Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinabhASita vIra nirvANa saM. 2531 zrI pArzvanAtha digambara jaina naziyA~ virATa nagara, jayapura (rAja.) pauSa, vi.sa. 2061 janavarI, 2005 Ja Education International
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ raja meM pUjyatA AtI hai caraNasamparka se o AcArya zrI vidyAsAgara jI naraca!na raca!na raca!... jahA~takamATI-raja kI bAta hai, mAtra raja ko koI sara para nahIM car3hAtA mUr3ha-mUrkha ko chodd'kr| raja meM pUjyatA AtI hai caraNa-samparka se| aura vaha caraNa pUjya hote haiM jinakI pUjA A~kheM karatI haiM, gantavya taka pahu~cAne vAle caraNoM kA mUlya A~katI haiM vehI mAnI jAtI sahI aaNkheN| caraNa kI upekSA karane vAlI svairiNI A~kheM duHkha pAtI haiM svayaM caraNa-zabda hI upadeza aura Adeza de rahA hai hitaiSiNI A~khoM ko, ki caraNa ko chor3akara kahIM anyatra kabhI bhI cara na!cara na!!cara na!!! itanA hI nahIM, viloma rUpa se bhI aisA hI bhAva nikalatA hai, yAnI ca...ra...Na na...ra...ca... caraNa ko chor3akara kahIM anyatra kabhI bhI he bhagavan! maiM samajhanA cAhatA hU~ ki A~khoM kI racanA yaha aise kauna se paramANuoM se huI haijaba A~kheM AtI haiM...to duHkha detI haiM, jaba A~kheM jAtI haiM...to duHkha detI haiM! kahA~ taka aura kaba taka kahU~, jaba A~kheM lagatI haiM...to duHkha detI haiM ! A~khoM meM sukha hai kahA~? ye A~kheM du:kha kI khanI haiM sukha kI hanI haiM yahI kAraNa hai ki ina A~khoM para vizvAsa nahIM rakhate santa saMyata-sAdhu-jana aura sadA-sarvathA caraNoM ko lakhate vinIta-dRSTi ho calate haiM ...dhanya! 'mUkamATI' se sAbhAra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji. naM. UP/HIN/29933/24/1/2001-TC DAka paMjIyana kraM.-ma.pra./bhopAla/588/2003-05 janavarI 2005 mAsika varSa 3, aGka 12 jinabhASita sampAdaka pro. ratanacandra jaina antastattva pRSTha sampAdakIya : sunAmI lahareM : sahayoga kI sunAmI lahareM uTheM 2 kAryAlaya e/2, mAnasarovara, zAhapurA bhopAla 462039 (ma.pra.) phona naM. 0755-2424666 pravacana * sAdharmI ko gale lagAo : muni zrI pramANasAgara jI A. pR. 4 sahayogI sampAdaka paM.mUlacanda luhAr3iyA (madanagaMja kizanagar3ha) paM. ratanalAla bainAr3A, AgarA DaoN. zItalacandra jaina, jayapura DaoN.zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta pro. vRSabha prasAda jaina, lakhanaU DaoN. surendra jaina, 'bhAratI', burahAnapura lekha * nandIzvaradvIpa mar3hiyAjI : eka paricaya : munizrI kSamAsAgara jI 4 pUjana vidhi : siddhAntAcArya paM. hIrAlAla jI zAstrI 7 jala meM jIvatva : sArthaka kadama kA iMtajAra : DaoN. anila kumAra jaina rAtri bhojana niSedha : vaijJAnika evaM Arogya mUlaka vizleSaNa : prAcArya nihAlacaMda jaina ahiMsA aura vartamAna jIvana zailI : DaoN. surendrakumAra jaina 'bhAratI' kAla-mApana : DaoN. abhaya khuzAlacandra dagar3e sAdhuoM kI caryA jJAna, dhyAna aura tapa meM hI laganI cAhie : DaoN. narendra jaina 'bhAratI' * prAkRtika cikitsA garbhapAta kI prAkRtika cikitsA yA sAvadhAniyA~ : DaoN. vandanA jaina ziromaNi saMrakSaka zrI ratanalAla kaMvaralAla pATanI (Ara.ke. mArbalsa) kizanagar3ha (rAja.) zrI gaNeza kumAra rANA, jayapura prakAzaka sarvodaya jaina vidyApITha 1/205, prophesarsa kAlonI, AgarA-282002 (u.pra.) phona : 0562-2851428,' 2852278 . jijJAsA- samAdhAna : paM. ratanalAla bainAr3A A. pR. 2 sadasyatA zulka ziromaNi saMrakSaka 5,00,000 ru. parama saMrakSaka 51,000 ru. saMrakSaka 5,000 ru. AjIvana 500 ru. vArSika 100 ru. eka prati 10 ru. * kavitA : . raja meM pUjyatA AtI hai caraNasamparka se : AcArya zrI vidyAsAgarajI muni zrI kSamAsAgarajI kI cAra kavitAe~ jinavANI mA~ : manoja jaina 'madhura' A. pR. 3 27 samAcAra 6,9, 15, 20, 24, 29,32 sadasyatA zulka prakAzaka ko bhejeN| lekhaka ke vicAroM se sampAdaka kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| jinabhASita se sambandhita vivAdoM ke lie nyAyakSetra bhopAla hI mAnya hogaa|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya sunAmI lahareM: sahayoga kI sunAmI lahareM uTheM krisamasa aura zItAvakAza manAne pahu~ce sailAniyoM ko yaha kahA~ patA thA ki ve jina dvIpoM aura samudra bIca para pahu~ce haiM, ve unake lie mauja-mastI kA sababa nahIM, balki mauta kA sAmAna banane jA rahe haiN| di. 26 disambara ko prAtaH 6 bajakara 29 minaTa para Aye bhUkampa ke kAraNa samudra meM jo tUphAna AyA aura usase jo 'sunAmI lahareM uThIM unase aba taka lagabhaga tIna lAkha logoM ke hatAhata hone kI khabareM A cukI / bhArata, zrIlaMkA, iNDoneziyA, thAIlaiNDa, maleziyA, myAMmAra, mAladIva aura bAMgalAdeza inase sarvAdhika prabhAvita hue haiM / akele zrIlaMkA aura iNDoneziyA meM do lAkha se adhika loga mara cuke haiN| hamAre deza bhArata meM tamilanADu, kerala, aNDamAna-nikobAra dvIpa, pAMDicerI, Andhrapradeza sabase adhika prabhAvita hue haiM jahA~ hajAroM jAneM gayI haiN| hajAroM loga vinAza ke mu~ha seto baca gaye haiM lekina aba jo jIvana bacA hai usameM dhana, vastra, makAna, vyApAra kA yoga samApta ho cukA hai, jinheM punaH sthApita kara pAnA sampUrNa deza aura sarakAra ke samakSa cunautI hai| isa bhUkampa kA kendra iNDoneziyA ke sumAtrA dvIpa ke pAsa samudra meM 10 kilomITara kI gaharAI meM batAyA gayA hai jisakI tIvratA bhArata meM rikTara skela para 8 evaM amerikA ke anusAra 8.9 nApI gaI hai| iNDoneziyA ke uttaravartI sumAtrA ke ekeha taTa se calA yaha tUphAna uttara meM mur3A aura hinda mahAsAgara meM aMDamAna dvIpa samUha taka phuNcaa| isa bhUkampa se sunAmI lahara paidA huI jisane zrIlaMkA, thAIlaiNDa, iNDoneziyA tathA bhArata meM jo tabAhI macAyI, vaha varNanAtIta hai| jo jahA~ thA vahIM mRtaprAya yA mRta par3A thaa| ghara TUTakara kahA~ gaye, patA hI nahIM claa| hajAroM samudrI nAveM baha gayIM / bhayaMkara