai, use kAla kahate haiN| kAla ke AdhAra se hI samasta dravya vartate haiN| (6) kAla dravya anAdinidhana hai, vartanA usakA lakSaNa mAnA gayA hai| yaha atyanta sUkSma, paramANu barAbara hai tathA asaMkhyAta hone ke kAraNa sampUrNa lokAkAza meM bharA huA hai| isameM ananta padArthoM ke pariNamana karAne kI sAmarthya hai, ataH svayaM asaMkhyAta hokara bhI ananta padArthoM ke pariNamana meM sahakArI hotA hai| jisaprakAra chaha dravyoM meM dharmAstikAya jIva-pudgaloM ke gamana meM tathA adharmAstikAya unakI sthiti meM nimitta hotA hai, AkAza dravya saba dravyoM ko avagAhanA dene kA kArya karatA hai, usIprakAra kAla dravya sabhI dravyoM ke vartanA/pariNamana meM nimitta hotA hai| lokAkAza ke asaMkhyAta pradeza haiN| pratyeka pradeza para eka-eka kAlANu sthita hone se kAla dravya bhI asaMkhyAta haiN| pratyeka kAlANu eka dUsare se bhinna haiM, svataMtra haiM aura eka pradezI haiN| kAla dravya eka pradezI hone se astikAya meM zAmila nahIM hai| 6. dravyasaMgraha, gAthA-22 7. gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA-568 8. AdipurANa, bhAga-1, 3/2-3 9. 'gatisthityupagrahau dhrmaadhrmyorupkaarH| - tattvArthasUtra, 5/17 10. 'AkAzasyAvagAhaH / - vahI, 5/18
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM jinAgama meM bahupradezI dravyoM ko astikAya kahA hai; ata: kAla ko chor3akara zeSa pA~ca dravya astikAya' kahalAte haiN| kAla ko dharmAstikAya aura adharmAstikAya ke samAna lokavyApI eka akhaNDa dravya nahIM mAnA jA sakatA; kyoMki ise aneka dravya mAne binA jagata ke vibhinna kSetroM meM kAla bheda saMbhava nahIM hai| AkAza ke pratyeka pradeza para samaya bheda ise aneka dravya mAne binA nahIM bana sktaa| bharata-airAvata kSetra meM dina evaM usI samaya videha kSetra meM rAtri rUpa vyavahAra se bhI kAla dravya kI anekatA siddha hotI hai| - sUrya-candrAdi manuSya kSetra meM nirantara sumeru parvata kI pradakSiNA'? dete rahate haiM, isI ke kAraNa kAla kA vibhAga arthAt dina-rAta kI vyavasthA banatI hai| manuSya loka arthAt DhAI dvIpa ke bAhara sUrya-candrAdi gamana nahIM karate; ataH bAhara dina-rAta kA parivartana bhI nahIM hotaa| vahA~ sadaiva eka samAna paristhiti rahatI hai| yahI kAraNa hai ki AcArya haribhadrasUri kAla dravya kA sadbhAva manuSya loka meM hI mAnate haiN| unakA kahanA hai 'manuSyalokAbahiH kAladravyaM nAsti' arthAt manuSya loka ke bAhara kAla dravya nahIM hai| kAla ko jaba AkAza pradezoM para 'rayaNANaM rAsI iva'15 11. bRhad dravyasaMgraha, gAthA-23 12. 'merupradakSiNA nityagatayo nRloke / ' - tattvArthasUtra, 4/13 13. 'tatkRtaH kaalvibhaagH| - vahI, 4/14 14. SaDdarzanasamuccaya, 4/49/177/pR. 253 15. dravyasaMgraha, gAthA-22
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM arthAt bikharI huI ratnarAzi ke samAna dekhate haiM to vaha nizcaya kAla arthAt kAlANu sampUrNa lokAkAza meM maujUda hai; kintu jaba kAla ko divasa-rAtri ke kAraNa kI dRSTi se dekhate haiM to usakA (vyavahAra kAla kA) sadbhAva mAtra DhAI dvIpa meM kahA jA sakatA hai| yaha sApekSa kathana hai, vastutaH to vyavahAra kAla kA sadbhAva bhI sampUrNa loka meM hai| kAla ke bheda - kAla eka dravya hone se utpAda-vyaya-dhruvatA se yukta hai| usameM bhI dravya-guNa-paryAyeM pAyI jAtI haiN| yadyapi kAla meM pratikSaNa pariNamana hone se utpAda-vyaya hote rahate haiM, tathApi vastu svarUpa (dravya) kI dRSTi se vaha jaisA kA taisA rahatA hai, usake svarUpa meM koI parivartana nahIM hotA, vaha kabhI bhI kAlAntara rUpa yA akAlarUpa nahIM ho jaataa| atIta, vartamAna yA bhaviSya koI bhI avasthA kyoM na ho - sabhI meM 'kAla, kAla, kAla...' yaha sAdhAraNa vyavahAra pAyA hI jAtA hai| avirala pravAhamAna usa kAla dravya ke vividha apekSAoM se aneka bheda milate haiN| jaise - vyavahAra kAla, nizcayakAla, bhUta-vartamAna-bhaviSya kAla, utsarpiNI-avasarpiNI kAla aadi| 1. vyavahAra aura nizcaya kAla - kAla dravya ke mukhya (nizcaya) aura amukhya (vyavahAra) - aise do bheda haiM, inameM se mukhya kAla ke Azraya se amukhya kAla kI pravRtti hotI hai| jo dUsare dravyoM ke parivartanarUpa hai, vaha vyavahAra 16. tiloyapaNNattI, 4/282
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM kAla hai tathA svayaM vartanA lakSaNayukta nizcaya kAla hai| 7 AcArya pUjyapAda kahate haiM ki 'paramArthakAlo vartanAlakSaNaH, pariNAmAdi lakSaNo vyavahArakAlaH '18 arthAt paramArtha kAla vartanA lakSaNa vAlA aura vyavahAra kAla pariNAma Adi lakSaNa vAlA hai| 10 vyaMjana paryAya ke vartamAnarUpa meM Thaharane jitane kAla ko vyavahAra kAla kahate haiM / " yaha samaya, Avali, ucchvAsa, nADI Adi aneka prakAra kA hotA hai, isakI gaNanA sUryAdi jyotiSacakra ke ghUmane se hotI hai |2deg AcArya pUjyapAda bhI isIprakAra kI bAta kahate haiM ki samaya aura AvalI Adi rUpa vyavahAra kAla vibhAga gativAle jyotiSI devoM ke kAraNa kiyA gayA hai / 21 AcArya akalaMkadeva ne bhI vyavahAra kAla kA kAraNa jyotiSI devoM ko hI batAyA hai / 22 - vyavahAra kAla kA kSetra batAte huye AcArya nemIcandra likhate haiM ki - 'mANusakhettamhi 23 arthAt yaha manuSya kSetra meM hI hotA hai| vastutaH vyavahAra kAla kA saMbaMdha sUrya, candrAdi vimAnoM ke gamana se hai| ye sabhI vimAna manuSya loka meM hI gamana karate haiM, ataH vyavahAra kAla bhI manuSya kSetra meM hI pravartatA hai| AcArya kundakunda paMcAstikAya 24 meM kahate haiM ki samaya, nimiSa, kASThA, kalA, 17. dravyasaMgraha, gAthA-21 18. sarvArthasiddhi, 5/22/569/ pR. 223 19. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA-572 20. AdipurANa, 3/12 21. sarvArthasiddhi, 4/14/469/ pR. 185 22. tattvArtha rAjavArtika, 4/14/pR.407 23. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA-577 24. paMcAstikAya, gAthA-25
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM ghar3I, dina-rAta, mAsa, Rtu, ayana aura varSa - inameM parAzritapanA arthAt para kI apekSA hone se inheM vyavahAra kAla kahA jAtA hai| nizcaya kAla kA svarUpa batAte huye AcArya kundakunda likhate haiM - kAla dravya pA~ca varNa va pA~ca rasa se rahita, do gandha va ATha sparza se rahita, agurulaghu, amUrta aura vartanA lakSaNavAlA hai / 25 AcArya amRtacandra krama se hone vAlI samayarUpa paryAyoM ko vyavahAra kAla tathA usake AdhArabhUta dravya ko nizcaya kAla kahate haiN| unakA mUla kathana isaprakAra hai - 'kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH, tadAdhArabhUtaM dravyaM nizcayakAlaH / 26 isIprakAra kA bhAva ve Age bhI vyakta karate haiM - 'nizcayakAlo nityaH dravyarUpatvAt, vyavahArakAlaH kSaNikaH paryAya rUpatvAditi arthAt nizcayakAla dravyarUpa hone se nitya hai tathA vyavahAra kAla paryAyarUpa hone se kSaNika hai| ukta sampUrNa Agama pramANoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vartanA lakSaNa yukta kAlANu nizcaya kAla dravya hai tathA jo dUsare dravyoM ke pariNamana meM nimitta ho vaha vyavahAra kAla hai| tathA jaba dravyoM ke pariNamana meM sahayogI hone ko nizcaya kAla kahA jAtA hai, taba ghar3I-ghaNTA, dina-rAta Adi ko vyavahAra kAla kahate haiN| 25. paMcAstikAya, gAthA-24 26. vahI, gAthA-100 kI TIkA 27. vahI, gAthA-101 kI TIkA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 2. vyavahAra kAla ke vividha mApadaNDa - vyavahAra kAla ko pradarzita karane ke liye jainAcAryoM ne aneka mApa daNDa nirdhArita kiye haiN| gommaTasAra jIvakANDa28 evaM lokavibhAga29 meM diye gaye vividha ghaTakoM ko nimnAnusAra dekhA jA sakatA hai - kAla kA avibhAgI aMza = 1 samaya asaMkhyAta samaya 1 AvalI saMkhyAta AvalI 1 ucchvAsa 7 ucchavAsa = 1 stoka 7 stoka = 1 lava 38.5 lava (24 miniTa) = 1 nAlI (ghar3I/ghaTI) = 1 muhUrta . 1 muhUrta meM 1 samaya kama bhinnamuhUrta/aMtarmuhUrta 30 muhUrta (24 ghaNTA) __ = 1 dinarAta 15 dina 1 pakSa 2 pakSa 1 mAsa 2 mAsa 1 Rtu 3 Rtu 1 ayana (cha: mAsa) 2 ayana vyavahAra kAla sUcaka isIprakAra ke vividha ghaTakoM kI carcA kiMcit zabda bheda karate huye AcArya yativRSabhasvAmI ne tathA 28. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 573 se 576 29. lokavibhAga, 6/201-204 30. tiloyapaNNattI, 4/289-292 2 nAlI - bhima 1 varSa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ || || || || = kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM AcArya amRtacandra ne nimnAnusAra kI hai - asaMkhya samaya 1 nimiSa 8 nimiSa = 1 kASThA 16 kASThA 1 kalA 32 kalA 1 ghar3I 60 ghar3I 1 ahorAtra 30 ahorAtra 1 mAsa 2 mAsa 1 Rtu 3 Rtu = 1 ayana (cha: mAsa) 2 ayana = 1 varSa kAla kA sabase choTA avibhAgI aMza samaya ke nAma se jAnA jAtA hai, isakA parimANa batAte huye kahA hai ki pudgala ke paramANu ko AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza para gamana meM jo avibhAgI kAla lagatA hai, vaha samaya hai| loka vibhAga meM eka paramANu dvArA dUsare paramANu ko lA~ghane meM lage kAla ko samaya kahA hai| jainAcAryoM ne 150 aMka pramANa varSoM ke kAla ko utkRSTa saMkhyAta kAla kahA hai aura ise acalAtma4 saMjJA se saMbodhita kiyA hai| varSa se lekara acalAtma taka ke kAlAMzoM kI carcA ko AcArya yativRSabha ne tiloyapaNNattI meM vistAra se batAyA hai| 31. niyamasAra, gAthA-31 TIkA 32. tiloyapaNNattI, 4/288 33. lokavibhAga, 6/201 34. tiloyapaNNattI, 4/312 35. vahI, 4/294 se 312 kA sAra
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 3. saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta kAla - 'jaina AgamoM36,37 meM do ko jaghanya saMkhyAta tathA acalAtma ko utkRSTa saMkhyAta kahA hai| ina donoM ke bIca kI saMkhyAoM ko madhyama saMkhyAta kahA gayA hai| utkRSTa saMkhyAta kAla kA 150 aMka pramANa ukta mApa nikAlane ke liye buddhi kalpita eka lAkha yojana vistAravAle aura eka hajAra yojana gahare - zalAkA, pratizalAkA, mahAzalAkA tathA anavasthA nAmaka cAra kuNDa sthApita kara unameM sarasoM ke dAnoM ko AdhAra banAkara vistAra se samajhAyA hai| yaha 150 aMka pramANa utkRSTa saMkhyAta caudaha pUrva ke jJAtA zrutakevalI ke jJAna kA viSaya hai| utkRSTa saMkhyAta meM eka jor3a dene para jaghanya asaMkhyAta ho jAtA hai| yahA~ asaMkhyAta ke bhI nau bheda batAye gaye haiN| jaghanya paritAsaMkhyAta, madhyama paritAsaMkhyAta, utkRSTa paritAsaMkhyAta, jaghanya yuktAsaMkhyAta, madhyama yuktAsaMkhyAta, utkRSTa yuktAsaMkhyAta, jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta, madhyama asaMkhyAtAsaMkhyAta aura utkRSTa asNkhyaataasNkhyaat| yaha utkRSTa asaMkhyAta avadhi jJAna kA viSaya hai|38 utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM eka jor3a dene para jaghanya ananta hotA hai| isake bhI nau bheda batAye gaye haiN| jaghanya paritAnaMta, madhyama paritAnaMta, utkRSTa paritAnaMta, jaghanya yuktAnaMta, 36. tiloyapaNNattI, 4/313 va TIkA kA sAra 37. tattvArtha rAjavArtika. 3/38, pRSTha-206 38. (1) tiloyapaNNattI, 4/314 evaM TIkA se (2) tattvArtha rAjavArtika, 3/38/pR. 206/paM. 30
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM madhyama yuktAnaMta, utkRSTa yuktAnaMta, jaghanya anaMtAnaMta, madhyama anaMtAnaMta aura utkRSTa anNtaanNt| yaha anaMta kevalajJAna kA viSaya hai| chadamastha ke jJAna kA viSaya nahIM hai| / niSkarSa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki matijJAna, zrutajJAna ke mAdhyama se jahA~ taka kI gaNanA ko jAnA jA sake, vaha saMkhyAta hai| isase adhika jahA~ taka kI gaNanA avadhijJAna-manaHparyaya jJAna kA viSaya bane, vaha asaMkhyAta hai| isase adhika jise sirpha kevalajJAna ke mAdhyama se jAnA jA sake, vaha anaMta hai| isaprakAra AtmA ke jJAna nAmaka eka guNa kI eka samaya kI paryAya meM aparimita anaMta kAla ko jAnane kI sAmarthya hai| isase jJAna guNa kI sAmarthya evaM jJAna jaise anaMta guNa jisa AtmA meM haiM - aise AtmA kI sAmarthya kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| anaMta sAmarthyavAna hokara bhI yaha jIva apanI prabhutA ko na pahicAnane ke kAraNa hI anaMta duHkha bhoga rahA hai| 4. bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla - vyavahAra kAla ke bhUta, vartamAna, aura bhaviSya ke rUpa meM tIna bheda bhI kiye gaye haiN| AcArya pUjyapAda kahate haiM - 'sa tridhA vyavatiSThate-bhUto vartamAno bhvissynniti| tatra paramArthakAle kAlavyapadezo mukhyaH, bhUtAdivyapadezo gauNaH / vyavahArakAle bhUtAdivyapadezo mukhyaH, kAlavyapadezo gaunnH| 40 arthAt vaha 39. (1) tiloyapaNNattI, 4/315 evaM TIkA se (2) tattvArtha rAjavArtika, 3/38/pR. 206/paM. 31 40. sarvArthasiddhi, 5/22/569/pR. 223
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM kAla - bhUta, vartamAna aura bhaviSya ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai| nizcaya kAla kA kathana karane para kAla saMjJA mukhya tathA bhUtakAla Adi kA vyapadeza (kathana) gauNa rahatA hai tathA vyavahAra kAla kA kathana karane para bhUtakAla AdirUpa saMjJA mukhya hai aura kAla saMjJA gauNa hai| AcArya amRtacandra ne bhI 'atItAnAgatavartamAna bhedAt tridhA vA41 kahakara vyavahAra kAla ko tIna bheda vAlA batAyA hai| AdipurANa meM kahA hai ki saMsAra kA vyavahAra calAne meM samartha hone se bhUta, bhaviSyata aura vartamAna rUpa se vyavahAra kAla kI kalpanA kI hai| ina tInoM kAloM kI paribhASA batAte huye AcArya nemIcandra kahate haiM ki siddha rAzi ko saMkhyAta AvalI ke pramANa se guNA karane para jo pramANa ho, utanA hI atIta/bhUtakAla kA pramANa hai| vastutaH hara chaha mahInA ATha samaya meM chaha sau ATha jIva mukti/siddhadazA prApta karate haiN| ataH siddha rAzi ko chaha mahInA ATha samaya se guNA karake 608 kA bhAga dene para atIta kAla kA pramANa saMkhyAta Avali guNita siddharAzi prApta hotA hai| vartamAna kAla kA pramANa eka samaya mAtra hai| tathA sampUrNa jIva rAzi va samasta pudgaladravya rAzi se bhI anaMtaguNA bhaviSyata kAla kA pramANa hai| yaha vyavahAra kAla vartamAna kI apekSA utpannadhvaMsI aura bhUta-bhaviSya kI apekSA dIrghAntarasthAyI arthAt lambe samaya taka rahane vAlA hai| 41. niyamasAra, gAthA-31 TIkA 42. AdipurANa, 3/11 43. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA-578-580
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 5. utsarpiNI - avasarpiNI kAla - ___ jaina paramparA ke anusAra kAlacakra utsarpiNI aura avasarpiNI ke rUpa meM kramazaH nirantara parivartana kiyA karatA hai| utsarpiNI kAla utthAna kA kAla hai, isa kAla meM vikAsa dekhA jAtA hai tathA avasarpiNI kAla hrAsa kA kAla hai, isameM nirantara girAvaTa /kamI dekhI jAtI hai| ina donoM kA svarUpa spaSTa karanevAle katipaya zAstrIya uddharaNa nimnAnusAra hai, kiMcit zabda bheda se lagabhaga sabhI meM ekasI bAta kahI gaI hai - (1) Nara-tiriyANaM AU, uccheha-vibhUdi-pahudiyaM savvaM / avasappiNie hAyadi, ussappiNiyAsu vddddhedi||4 avasarpiNI kAla meM manuSya evaM tiryaMcoM kI Ayu, zarIra kI U~cAI evaM vibhUti Adi saba hI ghaTate rahate haiM tathA utsarpiNI kAla meM bar3hate rahate haiN| (2) bharate airAvate ca manuSyANAM vRddhihAsAviti...anubhavAyuH prmaannaadikRtau| jisameM bharata aura airAvata kSetra meM manuSyoM ke anubhava, Ayu, pramANa Adi kI vRddhi hotI hai, vaha utsarpiNI kAla hai aura jisameM inakA hAsa hotA hai, vaha avasarpiNI kAla hai| -- (3) anubhavAdibhiravasarpaNazIlA avsrpinnii| _tdvipriitotsrpinnii| jisameM anubhava, Ayu, zarIrAdi kI uttarottara unnati ho, vaha 44. tiloyapaNNattI, 4/318 45. sarvArthasiddhi, 3/27/418/ pR. 166 46. tattvArtha rAjavArtika, 3/27/4-5/pR.191
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM utsarpiNI aura jisameM avanati ho, vaha avasarpiNI hai| (4) utsarpiNyavasarpiNyau dvau bhedau tasya kiirtitau| ___utsarpAdavasaMpacci balAyurdehavarmaNAm / / jisameM manuSyoM ke bala, Ayu aura zarIra kA pramANa krama-krama se bar3hatA jAye, use utsarpiNI kahate haiM aura jisameM ve krama-krama se ghaTate jAyeM, use avasarpiNI kahate haiN| (5) jaba bAhubala, vaibhava, manuSya zarIra, dharma, jJAna, gAmbhIrya aura dhairya bar3hate haiM to utsarpiNI kAla hotA hai, aura jaba ye ghaTate haiM, taba avasarpiNI kAla hotA hai| ___(6) paMca bharata evaM paMca airAvata kSetroM meM sthita jIvoM ke zarIra kI U~cAI, Ayu aura bala kI kramazaH avasarpiNI meM hAni aura utsarpiNI kAla meM vRddhi hotI hai| avasarpiNI-utsarpiNI kAloM kA pramANa donoM hI kAla chaha-chaha prakAra ke haiN| avasarpiNI kAla - suSamAsuSamA, suSamA, suSamAduHSamA, duHSamAsuSamA, duHSamA aura atiduSamA (duSamAduSamA) ke bheda se chaha prakAra kA hai tathA utsarpiNI kAla atiduSamA se prAraMbha karake kramazaH bar3hatA huA suSamAsuSamA taka jAtA hai| donoM hI kAloM kA pramANa dasa-dasa kor3Akor3I sAgaropama hai| donoM ko milAkara eka kalpakAla 47. AdipurANa, 3/14 48. AcArya puSpadanta : mahApurANa, bhAga-1, saMdhi-2/8/pR.31 49. trilokasAra, gAthA 19
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM hotA hai| kor3Akor3I kA artha karor3a gunA karor3a hotA hai| vartamAna meM kucha vicAraka gaNanAoM meM sAmaMjasya baiThAne ke liye kor3I zabda kA artha 20 athavA 10 bhI batAne lage haiN| laukika meM pataMga Adi kucha vastuyeM kor3I kI gaNanAnusAra bikatI hai; parantu alaukika gaNanAoM meM yaha artha ucita pratIta nahIM hotaa| - sAgaropama - yaha kAla kA eka nApa hai, jisakA artha mAnava ko jJAta samasta saMkhyAoM se adhika kAla vAle kAla khaNDa kA upamA dvArA pradarzita parimANa hotA hai| dasa kor3Akor3I palyopama kA eka sAgaropama hotA hai| palyopama kI carcA tiloyapaNNattI2 sarvArthasiddhi rAjavArtika trilokasAra kArtikeyAnuprekSA Adi aneka Agama granthoM meM vistAra se kI gaI hai| vahA~ isakA svarUpa spaSTa karate huye kahA hai ki - eka pramANa yojana vistAra vAle aura itane hI gahare gaDDhe ko uttama bhogabhUmi meM eka dina se lekara sAta dina taka ke utpanna huye mer3he ke karor3oM romoM ke avibhAgI khaNDoM se bharakara sau-sau varSoM meM eka-eka bAla nikaaleN| jaba vaha gaDDhA pUrA khAlI ho jAye taba eka vyavahAra palya (palyopama) hotA hai| asaMkhya vyavahAra palya kA eka uddhArapalya tathA asaMkhya 50. (1) tiloyapaNNattI, 4/319 va 320 (pUrvArddha) (2) tattvArtha rAjavArtika, 3/27/pR. 388 (3) AdipurANa, 3/15/pR. 47 51. tiloyapaNNattI, 1/130 52. tiloyapaNNattI, 1/119-130 kA sAra 53. sarvArthasiddhi. 3/38/439/pR.174 kA sAra 54. tattvArtha rAjavArtika, 3/38/7/pR. 208 kA sAra 55. trilokasAra, gAthA-102 56. kArtikeyAnuprekSA. lokAnuprekSA, bhAvArtha pR.-56-57
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM uddhArapalya kA eka addhApalya hotA hai| dasa kor3AkoDI addhApalyopama kA eka sAgaropama hotA hai| aise bIsa kor3AkoDI sAgaropama kA eka kalpakAla kahA gayA hai| 20 avasarpiNI va utsarpiNI ke vibhAga tiloya paNNattI S8 sarvArthasiddhi", rAjavArtika", trilokasAra evaM lokavibhAga meM avasarpiNI va utsarpiNI ke dasa-dasa kor3Akor3I sAgaropama pramANa kAla ko unake chaha bhedoM meM vibhAjita kiyA hai| avasarpiNI ke chaha vibhAga/kAla nimnAnusAra hai (1) suSamAsuSamA (2) suSamA (3) suSamAduSamA (4) duSamAsuSamA (5) duSamA (6) atiduSamA 4 kor3Akor3I sAgara 3 kor3Akor3I sAgara 2 kor3Akor3I sAgara 1 kor3Akor3I sAgara meM 42,000 varSa kama 21,000 varSa 21,000 varSa utsarpiNI ke chaha vibhAga isake viparIta krama meM hai, jo ki nimnAnusAra hai (1) atiduSamA 21,000 varSa 58. tiloyapaNNattI, 4/320-323 59. sarvArthasiddhi, 3/27/418 / pR. 166-167 60. tattvArtha rAjavArtika, 3/27/ pR. 388 61. trilokasAra, 781 62. lokavibhAga, 5/5-7 63. tiloyapaNNattI, 4/1576-77
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlaM cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM (2) duSamA - 21,000 varSa. (3) duSamAsuSamA - 1 kor3Akor3I sAgara meM 42,000 varSa kama (4) suSamAduSamA - 2 kor3Akor3I sAgara (5) suSamA _ - 3 kor3Akor3I sAgara (6) suSamAsuSamA - 4 kor3Akor3I sAgara ukta nAmoM meM kAla athavA samaya sUcaka 'samA' zabda meM 'su' evaM 'dur' upasargoM kA prayoga unake zubha aura azubha kA sUcaka hai| ina upasargoM se chahoM kAloM ke nAma kI sArthakatA batAte huye AcArya jinasena likhate haiM - samA kAlavibhAga: syAt sudusAvarhagarhayoH' / suSamA duHSametyevamato'nvarthatvametayoH / / 84 samA kAla ke vibhAga ko kahate haiN| tathA 'su' aura 'dur upasarga krama se acche aura bure artha meM Ate haiN| 'su' aura 'dur upasargoM ko pRthak-pRthak samA ke sAtha jor3a dene tathA vyAkaraNa ke niyamAnusAra 'sa' ko 'Sa' kara dene se suSamA aura duSamA zabdoM kI siddhi hotI hai, jinakA artha krama se acchA kAla aura burA kAla hotA hai| isa taraha utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke chahoM bheda sArthaka nAma vAle haiN| __ye utsarpiNI aura avasarpiNI nAmaka donoM hI bheda kAlacakra ke paribhramaNa se apane chahoM kAloM ke sAtha-sAtha kRSNa pakSa aura zukla pakSa kI taraha ghUmate rahate haiN| arthAt jisa taraha kRSNa pakSa 64. AdipurANa, 3/19 65. vahI, 3/21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM ke bAda zukla pakSa aura zukla pakSa ke bAda kRSNa pakSa AtA hai, usItaraha avasarpiNI ke bAda utsarpiNI aura utsarpiNI ke bAda avasarpiNI kAla AtA hai| kRSNa evaM zukla pakSa ke samAna kAlacakra parivartana kI bAta raviSeNAcArya ne padma purANa meM bhI kI hai| tiloyapaNNattI meM bharata evaM airAvata kSetroM meM ra~haTa-ghaTikA nyAya kI taraha anantAnanta utsarpiNI aura avasarpiNI hone kA ullekha hai| ye krama sadA calatA hI rahatA hai| isa kAlacakra ke krama ko citra dvArA nimnAnusAra dekhA jA sakatA hai - 208 chAkAla / pahalAkAla suSamA suSamA suSamA suSamA (4 kor3Akor3I sAgara) |(4 kor3Akor3I sAgara) vAkAla utsarpiNI dUsarAkAla suSamA suSamA NAREERRIERSEASPASSSS kAlacakra (3 kor3Akor3I sAga avasarpiNI 3 koDAkor3I sAgara) suSamA daSamA cauthAkAla (42 hajAra varSa kama tIsarA kAla 1 kor3Akor3I sAgara) that Ihn2 1 kADAkor3I sAgara), cauthA kAla (42 hajAra varSa kama duSamA suSamA (2 kor3Akor3I sAgara) suSamA duSamA tIsarAkAla (2 koDAkor3I sAgara) nAzaM pAlA kAla SENSESER SANE jArI kAla Staminate 66. padmapurANa, prathama bhAga, 3/73 67. ra~haTa ghaTikA nyAya- jaise ra~haTa kI ghar3iyA~ cakravat ghUmatI huI bAra-bAra Upara evaM nIce AtI-jAtI haiM, usIprakAra avasarpiNI ke bAda utsarpiNI aura utsarpiNI ke bAda avasarpiNI - ina kAloM kA parivartana hotA hI rahatA hai| 68. tiloyapaNNattI, 4/1636
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM avasarpiNI ke prathama tIna kAla (bhogabhUmi) bharata evaM airAvata kSetroM meM avasarpiNI ke prathama tIna kAloM meM bhoga bhUmi rahatI hai| ina kAloM meM bhogoM kI pradhAnatA hotI hai, isIliye jahA~ ye kAla vartate haiM, unheM bhogabhUmi kahate haiN| yahA~ sabhI bAhya sAmagrI vividha prakAra ke kalpavRkSoM se prApta hotI hai| yahA~ sabhI yugaliyA janma lete haiM, aura ve jIvana paryaMta pati-patnI ke samAna rahate haiN| ina manuSyoM kI Ayu ke nau mAsa zeSa rahane para hI strI ke garbha dhAraNa hotA hai, zeSa kAla meM kisI ke bhI garbha nahIM rahatA, phira nau mAsa pUrNa hone para yugala (nara-nArI) bhUzayyA para sokara garbha se yugala (putra-putrI) ke nikalane para tatkAla hI maraNa ko. prApta ho jAte haiN|" aMtima samaya meM puruSa ko chIMka aura strI ko ja~bhAI Ane se mRtyu hotI hai / " athavA AdipurANa" evaM tattvArthazlokavArtika" ke anusAra Ayu ke anta meM puruSa ko jamhAI aura strI ko chIMka Ane se mRtyu hotI hai| 23 bhogabhUmi meM nara-nAri donoM ke zarIra zarada Rtu ke meghoM samAna svayaM hI AmUla vilIna ho jAte haiN|" athavA tattvArtha zlokavArtika" ke anusAra unake zarIra vidyuta ke samAna vighaTa jAte haiN| yahA~ utpanna huye jIvoM kA kadalIghAta maraNa athavA 70. yugaliyA = bAlaka-bAlikA yugala rUpa meM 71. tiloyapaNNattI, 4 / 379-380 72. vahI, 4/381 73. AdipurANa, 3/42 74. tattvArtha zlokavArtika, bhAga-5, 3 / 31 / pR. 351 / paM.4 75. tiloyapaNNattI, 4/381 76. tattvArtha zlokavArtika, bhAga-5, 3 / 31 / pR. 351 / paM.5
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM Ayu kA apavartana nahIM hotaa|" inakA zarIra sapta dhAtumaya hote huye bhI chedA-bhedA nahIM jA sktaa| azucitA se rahita hone ke kAraNa unake zarIra se mUtra tathA viSTA kA Asrava nahIM hotA AdipurANa ke anusAra una logoM ko pasInA bhI nahIM aataa| yahA~ zarIra meM roga bhI nahIM hote, koI kisI kA zatru nahIM hotA, siMha aura hAthI bhI sAtha rahate haiM, logoM kA lAvaNya raMga aura vilAsa se paripUrNa vaya aura yauvana bhI naSTa nahIM hote| dekho ! puNyodaya kA yaha ThATha dekhakara hamArA mana lalacAtA hai; kintu bhAI ! hamane bhI AtmajJAna ke abhAva meM isa paMca parAvartana rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate huye bhogabhUmi meM ananta bAra janma liyA hai| uttama, madhyama aura jaghanya sabhI bhogabhUmiyoM meM hama ananta bAra janma-maraNa kara cuke haiN| aneka bAra bhAvaliMgI munirAjoM ko AhAra dAna dene ke bAda bhogabhUmi meM janma lekara bhI yaha jIva svayaM samyaktva se zUnya rhaa| vahA~ anaMta bAra tIna palya kI Ayu taka bAhya anukUlatAmaya jIvana bhI pAramArthika sukha ke binA dukha se hI biitaa| bhogabhUmiyoM ke sabhI jIva svabhAva se hI komala pariNAmI hote haiM, isaliye marakara svarga meM hI jAte haiM, inakI svarga ke sivAya aura koI gati nahIM hotii|1 yahA~ ke mithyAdRSTi 77. (1) tiloyapaNNattI, 4/361 (2) tattvArthasUtra, 2/53 (3) sarvArthasiddhi, 2/53/365/ pR. 148 78. tiloyapaNNattI, 4/387 79. AdipurANa, 3/31 80. AcArya puSpadanta kRta mahApurANa, bhAga-1, sandhi-2/8, pRSTha--31 81. AdipurANa, 3/43