jalaplAvana kI sthiti banI jise dekhakara kahA jA sakatA hai ki yaha prAkRtika vinAza lIlA thI jisane sabakucha lIla liyaa| 1964 meM alAskA meM Ae bhUkampa ke bAda kA yaha sabase bar3A bhUkampa thA jisane samudra meM 20 se 40 phuTa U~cI lahareM uThAyIM aura mIloM dUra taka jo kucha thA vaha samudra meM samA gyaa| jo bacA vaha yA to marA thA yA marane se bhI bar3I ApadA, vyAdhi se grasta thA / prasiddha bhUgarbhavid DaoN. janArdana negI ke anusAra 'sunAmI' zabda mUlataH jApAnI hai jisakA mUla nAma Tsunami TsunAmI hai / Tsu kA artha baMdaragAha tathA nAmI kA artha samudra hai| sunAmI lahareM Tsunami Waves vAstava meM samudra meM uThane vAlI vidhvaMsaka jvArIya (TAiDala) lahareM hotI haiM jinakI gati 750 ki.mI. pratighaMTe taka hotI hai| ye lahareM samudra meM 6.5 tIvratA se adhika kA bhUkampa Ane para hI paidA hotI haiM / samudra ke kinAroM para pahu~ca kara ye 12 se 30 mITara taka U~cI ho jAtI haiM jisase samudra kA stara lagabhaga 3 se 5 mITara Upara ho jAtA hai jisase taTavartI pradezoM meM bhayaMkara vidhvaMsa kI sthiti banatI hai / jyotiSavidoM ke anusAra pUrNimA ko samudrI lahareM bar3ha jAtI haiN| pUrNimA tithi ke dina jaba candramA pRthvI ke sarvAdhika nikaTa hotA hai taba samudra jala taTa para bIsa phuTa taka Age bar3ha jAtA hai| di. 26 disa. 04 ko saMyoga se pUrNimA hI thI jisane vidhvaMsa kI amAvasyA kA rUpa dhAraNa kara liyA thA / tamilanADu ke taTavartI tIna zahara kuDalUra, nAgapaTTinam aura velAMganI lagabhaga naSTa ho gaye haiN| 60 se adhika gA~voM kA nAmonizAna bhI nahIM bacA hai| kerala ke alappujhA aura kollama jile aura AMdhrapradeza ke kAkInAr3A aura jile ke 300 gA~va, pAMDicerI kA 100 ki.mI. laMbA samudrI taTa, aNDamAna-nikobAra dvIpa behada prabhAvita hue haiN| 8 dvIpoM ke sAgara meM samA jAne aura aneka dvIpoM ke janavihIna ho jAne kI khabareM haiN| aNDamAna ke eka dvIpa para eka mAnavIya prajAti ke mAtra 79 loga bace haiM jahA~ abhI eka baccI ne janma liyA hai, jisakA nAma 'sunAmI' rakhA gayA hai / yaha bhaviSya kI vaha kiraNa hai jo hameM batAtI hai prabala jijIviSA ke Age prabala pralaya ko bhI parAsta honA hI par3atA hai| kisI ne ThIka hI kahA hai 2 janavarI 2005 jinabhASita
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ indradhanuSa jaisI sataraMgI duniyA sahI salAmata hai| A~kheM ujar3a gaIM to kyA hai, sapanA sahI salAmata hai| hA~, jo calA gayA hai vaha AyegA nahIM, kintu jo baca gayA hai use sahejanA hai| jo mauta ke mu~ha se baca gaye haiM unheM jIvana jIne lAyaka banAnA hai tAki ve phira jIvana jIne kI ora pravRtta ho skeN| manuSya kI vizeSatA hai ki vaha duHkha ko kSaNika mAnakara sukha kI talAza karatA hai kintu yaha avasara sAmAnya nahIM balki asAmAnya hai| jaba hameM apanoM ke kAma AnA hai| hamAre deza ke gauravazAlI pradhAnamaMtrI DaoN.manamohanasiMha ne videzI sahAyatA kI pezakaza ko vinamratAparvaka asvIkAra kara rAhata evaM panarvAsa kI canautI ko dezavAsiyoM ke bharose svIkAra kiyA hai ata: yaha hamArA karttavya ho jAtA hai ki hama 'pradhAnamaMtrI rAhatakoSa' meM apanA adhikAdhika Arthika sahayoga bhijavAyeM tAki hamAre deza kI jijIviSA aura paropakAra bhAvanA ko saMbala mila ske| merA sampUrNa jainasamAja usakI samasta sAmAjika saMsthAoM ke pratinidhiyoM se vinamra nivedana hai ki vaha apanI bhAmAzAhI chavi ko aura ujavala banAte hue isa rASTrIya vipadA/prAkRtika ApadA kI ghar3I meM sArthaka bhUmikA nibhAyeM aura apanA evaM apane samAja kA nAma rozana kreN| terApaMtha samAja kI ora se ikyAvana lAkha rupaye dAna kI ghoSaNA kI gaI hai| samAja ke anya ghaTakoM ko bhI isakA anukaraNa karanA caahie| jahA~-jahA~ paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava Ayojita hone vAle haiM vahA~-vahA~ pratidina eka bolI kA dhana bhI sunAmI lahara pIr3itoM ke nAma kiyA jAya to aneka TUTe-phUTe-ujar3e ghara basa sakate haiN| ina mahotsavoM meM eka dAnapeTI 'sunAmI sahAyatA' ke nAma kI rakhI | jaina aura jainatva kI ahiMsA, jIvadayA, paropakAra, karUNA, dAnazIlatA meM eka svarNima pRSTha aura jur3egA, aisA merA vizvAsa hai| hamArA to mAnanA hai dekha yU~ vakta kI dahalIja se TakarA ke na gir| rAste baMda nahIM socane vAloM ke lie| DaoN. surendra jaina 'bhAratI' phiTa rahane ke upAya D apanI vyasta dinacaryA meM se pratidina kama se kama paMdraha miniTa kA samaya apane lie avazya nikaaleN| yaha samaya Apa AtmavizleSaNa meM lgaayeN| 0 pAnI zarIra ke lie ati mahatvapUrNa hai ata: dinabhara meM khUba pAnI piyeN| yaha Apake zarIra se viSaile padArthoM ko nikAlakara zuddhikaraNa karatA hai| Apake patra disambara 2004 kA 'jinabhASita' aMka prApta huaa| sampAdakIya "dUradarzana para jinazAsana ke cIraharaNa kA doSI kauna?" AdyopAMta pddh'aa| sampAdaka mahodaya ne ubhayapakSoM kA samanvaya lekhanI ke dvArA prastuta kara ati prazaMsanIya kArya kiyA hai| sampAdaka mahodaya ne una sabhI pakSoM ke yathArtha parIkSaNa hetu jA~ca samiti banAye jAne kI bAta likhI hai, jo ki ucita hai| mujhe isa bAta kA aphasosa hai ki zithilAcAra para hamAre patrakAra jitanA likha rahe haiM, rukane kI bAta dUra kI hai, nita prati bar3ha hI rahA hai| samAja ke hara varga ko gambhIratA se vicAra kara kucha sArthaka kadama uThAnA caahie| bra. saMdIpa 'sarala' anekAnta jJAna mandira, zodha saMsthAna, bInA, mapra 0 kucha pala ciMtana ke lie nikaaleN| yaha Apako tanAvamukta to karegA hI, sAtha hI ApakI udAsI va AlasIpana ko bhI dUra bhagAne meM sahAyaka hogaa| 0 saphAI para saMpUrNa dhyAna deN| zarIra kI saphAI ke sAtha-sAtha rasoIghara kI saphAI para bhI vizeSa dhyAna deN| 0 apane pratidina ke bhojana meM viTAmina, khanija lavaNa va proTIna tatvoM se yukta padArthoM ko zAmila kreN| janavarI 2005 jinabhASita 3 .