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 25 manuSya- tiryaMca marakara bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI devoM meM tathA samyagdRSTi manuSya - tiryaMca marakara saudharma yugala meM utpanna hote haiN| isase Upara nahIM jaate| ina kAlakhaNDoM meM janma lene vAle manuSyAdi prANiyoM kA jIvana bhoga pradhAna rahatA hai| isa samaya prakRti itanI sampanna hotI hai ki usake nivAsiyoM ko jIvana yApana ke liye kisI bhI prakAra ke kRSi, masi, vyApAra, udyoga, zilpa athavA asi Adi karma kI AvazyakatA nahIM hotI / prakRti se sahajarUpa se prApta bhogya sAmagrI kA upabhoga karanA hI unakA kArya rahatA hai| sabhI sAmagrI unako saMkalpa mAtra se kalpavRkSoM dvArA prApta ho jAtI hai| kalpavRkSoM kA svarUpa - bhogabhUmi meM utpanna huye jIvoM ko manavAMchita padArtha kalpavRkSa se prApta ho jAte haiN| puNyAtmA puruSoM ko manacAhe bhoga dene meM samartha hone se hI jJAniyoM ne isakI kalpavRkSa saMjJA sArthaka kahI hai| 83 ina bhogabhUmiyoM meM janme yugala kalpavRkSoM dvArA dI gaI vastuoM ko grahaNa karake aura vikriyA dvArA bahuta prakAra ke zarIra banA kara aneka bhoga bhogate haiM / 4 inake bhogoM kI bAhulyatA batAte huye AcArya yativRSabhadeva likhate haiM - 'jugalANi aNaMtaguNaM, bhogaM cakkahara bhoga lAhAdo | 85 82. tiloyapaNNattI, 4 / 382 83. AdipurANa, 3/38 84. tiloyapaNNattI, 4/362 85. vahI, 4/361 (pUrvArddha)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM arthAt ye yugaliyA jIva cakravartI ke bhoga-lAbha kI apekSA anaMta guNe bhoga bhogate haiN| cakravartI to karma bhUmi meM hote haiM, unheM vizeSa karma karanA paDatA hai, jaba ki bhogabhUmiyA jIvoM ko sarva suvidhAyeM kalpavRkSoM se prApta hotI haiM, unheM manavAMchita samasta bhoga sAmagrI prApta hotI hai; phira bhI AcArya nemIcandra likhate haiM ki - 'sulahesu vi No tittI tesiM paMcakkhavisaesu'86 arthAt paMcendriya bhogoM kI atisulabhatA bhI unheM tRpti pradAna nahIM krtii| kahane kA tAtparya yaha hai ki bhogoM kI bAhulyatA isa jIva ko sukhI karane meM samartha nahIM hai| bhoga sAmagrI ikaTThI karane ke pahale hameM bhI yaha vicAra karanA cAhiye ki bhogoM meM sukha hai bhI yA nahIM ? "inameM sukha hai hI nahIM" - yadi aisI pratIti ho jAye to bhogoM kI vAsanA miTe binA na rahe / vartamAna meM hama kitanI bhI bhoga sAmagrI ekatrita kara leM, vaha bhogabhUmi kI tulanA meM atyalpa hI hogI; ataH vicAra karanA ki bhogabhUmi meM itanI anukUla sAmagrI meM bhI tRpti nahIM huI to aba isa alpa sAmagrI se tRpti kaise hogI ? ataH bhoga sAmagrI se dRSTi haTAkara apane svabhAva ko dekhane kA prayatna karanA caahiye| jIvana paryaMta bhogI jAne vAlI ye samasta bhoga sAmagrI unako dasa prakAra ke kalpavRkSoM se prApta hotI hai| jaina AgamoM meM inakI 10 jAtiyA~ batAI gaI hai, unake nAma nimnAnusAra haiM - 1. pAnAMga 2. tUryAMga 3. bhUSaNAMga 4. vastrAMga 5. bhojanAMga 86. trilokasAra, gAthA-790 (uttarArddha)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 6. AlayAMga 7. dIpAMga 8. bhAjanAMga 9. mAlAMga aura 10. tejAMga / inake nAma kiMcit zabda bheda se AdipurANa8 meM nimnAnusAra milate haiM - 1. madyAMga 2. tUryAMga 3. vibhUSAMga 4. sragaMga 5. jyotiraMga 6. dIpAMga 7. gRhAMga 8. bhojanAMga 9 pAtrAMga aura 10. vstraaNg| / ye sabhI vRkSa apane-apane nAma ke anusAra hI phala pradAna karane vAle haiN| tiloyapaNNattI lokavibhAga Adi granthoM meM inakA svarUpa isaprakAra batAyA gayA hai - - 1. pAnAMga - isa jAti ke kalpavRkSa bhogabhUmiyA jIvoM ko madhura, susvAda, chaha rasoM se yukta, prazasta, atizItala tathA tuSTi aura puSTikAraka battIsa prakAra ke peya diyA karate haiN| ___2. tUryAMga - isa jAti ke kalpavRkSa uttama vINA, paTu paTaha, mRdaMga, jhAlara, zaMkha, dundubhi, bhambhA, bherI aura kAhala ityAdi bhinna-bhinna prakAra ke bAje dete haiN| ___3. bhUSaNAMga/ratnAMga - isa jAti ke kalpavRkSa puruSoM ke 16 prakAra ke aura striyoM ke 14 prakAra ke kaMkaNa, kaTisUtra, hAra, keyUra, maMjIra, kaTaka, kuNDala, kirITa aura mukuTa ityAdi vividha uttama AbhUSaNa pradAna karate haiN| 4. vastrAMga - isa jAti ke kalpavRkSa nitya cInapaTa (sUtI 87. tiloyapaNNattI, 4/346 88. AdipurANa, 3/39-40 89. tiloyapaNNattI, 4/347-357 90. lokavibhAga, 5/14-23
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM vastra) evaM uttama kSauma (rezamI) vastra tathA mana aura netroM ko Anandita karane vAle nAnA prakAra ke anya vastra dete haiN| 5. bhojanAMga - isa jAti ke kalpavRkSa solaha prakAra kA AhAra, solaha prakAra ke vyaMjana, caudaha prakAra ke sUpa (dAla Adi) cauvana ke dugune (108) prakAra ke khAdya padArtha, tIna sau tiresaTha prakAra ke svAdya padArtha evaM tiresaTha prakAra ke rasa bheda pRthak-pRthak diyA karate haiN| 6. AlayAMga - isa jAti ke kalpavRkSa svastika evaM nandyAvarta Adi solaha prakAra ke ratnamaya aura suvarNamaya ramaNIya divya bhavana diyA karate haiN| __7. dIpAMga - isa jAti ke kalpavRkSa prAsAdoM meM zAkhA, pravAla, phala, phUla aura aMkurAdi ke dvArA jalate huye dIpakoM ke sadRza prakAza dete haiN| 8. bhAjanAMga - isa jAti ke kalpavRkSa svarNa evaM bahuta prakAra ke ratnoM se nirmita thAla, jhArI, kalaza, gAgara, cAmara aura AsanAdika pradAna karate haiN| 9. mAlAMga - isa jAti ke kalpavRkSa ballI, taru, gucchoM aura latAoM se utpanna hue solaha hajAra bhedarUpa puSpoM kI vividha mAlAyeM dete haiN| 10. tejAMga/jyotirAMga - isa jAti ke kalpavRkSa madhya dina ke karor3oM sUryoM kI kiraNoM ke sadRza hote hue nakSatra, candra aura sUryAdi kI kAnti kA saMharaNa karate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 29 ye `kalpavRkSa vanaspati rUpa nahIM hote aura inakA svarUpa kisI vyantara ke samAna bhI nahIM hotaa| ye pRthvIrUpa hote huye bhI jIvoM ko unake puNya kA phala pradAna karane meM samartha hote haiN| inake mAdhyama se bhogabhUmi ke jIva nirantara indriya janita uttama sukhoM ko bhogate haiM aura atyanta saMtoSapUrvaka apanA jIvana yApana karate haiM; kintu tRpti nahIM hote / bharata evaM airAvata kSetra meM avasarpiNI ke prathama, dvitIya evaM tRtIya kAla meM jIvoM ko prApta sabhI anukUlatAyeM ina kalpavRkSoM ke dvArA hI prApta hotI hai| sAmAnyarUpa meM tInoM bhoga bhUmiyoM meM bhoga sAmagrI kI bAhulyatA hai, bhogoM kI hI pradhAnatA rahatI hai, phira bhI tInoM ke svarUpa evaM paristhitiyoM meM hone vAle parivartana ko hama pRthak-pRthak dekhate haiM - avasarpiNI kA pahalA kAla (suSamA- suSamA) yaha kAla uttama bhogabhUmi kA kAla kahalAtA haiM / isa kAla meM bharata evaM airAvata kSetroM kI paristhitiyA~ uttarakuru evaM devakuru nAmaka zAzvata bhogabhUmiyoM ke samAna hotI hai| dhyAna rahe, SaT kAloM kA parivartana bharata evaM airAvata kSetra ke bhI sabhI khaNDoM meM nahIM hotA, yaha parivartana ina kSetroM ke mAtra AryakhaNDoM meM hI hotA hai| mleccha khaNDoM kI vyavasthA ko Age "kAla aparivartana vAle kSetra" zIrSaka meM batAyA gayA hai| yaha suSamA- suSamA nAmaka pahalA kAla cAra kor3Akor3I sAgara kA kahA gayA hai| isa kAla meM bhUmi raja, dhUma, dAha aura hima se rahita sApha-sutharI, olAvRSTi tathA bicchU Adi kIr3oM ke upasarga
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM se rahita, nirmala darpaNa ke samAna, nindyapadArthoM se rahita divya bAlukAmaya hotI hai, jo tana-mana aura netroM ko sukha utpanna karatI hai|" cAroM ora paMca varNa yukta, mRdula evaM sugandha se paripUrNa sundara choTe-choTe ghAsa ke maidAna hote haiN| jhIla, tAlAba, vApikA tathA nadiyA~ svaccha zItala jala se paripUrNa tathA makarAdi jalacara jIvoM se rahita hotI haiM aura unhIM jalAzayoM ke kinAre ratnoM kI sIr3hiyoM se yukta zaiyyA evaM AsanoM ke samUha se paripUrNa bhogabhUmiyoM ke prAkRtrika bhavana, prAsAda Adi AvAsa-sthala bane hote haiN|92 - isa kAla meM zaMkha, cIMTI, khaTamala, gomakSikA, DA~sa, macchara aura kRmi Adi vikalendriya jIva niyama se nahIM hote| yahA~ asaMjJI bhI nahIM hote, svAmI aura bhRtya kA bheda bhI nahIM hotA, kalaha evaM bhISaNa yuddha Adi tathA IrSyA aura roga Adi bhI nahIM hote| yahA~ andhakAra nahIM hone se dina-rAta kA bheda nahIM hai| garmI aura sardI kI vedanA bhI nahIM hai| nindA, parastrI ramaNa aura paradhana haraNa Adi duSkRtya bhI yahA~ nahIM hote| isa kAla meM utpanna huye yugala cauthe dina bera ke barAbara AhAra grahaNa karate haiN| inake zarIra kI U~cAI 6000 dhanuSa (tIna kosa) evaM Ayu tIna palya pramANa hotI hai| puruSa evaM strI donoM ke pRSTha bhAga meM do sau chappana haDDiyA~ hotI hai| yahA~ janme puruSoM 91. tiloyapaNNattI 4/324-325 92. vahI, 4/326, 328-329 93. (1) tiloyapaNNattI, 4/335-337 (2) lokavibhAga 5/29-30 94. AdipurANa, 3/30 95. lokavibhAga, 5/11
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM ke liye lokavibhAga meM 'navasahastrebhavikramA' zabda kA prayoga karake nau hajAra hAthiyoM ke sadRza bala kI bAta kahI hai| ___ ye kiMcit lAla hAtha-paira vAle, nava campaka ke phUloM kI sugandha se vyApta, mArdava aura Arjava guNoM se saMyukta, mandakaSAyI, suzIla hote haiN| inakA zarIra vajravRSabhanArAca saMhanana se yukta aura samacaturasra saMsthAna vAlA hotA hai| ye udita hote huye sUrya sadRza tejasvI, kavalAhAra karate huye bhI mala-mUtra se rahita hote haiN| nara-nArI ke atirikta inakA aura koI parivAra nahIM hotaa| uttama mukuTa ko dhAraNa karane vAle yahA~ ke puruSa indra se bhI adhika sundarAkAra hote haiM aura maNimaya kuNDaloM se vibhUSita kapoloM vAlI striyA~ apsarAoM ke sadRza atyanta sundara hotI haiN|98 ___ aise uttama anukUlatAoM vAle kAla meM bhI hama ananta bAra janma-maraNa kara cuke haiM; kintu AtmabhAna binA azAnta hI rhe| ____ isa kAla meM Ayu pUrNa hone se 9 mAha pUrva hI strI ko garbha dhAraNa hotA hai| tathA yugala putra-putrI ko janma dekara strI-puruSa donoM kA maraNa ho jAtA hai| navajAta bAlaka-bAlikA ke zaiyyA para sote huye apanA aMgUThA cUsane meM tIna dina vyatIta ho jAte haiM, pazcAt tIna dina meM ve baiThanA sIkha jAte haiM, phira tIna dina taka asthira gamana aura agale tIna dinoM meM daur3ane lagate haiN| phira kramazaH kalAguNoM kI prApti, taruNa avasthA aura samyaktva prApti 96. lokavibhAga, 5/26 97. tiloyapaNNattI, 4/338-344 98. vahI, 4/363
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM kI yogyatA meM tIna-tIna dina vyatIta hote haiN| isaprakAra uttama bhogabhUmi meM janme manuSya mAtra 21 dinoM meM yauvana se paripUrNa00 hokara samyagdarzana prApti ke yogya ho jAte haiN| samyagdarzana prApti ke kAraNoM kI carcA karate huye AcArya yativRSabha101 ne tIna kAraNa batAye haiM - (1) jAti smaraNa jJAna (2) devoM dvArA pratibodha (3) cAraNaRddhi dhArI munirAja kA sadupadeza / ye saba uttama yugala pArasparika prema meM atyanta mugdha rahA karate haiM, isaliye unake zrAvakocita vrata saMyama nahIM hote|102 jaise-jaise suSamA-suSamA nAmaka prathama kAla vyatIta hotA jAtA hai, vaise-vaise manuSya, tiryaMcoM kA zarIra, Ayu, bala, Rddhi Adi bhI kama hote rahate haiN| isaprakAra cAra kor3Akor3I sAgara meM yaha kAla pUrNa ho jAtA hai| hamane atIta meM anaMta bAra isa prakAra kA kAla sukha se dUra rahakara hI bitAyA hai| avasarpiNI kA dUsarA kAla (suSamA) - yaha kAla madhyama bhogabhUmi kA kAla kahalAtA hai| isa kAla meM bharata evaM airAvata kSetroM kI paristhitiyA~ hari kSetra03 evaM ramyak kSetra nAmaka zAzvata bhogabhUmiyoM ke samAna hotI haiN| 99. tiloyapaNNattI, 4/383-384 100. 'divasairekaviMzatyA pUryante yauvanena c|' - lokavibhAga, 5/25 (pUrvArddha) 101. tiloyapaNNattI, 4/385 102. 'tesuM sAvaya vada saMjamo Natthi' - vahI, 4/390 103. 'zeSo vidhistu nizzeSo harivarSasamo mataH' - AdipurANa 3/50
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 33 tIna kor3Akor3I sAgara pramANa suSamA nAmaka isa dUsare kAla ke prAraMbha meM manuSyoM ke zarIra kI U~cAI 4000 dhanuSa (do kosa), Ayu do palya aura zarIra kI prabhA pUrNacandra sadRza hotI hai| inake pRSThabhAga meM eka sau aTThAIsa haDDiyA~ hotI haiN| striyA~ apsarAoM sadRza aura puruSa devoM sadRza hote haiN| isa kAla meM manuSya samacaturasra saMsthAna ye yukta hote hue do dina bAda tIsare dina baher3A phala barAbara amRtamaya AhAra karate haiM / 104 janma ke uparAnta yuvA hone taka kA jo krama uttama bhogabhUmi meM 3-3 dina ke antarAla se sAta caraNoM meM batAyA gayA thA, vahI krama yahA~ madhyama bhogabhUmi (suSamA nAmaka dUsare kAla) meM 5-5 dina ke vikAsa krama meM hotA hai| arthAt bAlakoM ke zaiyyA para sote hue apanA aMgUThA cUsane, baiThane, asthira gamana, sthira gamana, kalAguNoM kI prApti, tAruNya aura samyaktva grahaNa kI yogyatA inameM pratyeka avasthA meM pA~ca-pA~ca dina lagate haiN| 105 isa prakAra yahA~ ke jIva janma ke pazcAt mAtra 35 dina meM samyagdarzana prApta karane ke yogya ho jAte haiM 1 bhogabhUmi saMbaMdhI zeSa varNana uttama bhogabhUmi ke samAna hI hai| isa kAla ke prAraMbha se aMta taka kI paristhitiyoM meM bhI avasarpiNI kAla hone se bala, Ayu, zarIra Adi kA hrAsa dekhA jAtA hai| isa prakAra tIna kor3Akor3I sAgara vyatIta hone para yaha kAla samApta ho jAtA hai / 104. tiloyapaNNattI, 4/ 400-402 105. vahI, 4/ 403-404
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM avasarpiNI kA tIsarA kAla (suSamA-duSamA) - yaha kAla jaghanya bhogabhUmi kA kAla kahalAtA hai| isa kAla meM bharata evaM airAvata kSetroM kI paristhitiyA~ haimavata kSetra evaM hairaNyavata kSetra nAmaka zAzvata bhogabhUmiyoM ke samAna hotI hai| yahA~ bhI sampUrNa kArya kalpavRkSoM se hI sampanna hote haiN| __ tiloyapaNNattI106 evaM AdipurANa107 meM isa kAla kA svarUpa spaSTa karate huye likhA hai ki suSamA-duSamA nAmaka yaha kAla do kor3Akor3I sAgara pramANa hai| isake prAraMbha meM manuSyoM kI U~cAI do hajAra dhanuSa (eka kosa), Ayu eka palya aura varNa priyaMgu phala sadRza hotA hai| isa kAla meM strI-puruSoM ke pRSTha bhAga meM cauMsaTha haDDiyA~ hotI haiN| yahA~ ke manuSya eka dina ke antarAla se A~vale barAbara amRtamaya AhAra kA grahaNa karate haiN| ___isa kAla meM janme yugala kA zaiyyA para aMgUThA cUsane meM 7 dina kA kAla vyatIta ho jAtA hai| zeSa paristhitiyA~ - baiThanA, asthira gamana, sthira gamana, kalA guNoM kI prApti, tAruNya aura samyaktva grahaNa kI yogyatA - ina saba avasthAoM meM bhI kramazaH sAta-sAta dina lagate haiM / 108 isa prakAra isa kAla meM utpanna huye jIvoM meM mAtra 49 dina meM samyagdarzana prApta karane kI yogyatA ho jAtI hai| yahA~ sabhI jIvoM ko apane puNya pramANa kalpavRkSoM se anukUlatAoM 106. tiloyapaNNattI, 4/407-410 107. AdipurANa, 3/53-54 108. tiloyapaNNattI, 4/411-412
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 35 kI prApti hone ke kAraNa koI cora nahIM hotaa| yahA~ kisI kI kisI se duzmanI nahIM hotii| yahA~ zIta, AtApa, pracaNDa vAyu evaM varSA nahIM hotI, isaliye prAkRtika vAtAvaraNa manorama rahatA hai| avasarpiNI ke prAraMbhika 3 kAla (bhogabhUmi) eka najara meM - viSaya suSamA-duSamA bhUmi racanA jaghanya bhogabhUmi kAla pramANa 2 kor3Akor3I 1 palyopama 1 koTipUrva + 1 samaya 1 kosa 500 dhanuSa suSamA- suSamA suSamA uttama bhogabhUmi madhyama bhogabhUmi 4 ko0ko0 sAgara 3 kor3Akor3I 3 palyopama 2 palyopama 2 palyopama 1 palyopama 2 kosa 1 kosa | utkRSTa Ayu jaghanya Ayu utkRSTa U~cAI 3 kosa jaghanya U~cAI 2 kosa pRSTha haDDiyA~ AhAra pramANa bera barAbara 256 AhAra aMtarAla 3 dina bAda zarIra kA raMga sUryaprabhA sadRza samyaktava pAtratA 21 dina bAda 128 baher3A barAbara 2 dina bAda pUrNa candraprabhA 35 dina bAda 64 A~valA pramANa 1 dina bAda priyaMgu phala sadRza 49 dina bAda bhogabhUmi ke tInoM kAloM meM jisaprakAra manuSyoM ke yugala kalpavRkSa sambandhI AhAroM se santuSTa hokara premapUrvaka krIr3A karate haiM, usIprakAra santuSTa citta ke dhAraka tiryaMcoM ke jor3e bhI premapUrvaka krIr3A karate haiN| usa samaya kahIM siMhoM ke yugala, kahIM hAthiyoM ke yugala, kahIM U~ToM ke yugala, kahIM zUkaroM ke yugala
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM aura kahIM mada se dhImI cAla calane vAle vyAghroM ke yugala krIr3A karate haiN| kahIM manuSyoM ke barAbara Ayu ko dhAraNa karane vAle gAya, ghor3e aura bhaiMsoM ke jor3e apanI icchAnusAra atyadhika krIr3A karate haiM / 109 vahA~ rahane vAle vyAghrAdi bhUmicara aura kAka Adi nabhacara tiryaMca mAMsAhAra ke binA kalpavRkSoM ke madhura phala bhogate haiN| manuSyoM ke samAna tiryaMcoM ke bhI apanI-apanI yogyatAnusAra phala, kanda, tRNa aura aMkurAdi ke bhoga hote haiN|110 ina kAloM meM puruSa strI ko AryA kahakara aura strI puruSa ko Arya kahakara pukAratI hai| AryA aura Arya bhogabhUmija strI-puruSoM ke sAdhAraNa nAma haiN| usa samaya sabakI eka hI uttama jAti hotI hai| vahA~ brAhmaNa Adi cAra varNa nahIM hote aura na hI asi-masi Adi SaTkarma hote haiN| vahA~ na sevaka-svAmI kA sambandha hotA hai aura na veSadhArI sAdhu hii| vahA~ ke prANI saba viSayoM meM madhyastha rahate haiM, vahA~ na mitra hote haiM aura na shtru| ve sabhI svabhAva se hI alpakaSAyI hote haiN|111 isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki bhogabhUmi kA kAla uttama kAla hai, jahA~ prANiyoM ko sarva prakAra kI bAhya anukUlatAyeM milatI hai, kintu yaha prasiddha kahAvata hai ki 'sabai dina jAta na eka samAnA' arthAt sabhI dina eka samAna nahIM rhte| bhogabhUmi kA kAla bhI bharata evaM airAvata kSetroM meM ekasA nahIM rahatA, samaya ke sAtha-sAtha saba kucha badala jAtA hai| bhogabhUmi kA kAla uttama 109. harivaMza purANa, 7/99-101 110. tiloyapaNNattI, 4/396-395 111. harivaMza purANa, 7/102-104
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM se madhyama evaM jaghanya hokara aba samApana kI ora bar3hatA hai| isameM lagabhaga 9 kor3Akor3I sAgara kA kAla vyatIta ho jAtA hai| tRtIya kAla ke anta meM dhIre-dhIre kalpavRkSoM kI phaladAna sAmarthya kama hone lagatI hai| aba yuga parivartana honA hai, bhogabhUmi samApta hogI aura karmabhUmi kA prAraMbha hogaa| isa saMdhi kAla meM sRSTi meM bahuta bar3e prAkRtika parivartana hone lagate haiM, inase bhayabhIta prajA kI samasyAoM ko dUra karane ke liye kula paramparA se dharAtala para viziSTa puNyazAlI mahApuruSoM kA janma hotA hai, jinheM jaina paramparA meM kulakaroM ke nAma se jAnA jAtA hai| kulakara vyavasthA - bhogabhUmi ke aMtima caraNa meM bharata evaM airAvata kSetroM ke Arya khaNDoM kI bhUmi para atyanta yugAntarakArI prAkRtika evaM jaivika parivartana hote haiN| ina parivartanoM se anabhijJa evaM bhayabhIta mAnava jAti ko, ina parivartanoM ke anukUla sAmaMjita hone kA upadeza dene vAle kucha mahApuruSoM kA janma tRtIya kAla ke aMta meM bharata evaM airAvata kSetroM meM hotA hai, jinheM jaina granthoM meM mukhyarUpa se kulakara kahakara pukArA hai, hindU purANoM meM inake liye manu zabda kA prayoga milatA hai| jaina AgamoM meM kahA hai ki jaba caturtha kAla prAraMbha hone meM palya kA AThavA~ bhAga zeSa rahatA hai, taba krama se 14 kulakara utpanna hote haiN| suSamAduSamA nAmaka tIsarA kAla samApta hone meM jaba palya kA AThavA~ bhAga pramANa kAla zeSa raha gayA tathA kalpavRkSa bhI krama-krama se kama hone lage taba isa bharata kSetra kI dakSiNa dizA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ R kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM meM gaMgA aura sindhu nadiyoM ke bIca AryakhaNDa meM 14 kulakaroM kI utpatti huii| 12 ye prajA ke jIvana jIne ke upAya kA manana karane arthAt jAnane se manu tathA Arya puruSoM ke kuloM kI racanA karane se kulakara kahalAte haiM, inhoMne aneka vaMza (kula) sthApita kiye the, ataH kuloM ko dhAraNa karane se kuladhara haiM tathA yuga ke Adi meM hone se ye yugAdipuruSa bhI kahe jAte haiN| 13 AcArya yativRSabhA14 kahate haiM - ye saba kuloM ke dhAraNa karane se kuladhara nAma se aura kuloM ke karane meM kuzala hone se kulakara nAma se bhI loka meM prasiddha haiN| ve inakI manusaMjJA kI sArthakatA batAte huye kahate haiM - ye apane avadhijJAna evaM jAtismaraNa jJAna se bhogabhUmija manuSyoM ko jIvana ke upAya batAte haiM, isaliye munindroM dvArA manu kahe jAte haiM / 15 sthAnAMga sUtra kI vRtti meM AcArya abhayadeva ne likhA hai ki kula kI vyavasthA kA saMcAlana karane vAlA prakRSTa pratibhA sampanna vyakti kulakara kahalAtA thaa| caudaha kulakaroM ke nAma trilokasAra' evaM AdipurANa18 ke anusAra isaprakAra haiM - pratizruti, sanmati, kSemaMkara, kSemandhara, sImaMkara, sImandhara, vimalavAhana, cakSuSmAn, yazasvI, abhicandra, candrAbha, marudeva, prasenajit, naabhiraay|| 112. harivaMzapurANa, 7/122-124 113. (1) AdipurANa, 3/211-212, (2) lokavibhAga, 5/120-121 114. tiloyapaNNattI, 4/516 115. vahI, 4/515 116. sthAnAMgavRtti, 767/518/1 (jambUdvIpa prajJaptisUtra, prastAvanA, pRSTha-28 se sAbhAra) 117. trilokasAra, gAthA-792-793 118. AdipurANa, 3/229 se 232
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 39 trilokasAra'19 evaM jambUdvIpa prajJaptisUtra 120 meM nAbhirAya ke putra RSabhadeva ko pandrahavA~ kulakara batAyA hai| lokavibhAga 21 evaM AdipurANa'22 meM nAbhirAya ke putra RSabhadeva evaM unake putra bharata ko bhI pandrahaveM evaM solahaveM kulakara ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, ina sabhI kulakaroM ke liye AdipurANa meM manu zabda kA prayoga bhI kiyA gayA hai / ye sabhI kulakara pUrvabhava meM videha kSetroM meM uccakulIna mahApuruSa the, vahA~ para samyagdarzana prApta karane ke pahale hI bhogabhUmi kI Ayu bAMdhakara tIsare kAla meM bharata kSetra meM utpanna huye | 123 ina 14 kulakaroM meM se kitane hI kulakaroM ko jAtismaraNa thA aura kitane hI avadhijJAna ke dhAraka the| 124 ataH apane viziSTa jJAna kI sAmarthya se prajA kI vibhinna samasyAoM kA samAdhAna kiyA karate the| bhogabhUmi meM sadaiva kalpavRkSoM kA prakAza rahatA thA; ataH sUryacandrAdi vimAna dikhAI nahIM dete the| aba kalpavRkSa samApta ho jAne se ve sUryacandrAdi dikhAI dene lage, unheM dekhakara logoM ko bhayaMkara bhaya utpanna huA / bhogabhUmi meM putra-putrI kA janma hote hI mAtA-pitA kA maraNa ho jAtA thA, ve loga baccoM kA mukha 119. trilokasAra, gAthA-793 120. ime paNNarasa kulagarA samuppajjitthA - jambUdvIpa prajJaptisUtra / 2/35/pR. 54 121. lokavibhAga, 5/122 122. vRSabho bharatezazca tIrthacakrabhRtau manU / AdipurANa, 3/232 123. AdipurANa, 3/ 207-209 124. vahI, 3/210
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM nahIM dekhapAte the, aba baccoM kA mukha dekhakara Darane lage - isaprakAra kI aneka samasyA~e bhogabhUmi ke samApana ke samaya utpanna hone lagatI hai, jinakA samucita samAdhAna kulakaroM ke mAdhyama se kiyA jAtA hai| usa samaya aparAdhI ko yadi itanA kaha diyA jAtA thA ki 'hA' arthAt ye kyA kiyA ? basa itanA zabda mAtra aparAdhI ke liye sajA kA kArya karatA thaa| isase bar3I sajA ke rUpa meM makAra daNDa vyavasthA pracalita huii| jisameM aparAdhI ko 'hA' ke atirikta 'mA' kahA jAtA thaa| 'mA' arthAt aba mata krnaa| sabase bar3I sajA thI - 'dhik' arthAt dhikkAra hai| isaprakAra kulakaroM ke samaya hakAra, makAra aura dhikkAra (hA-mA-dhika) - ye tIna nItiyA~ daNDa ke rUpa meM pracalita huii| jyoM-jyoM kAla vyatIta hotA calA gayA, tyoM-tyoM mAnava ke antarmAnasa meM parivartana hotA gayA aura adhikAdhika kaThora daNDa kI vyavasthA kI gii| kula paramparA se huye caudaha kulakaroM ke sAmane upasthita vividha prakAra kI samasyAoM/paristhitiyoM aura unake upadeza dvArA diye gaye viziSTa samAdhAna ko tiloyapaNNattI125 meM 83 gAthAoM meM, harivaMzapurANa'26 meM 46 zlokoM meM tathA AdipurANA27 meM lagabhaga 100 zlokoM meM bahuta vistAra se batAyA hai, yahA~ usa sampUrNa viSaya vastu ko saMkSipta cArTa ke rUpa meM prastuta karane kA prayAsa kiyA hai| 125. tiloyapaNNattI, 4/428-510 126. harivaMza purANa, 7/125 se 170 127. AdipurANa, 3/55-151, 164