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandIzvaradvIpa mar3hiyAjI : eka paricaya (yaha lekha taba likhA gayA thA, jaba mAnanIya paM. DaoN. pannAlAla jI sAhityAcArya jIvita the bhArata varSa ke kendra meM sthita jabalapura purAne aura naye madhyapradeza kA pramukha zahara hai| yahA~ kI vipula vanasaMpadA, aparimita jalarAzi aura aitihAsika pRSThabhUmi isa nagara kI pragati kA pramukha kAraNa rahI hai| svataMtratA saMgrAma meM agraNI tripurI kAMgresa kI krIDAsthalI tathA bauddhika, dhArmika aura sAMskRtika dharAtala para do-do vizvavidyAlaya ke pITha aura aneka sAhityika gatividhiyoM ne isa nagara ko sahI rUpa meM 'saMskAradhAnI' banAyA hai / yahAM jaina dharma ke lagabhaga cAlIsa hajAra anuyAyI aura lagabhaga 24 digambara jainamaMdira vidyamAna haiN| zahara se 7 kilomITara dUra puravA aura tripurI ke bIca eka choTI sI pahAr3I hai, jo dharAtala se 300 phITa U~cI hai / pisanahArI kI mar3hiyA isI pahAr3I para haiN| isake pArzva meM madanamahala kI pahAr3iyA~ bhI haiN| isa pisanahArI kI mar3hiyA ko lekara eka janazruti hai ki jabalapura nagara kI purAnI bastI gar3hA meM eka vidhavA mA~ rahatI thii| vaha ATA pIsakara apanA nirvAha karatI thI / eka dina usane jaina muni kA upadeza sunA / upadeza sunakara usane tabhI mana meM eka jaina maMdira kA nirmANa karane kA saMkalpa kara liyaa| jisane jIvana meM dUsaroM ke samakSa kabhI hAtha nahIM pasArA vaha maMdira ke lie dUsaroM se bhikSA kaise maaNgtii| ataH usane saMkalpa kara liyA ki zrama dvArA dhana saMgraha karake maMdira nirmANa karAnA hai| isa saMkalpa kA saMbala lekara vaha dina rAta zrama karane meM juTa gayI aura taba eka dina vaha AyA jaba maMdira taiyAra ho gyaa| eka nirdhana asahAya abalA ke pAsa itanI pU~jI kahA~ thI, jisase vaha svarNa kalaza car3hA pAtI / taba usa puNyazAlI ne apanI cakkI ke donoM pATa zikhara meM cinavA diye| jina pAToM ne use jIvana meM roTI dI, jina pAToM ne usake saMkalpa ko mUrta rUpa diyA, ve hI usakI ekamAtra pU~jI the| bhagavAna lie usane apanI samagra pUMjI samarpita kara dii| tabhI se isa kSetra kA nAma 'pisanahArI kI mar3hiyA' ho gayA / pahAr3I para bane jina maMdiroM meM siMhAsana pITha para utkIrNa pratiSThA saMvat 1587 ina maMdiroM kI prAcInatA kI udghoSaNA karatA hai| pahAr3I para sthita sabhI jina maMdiroM ke unnata zikhara aura unake Upara laharAtI dhvajAyeM barabasa hI hamArA 4 janavarI 2005 jinabhASita munizrI kSamAsAgara jI mana AkarSita kara letI haiN| yahA~ para banAyI gayI caubIsI lagabhaga cauMtIsa - paiMtIsa varSa purAnI hai / parvata kI talahaTI ke prAMgaNa meM banA 'brAhmI vidyA Azrama' AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke zubhAzISa se san 84 meM sthApita huA / yahA~ rahakara brahmacAriNI bahineM apane jIvana ko saMyama se sa~vAratI aura adhyayana ciMtana, manana se use paripakva banAtI haiN| jainadharma / darzana meM niSNAta hokara sAre deza meM bhramaNa karake yathAzakti dharmaprabhAvanA karatI haiM aura AcArya mahArAja kI zrIkRpA se AryikApada prApta svapara kalyANa karatI haiN| yahIM pUjya gaNezaprasAdajI varNI kI preraNA se sthApita 'varNIguru kula' aura 'vratIAzrama' bhI ullekhanIya hai / gurukula meM rahakara yuvA jaina eka sAtha baiThakara dharmakA adhyayana karate haiM aura sadAcAra kA pAlana karate haiN| vartamAna DA. paNDita pannAlAla jI sAhityAcArya ke sAmIpya meM rahakara lagabhaga dasa-bAraha yuvA adhyayanarata haiM / vratI Azrama meM bhI tyAgI - vratI janoM ke lie AvAsa, bhojana aura adhyayana kI suvidhAyeM upalabdha haiN| vidyAsAgara zodha saMsthAna kI sthApanA san 84 meM huI thI / eka samRddha lAibrerI aura gaNitazAstra ke prophesara zrI lakSmIcaMda jI jaina kA nirdezana isa saMsthAna ko prApta hai / bhAratavarSIya digambara jaina prazAsanika saMsthAna kI sthApanA kuNDalapura (damoha) ma.pra. meM mahAvIrajayantI 1992 ke avasara para AcArya mahArAja ke sAnnidhya meM huI / usakA saMcAlana jabalapura ke isI mar3hiyAjI kSetra meM ho rahA hai| yaha eka abhinava prayoga hai| isa saMsthAna meM pratibhAzAlI jainachAtroM ko prazAsanika sevAoM meM praveza ke lie prazikSita karane kA uddezya hai| isake sAtha hI praveza lene vAle yuvAoM meM mAnavIyatA aura vyasanamukta ahiMsaka jIvanazailI kA bIjAropaNa karanA bhI isa saMsthAna kA uddezya hai / pANDuka - zilA- prAMgaNa jo mar3hiyA jI kSetra ke sAmane sthita hai, isa saMsthAna ke saMcAlana kI bhUmi bnegaa| chAtrAvAsa kA nirmANa bhI yahIM hogaa| yaha pANDukazilA- prAMgaNa san meM hue paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava meM bhagavAna janmAbhiSeka kI bhUmi rahA aura 1993 meM bhI aitihAsika nandIzvaradvIpa - racanA, paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava tathA 1958
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMca gajaratha mahotsava meM bhagavAna ke janmAbhiSeka ke lie cunA gayA hai| yahA~ isa pAvana bhUmi kA vaiziSTya aura saubhAgya hai| Agama meM nandIzvara dvIpa pratyakSa hone se isa pRthvI maNDala kI saMracanA to sarvavidita hai, parantu asIma loka meM sudUra kSitija ke usa pAra phailA huA adbhuta ajJAta loka yogiyoM kI sUkSma dRSTi meM hI A pAtA hai| jaina, bauddha aura vaidika Adi sabhI darzanakAroM ne loka ke bAbat apane-apane DhaMga se bahuta kucha kahA hai| Adhunika vaijJAnika bhI isa ajJAta jagata ke anveSaNa meM lage haiM / jainadarzana meM niSNAta bhUgolavettA AcArya bhagavantoM ne kahA hai ki ananta AkAza ke bIca sthita anAdi-anidhana aura akRtrima loka hai, jo tIna bhAgoM meM vibhakta hai| madhyaloka jo asaMkhyAta dvIpa aura samudroM se yukta hai, manuSya aura anya choTe-bar3e jIvoM