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM kramA nAma samasyA/ paristhiti / upadeza/samAdhAna AkAza meM candra-sUrya ko ye candra-sUrya nitya hI haiM, 1. pratizruti dekhakara prajA bhayabhIta thii| tejAMga jAti ke kalpavRkSoM kA teja maMda par3ane se aba pragaTa huye haiM, isaprakAra sUrya-candra kA paricaya dekara | prajA kA bhaya dUra kiyaa| sUrya ke asta hone para tejAMga kalpavRkSa sarvathA naSTa aMdhakAra aura tArA paMktiyoM ho cuke haiM, aisA jJAna | 2. sanmati ko dekhane se prajA meM utpanna karAkara aMdhakAra aura bhy| tArAgaNoM kA paricaya dekara bhaya dUra kiyaa| vyAghrAdi tiryaMcoM meM krUra kAla ke vikAra se ye| | 3. |kSemaMkara pariNAmoM ko dekhakara prajA tiryaMca krUratA ko prApta huye| meM bhaya va vyaakultaa| haiM, ataH aba inakA vizvAsa | kadApi nahIM karanA, aisA | divya upadeza diyaa| krUratA ko prApta siMhAdi una krUra tiryaMcoM se apanI | 4. kSemandhara tiryaMcoM dvArA manuSyoM kA surakSA ke upAyabhUta daNDAdi bhkssnn| rakhane kA upadeza diyaa|| kalpavRkSa alpa phalavAle huye, kalpavRkSoM kI sImAoM ke 5. sImaMkara manuSyoM meM lobha kI vRddhi nirdhAraNa dvArA pArasparika hone se unake svAmitva meM saMgharSa para roka / paraspara jhgdd'aa| / / | 6. sImandhara kalpavRkSoM kI atyanta hAni kalpavRkSoM ko cinhita karake ke kAraNa kalaha meM vRddhi| unake svAmitva kA vibhaajn| 7. vimalavAhana gamanAgamana meM bAdhA/pIr3A hAthI, ghor3A Adi kI savArI kA anubhv| tathA vAhanoM ke prayoga kA| updesh|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM krama nAma samasyA/paristhiti / upadeza/samAdhAna / | 8. | cakSuSmAn abataka santAna kA mukha santAna kA paricaya dekara dekhane se pUrva hI mAtA- bhaya dUra kiyaa| |pitA kA maraNa ho jAtA thA, para aba santAna kA mukha dekhane ke bAda maraNa hone lagA, ataH apane hI bAlakoM ko dekhakara bhayabhIta honaa| 9. | yazasvI bhogabhUmija yugala bAlakoM kA bAlakoM ke nAmakaraNa kI nAma rakhanetaka jIvita rhnelge| zikSA / mAtA-pitA bAlakoM kA zizuoM kA rudana rokane 10. abhicandra bolanA va khelanA dekhane taka hetu upadeza tathA unheM jIvita rahane lge| bolanA evaM khelanA sikhAne kI shikssaa| zIta baDha gaI, tuSAra chAne sUrya kI kiraNoM se zIta candrAbha |lagA tathA ativAyu calane nivAraNa kI zikSA tathA lagI thii| | karmabhUmi kI nikaTatA kA| jnyaan| | marudeva | megha, varSA, bijalI, nadI, parvata naukA, chAtA Adi ke prayoga Adi ke drshn| |kA upadeza tathA parvata para |sIr3hiyA~ banAne kI shikssaa| vartipaTala (jarAyu) se veSTita vartipaTala (jarAyu) dUra karane | 13. prasenajit yugala zizu kA janma dekhakara kA updesh| mAtA-pitA bhybhiit| bAlakoM kA nAbhinAla atyanta nAbhinAla kATane kA evaM nAbhirAya lambA hone lagA tathA kalpavRkSoM AjIvikA ke upAya kA kA atyanta abhAva ho gyaa|| upadeza, auSadhiyoM va dhAnya pRthvI para auSadhi, dhAnya va Adi kI pahicAna tathA phaloM kI utpatti hone lgii| unake prayoga kI shikssaa| 21
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM avasarpiNI ke aMtima tIna kAla (karma bhUmi) - 43 jisa bhUmi meM asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa, vANijya Adi karma kI pradhAnatA ho, vaha karmabhUmi hai| isake antargata jina duHSamAdi tIna kAla vibhAgoM kI gaNanA kI jAtI hai, ve vibhAga kRSi Adi SaTkarma pradhAna hone ke kAraNa karmabhUmi ke nAma se abhihita kiye jAte haiN| jaina, paramparAnusAra vartamAna kalpArddha meM karmabhUmi kI vyavasthA ke Adya saMsthApaka rAjA RSabhadeva the| unhoMne hI jIvikopArjana ke liye bhAratavAsiyoM ko sarvaprathama SaTkarmoM kA upadeza diyA / aMtima kulakara nAbhirAya ke putra prathama tIrthaMkara RSabhadeva evaM unake putra prathama cakravartI samrATa bharata bhI suSamA-duSamA nAmaka tIsare kAla meM hI utpanna huye| isI kAla meM RSabhadeva kA nirvANa bhI ho gyaa| yadyapi tRtIya kAla bhogabhUmi kA kAla hai, tathApi isa kAla ke aMtima caraNoM meM hI karmabhUmi kA prAraMbha ho gayA thaa| 128. . tiloyapaNNattI, 4/1287 avasarpiNI kA caturtha kAla (duSamA- suSamA) - avasarpiNI kAla ke prAraMbha se 9 kor3Akor3I sAgara taka calatA huA bhogabhUmi kA kAla samApta hone ke pazcAt 1 kor3Akor3I sAgara meM 42000 varSa kama pramANa vAlA duSamA-suSamA nAmaka cauthA kAla prAraMbha hotA hai / yaha kAla RSabhadeva ke nirvANa jAne ke 3 varSa, 8 mAha 15 dina pazcAt prAraMbha huaa| 128
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM isa kAla meM kalpavRkSoM kA pUrNataH abhAva hotA hai aura unake sthAna para nAnA prakAra kI vanaspatiyA~ svayameva ugane lagatI haiN| pahale to mAnava jIvana inhIM para AdhArita rahA, kintu dhIre-dhIre jaba inakA bhI abhAva hone lagA taba mAnava ne kRSi Adi zramapUrNa kAryoM se apanI AvazyakatAnusAra unakA utpAdana Adi prArambha kara diyaa| kRSi Adi SaT karmoM kI mukhyatA se hI isa kAla ko karmabhUmi kA kAla kahA gayA hai| isa kAla ke prAraMbha meM utkRSTa Ayu 1 koTi pUrva kI hotI hai, zarIra kI utkRSTa avagAhanA (U~cAI) 525 dhanuSa tathA pRSTha bhAga kI haDDiyA~ ar3atAlIsa hotI hai|129 lokavibhAga meM inakI utkRSTa U~cAI 500 dhanuSa batAI hai|130 inakI utkRSTa Ayu lagabhaga eka kor3Akor3I sAgara kAla taka kramazaH ghaTate-ghaTate anta meM 120 varSa raha jAtI hai| karma bhUmi ke sabhI manuSya, tiryaMcoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta hotI hai|131 taresaTha zalAkA puruSa - isa caturtha kAla meM bharata evaM airAvata kSetra meM puNyodaya se manuSyoM meM zreSTha aura sampUrNa loka meM prasiddha 63 zalAkA puruSa - 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 balabhadra, 9 nArAyaNa aura 9 pratinArAyaNa utpanna hote haiN| 32 ye sabhI padaviyA~ samyagdRSTi jIvoM ko hI prApta 129. tiloyapaNNattI, 4/1288 130. lokavibhAga, 5/143 131. trilokasAra, gAthA-330 132. (1) tiloyapaNNattI, 4/517-518 (2) lokavibhAga, 5/142
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM hotI haiN| pazcAt inameM se naraka jAne vAloM ke samyaktva chUTa jAtA hai; kintu ve bhI bhaviSya meM kabhI na kabhI punaH samyaktva lekara mokSa avazya jAte haiN| tIrthakara - jo dharmatIrtha kA upadeza dete haiM, samavazaraNa Adi vibhUtiyoM se yukta hote haiM aura jinake tIrthakara nAmakarma33 nAma kA mahApuNya kA udaya hotA hai, unheM tIrthaMkara kahate haiN| cAra ghAtiyA karmoM kA abhAva hone se inakI arihaMta saMjJA hai| inake jIvana meM sarvotkRSTa puNyodaya dikhAI detA hai; isaliye AcArya kundakundadeva ne inake liye puNNaphalAM arahaMtA 34 zabda kA prayoga kiyA hai| pratyeka utsarpiNI va avasarpiNI kAla meM 24 tIrthaMkara hote haiN| ye sabhI jaina dharma ke pravartaka haiM, siddhAntoM ko batAne vAle haiM; banAne vAle nahIM haiN| ye prANI mAtra ko samAna batAkara, sabake prati samabhAva kA upadeza dete haiN| AcArya prabhAcandra tIrthaMkara kA svarUpa spaSTa karate huye likhate haiM - _ 'tIrthakRtaH saMsArottaraNahetubhUtatvAttIrthamiva tIrthamAgamaH tatkRtavataH / 135 arthAt saMsAra se tArane ke kAraNabhUta ho, vaha tIrtha hai, aisA tIrtha Agama hai, usake karttA tIrthakara haiN| dharmatIrtha ko calAne vAle hone se ye tIrthaMkara kahalAte haiN| inakI bahuta bar3I dharmasabhA hotI hai, jise samavazaraNa ke nAma se jAnA jAtA hai| 133. tIrthakara nAmakarma - jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM meM nAmakarma kI eka prkRti| isa karma ke udaya meM tIrthaMkarapanA hotA hai| 134. pravacanasAra, gAthA-45 135. samAdhitaMtra, zloka-2 saMskRta TIkA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM AcArya yativRSabha' kahate haiM - isameM pUrvAdi pradakSiNA rUpa se 12 koThe (sabhA) hote haiN| jinameM unake pramukha ziSya gaNadhara evaM munirAja, cAra prakAra ke deva, cAra prakAra kI deviyA~, AryikA va striyA~, puruSa evaM tiryaMca baiThakara dharmopadeza kA lAbha prApta karate haiM / tiryaMca gati ke hAthI, siMha, vyAghra aura hiraNAdi bhI paraspara baira ko chor3akara samavazaraNa meM mitra bhAva se baiThate haiM / T 46 hama bhI ananta bAra samavazaraNa meM gaye, tIrthaMkara paramAtmA kI vANI bhI sunI, unakI mahimA bhI AI; kintu phira bhI apane nija jJAyaka kI mahimA evaM usakA avalambana na hone se saMsAra samudra se pAra hone kI rAha na mila sakI / cakravartI pratyeka caturtha kAla meM 12 cakravartI hote haiN| vartamAna caturtha kAla meM bharata kSetra meM bharata, sagara, maghavA, sanatkumAra, zAntinAtha, kunthunAtha, aranAtha, subhauma, padma, hariSeNa, jayasena aura brahmadatta ye 12 cakravartI137 chaha khaNDarUpa pRthvImaMDala ko jItane vAle paramapratApI puruSa huye haiN| ina sabhI cakravartiyoM kA vaibhava tiloyapaNNattI meM 4 / 1382 se 1409 taka bahuta vistAra se batAyA hai| inake 96000 rAniyA~, 84 lAkha hAthI, 18 karor3a ghor3e, kaI karor3a vidyAdhara, 88000 mleccha rAjA, 32000 mukuTabaddha rAjA, itanI hI nATyazAlAyeM, itanI hI saMgIta zAlAyeM, 14 ratna, 9 nidhiyA~, 32000 aMgarakSaka deva, chatra, 32 ca~vara Adi hote haiN| ina samasta divya vaibhava se yukta hokara ve 136. tiloyapaNNattI, 4 / 865-872 kA sAra 137. vahI, 4/522-523
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM dazAMga bhoga bhogate haiN| 47 dhyAna rahe, cakravartI yadi rAjya bhoga meM mare to niyama se sAtaveM naraka meM jAte haiM aura yadi rAjya kA tyAga kara munivrata aMgIkAra kare to UrdhvagAmI / svarga athavA mokSa ko prApta hote haiM / ye sabhI bhoga hameM dekhane / bhogane meM to bahuta acche lagate haiM; kintu haiM bahuta khataranAka / paMcendriya viSaya bhogoM ko bhoganA athavA bhogane ke pariNAmoM kA phala to adhogati hI hai; ataH sAvadhAna rahakara inase virakta hone kI bhAvanA bhAnA cAhiye / baladeva, nArAyaNa va pratinArAyaNa vartamAna avasarpiNI ke caturtha kAla meM tIrthaMkara evaM cakravartiyoM ke samAna hI viziSTa puNyazAlI 9 baladeva, 9 nArAyaNa evaM 9 pratinArAyaNa huye haiN| tiloyapaNNatI 138 meM una sabhI ke nAmoM kA ullekha nimnAnusAra milatA hai - vijaya, acala, sudharma, suprabha, sudarzana, nandI, nandimitra, rAma aura padma- ye nau baladeva huye haiN| tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama, puruSasiMha, puNDarIka, datta, nArAyaNa (lakSmaNa) aura kRSNa - ye nau nArAyaNa (viSNu) haiM tathA azvagrIva, tAraka, meraka, madhukaiTabha, nizuMbha, bali, praharaNa, rAvaNa aura jarAsaMdha - ye nau pratinArAyaNa (pratizatru) haiN| inake paryAyAntara ke saMbaMdha meM AcArya yativRSabha kA mUla kathana nimnAnusAra hai| 'uDDhagAmI savve baladevA kesavA adhogAmI' 139 arthAt sabhI baladeva niyama se UrdhvagAmI (svarga yA mokSagAmI) hote haiM 138. tiloyapaNNattI, 4/ 524-526 tathA 4 / 1423-1425 139. vahI, 4/1448
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM aura sabhI nArAyaNa niyama se adhogAmI (naraka jAne vAle) hote haiM tathA taheva paDisattU 140 zabda kA prayoga kara ve pratinArAyaNa kI bhI niyama se adhogati batAte haiN| inameM nArAyaNa niyama se baladeva ke choTe bhAI hote haiN|141 pratinArAyaNa tIna khaNDa kA zAsaka hotA hai| jaina AgamoM42 ke anusAra sabhI pratinArAyaNoM kI mRtyu nArAyaNoM ke dvArA hI hotI hai| use mArakara hI nArAyaNa tIna khaNDoM kA adhipati hotA hai, use arddhacakrI kahA jAtA hai| rAvaNa pratinArAyaNa thA, ataH usakA vadha baladeva rAma ne nahIM, nArAyaNa lakSmaNa ne kiyA thaa| padamapurANa'43 meM rAvaNa evaM lakSmaNa ke yuddha kA vistRta varNana kiyA gayA hai| ukta sabhI zalAkA purUSa karmabhUmi meM hI hote haiM; kyoMki inake jIvana meM viziSTa karma kA udaya hotA hai| AcArya pUjyapAda svAmI'44 karmabhUmi hI use kahate haiM, jahA~ zubha evaM azubha karmoM kA Azraya ho| yadyapi tIna loka meM sarvatra karma kA Azraya haiM, phira bhI isase karmabhUmi meM utkRSTatA kA jJAna hotA hai ki inake prakarSa rUpa se karma kA Azraya haiN| sAtaveM naraka ko prApta karane vAle azubha karma kA bharatAdi kSetroM meM hI arjana kiyA jAtA hai| isIprakAra sarvArthasiddhi Adi sthAna vizeSa ko prApta karane vAle puNya karma 140. tiloyapaNNattI, 4/1450 141. padma purANa, bhAga-1, 20/214 142. tiloyapaNNattI, 4/1435 143. padamapurANa, bhAga-3, 76/28-34/pR.69 144. sarvArthasiddhi, 3/37/437/ pR. 173
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasa kA pacama ka kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM kA upArjana tathA pAtradAna Adi ke sAtha kRSi Adi chaha prakAra ke karma kA Arambha bhI yahIM para hotA hai, isaliye bharatAdi (bharata, airAvata, videha) kI karmabhUmi saMjJA sArthaka hai| avasarpiNI kA paMcama kAla (duSamA) - bhagavAna mahAvIrasvAmI kA nirvANa hone ke tIna varSa ATha mAha pandraha dina pazcAt paMcama kAla kA prAraMbha huaa|145 yaha paMcama kAla 21000 varSa pramANa hai, isake prAraMbha meM manuSyoM kI utkRSTa Ayu 120 varSa, U~cAI 7 hAtha aura pRSTha bhAga kI haDDiyA~ caubIsa kahI gaI haiN|146 ___bhagavAna mahAvIra nirvANa ke bAda bhI isa paMcama kAla ke prAraMbha meM caturtha kAla ke janme aneka logoM ne mukti prApta kii| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt indrabhUti gautama, sudharmasvAmI evaM jambUsvAmI - ye tIna anubaddha kevalI147 huye| isa yuga meM aMtima mokSa jAne vAloM meM zrIdhara kevalI kA nAma AtA hai, ve kuNDalapura-damoha se mokSa gye|148 kevaliyoM ke pazcAt dvAdazAMga ke jJAtA pA~ca zrutakevalI huye|149 aMtima zrutakevalI bhadrabAhusvAmI se prasiddha aitihAsika samrATa candragupta maurya jinadIkSA aMgIkAra karane vAle aMtima mukuTabaddha zAsaka the| bhAratIya itihAsa meM bhI candragupta ke 145. tiloyapaNNattI, 4/1486 146. (1) vahI, 4/1487 (2) lokavibhAga, 5/146 (pUrvArddha) 147. vahI, 4/1488-89 148. 'kuMDalagirimmi carimo, kevalaNANIsu siridharo siddho|' - tiloyapaNNattI, 4/1491 149. tiloyapaNNattI, 4/1494