kA zaraNasthala hai / asIma U~cAiyoM para sthita Urdhvaloka daivI sampadA se bharA par3A hai, aura nIce atala gaharAI meM pIr3A se jhulasatA naraka hai| ina sabakI satyatA para praznacihna lagAnA jitanA AsAna hai, zAyada inakI saccAI ko jAna pAnA utanA hI muzkila hai| madhyaloka ke asaMkhyAta dvIpasamudroM meM prathama jambUdvIpa hai, jisake eka hisse meM hamArA bhAratavarSa hai / mAno eka vizAla kainavAsa para kisI ne eka bindu rakha diyA ho / jambUdvIpa se Age jAkara sAta samudra aura chaha mahAdvIpa pAra karane para AThavA~ mahAdvIpa nandIzvara hai, jahA~ devasRSTiyA~ nirantara vibhinna utsavoM ke avasara para utaratI aura jinamandiroM divyapUjA aura arcanA meM lIna rahatI haiN| isa mahAdvIpa kA vistAra lagabhaga eka sau tresaTha karor3a caurAsI lAkha yojana hai| isa samUce dvIpa para cAroM dizAoM meM hara dizA ke madhya meM Dhola ke samAna gola AkRtivAlA aJjanagiri nAmakA eka-eka parvata apanI zyAma nIla varNa vAlI AbhA bikheratA zobhita hotA hai| Apa dekhanA cAheM to parvata kI cAroM dizAoM meM lagabhaga eka-eka lAkha yojana jAkara dekheM ki vApikAyeM kitanI sundara haiN| pUrva dizA meM jAne para nandA, nandavatI, nandottarA aura nandiSeNA vApikAyeM hai / dakSiNa kI ora jAiye to arajA, virajA, gatazokA aura vItazokA nAma kI vApikAyeM dikhane lagatI haiN| pazcima dizA meM Age bar3hiye, ye rahIM vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI aura aparAjitA vaapikaayeN| ye rahIM uttara dizA meM ramyA, ramaNIyA, suprabhA aura sarvatobhadrA vaapikaayeN| saba ora phailI prakRti kA saundarya kitanA adbhuta hai| eka hajAra yojana avagAhanA vAlI ina vApikAoM kI athAha jalarAzi barabasa hI mana ko mohita kara letI haiN| pratyeka vApI ke cAroM ora azoka, saptaccha, campaka aura AmravRkSoM se pallavita aura puSpita vanoM kA saurabha havAoM meM mAno rasa hI bhara detA hai| isa taraha dvIpa ke pratyeka dizA meM cAra vApikAyeM ora solaha vana haiN| cAroM dizAoM meM solaha vApikAyeM aura causaTha vana haiN| itanA hI nahIM hara vApikA ke bIca eka phenila dugdha sA dhavala ujjvala dadhimukha parvata hai| pratyeka vApikA ke donoM koNoM para ugate sUraja kI lAlimA liye do ratikara parvata haiN| lagatA hai dekhate-dekhate thaka gaye Apa, caliye thor3A vizrAma kara lIjiye / sociye, isa taraha isa dvIpa meM pratyeka dizA meM eka aMjanagiri, cAra dadhimukha aura ATha ratikara parvata haiN| aMjanagiri sabase U~cA hai / mAniye, lagabhaga caurAsI hajAra yojana U~ce haiN| cAroM dizAoM meM kula milAkara cAra aMjanagiri, solaha dadhimukha aura battIsa ratikara parvata yAnI saba bAvana parvata hue| caliye, aba mana banA liijiye| ina parvatoM para bane bAvana bhavya jinapratimAoM se yukta bAvana akRtrima aura avinAzI jinamaMdiroM ke darzana kara leN| ye U~ce-U~ce maMdira sacamuca kitane U~ce haiN| inakI U~cAI pacahattara yojana hai| laMbAI sau yojana aura caur3AI pacAsa yojana hai / Ao, isake solaha yojana U~ce aura ATha yojana caur3e dvAra se bhItara praveza kreN| pUrA maMdira svarNamaya hai / vana, upavana, toraNa, vedikA, caityavRkSa, mAnastambha, zreSThamaNDapoM aura dasa prakAra kI dhvajAoM se zobhita haiN| abhiSeka, prekSaNikA, krIDAMgana saMgIta nATyagRhoM se yukta hai| dUradUra taka jhana jhana kI AvAja karane vAle ghaNTAoM ke samUha, havAoM meM saurabha bikherate bhavya dhUpadAna, ratnamayI siMhAsana, chatra, camara, tAlavyaMjana aura darpaNa kI zobhA adbhuta hai | vaha dekho dUra AkAza se sArasa, ha~sa, mora aura puSpaka Adi vimAnoM para ArUr3ha hokara devagaNa isa dvIpa meM utara rahe haiN| hAthoM meM divyaphala aura divyapuSpa Adi pUjA kI sAmagrI lekara Aye haiM / inake divya AbhUSaNoM, dhvajAoM aura vAditroM kI gU~ja se sArA AkAza camaka-damaka uThA hai / ye loga yahA~ hamezA prativarSa kI ASAr3ha, kArtika tathA phAlguna mAsa kI aSTamI se lekara pUrNimA taka nirantara janavarI 2005 jinabhASita 5
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka dizA meM do-do prahara taka nandIzvara Adi mahApUjAyeM / U~cAI para bane jinAlaya aura isa para 55 phITa U~ce gumbaja karate haiN| isa mahApUjA meM saudharma indra pramukha hotA hai| vahI aura svarNakalaza se zobhita 30 phITa U~cA zikhara isa sabhI pratimAoM kA abhiSeka karatA hai| zeSa sabhI indra taraha kula milAkara 121 phITa U~cA yaha gaganacumbI dvIpa abhiSeka aura pUjA meM saudharma indra kI madada karate haiN| ina advitIya hai| jinAlaya ke bhItarI bhAga kI parikramA paridhi sabhI kI deviyA~ ATha maMgaladravyoM ko dhAraNa karatI haiN| 304 phITa hai| jo saba tarapha 10 phITa caur3I hai| bAhara kA apsarAyeM bhaktibhAva se nRtya karatI haiM aura zeSa sAre deva parikramA patha lagabhaga 400 phITa kI paridhivAlA hai aura abhiSeka prekSaNikA meM khar3e hokara isa utsava ko dekhane | saba ora 15 phITa cauDA hai| ke lie Atura rahate haiN| ___ cAra dvAroM para atyanta sundara cAra toraNa zikhara haiN| __ pUjA hone para sabhI indra apane parivAra sahita sabhI Upara jAne vAlI saMgamaramara kI sIr3hiyoM ke donoM ora jinamandiroM kI parikramA karake DhAIdvIpa sambandhI pA~coM lagAI reliMga mana moha letI hai| jinAlaya ke bhItarI bhAga meru parvatoM kI cAroM dizAoM meM sthita assI bhavya jina meM 52 Dhola ke samAna AkRtivAle golAkAra parvatoM ko maMdiroM kI parikramA, pUjA, vandanAvidhi sampanna karate haiM aura vApisa svargaloka meM lauTa jAte haiN| yaha pUjA unake bar3I sUkSmatA se citrita kiyA gayA hai| cAroM praveza dvAroM sAtizaya puNya kA kAraNa banatI hai| hama cAheM to isa ke samakSa stambhoM para saMgamaramara para utkIrNa prathama tIrthaMkara nandIzvaradvIpa meM hara aSTAhnikA parva