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM rAjyAbhiSeka Adi kA ullekha to milatA hai, parantu inakI mRtyu kahA~/ kaise huI, isa viSaya meM koI ullekha prApta nahIM hotaa|150 vIra nirvANa ke 683 varSa bAda taka aMga evaM pUrvo ke jJAtA munirAjoM dvArA zruta paramparA calatI rahI, phira AcArya lohArya ke pazcAt koI AcArAMga ke dhAraka nahIM huye| kintu phira bhI Age 20,317 varSoM taka (683+20317) zrutatIrtha paramparA hIyamAnarUpa se calatI rhegii| tatpazcAt paMcama kAla kI samApti para zruta kA vyuccheda ho jaayegaa|151 bIca-bIca meM bhI dharma ko vidhvaMsa karane kI ceSTA karane vAle kalkI evaM upakalkI hote rheNge| kalkI evaM upakalkI - jainAgama meM kalkI nAma ke rAjA kA ullekha jaina yatiyoM para atyAcAra karane ke liye bahuta prasiddha hai| tiloyapaNNattI meM isa paMcama kAla meM 21 kalkI evaM 21 upakalkI hone kA ullekha milatA hai| pratyeka kalkI 1000 varSa ke antarAla se tathA usake 500 varSa pazcAt upakalkI hotA hai|152 vIranirvANa ke 1000 varSa pazcAt indrapura meM kalkI utpanna huaa| isakA nAma caturmukha, Ayu 70 varSa evaM rAjyakAla 42 varSa rhaa|153 vaha apane rAjyakAla meM atilobhI hokara munirAja ke AhAra meM se bhI prathama grAsa zulka svarUpa mAMgane lgaa| munirAja antarAya jAnakara nirAhAra cale gye| unako avadhijJAna utpanna ho gyaa| 150. jainendra siddhAnta koza, bhAga-1, pariziSTa, pRSTha-482 sArAMza 151. tiloyapaNNattI, 4/1504-1505 kA sAra 152. vahI, 4/1528 153. vahI, 4/1521
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM isa ghaTanA ko koI asuradeva apane avadhijJAna se dekhakara dharmadrohI kalkI ko mAra DAlatA hai| usa kalkI kA putra ajitaMjaya 'rakSA karo..rakSA karo.. kahakara' deva ke caraNoM meM namaskAra karatA hai, aura vaha deva 'dharmapUrvaka rAjya karo' kahakara usakI rakSA karatA hai| isake pazcAt kucha varSoM taka logoM meM dharma kI vRtti hotI hai, phira vaha punaH hIna hotI jAtI hai|154 aisI hI paristhiti pratyeka kalkI evaM upakalkI ke kAla meM banatI hai| pratyeka kalkI ke prati duSamA (paMcama) kAlavartI eka-eka sAdhu ko avadhijJAna hotA hai| isa paMcama kAla ke prAraMbha se hI vividha vanaspatiyA~ nIrasa ho jAtI hai| manuSya apane kulakrama se prApta zIla, satya, bala, teja, tathA yathArtha jJAna Adi guNoM se hIna puruSoM kI sevA karate haiM, svayaM mithyAtva aura moha se grasta rahane ke kAraNa maryAdA aura lajjA se rahita ho jAte haiN| isa kAla ke manuSya vinaya vihIna, cintAyukta, dambha, mada, krodha, lobha evaM nirdayatA kI mUrti dikhate haiN| isa kAla meM jIva pApa karake Ate haiM aura pApAcaraNa karate huye hI jIvanayApana karate haiN|155 kucha jIvoM ko pUrva puNyodaya se kudAna Adi ke phala meM bAharI anukUlatAyeM bhI prApta hotI dikhatI hai, phira bhI citta to azAnta hI rahatA hai| kucha logoM ko jinavANI ke avalambana se tattvAbhyAsa karate huye kiMcit zAnti kA anubhava hotA hai, unakI saMkhyA atyalpa hai, ve virale haiN| 154. tiloyapaNNattI, 4/1523-1527 155. (1) vahI, 4/1530-1535 kA sAra (2) loka vibhAga, 5/147-148
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM isa paMcama kAla meM saMyama guNa se viziSTa manuSyoM kA abhAva hone ke kAraNa yahA~ cAraNa RddhidhArI muni, deva (vaimAnika) aura vidyAdhara bhI nahIM aate| aMtima kalkI - abhI vartamAna meM bharata evaM airAvata kSetroM meM paMcama kAla cala rahA hai, dhIre-dhIre yahA~ dharma, Ayu aura U~cAI Adi kama hote jAyeMge, pazcAt anta meM ikkIsavA~ kalkI utpanna hogaa| usa samaya vIrAMgaja nAmaka eka bhAvaliMgI munirAja, sarvazrI nAmakI AryikA, agnila aura paMguzrI nAmaka zrAvaka yugala hoNge| sarvajJa kathita jinAgama meM bhaviSya kI ghaTanAoM kA nAmollekha sahita spaSTa nirUpaNa kevalajJAna kI viziSTa sAmarthya ko batAtA hai| AgamoM meM pratyeka paMcama kAla ke anta meM ghaTane vAlI eka ghaTanA kA ullekha nimnAnusAra kiyA hai - ___eka dina kalkI apane maMtrI se kahatA hai ki maMtrivara ! aisA koI puruSa to nahIM hai, jo mere vaza meM na ho| taba maMtrI kahatA hai ki rAjan ! eka muni Apake vaza meM nahIM hai| taba kalkI rAjA kI AjJA hotI hai ki tuma usa muni ke AhAra meM prathama grAsa ko zulka ke rUpa meM grahaNa kro| tatpazcAt kalkI kI AjJA se prathama grAsa mA~ge jAne para munIndra turaMta use dekara aura aMtarAya karake vApasa cale jAte haiM aura avadhijJAna ko prApta hokara usI samaya AryikA, zrAvaka-zrAvikA ko bulAkara prasannacitta se kahate haiM ki aba duSamA kAla kA aMta A cukA hai, tumhArI aura hamArI tIna 156. tiloyapaNNattI, 4/1537
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM dina kI Ayu zeSa hai aura yaha aMtima kalkI hai| taba cAroM jana, cAra prakAra ke AhAra Adi kA tyAga kara dete haiM aura kArtika kRSNa amAvasyA ke dina sUrya ke svAti nakSatra meM rahate samAdhi maraNa pUrvaka deha tyAga kara saudharma svarga meM utpanna hote haiN| munirAja eka sAgaropama kI Ayu lekara tathA anya tInoM palyopama se kucha adhika Ayu lekara janmate haiN| 157 53 usI dina madhyAnha meM asurakumAra jAti kA koI deva kalkI ko mAra DAlatA hai aura sUryAsta samaya se agni naSTa ho jAtI hai| avasarpiNI kA chaThA kAla (atiduSamA) aMtima kalkI kI mRtyu ke 3 varSa 8 mAha 15 dina pazcAt atiduSamA nAmaka chaThA kAla prAraMbha hotA hai| yaha bhI 21000 varSa kA hotA hai| isake prAraMbha meM manuSyoM ke zarIra kI U~cAI tIna athavA sAr3he tIna hAtha, pRSTha bhAga kI haDDiyA~ bAraha aura utkRSTa Ayu bIsa varSa pramANa hotI hai| avasarpiNI kAla ke prabhAva se isameM kramazaH hrAsa hote huye chaThe kAla ke anta meM manuSyoM kI U~cAI mAtra eka hAtha pramANa tathA utkRSTa Ayu 15-16 varSa mAtra raha jAtI hai | 158 isa kAla meM janme jIvoM kA jIvana atyanta duHkhamaya bItatA hai| isa kAla meM agni na hone ke kAraNa jIvoM ko kaccA bhojana hI karanA par3atA hai| dhAnya Adi kA utpAdana banda ho jAne se vRkSAdi kI mUla aura machalI Adi hI unakA mukhya AhAra ho 157. tiloyapaNNattI, 4 / 1541-1553 (sArAMza) 158. vahI, 4 / 1557, 1575
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM jAtA hai| isa kAla ke sabhI jIva mA~sAhArI hote hai| ye manuSya makAna aura vastroM se rahita jaMgaloM meM ghUmate rahate haiN| pApa udaya se gUMge, bahare, aMdhe, kANe, krUra, daridrI, kAle, naMge, kubaDe, huNDakasaMsthAna vAle, aneka prakAra ke rogoM se grasita, durgaMdhita zarIra yukta, pApiSTha, parivArarahita, pazuoM ke samAna AcaraNa karane vAle hote haiN| AcArya yativRSabha kahate haiM - dukkhANa tANa kahidu, ko sakkai ekka jIhAe 1159 arthAt unake duHkhoM ko eka jivhA se kahane meM kauna samartha hai ? koI nahIM / pApa ke phala meM aise kAla meM janma hotA hai aura yahA~ rahakara bhI nirantara pApa karane se punaH adhogati kI prApti hotI hai| isa saMdarbha meM tiloyapaNNattI 100 meM yaha niyama batAyA hai ki isa kAla meM janme sabhI jIva niyama se naraka-tiryaMca gati se hI Ate haiM aura marakara bhI naraka-tiryaMca gati meM hI jAte haiN| kalpAnta kAla (pralaya) - kalpa kAla kA prAraMbha utsarpiNI se hotA hai tathA avasarpiNI ke chaThe kAla kI samApti ke sAtha hI kalpa kAla bhI samApta ho jAtA hai / utsarpiNI aura avasarpiNI ko milAkara eka kalpa kAla hotA hai| kalpa kAla samApta hone meM jaba 49 dina zeSa bacate haiM, taba yahA~ ke sarva prANiyoM meM bhayotpAdaka pralaya kAla 161 prAraMbha 159. tiloyapaNNattI, 4/1564 (uttarArddha) 160. vahI. 4/1563 161. vahI, 4/1565
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 55 hotA hai| sarvaprathama mahAgambhIra, bhISaNa tUphAna prAraMbha hotA hai, jo vRkSoM evaM parvatoM ko cUrNa kara detA hai| AcArya mAnatuMga 162 kahate haiM ki kalpAntakAla marutA calitAcalena arthAt ye kalpAnta kAla kI havAyeM acala (parvata) ko bhI calita kara detI hai| aise bhayaMkara tUphAna ke samaya sabhI prANI mahAduHkhI hote huye surakSA ke liye zaraNa khojate rahate haiM, kintu unameM se pRthak-pRthak saMkhyAta evaM sampUrNa 72 yugala 63 hI gaMgA-sindhu nadiyoM kI vedI aura vijayArddha vana ke madhya guphAoM Adi meM surakSA pAte haiN| inhIM sthAnoM para dayAlu devoM aura vidyAdharoM 104 dvArA bhI saMkhyAta manuSya evaM tiryaMcoM ko surakSita pahu~cA diyA jAtA hai| 49 dina taka calane vAle isa pralaya ke daura meM bhayaMkara garjanA yukta meghoM dvArA sAta-sAta dina taka nirantara kramazaH barpha, kSArajala, viSajala, dhUmra, dhUli, vajra aura agni kI varSA hotI hai, isase bharata kSetra ke Arya khaNDa meM citrA pRthvI ke Upara sthita eka yojana vRddhiMgata bhUmi jalakara naSTa ho jAtI hai / 185 Adhunika vaijJAnikoM dvArA mAnya vartamAna upalabdha duniyA ko jaina mAnyatAnusAra AryakhaNDa kI isa vRddhiMgata bhUmi ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai| yaha eka yojana arthAt lagabhaga 162. bhaktAmara stotra, zloka - 15 163. (1) puhapuha saMkhejjAiM, bAhattari sayala juyalAI ' - tiloyapaNNattI, 4 / 1568 (2) lokavibhAga, 5/160 164. 'devA vijjAharayA, kAruNNaparA NarANa tiriyANaM' - tiloyapaNNattI, 4/1569 165. (1) tiloyapaNNattI, 4 / 1570-1573 kA sAra (2) loka vibhAga, 5/161-163
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 6000 kilomITara madhya se Upara uThI huI bhUmi pralaya ke pazcAt chaThe kAla ke anta meM punaH samatala ho jaayegii| tiloyapaNNattI meM isa vRddhiMgata bhUmi ke jalakara naSTa hokara punaH samatala hone kI bAta to kahI hai, parantu yaha bhUmi kaba aura kaise vRddhiMgata huI, isake koI pramANa upalabdha nahIM ho sake haiN| yaha abhI bhI zodha kA viSaya hai| tattvArtha zlokavArtika 4/13 pRSTha 563 meM likhA hai ki kAla ke vaza se ghaTa-bar3ha hokara pRthvI meM U~cA-nIcA panA dekhA jAtA hai| tiloyapaNNattI ke pramANa anusAra bhI yaha to nizcita hI hai ki AryakhaNDa kI bhUmi eka yojana vRddhiMgata huI hai| yaha uThA huA bhUbhAga hI Adhunika vaijJAnikoM dvArA mAnya artha/ pRthvI hai| huNDAvasarpiNI kAla - asaMkhyAta' avasarpiNI evaM utsarpiNI kAla bIta jAne para eka prasiddha apavAda svarUpa huNDAvasarpiNI kAla AtA hai| isameM hone vAlI aneka vicitratAoM kI carcA tiloyapaNNattI67 Adi granthoM meM dI hai, unakA saMkSipta sAra isaprakAra hai - ma (1) suSamA-duSamA nAmaka bhogabhUmi ke tRtIya kAla meM hI varSA honA tathA vikalendriya jIvoM kI utpatti hone laga jaanaa| (2) jaghanya bhogabhUmi meM hI kalpavRkSoM kA aMta, karmabhUmi kA prAraMbha tathA prathama tIrthaMkara evaM cakravartI kA bhI utpanna ho jaanaa| 166. tiloyapaNNattI, 4/1637 167. vahI, 4/1637-1645
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ST kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM (3) suSamA-duSamA kAla meM hI jIvoM kA mokSagamana praarmbh| (4) cakravartI kA vijaya bhaMga aura usake dvArA brAhmaNa vrnnotptti| (5) zalAkA puruSoM kI 63 saMkhyA meM kamI honaa| (6) 9veM se 16 veM tIrthaMkaroM ke bIca dharma kI vyucchitti honaa| (7) gyAraha rUdra aura kalaha priya nau nArada utpanna honaa| (8) sAtaveM, teIsaveM evaM aMtima tIrthakara para upasarga honaa| (7) tIsare, cauthe evaM paMcama kAla meM uttama dharma ko naSTa karane vAle vividha prakAra ke duSTa, pApiSTha, kudeva aura kuliMgI bhI dikhane lagate haiN| (10) cANDAla, zabara, puliMda, kirAta ityAdi hIna jAtiyA~ utpanna hotI haiN| (11) duSamA nAmaka kAla meM 42 kalkI evaM upakalkI hote haiN| (12) ativRSTi, anAvRSTi, bhUvRddhi aura vajrAgni Adi kA girnaa| pratyeka avasarpiNI evaM utsarpiNI meM hone vAle tIrthakaroM kA janma niyama se ayodhyA meM hI hotA hai tathA sabhI tIrthakara niyama se sammedazikhara se hI mukti prApta karate haiM,188 kintu kAla ke prabhAva se vartamAna meM 5 hI tIrthakara ayodhyA meM janme tathA sammedazikhara se bhI 20 hI tIrthakaroM ne nirvANa kI prApti kii| kucha loga prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke putrI hone ke pIche bhI kAla kA hI prabhAva mAnate haiN| 168. zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara, pRSTha-9
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM isaprakAra aneka prakAra kI vividhatAyeM, vicitratAyeM, doSa athavA apavAda isa huNDAvasarpiNI kAla meM hote haiN| utsarpiNI ke chaha kAla - prANiyoM ko prApta anukUlatAoM ke hAsarUpa avasarpiNI ke chaha kAla vyatIta ho jAne ke pazcAt isase viparIta krama meM utsarpiNI kAla kA prAraMbha hotA hai| isake chaha kAla avasarpiNI se viparIta krama meM haiM tathA paristhitiyA~ bhI usI anusAra hotI haiN| avasarpiNI ke prAraMbhika tIna kAla bhogabhUmi ke tathA aMtima tIna kAla karmabhUmi ke hote haiN| jaba ki utsarpiNI ke prAraMbhika tIna kAla karmabhUmi ke tathA aMtima tIna kAla bhogabhUmi ke haiN| avasarpiNI kAla ke aMta meM 49 dina taka kuvRSTiyoM ke mAdhyama se sRSTi meM pralaya hotI hai tathA utsarpiNI kAla meM prAraMbhika 49 dina taka suvRSTiyoM ke mAdhyama se punaH sRSTi racanA prAraMbha hotI hai| yahA~ sAta-sAta dina taka puSkara, kSIra, amRta, rasa, auSadhi, sugaMdha jalAdi kI varSA hone se vajrAgni se jalI huI sampUrNa pRthvI zItala ho jAtI hai|169 zItala gaMdha ko grahaNa kara guphAoM meM chipe huye manuSya aura tiryaMca bAhara nikalane lagate haiN| abhI isa kAla meM yahA~ agni nahIM hai, ataH unakA khAna-pAna rahana-sahana, AcaraNa Adi saba pazuoM jaisA hI hotA hai| phira dhIre-dhIre Ayu, teja, buddhi, 169. lokavibhAga, 5/167-169 170. (1) tato sIyalagaMdhaM, NAdittA NissaraMti Nara tiriyA' - tiloyapaNNattI, 4/1583 (2) lokavibhAga, 5/171
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM bAhubala, kSamA, dhairya Adi kI vRddhi hote huye 21 hajAra varSa kA duSamAduSamA kAla aura usake bAda jaba AgAmI duSamA kAla ke bhI 20 hajAra varSa vyatIta hote haiM, tabataka manuSyoM kA AhArAdi usI prakAra calatA rahatA hai| utsarpiNI kAla meM kulakara - jaba duSamA-suSamA kAla prAraMbha hone meM 1000 varSa zeSa rahate haiM, taba ina bharata/airAvata kSetroM kI pRthvI para punaH 14 kulakara utpanna hote haiM / 171 AcArya nemicandra'72 caudaha ke sthAna para solaha kulakaroM kA ullekha karate haiM, vahA~ padma tathA mahApadma ye do nAma adhika haiN| ye sabhI kulakara jagata ke prANiyoM ko agni ko utpanna karanA, bhojana pakAkara khAnA, vivAha karanA, bandhu parivAra Adi ke sAtha ziSTAcAra pUrvaka rahanA Adi bAtoM ko zikSaka kI bhA~ti samajhAte haiN| utsarpiNI kAla meM bhI 24 tIrthaMkara hote haiN| aMtima kulakara ke putra prathama tIrthaMkara hote haiN|173 tIrthakara hamezA duSamA suSamA kAla meM hI hote haiM, yaha avasarpiNI kI apekSA cauthA kAla evaM utsarpiNI kI apekSA tIsarA kAla kahalAtA hai| ____utsarpiNI meM hone vAle 24 tIrthaMkaroM ke nAma evaM unake kisa bhava meM tIrthaMkara prakRti kA baMdhana ho cukA hai athavA kisa bhava meM tIrthaMkara prakRti kA baMdhana hogA - isakA bhI nAmollekha sahita 171. 'vAsa sahasse sese uppattI kulakarANa bharahammi' - tiloyapaNNattI, 4/1590 172. trilokasAra, gAthA-871 173. 'paDhama jiNo, aMtilla kulakara sudo..' - tiloyapaNNattI, 4/1599
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM vivecana jaina AgamoM meM upalabdha hai| AcArya yativRSabha174 evaM AcArya nemIcandra15 ke anusAra AgAmI caubIsI ke prathama tIrthaMkara mahApadma ne rAjA zreNika ke bhava meM tathA 16 veM tIrthakara nirmala ne zrIkRSNa ke bhava meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyaa| isaprakAra tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa evaM balabhadroM ke janma evaM karma sahita tRtIya kAla pUrNa hotA hai| utsarpiNI kA cauthA kAla prAraMbha hote hI eka hI samaya meM vikalendriya prANiyoM ke samUha evaM kulabheda naSTa ho jAte haiM tathA prathama samaya meM kalpavRkSoM kI bhI utpatti ho jAtI hai| utsarpiNI ke cauthe kAla meM jaghanya bhogabhUmi, paMcama kAla meM madhyama bhogabhUmi tathA chaThe kAla meM uttama bhogabhUmi ke samAna racanA hotI hai| ina bhogabhUmiyoM kA svarUpa avasarpiNI ke kAloM ke samAna hI hai, antara mAtra itanA hai ki yahA~ uttarottara vRddhi kA kAla hai, vahA~ hAsa kA kAla thaa| isa prakAra utsarpiNI ke chaha kAla samApta hone para punaH avasarpiNI kAla prAraMbha hotA hai| isa prakAra yaha krama anAdi kAla se calA A rahA hai aura ananta kAla taka yahI krama calatA rhegaa| kAla aparivartana vAle kSetra - isa loka meM bahuta-se kSetra aise haiM, jahA~ sadaiva eka jaisA hI kAla vartatA hai| SaT kAla rUpa parivartana mAtra pA~ca bharata evaM pA~ca 174. 'titthayara NAmakammaM baMdhate tANa te ime NAmA seNiga...kiNhA...'- ti.pa 4/1605-1606 175. 'seNiyacara paDhamatitthayaro....kiNhacaraNimmalao....'- trilokasAra, gAthA-872 va 874 176. tiloyapaNNattI, 4/1632
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 61 airAvata kSetroM meM hI hotA hai, vaha bhI unake Arya khaNDoM meM hI hotA hai; mleccha khaNDoM meM nahIM hotA / tiloyapaNNattI 77 evaM trilokasAra 178 meM pA~ca mleccha khaNDoM aura vidyAdhara zreNiyoM meM avasarpiNI ke cauthe kAla ke prAraMbha se aMta taka hAni tathA utsarpiNI ke tIsare kAla meM prAraMbha se aMta taka vRddhi honA batAyA hai| bharata evaM airAvata kSetroM ke atirikta sabhI bhUmiyoM meM kAla parivartana kA niSedha karate huye umAsvAmI AcArya likhate haiM tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH 179 arthAt anya sabhI bhUmiyA~ SaT kAla parivartana se rahita hai| devakuru 180 - uttarakuru181 meM sadaiva suSamA - suSamA (uttama bhoga bhUmi) nAmaka prathama kAla jaisI racanA vartatI hai| videha kSetra meM sadaiva duSamA-suSamA nAmaka cauthe kAla jaisI dazA rahatI hai| yahA~ kabhI ativRSTi-anAvRSTi, akAla Adi nahIM hotA / 182 hari kSetra 83 evaM ramyaka kSetra meM sadaiva suSamA nAmaka dUsare kAla ke samAna madhyama bhogabhUmi kI racanA rahatI hai, jo ki hAni-vRddhi se sadA rahita hai| tathA haimavata kSetra 184 evaM hairaNyavata kSetra meM sadA kAla suSamA-duSamA nAmaka tRtIya kAla ke samAna jaghanya bhogabhUmi 177. tiloyapaNNattI, 4 / 1629 178. trilokasAra gAthA-883 179. tattvArthasUtra, 3 / 28 180. tiloyapaNNattI, 4 / 2170 181. vahI, 4/2219 182. vahI, 4/2277 183. vahI, 4/1767 184. vahI, 4/1726
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM vartatI hai| ukta pahale se cauthe kAla ke niyamoM ko AcArya nemIcandra ne eka hI gAthA meM prastuta kara diyA hai| lokavibhAga meM niSadha, nIla Adi parvatoM para bhI kAla aparivartana batAyA hai| madhyaloka meM DhAI dvIpa va aMtima Adhe dvIpa va samudra ko chor3akara zeSa asaMkhyAta dvIpa-samudroM meM jaghanya bhogabhUmi (suSamAduSamA kAla) vartatI hai| aMtima AdhA svayaMbhUramaNa dvIpa evaM aMtima svayaMbhUramaNa samudra meM karmabhUmi hai, vahA~ paMcama (duSamA) kAla jaisI sthiti hai|187 caturgati meM kAla parivartana ke saMbaMdha meM AcArya nemIcandra likhate haiM - / 'paDhamo deve carimo Nirae, tirie Narevi chakkAlA188 arthAt devagati meM sadaiva prathama (suSamA-suSamA) kAla jaisA aura naraka meM sadaiva chaThA (duSamA-duSamA) kAla jaisA vAtAvaraNa rahatA hai tathA manuSya-tiryacoM meM chahoM kAla vartate haiN| jahA~ deva evaM nArakiyoM ke prathama evaM chaThe kAla kI bAta kahI, vahA~ paristhitiyoM kI apekSA hI bAta samajhanA cAhiye; Ayu kI apekSA nhiiN| kucha sahaja jijJAsAyeM ? vividha Agama pramANoM ke AdhAra se kAla ke svarUpa evaM usake vividha prakAra se bheda-prabhedoM kI carcA karane ke uparAnta bhI 185. trilokasAra gAthA-882 186. lokavibhAga, 5/35-38187. harivaMza purANa, 5/30-31 187. harivaMza purANa, 5/30-31 188. trilokasAra, gAthA-884
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM ina viSayoM ko lekara mana meM kucha jijJAsAyeM zeSa raha jAtI haiM, yahA~ unakA yathocita samAdhAna karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| vartamAna meM kaunasA kAla - utsarpiNI yA avasarpiNI ? jaina AgamoM ke anusAra vartamAna meM avasarpiNI kAla cala rahA hai| yaha kAla hAsa/girAvaTa kA kAla hotA hai; parantu Aja mAnava jAti hara kSetra meM vikAsonmukha hI nahIM, balki vikAsazIla dikhAI detI hai| aisI sthiti meM AgamAnusAra vartamAna kAla hAsa kA kAla (avasarpiNI) hai - yaha bAta svIkAra karanA athavA gale utAranA sahaja nahIM hai| ise Aja ke bhautikavAdI yuga meM siddha karanA bhI eka cunautIbharA kArya hai| aSTApada risarca iMTaranezanala phAuNDezana dvArA dinAMka 15-16 disambara, 2012 ko ahamadAbAda meM Ayojita semInAra meM jaba maiMne "avasarpiNI kAla aura vartamAna duniyA" viSaya para apanA zodha patra prastuta kiyA to vahA~ maujUda nAsA evaM isaro se juDe aneka vaijJAnikoM ne vartamAna kAla ko avasarpiNI mAnane meM Apatti vyakta kii| patra vAcana ke uparAnta aneka savAla-javAba, tarka-vitarka huye| unakA kahanA thA ki - _ "vartamAna meM utsarpiNI kAla cala rahA hai| vartamAna kAla hAsa kA nahIM; vikAsa kA kAla hai| yaha vijJAna kA yuga hai| naI-naI mazIneM, kailakuleTara, kampyUTara, iMTaraneTa ityAdi kI khoja manuSya kI pragati kI dyotaka haiN| Aja ke 100 varSa pahale lAiTeM nahIM thI, AvAgamana ke sAdhana sulabha nahIM the| mobAila, TelIvijana, e.sI Adi sukha-suvidhAyeM nahIM thii| pahale ke logoM kA rahana-sahana
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM aura Aja ke logoM kI jIvana zailI meM jamIna-AsamAna kA aMtara hai, aura yaha aMtara vikAsa kI ora hai; hAsa kI ora nhiiN|" ukta bAteM bauddhika stara para sahI pratIta hone para bhI yadi zraddhA ke stara para bAta kI jAye to Agama kI satyArthatA para zaMkA nahIM kI jA sakatI; vaha hamAre liye zirodhArya hai; ataH jarUrata hai, isa dizA meM gahana ciMtana-manana kii| Aja vijJAna kA vikAsa huA dikhatA hai; parantu inake dvArA manuSya kI zArIrika aura mAnasika kSamatAoM kA hAsa hI huA hai| Aja kailakuleTara se hisAba lagAnA bahuta AsAna ho gayA hai; para hamAre dimAga utane hI kamajora ho gaye haiN| choTe-choTe hisAba ke liye bhI hama kailakuleTara talAzate haiN| Aja manoraMjana ke sAdhanoM meM TI.vI ne sarvocca sthAna banA rakhA hai; para kyA isase hamAre sAmAjika evaM pArivArika jIvana kA hAsa nahIM huA hai ? vAziMga mazIna, miksI Adi aneka Adhunika upakaraNoM dvArA yadyapi ghara meM kAryoM meM suvidhA ho gaI hai; parantu isase hAthoM se kAma karane kI kSamatA hI kama huI hai| Aja zArIrika saMhanana/bala bahuta kSINa ho gayA hai, haDDiyA~ kA~ca ke samAna ho gaI hai| - mobAila, kampyUTara evaM iMTaraneTa yadyapi Aja ke samaya meM bahuta upayogI haiM, inase kArya AsAna ho gaye haiN| para kyA inake binA hama apane Apa ko apAhija mahasUsa nahIM karate ? vijJAna dvArA jo vikAsa dikhAI detA hai, kahIM yaha vikAsa vinAza kI dastaka to nahIM hai ? mArca 2011 meM reDiyezana kI vajaha se jApAna meM huI tabAhI kisase chipI hai|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM __vastutaH avasarpiNI kAla ke sandarbha meM hAsa se tAtparya Ayu, zarIra kA utsedha (U~cAI), bAhubala, dharma, jJAna, gAmbhIrya, dhairya ityAdi ke hAsa se hai| mAtra bhautika vikAsa unnati kA sUcaka nahIM hai| vartamAna meM zArIrika sAmarthya Adi kI kamI ke sAtha-sAtha naitika mUlyoM kA bhI hAsa hotA jA rahA hai| samAja kA naitika evaM cAritrika patana bhI vartamAna meM avasarpiNI kAla ko hI siddha karatA hai| prathama Adi kAloM meM batAI gaI manuSyoM kI U~cAI, Ayu Adi para vizvAsa nahIM hotA ? palyoM aura pUrva meM Ayu kA varNana aura dhanuSoM meM UMcAI kI carcA kAlpanika sI lagatI hai? jinAgama ke anusAra prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke zarIra kI U~cAI 500 dhanuSa thii| eka dhanuSa cAra hAtha kA hotA hai aura eka hAtha lagabhaga savA phITa kaa| isa prakAra unakI U~cAI lagabhaga 2500 phITa kI thii| dUsare prakAra se dekheM to zAstroM meM 2000 dhanuSa kA eka kosa batAyA gayA hai| eka kosa meM lagabhaga tIna kilomITara hote hai, tadanusAra bhI 500 dhanuSa kA artha lagabhaga pauna kilomITara hotA hai| RSabhadeva kI Ayu 84 lAkha pUrva kI thii| eka pUrva meM 70 lAkha 56 hajAra karor3a varSa hote haiN| aise eka pUrva kI nahIM 84 lAkha pUrva kI unakI Ayu thii| jaba hama isaprakAra kI bAteM par3hate-sunate haiM, to ekAeka vizvAsa nahIM hotA, para yadi kAlacakra para dRSTi dI jAye to isameM kAlpanika athavA asambhava lagane jaisI koI bAta nahIM hai, kyoMki vartamAna meM avasarpiNI kAla cala rahA hai|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM bhagavAna RSabhadeva se bhagavAna mahAvIra svAmI taka sabhI tIrthaMkaroM ke zarIra kI U~cAI evaM Ayu para dRSTi deveM to bAta ekadama spaSTa ho jAtI hai| prathama tIrthaMkara RSabhadeva kI U~cAI 500 dhanuSa (2000 hAtha) aura aMtima tIrthaMkara mahAvIrasvAmI kI U~cAI mAtra 7 hAtha arthAt lagabhaga paune nau phITa / isI prakAra RSabhadeva kI Ayu 84 lAkha pUrva evaM mahAvIra svAmI kI mAtra 72 vrss| cakravartI