meM pUjA vandanA karake bhagavAna RSabhadeva, aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra, pramukha sAtizaya puNya arjita kara sakate haiN| AcArya kundakunda aura taponiSTha AcArya vidyAsAgara jI zrI digambara jaina atizaya kSetra pisanahArI maDhiyA, | mahArAja kI vItarAga chavi sacce deva-guru-zAstra ke prati jabalapura (ma.pra.) ke prAMgaNa meM navanirmita vizAla evaM anurAga jagAne meM sakSama haiN| bhavya naMdIzvaradvIpa-jinAlaya saMgamaramara aura grenAiTa se sajAyA gayA hai| lagabhaga eka sau dasa phITa vyAsa vAle gumbaja meM ___ isa samUcI racanA ko cAroM ora se AcchAdita karane eka bhI AdhAra stambha nahIM hai aura isa vizAla gumbaja ke vAlA manorama udyAna kRtrimatA ke bIca bhI prAkRtika sauMdarya nIce 132 jinabimba, 52 jinAlaya aura 5 sumeru parvatoM kA AbhAsa detA hai| lagatA hai kSaNabhara ko svarNa kI deharI kI saMracanA apane Apa meM adbhuta hai| jamIna se 26 phITa | para khar3e hokara hamane samUcA svarga hI dekha liyA ho| zItakAlIna ziviroM kA bhavya Ayojana zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera, jayapura dvArA prativarSa kI bhAMti isa varSa bhI mahAkavi jJAnasAgara chAtrAvAsa meM zItakAlIna avakAza meM vibhinna ziviroM kA Ayojana kiyA gyaa| jisake antargata prAtaH bI.DI.maNDala sAhaba dvArA yoga zikSaNa zivira, zrI dineza gaMgavAla dvArA vAstu zikSaNa zivira evaM zrI rAdhAballabha dvArA saMskRta saMbhASaNa kA abhyAsa karAyA gyaa| sAtha meM zArIrika vikAsa ke lie krIr3A pratiyogitA kA bhI Ayojana kiyA gyaa| isa taraha 25 disaMbara 2004 se 02 janavarI 2005 taka Ayojita ziviroM meM saphala samApana evaM paraskAra vitaraNa saMsthAna ke koSAdhyakSa zrI RSabha jI jaina, saMsthAna ke adhiSThAtA zrI paM. ratanalAla jI bainAr3A evaM upa adhiSThAtA zrI rAjamala jI begasyA dvArA kiyA gyaa| 'paM. manoja zAstrI bhagavAM' gayA nagara meM abhUtapUrva dharma prabhAvanA parvarAja pardUSaNa meM zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna sAMgAnera se padhAre vidvAna paM. prakAzacandra jI pahAr3iyA evaM viduSI zrImatI pahAr3iyA dvArA dazadharma, tattvArthasUtra iSTopadeza kA rasAsvAdana karAyA gyaa| samAja meM pahAr3iyA jI kI bhUri-bhUri prazaMsA huii| samAja ne saMsthAna ko 1 lAkha 16 hajAra rupaye sahayoga rAzi bheMTa kii| 6 janavarI 2005 jinabhASita
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjana vidhi siddhAntAcArya paM. hIrAlAla jI zAstrI pUjana kA artha aura bheda prArthanA karanA ki he! deva, sadA tere caraNoM meM merI bhakti jinendradeva, guru, zAstra, ratnatraya dharma Adi kI ArAdhanA, banI rahe, sarvaprANiyoM para maitrI bhAva rahe, zAstroM kA abhyAsa upAsanA yA arcA karane ko pUjana kahate haiN| AcArya vasunandi ho, guNI janoM meM pramoda bhAva ho, paropakAra meM manovRtti ne pUjana ke chaha bheda ginAkara usakA vistRta vivecana rahe, samAdhimaraNa ho, mere karmoM kA kSaya aura du:khoM kA kiyA hai| (dekho, zrAvakAcAra saMgraha bhAga 1 pRSTha 464- | anta ho, ityAdi prakAra se iSTa prArthanA karane ko pUjA phala 476, gAthA 381 se 493 tk)| chaha bhedoM meM eka sthApanA kahA gayA hai| (dekho, zrA.saM. bhAga 1 pRSTha 180 Adi, pUjA bhI hai| sAkSAt jinendradeva yA AcAryAdi gurujanoM ke zloka 496 Adi) abhAva meM unakI sthApanA karake jo pUjA kI jAtI hai use pUjA phala ke rUpa meM diye gaye nimna zlokoM se eka sthApanA pUjA kahate haiN| yaha sthApanA do prakAra se kI jAtI | aura bhI tathya para prakAza par3atA hai| vaha zloka isa prakAra hai, tadAkAra rUpa se aura atadAkAra rUpa se| jinendra kA jaisA zAnta vItarAga svarUpa paramAgama meM batAyA gayA hai, prAtarvidhistava padAmbujapUjanena, tadanusAra pASANa, dhAtu Adi ko mUrti banAkara pratiSThA madhyAhnasannidhirayaM munimaannen| vidhi se usameM arhantadeva kI kalpanA karane ko tadAkAra sAyaMtano'pi samayo mama deva, sthApanA kahate haiN| isa prakAra se sthApita mUrti ko lakSya yAyAnnityaM tvdaacrnnkiirtnkaamiten|| karake, yA kendra-bindu banAkara jo pUjA kI jAtI hai, use (zrA.saM. bhAga 1 pRSTha 185 zloka 529) tadAkAra sthApanA pUjana kahate haiM? isa prakAra ke pUjana ke arthAt - he deva, merA prAta:kAla tere caraNoM kI pUjA lie AcArca somadeva ne prastAvanA, purAkarma, sthApanA, se, madhyAhnakAla munijanoM ke sanmAna se aura sAyaMkAla tere sannidhApana, pUjA aura pUjA-phala ina chaha kartavyoM kA AcaraNa ke saMkIrtana se nitya vyatIta ho| karanA Avazyaka batAyA hai? yathA pUjA-phala ke rUpa meM diye gaye isa zloka se yaha bhI prastAvanA purAkarma sthApanA snnidhaapnm| dhvani nikalatI hai ki prAta:kAla aSTa dravyoM se pUjana pUjA pUjAphalaM ceti SaDvidhaM devsevnm|| karanA paurvAhvika pUjA hai, madhyAhnakAla meM munijanoM ko (zrAvakAcAra saMgraha bhAga 1 pRSTha 180 zloka 495) AhAra Adi denA mAdhyAhvika pUjA hai aura sAyaMkAla ke pUjana ke samaya jinendra-pratimA ke abhiSeka kI taiyArI | samaya bhagavada-gaNa kIrtana karanA aparAhika pajA hai| isa karane ko prastAvanA kahate haiN| jisa sthAna para arhadvimba | vidhi se trikAla pajA karanA zrAvaka kA parama kartavya hai ko sthApita kara abhiSeka karanA hai, usa sthAna kI zuddhi | aura sahaja sAdhya hai| karake jalAdika se bhare hue kalazoM ko cAroM ora koNoM / ukta vivecana se spaSTa jJAta hotA hai ki AhvAnana, meM sthApanA karanA purAkarma kahalAtA hai| ina kalazoM ke | sthApana aura sannidhIkaraNa kA ArSamArga yaha thA, para usa madhyavatI sthAna meM rakhe hue siMhAsana para jinabimba ke | mArga ke bhUla jAne se loga Ajakala yadvA tadvA pravRtti sthApana karane ko sthApanA kahate haiN| ye vahI jinendra haiM, karate hue dRSTigocara ho rahe haiN| yaha vahI siMhAsana hai, yaha vahI sAkSAt kSIrasAgara kA jala | tadAkAra sthApanA ke abhAva meM atadAkAra sthApanA kalazoM meM bharA huA hai, aura meM sAkSAt indra banakara bhagavAn | kI jAtI hai| atadAkAra sthApanA meM prastAvanA, parAkarma kA abhiSeka kara rahA hU~, isa prakAra kI kalpanA karake Adi nahIM kiye jAte, kyoMki jaba pratimA hI nahIM hai, to pratimA ke samIpastha hone ko sannidhApana kahate haiN| abhiSeka Adi kisakA kiyA jAyagA? ataH pavitra puSpa, arhatpratimA kI AratI utAranA, jalAdika se abhiSeka pallava, phalaka, bhUrjapatra, sikatA, zilAtala, kSiti, vyoma karanA, aSTadravya se arcA karanA, strota par3hanA, ca~vara DhoranA yA hRdaya meM arhantadeva kI atadAkAra sthApanA karanI caahie| gIta, nRtya Adi se bhagavadbhakti karanA yaha pUjA nAma kA vaha atadAkAra sthApanA kisa prakAra karanI cAhie, isakA pA~cavoM kartavya hai| jinendra-bimba ke pAsa sthita hokara iSTa | varNana AcArya somadeva ne isa prakAra kiyA hai - - janavarI 2005 jinabhASita 7
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhannatanumadhye dakSiNato gaNadharastathA pshcaat| sarvasAdhAraNa meM nAnA prakAra ke sandeha bhI utpanna hoNge| zrutagI: sAdhustadanu ca puro'pi dRgvgvRttaati|| (zrA.saM. bhAga 1 pRSTha 464 gAthA 385) (448) yadyapi AcArya vasunandikA atadAkAra sthApanA na karane bhUrje, phala ke sicaye zilAtale saikate kSitau vyomni| ke viSaya meM tarka yA dalIla hai to yukti-saMgata, para hRdaye ceti sthApyAH smysmaacaarvedibhirnitym|| huMDAvasarpiNI kA ullekha kisa AdhAra para kara diyA, yaha (449) kucha samajha meM nahIM AyA? khAsakara usa dazA meM, jaba ki (dekho zrA.saM. bhAga 1 pRSTha 173) unake pUrvavartI AcArya somadeva bahuta vistAra ke sAtha arthAt - bhUrjapatra Adi pavitra bAhya vastu meM yA hRdaya usakA pratipAdana kara rahe haiN| phira eka bAta aura vicAraNIya ke madhya bhAga meM arhanta ko, usake dakSiNa bhAga meM gaNadhara hai ki kyA paMcama kAla kA hI nAma huMDAvasarpiNI hai, yA ko, pazcima bhAga meM jinavANI ko, uttara meM sAdhu ko aura prAraMbha ke cAra kAloM kA nAma bhI hai| yadi unakA bhI nAma pUrva meM ratnatraya rUpa dharma ko sthApita karanA caahie| yaha hai, to kyA caturthakAla meM bhI atadAkAra sthApanA nahIM kI racanA isa prakAra hogI - jAtI thI? yaha eka prazna hai, jisa para ki vidvAnoM dvArA ratnatrayadharma vicAra kiyA jAnA Avazyaka hai| sAdhu arhantadeva gaNadhara umAsvAmizrAvakAcAra, dharmasaMgraha zrAvakAcAra aura jinavANI lATIsaMhitA meM pUjana ke pA~ca upacAra batalAe haiM- AvAhana, isake pazcAt bhAvAtmaka aSTadravya ke dvArA kramazaH sthApana, sannidhikaraNa, pUjana aura visrjn| ina tInoM hI deva, zAsra, guru aura ratnatraya dharma kA pUjana kre| tathA zrAvakAcAroM meM sthApanA ke tadAkAra aura atadAkAra bheda na darzanabhakti, jJAnabhakti, cAritrabhakti, paMcagurubhakti, siddhabhakti, karake sAmAnya rUpa se pUjana ke ukta pA~ca prakAra batalAye AcAryabhakti aura zAntibhakti kre| AcArya somadeva ne haiN| phira bhI jaba somadeva-prarUpita ukta chaha prakAroM ko ina bhaktiyoM ke svataMtra pATha diye haiN| zAntibhakti kA pATha sAmane rakhakara ina pA~ca prakAroM para gambhIratA se vicAra isa prakAra hai - karate haiM, taba sahaja meM hI yaha niSkarSa nikalatA hai ki ye bhvduHkhaanlshaantidhrmaamRtvrssjnitjnshaantiH| pA~coM upacAra atadAkAra sthApanA vAle pUjana ke haiM, kyoMki zivazarmAstravazAntiH zAntikaraH staajinHshaantiH|| atadAkAra yA asadbhAvasthAnA meM jinendra ke AkAra se (481, zrA.saM.-bhAga 1, pRSTha 178) rahita aise akSata- puSpAdi meM jo sthApanA kI jAtI hai, use yaha pATha vartamAna meM pracalita zAntipATha kI yAda dilA atadAkAra yA asadbhAva sthApanA kahate haiN| akSata-puSpAdi rahA hai| meM jinendradeva kA saMkalpa karake 'he jinendra, atra avatara, uparyukta tadAkAra aura atadAkAra pUjana ke nirUpaNa kA avatara' uccAraNa karake AhvAnana karanA, 'atra tiSTha tiSTha' gaMbhIratApUrvaka manana karane para spaSTa pratIta hotA hai ki bolakara sthApana karanA aura 'atra mama sAnnihito bhava' vartamAna meM donoM prakAra kI pUjana-paddhatiyoM kI khicar3I kahakara sannidhikaraNa karanA Avazyaka hai| tadanantara jalAdi paka rahI hai, aura loga yathArtha mArga ko bilakula bhUla gaye dravyoM se pUjana karanA cauthA upacAra hai| punaH jina akSata puSpAdi meM jinendradeva kI saMkalpapUrvaka sthApanA kI gaI hai niSkarSa- tadAkAra pUjana dravyAtmaka aura atadAkAra una akSata-puSpAdi kA avinaya na ho, ataH saMkalpa se hI pUjana bhAvAtmaka hai| gRhastha suvidhAnusAra donoM kara sakatA visarjana karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai| isa prakAra hai| para AcArya vasunandi aura guNabhUSaNa isa atadAkAra sthApanA meM yaha paJca upacAra sughaTita evaM susaMgata haMDAvasarpiNIkAla meM atadAkAra sthApanA kA niSedha karate ho jAte haiM isa kathana kI puSTi pratiSThA dIpaka ke nimnhaiN| ve kahate haiM ki loga yoM hI kuliMgiyoM ke yadvA-tadvA | likhita zlokoM se hotI haiupadeza se mohita ho rahe haiM, phira yadi aisI dazA meM sAkArA ca nirAkArA sthApanA dvividhA mtaa| arhanmatAnuyAyI bhI jisa kisI vastu meM apane iSTa deva kI akSatAdinirAkArA sAkArA prtimaadissu||1|| sthApanA kara usakI pUjA karane lageMge, to sAdhAraNa logoM AhvAnaM pratiSThAnaM sannidhIkaraNaM tthaa| se vivekI logoM meM koI bheda na raha skegaa| takhA pUjA visarjanaM ceti nirAkAre bhavediti // 2 // 8 janavarI 2005 jinabhASita