Adi sabhI mahApuruSoM kI Ayu, U~cAI Adi meM bhI isI prakAra kA grApha banatA hai / 66 yaha saba ekadama nahIM huA isameM lagabhaga eka kor3AkoDI sAgara kA kAla vyatIta huA hai| vartamAna meM ho rahI zodha-khoja ke anusAra karor3oM varSoM pahale ke prApta avazeSoM Adi ke AdhAra para bhI unakI U~cAI Adi kI siddhi ho jAtI hai| DAyanAsora kI khoja isa bAta kA pratyakSa pramANa hai ki usa kAla meM itane vizAlakAya jIva/prANI isa dharAtala para huA karate the| aise aneka udAharaNoM se ukta bAtoM ko siddha kiyA jA sakatA hai| isa prakAra prathamAnuyoga evaM karaNAnuyoga meM upalabdha ina bAtoM para vizvAsa bhI kAlacakra ko sahI rUpa meM samajhane se hI hotA hai / hamane sunA thA ki chaThe ke bAda punaH chaThA kAla AtA hai| Apane kavara para chaThe ke bAda pahalA likhA hai| kyA sahI hai ? vastutaH avasarpiNI ke chaThe kAla ke bAda utsarpiNI kAla prAraMbha hotA hai; ataH vaha utsarpiNI kA pahalA kAla hI hai| usa pahale kAla kI paristhitiyA~ avasarpiNI ke chaThe kAla ke samAna hI hotI haiN| avasarpiNI kA chaThA aura utsarpiNI kA pahalA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM donoM kA nAma duSamA-duSamA hai, donoM hI 21,000 varSa ke haiM, donoM meM utkRSTa Ayu, utkRSTa U~cAI Adi samAna hI haiM; ataH samAnatA samajhAne ke liye upacAra se chaThe ke bAda chaThA kahA jAtA hai| itanA antara to hai hI ki avasarpiNI ke 21,000 varSa taka nirantara hAsa hokara anta meM pralaya hotI hai aura utsarpiNI ke 21,000 varSa taka nirantara kucha-kucha utthAna hotA rahatA hai| kyA kAla parivartana hone se saba kucha badala jAtA hai ? nahIM, kAlacakra ke anusAra parivartanazIla isa jagata meM saba kucha badala jAtA ho - aisI bAta nahIM hai| bahuta kucha hai jo kAla se aprabhAvita rahatA hai| _jIva kabhI ajIva nahIM ho jAtA tathA ajIva bhI kabhI jIva nahIM hotaa| koI bhI vastu apane mUla svarUpa ko kabhI nahIM chodd'tii| vastu kA svabhAva aparivartanazIla hai| agni kI uSNatA, namaka kA khArApana, mizrI kI miThAsa ke samAna hI jAnanA-dekhanA AtmA kA svabhAva hai, jo ki kAla se aprabhAvita rahatA hai| svabhAva ke samAna hI svarUpa bhI kAla se aprabhAvita rahatA hai| jaise - sacce deva, guru, dharma kA svarUpa kabhI nahIM bdltaa| yadyapi cauthe kAla se paMcama kAla meM paristhitiyA~ bahuta badala jAtI hai, kintu sacce deva to vItarAgI-sarvajJa hI hote haiN| cauthe kAla meM dharma alaga prakAra kA hotA hogA aura paMcama kAla meM dharma alaga prakAra kA ? cauthe kAla meM muni aura zrAvaka kA svarUpa alaga prakAra kA hogA, paMcama kAla meM alaga prakAra kA? - aisA nahIM hai| kAla aura kSetra koI bhI ho svarUpa kabhI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 68 nahIM bdltaa| agni hara kAla meM USNa hI hotI hai| I tattva sAta hote haiM aura dravya chh| karma ATha hote haiM aura guNasthAna caudaha / jIva asaMkhyAta pradezI hai aura AkAza anaMta pradezI / naraka, svarga, madhyaloka - isaprakAra anaginata bAteM haiM, jo trikAla eka samAna haiM / isaprakAra utsarpiNI aura avasarpiNI kAla parivartita hote huye bhI vastu kA dravya svabhAva evaM saiddhAntika svarUpa kabhI nahIM bdltaa| siddhAnta trikAla hote haiM, ve kAla ke anusAra badalA nahIM krte| isIliye kAlacakra anusAra parivartanazIla isa jagata meM bhI jJAniyoM kI dRSTi aparivartanazIla svabhAva para hI rahatI hai| kaunasA kAla zreSTha ? kAla ke itane bheda-prabheda batAye gaye haiM, Akhira inameM se kaunasA kAla zreSTha hai ? hamAre liye kaunasA kAla acchA hai ? kaunase kAla meM jIva sabase adhika sukhI hote haiM ? chaha kAla do bhAgoM meM vibhakta haiN| prAraMbhika tIna kAla bhoga bhUmi ke aura aMtima tIna kAla karma bhUmi ke haiN| inameM yA to Apa bhoga bhUmi ko acchA kaheMge yA karma bhUmi ko / kucha loga cauthe kAla ko zreSTha kahate haiM to kucha uttama bhoga bhUmi rUpa pahale kAla ko ? chaha kAloM meM duSamA (paMcama) aura atiduSamA (chaThe) kAla ko to kauna zreSTha kaha sakatA hai ? arthAt koI nahIM kahatA / prathama kAla ko zreSTha kahane vAloM kA tarka hai ki vahA~ mana cAhe bhoga milate haiM, kalpa vRkSoM se sabhI prakAra kI sukha-suvidhAoM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM 69 kI prApti ho jAtI hai| bhoga sAmagrI pracura mAtrA meM hotI hai| Ayu bahuta lambI hotI hai tathA roga aura vRddhAvasthA bhI nahIM hai / tathA bhogabhUmi se marakara sabhI jIva niyama se deva gati meM hI jAte haiM; ataH yahI zreSTha kAla hai / ukta sabhI bAteM avicArita ramyaM jaisI hai| jo Upara-Upara se dekhane para acchI laga rahI hai| yaha kAla bhogoM meM sukha mAnane vAloM ko hI acchA laga sakatA hai; mAnA ki vahA~ suvidhAyeM bahuta haiM, Ayu adhika hai; para vaha saba kucha zAzvata nahIM hai, maraNa to hotA hI hai| dUsarI bAta, adhika bhoga sAmagrI hone para bhI vaha isa jIva ko sukhI karane meM samartha nahIM hai| AcArya nemIcandasvAmI trilokasAra meM likhate haiM ki - 'pracura bhoga sAmagrI bhI bhoga bhUmiyA jIvoM ko tRpti dene meM samartha nahIM hai|' paMcendriya ke viSaya bhoga to cAhe karma bhUmi ke hoM yA bhoga bhUmi ke - madhura viSa ke samAna hI haiN| inheM bhogane para zAnti nahIM milatI; ye to Aga meM ghI DAlane jaisA hI kArya karate haiN| ataH bhoga bhUmi ke kAla ko zreSTha nahIM kahA jA sakatA / karma bhUmi ke duSamA- suSamA nAmaka cauthe kAla ko zreSTha kahane vAloM kA tarka hai ki isa kAla meM tIrthaMkara hote haiN| jIvoM ko zukla dhyAna, zreNI car3hanA evaM nirvANa kI prApti isI kAla meM saMbhava hai; ataH ise hI zreSTha kahanA cAhiye / eka apekSA se ukta bAta ThIka hai| para, kyA caturtha kAla meM janme sabhI jIva nirvANa kI prApti karate haiM ? kyA cauthe kAla meM sabhI dharmAtmA hI hote haiM ? kyA paMcama kAla meM dharma nahIM hotA ?
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM bhAI ! aisA nahIM hai| caturtha kAla ke bhI sabhI jIva dharmAtmA nahIM hote tathA paMcama kAla ke sabhI adharmAtmA nahIM hote| dUsarI bAta hamArA janma caturtha kAla meM bhI anaMta bAra ho cukA hai| kAla parAvartana kI dRSTi se dekheM to caturtha kAla kA koI bhI samaya aisA nahIM hai, jaba hamArA janma na huA ho| caturtha kAla meM janma lekara bhI jaba taka yaha jIva apane nija jJAyaka AtmA ko na jAne taba taka sukhI nahIM ho sakatA tathA paMcama kAla meM bhI apane svarUpa ko jAnakara pahicAnakara AtmAnubhava rUpa sacce sukha kI prApti kI jA sakatI hai| isa kAla meM bhI dharmadhyAna kA sadbhAva Agama meM batAyA gayA hai| RSabhadeva ne tRtIya kAla meM nirvANa prApta kiyA to indrabhUti gautama, sudharmasvAmI, jambUsvAmI, zrIdhara kevalI Adi aneka jIvoM ko paMcama kAla meM bhI nirvANa prApta ho gayA, yaha bAta alaga hai ki indrabhUti Adi kA janma caturtha kAla meM huA thaa| ____ vastutaH koI bhI bAharI kAla isa jIva ko sukhI-dukhI karane meM samartha nahIM hai| jisa kAla meM yaha jIva apane svabhAva ke sanmukha ho vahI kAla zreSTha hai| bAharI kAla se sukha-duHkha mAnanA mithyAtva hai, kAla parAvartana kA kAraNa hai| saccA sukha to apane meM hI hai; ataH bAharI kAla se dRSTi haTAkara apane meM dRSTi kendrita karane kA prayAsa kareM, isI meM sAra hai, yahI sukhI hone kA upAya hai, yahI mukti kA mArga hai| hama sabhI nija jJAyaka kI zaraNa lekara parama sukha kI prApti kareM - isI bhAvanA se virAma letA huuN|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM saMdarbha granthaM sUcI AdipurANa : AcArya jinasena sampAdaka - DaoN0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya bhAratIya jJAnapITha, dillI bhAga-1, dasavA~ saMskaraNa 2004, bhAga-2, nauvA~ saMskaraNa 2003 kArtikeyAnuprekSA : svAmI kArtikeya sampAdaka - paM. mahendrakumAra pATanI, kAvyatIrtha zrI digambara jaina zikSaNa samitI, iMdaura evaM paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, caturtha saM. 1996 gommaTasAra jIvakANDa : zrImannemicandra siddhAnta cakravartI zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, chaThA saM. 1985 jaMbUdvIpaprajJaptisUtra : sthavirapraNIta SaSTha upAMga sampAdaka - DaoN0 chaganalAla zAstrI, paM. zobhAcaMdra bhArilla jainendra siddhAnta koza : kSullaka jinendra varNI sampAdaka- pro0 e. ena. upAdhye, DaoN0 hIrAlAla jaina prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, dillI bhAga-1, AThavA~ saMskaraNa-2003 bRhad dravyasaMgraha : AcArya nemicandra siddhAntideva / saMskRta vRtti- zrI brahmadeva sUri zrI di. jaina zikSaNa saMyojana samiti, indaura, dvitIya saM. 1995 bhAratIya sRSTividyA : DaoN0 prakAza sampAdaka- lakSmIcaMdra jaina jagadIza prakAzaka- bhAratIya jJAnapITha, dillI, vIra ni. saM. 2500 bhaktAmara stotra AcArya mAnatuMga prakAzaka/mudraka - vIra presa, manihAroM kA rAstA, jayapura mahApurANa mahAkavi puSpadaMta sampAdaka - DaoN0 pI. ela. vaidya prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha dillI bhAga-1, dvitIya saM. 2001 tattvArthavArtika bhaTTa akalaMkadeva (rAjavArtika) sampAdaka - pro0 mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya bhAratIya jJAnapITha, dillI bhAga-1 paMcama saMskaraNa-1999, AThavA~ saMskaraNa-2008 bhAga-2 paMcama saMskaraNa-1999, AThavA~ saMskaraNa-2009 tattvArthazlokavArtikAlaMkAra : zrI vidyAnaMdasvAmI (sapta khaNDa) sampAdaka - paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI AcArya kuMthusAgara graMthamAlA, solApura, prathama khaMDa, san 1949, dvitIya khaMDa, sana 1951, tRtIya khaMDa, san 1953, caturtha khaMDa, san 1956, paMcama khaMDa, san 1964, SaSTha khaMDa, sana 1969, saptama khaMDa, sana 1984 tattvArthasUtra : AcArya umaasvaamii| vIra pustaka bhaNDAra, jayapura, 2005 tiloyapaNNattI : AcArya yativRSabha TIkAkI - AryikA vizuddhamatI sampAdaka - DaoN0 cetanaprakAza pATanI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tiloyapaNNattI (triloka prajJapti) kAla cakra : jaina darzana ke pariprekSya meM zrI bhAratavarSIya digambara jaina mahAsabhA, bhAga-1, prathama saM. 1984 (tijArA, alavara, tRtIya saM.1997) bhAga-2, prathama saM. 1986, bhAga-3, prathama saM. 1988 AcArya yativRSabha sampAdaka - pro0 AdinAtha upAdhyAya evaM pro0 hIrAlAla jaina jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, bhAga-1, 1956, bhAga-2, 1951 zrImannemicaMdra siddhAntacakravartI TIkAkartI - AryikA vizuddhamati sampAdaka - paM.ratanacaMda jaina mukhtAra, DaoN0 cetanaprakAza pATanI zrI zAntivIra di.jaina saMsthAna, mahAvIrajI, vIra ni. saM. 2501 AcArya kundakunda saMskRta TIkA- zrI padmaprabhamaladhArI deva zrI kundakunda kahAna di. jaina tIrthasurakSA TrasTa, saptama saM.1993 trilokasAra niyamasAra padma purANa bhAga-3 rAvaSeNa paMcAstikAya saMgraha paMcAstikAya (tAtparyavRtti) pravacanasAra loka vibhAga SaTdarzanasamuccaya bhAratIya jJAnapITha, dillI, pAcavA~ saM. 1997 AcArya kundakunda saMskRta TIkA- AcArya amRtacaMdra paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, chaThA saM. 1998 : AcArya kundakunda saMskRta TIkA- AcArya jayasena sampAdaka - bra. kalpanA jaina, sAgara tIrthadhAma maMgalAyatana, alIgaDha, prathama saM. 2010 AcArya kundakunda saMskRta TIkA (tattvapradIpikA)- AcArya amRtacaMdra sampAdaka- DaoN0 hakamacaMda bhArilla zrI kundakunda kahAna digambara jaina tIrthasurakSA TrasTa, 1985 zrI siMhasUrarSi sampAdaka - pro0 e.ena.upAdhye, DaoN0 hIrAlAla jaina prakAzaka - jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, 1962 haribhadrasUri sampAdaka- DaoN0 mahendrakamAra jaina, nyAyAcArya prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, dillI, paMcama saM. 2000 AcArya pUjyapAda saMskRta TIkA - AcArya prabhAcandra prakAzaka - zrI kundakunda kahAna pAramArthika TrasTa, mumbaI paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, zrI AdinAthakundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa, alIgar3ha AcArya pUjyapAda sampAdaka - siddhAntAcArya paM. phUlacandra zAstrI prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, , chaThA saM. 1995 AcArya jinasena sampAdaka - paM. pannAlAla jaina, sAhityAcArya prakAzaka - bhAratIya jJAnapITha, dillI, 1962 DaoN0 hukamacaMda bhArilla / prakAzaka- paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura, saptama saM.2012 samAdhitaMtra sarvArthasiddhi harivaMzapurANa zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavana vidvatpariSa cArittaM khalu dhammo prakAzaka: zrI a. bhA. di. jaina vidvatpariSad TrasTa 129, jAdaunanagara bI, sTezana ror3a, durgApurA, jayapura phona : 0141-2722274 * mo. 9462022274 Email : ptstjaipur@yahoo.com