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkAre jinabimbe syAdeka evopcaarkH| sa cASTavidha evoktaM jl-gndhaaksstaadibhiH||3|| artha- sthApanA do prakAra kI mAnI gaI hai| sAkArasthApanA aura niraakaarsthaapnaa| pratimA Adi meM sAkAra sthApanA hotI hai aura akSata-puSpAdi meM nirAkAra sthApanA hotI hai| nirAkAra sthApanA meM AhvAnana, sthApana, sannidhIkaraNa, pUjana aura visarjana ye pA~ca upacAra hote haiN| kintu sAkAra sthApanA meM jala, gandha, akSata Adi aSTa prakAra ke dravyoM se pUjana karane rUpa eka hI upacAra hotA hai| __ina saba pramANoM ke prakAza meM yaha spaSTa jJAta hotA hai ki vartamAna meM jo pUjana-paddhati cala rahI hai, vaha sAkAra aura nirAkAra sthApanA kI mizrita paripATI hai| vivekI janoM ko ukta AgamamArga se hI pUjana karanA caahie| ataeva nirAkAra pUjana ke visarjana meM AhUtA ye purA devA' ityAdi zloka na bolakara 'saMGkalpita jinendrAn visarjayAmi' itanA mAtra bolakara puSpa-kSepaNa karake visarjana karanA caahie| kramazaH zrAvakAcAra saMgraha (cartutha bhAga) se sAbhAra samyaktvavarddhinI jJAna pratiyogitA kA pariNAma parvAdhirAja paySaNa 2004 ke upalakSya para zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera dvArA prakAzita samyaktva varddhinI jJAna pratiyogitA Ayojita kI gayI thii| jisameM lagabhaga 4000 pratiyogiyoM ne utsAhapUrvaka liyA thaa| jisameM prathama sthAna-ghaMsaura kI bahina prajJA jaina, dvitIya sthAna-saMdIpa kumAra jaina, nalavAr3I (AsAma), tRtIya sthAna-rAkeza jaina, kuluvA (ma.pra.) ne prApta kiyA hai| sAMtvanA puraskAra 100 logoM ko diyA gyaa| pratiyogitA ke uttara isaprakAra haiM 1. mAghavadI 14 2. AtmajJAna se 3. icchAnirodha se 4. zrAvaNa badI 1 5. nArada 6. mAMgItuMgI 7. giranAra jI se 8. kamalAvatI 9. kanakamatI 10. nAbhirAya va bAhubalI 11. inameM se koI nahIM 12. AcArya samantabhadra 13. kundalatA 14. AcArya 15. balabhadra 16. dhyAna 17. rAjula 18.458 19. vijayA seThAnI 20.64 21. basaMtatilakA 22. AcArya pUjyapAda 23. kulabhUSaNa-dezabhUSaNa 24. kamalotsavA 25. AcArya akaMlaka 26. muni bhIma 27. gupti-sugupti 28. sanatakumAra cakravartI 29. brahmacaryANuvrata 30. pradyumna kumAra 31 samudradatta seTha 32. bhAmaNDala 33. candramati 34. 3 palya 35. madAlasA 36. anaMgasarA 37. kubera 38. AlApaddhati 39. 6 veM meM 40. napuMsaka liGga 41. AgarA 42. AcArya jJAnasAgara jI 43. vaikriyika 44. naukarmAhAra 45. AkAza dravya 46. 12 veM taka 47. jabalapura 48. sudhAsAgara jI 49. sammUrchana janma 50. ekendriya jIva 51. dharmadhyAna 52. kavi dyAnatarAya 53. droNagira jI 54. jayapura 55. guNAvA jI 56. 19 57. hastinApura 58.2 59. zravaNabelagolA 60. gajapura 61. kezorAyapATana 62. paM.banArasIdAsa jI 63. 1 64. chahaDhAlA 65. siddhacakra 66. pA~cave svarga taka 67. svayaMbhUramaNadvIpa 68. 45 lAkha yojana 69. ur3IsA 70.3 71. 1995 72. ajamera 73.5 indriya 74. somAsatI 75. navadhAbhakti 76. zeraparyAya meM 77. sumerU parvata 78. per3a 79. tatvArthasUtra 80. AlApapaddhati .81. bhaktAmara strota 82. jhUTha 83. oma 84.3 85. dIpAvalI 86. ravIndra jaina 87. kezariyA 88. trizalAdevI 89. 12 90.357 91. vigrahagati meM 92.170 93.8 varSa antarmuhUMta 94. anuprekSA 95. zvAsocchavAsa 96. pRthaktva vitarka 97.70 kor3Akor3I 98. pAThazAlA 99.3 100. vAtsalya 101. caraNAnuyoga 102.AcArya jJAnasAgara 103. 10 akTUbara, 1946 104.525 dhanuSa 105. koI bhI nahIM 106. saudharmendra 107. kuNDalapura (vaizAlI) 108. kuNDalapura ...bra.bharata jaina janavarI 2005 jinabhASita 9:
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jala meM jIvatva : sArthaka kadama kA intajAra "jinabhASita" ke akTUbara 2004 ke aMka meM prakAzita zrI prabhunArAyaNa mizra kA lekha "jala socatA, anubhava karatA aura vyakta karatA hai" rocaka hai, lekina ise jala meM jIvatva kI siddhi ke lie prabhAvaka kadama mAnanA zAyada ucita na hogaa| isake lie abhI bahuta adhika zodha kI AvazyakatA hai| jala ke Upara isa prakAra ke aneka prayoga vizvabhara meM cala rahe haiM jinakA vistRta vivaraNa inTaranaiTa ke jarie AsAnI se prApta karA jA sakatA hai| inake mUla meM hai, yaha jAnanA jarUrI hai| kyA pratyeka sajIva aura nirjIva ke cAroM ora eka vidyuta cumbakIya kSetra hotA hai jise Aura yA AbhAmaNDala bhI kahate haiN| sajIva aura nirjIva ke AbhAmaNDala meM eka mUlabhUta antara pAyA jAtA hai| sajIva kA AbhAmaNDala (vidyuta - cumbakIya kSetra) samaya ke sAtha-sAtha badalatA rahatA hai, jabaki nirjIva kA AbhAmaNDala sthira hotA hai| kirliyana phoTogrAphI dvArA inake citra bhI lie jA cuke haiN| sajIva (udAharaNa ke taura para manuSya) ke AbhAmaNDala meM parivartana hote rahane kA eka vizeSa kAraNa hai / manuSya jaisA socatA hai tathA jaisA vyavahAra karatA hai usI ke anurUpa usakA vidyuta-cumbakIya kSetra banatA - bigar3atA rahatA hai| jaise usake bhAva hoMge, usI ke anurUpa usakA vidyuta cumbakIya kSetra hogaa| isa vidyuta cumbakIya kSetra ko hama taijasa zarIra ke rUpa meM bhI grahaNa kara sakate haiN| cU~ki AbhAmaNDala kI prakRti vidyuta-cumbakIya hotI hai, ataH ye apane meM se bahuta maMda tIvratA ke phoTona kaNa bhI utsarjita karate rahate haiM, jo ki paudgalika hote haiN| eka vidyuta cumbakIya kSetra dUsare vidyuta cumbakIya kSetra para apanA prabhAva DAlate rahate haiM / jaba koI manuSya acche vicAroM ke sAtha kisI nirjIva (jaise-pAnI) ko le jA rahA hotA hai, to usa pAnI para eka vizeSa prakAra kI chApa chor3atA hai, jise Signature bhI kahA jAtA hai| yaha chApa kucha isa prakAra kI hotI hai, jisase pAnI ke vidyuta cumbakIya kSetra meM eka sundara citra bana ske| aura yadi koI bure bhAvoM se isa jala ko le jA rahA hai, to usa para kucha isa prakAra kI chApa banegI ki vaha kurUpa aura vikRta dikhe| ukta lekha meM kucha isa prakAra ke prabhAva kA hI varNana kiyA gayA hai| pAnI ke vidyuta-cumbakIya kSetra (AbhAmaNDala) para mAtra sajIva hI apanA prabhAva DAla sakate haiM, aisA nahIM hai| use kRtrima tarIke se bhI prabhAvita kiyA jA sakatA hai| eka 10 janavarI 2005 jinabhASita DA. anila kumAra jaina videzI kaMpanI ne eka upakaraNa banAyA hai, jisakA nAma rakhA hai - ekvA vorTeksa (Aqua vortex) / yaha maha~gA bhI nahIM hai / isameM mukhyata: spAirala AkAra kA kisI dhAtu kA pAipa hotA hai / yadi sAdhAraNa jala ko isa pAipa meM se pravAhita karAyA jAya, to unakI (kaMpanI kI) bhASA meM yaha jala jIvanta ho uThatA hai / kyoMki isa jala kA vidyuta-cumbakIya kSetra eka viziSTa AkRti prApta kara letA hai| isa jala meM UrjA kI mAtrA adhika ho jAtI hai tathA pIne ke bAda mana ko santuSTI detA hai| do jarmana vaijJAnikoM Wolfram tathA Theodor schwrak ne 'drop picture method ' dvArA alaga-alaga jala ke phoTo lie / sAdhAraNa jala meM mAtra chitare hue biMdu hI Aye, jabaki ekvA vorTeksa se prApta jIvanta jala kA suMdara sA citra aayaa| (citra saMlagna hai) / yadi isa jIvanta jala meM kucha azuddhi ho, to sundara AkRti vikRta hone lagatI hai / jaina darzana meM taijasa vargaNAoM kI vistRta carcA milatI hai / ina para acchI taraha vicAra karane para ukta sabhI prayogoM kA spaSTIkaraNa ho jAtA hai| taijasa-vargaNAoM dvArA kaI una bAtoM kI vyAkhyA bhI saMbhava hai jinakA pracalana bhAratIya paraMparAoM meM sadiyoM se calA A rahA hai aura unheM mAtra rUr3hI tathA avaijJAnika mAnakara chor3a diyA jAtA hai 1 eka nivedana- Aja ke vaijJAnika yuga meM yaha Avazyaka pratIta hone lagA hai, ki jaina loga apanI eka prayogazAlA sthApita kareM, jisameM vibhinna jaina mAnyatAoM ko prAyogika rUpa meM Ama logoM ko dikhAyA jA sake tathA jaina siddhAntoM kI vaijJAnikatA sthApita kI jA ske| digambara sampradAya meM paMca kalyANakoM, vidhAnoM aura cAturmAsoM meM kula milAkara anumAnata: sau karor3a rupaye prati varSa to kharca hotA hI hogaa| yadi nava nirmANa Adi ke kharce ko aura jor3a leM, to yaha rAzi kahIM kAphI adhika baitthegii| yadi isa rAzi kA sauvAM hissA isa dizA meM kharca kiyA jAye, to maiM samajhatA hUM ki vaha kahIM adhika sArthaka siddha hogaa| hama apanI Ane vAlI pIr3hI ko jaina siddhAMtoM ko pratyakSa prayogazAlA meM siddha karake dikhA sakeMge / zvetAmbara - mUrtipUjaka - sampradAya tathA terApaMthasampradAya meM isa prakAra ke kadama uThAye jA cuke haiN| yadi koI digambara santa isa kArya meM rUci dikhAye to yaha eka abhinandanIya kadama hogaa| SST, NEW BUILDING, ONGC, NAZIRA-785685 (ASSAM).
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtribhojana niSedha : vaijJAnika evaM Arogya mUlaka vizleSaNa prAcArya nihAlacaMda jaina zrAvaka kI pahacAna tIna bAtoM se hai-devadarzana, svaccha pratimAoM ke prasaMga meM chaThI pratimA rAtri bhukti tyAgI vastra se jala chAnakara pInA aura rAtribhojana tyaag| zrAvakoM | kI hotI hai| jisameM zrAvaka anna, anna pAna, khAdya, leha dvArA vratoM ke pAlana karane kA mUla uddezya hotA hai, ahiMsA | ina cAroM prakAra ke AhAra ko grahaNa nahIM karatA hai| dharma kI rakSA krnaa| annaM pAnaM, khAdyaM lehaM, nAznAti yo vibhaavryaam| sAgAra (zrAvaka) ho athavA anagAra (sAdhu) donoM sa ca rAtri bhukti virataH stvessvnukmpmaanmnaaH|| ko hI vratoM kI rakSA ke lie anastamita arthAt divA (ratnakaraNDa zrAvakAcAra ) bhojana nAmaka vrata kA pAlana karanA Avazyaka hai| svAmikArtikeyAnupekSAgata zrAvaka dharma meM kahA gayA sAgAre vA'nagAre vaa'nstmitmnnuvrtm| hai ki chaThI pratimAdhArI zrAvaka dAla, bhAta Adi khAdya, samastavrata rakSArthaM svara vyaMjana bhaassitm||' miSThAnna Adi svAda, caTanI Adi leha aura pAnI, dUdha, saMsAra meM vahI zrAvaka hai, vahI kRti aura buddhimAna hai zarabata Adi peya padArthoM kA rAtri meM bhojana na svayaM karatA jo tyAgapUrvaka vratAcaraNa meM jIvana vyatIta karatA hai| zrAvaka hai aura na hI dUsaroM ko karAtA hai| kyoMki vaha sabhIprakAra ke mUlaguNoM meM sthUla rUpa se rAtribhojana kA tyAga karanA, ke AraMbha kA tyAgI hotA hai| jo cauviMha pi bhojjaM rayaNIe Neva bhuNjdennaannii| anubhava aura Agama se siddha hai| zrAvaka ke vratoM kA ArohaNa uttarottara gyAraha pratimAoM ke anupAlana karane meM pAyaM bhuMjAvadi aNNaM, Nisivirao so have bhojjo||81||' hai| vratoM meM praveza rAtri bhojana niSedha se hI prApta hotA hai| rAtribhojana ke doSa prathama dArzanika pratimA meM annAdika sthUla bhojanoM kA tyAga kahA hai aura isameM rAtri ko auSadhIya rUpa jala ___ 1. rAtri meM nimnAMkita jIvana ke vyApArAdi aura kriyAeM varjanIya haiM phira rAtribhojana kyoM? Adi grahaNa kiyA jA sakatA hai| niSiddhamannamAtrAdi sthUla bhojya vrate dRshH| ___ a. sUkSma jaMtuoM kA samUha spaSTa aura aspaSTa dikhAI nahIM detA hai| na niSiddhaM jalAdyanna tAmbUlAdyapi vA nizi // 2 ___ba. koI vastu aMdhere meM spaSTa na dikhane se tyAgI vastu vastuta: pahalI pratimA ko dhAraNa karane vAlA zrAvaka ke khA lene kA doSa lagatA hai| avratI hai| isalie vaha pAkSika zrAvaka kahalAtA hai| kyoMki sa. sAdhu varga vicaraNa nahIM karate tathA rAtri meM deva va vaha vratoM ko dhAraNa karane ke pakSa meM rahatA hai| rAtribhojana guru pUjA nahIM kI jaatii| niSedha, jaina kula paraMparA se calI A rahI kula kriyA hai| da. saMyamI puruSa gamanAgamana nahIM krte| binA rAtribhojana tyAga ke kisI bhI vrata ko dhAraNa karane kA pakSa svIkAra nhiiN| sacamuca rAtribhojana niSedha vratoM ke i. zrAddhakarma snAna, dAna, Ahuti, yajJa Adi zubha evaM dhArmika kriyAeM rAtri meM varjanIya hotI haiN| aisI rAtri meM anuzIlana kA maMgalAcaraNa hai| kuzala puruSa bhojana nahIM karate haiN| 6. rAtri meM bhojana karane vAloM ke anivArya rUpa se hiMsA hotI hai| atyAga meM rAga bhAva ke udaya kI utkRSTatA hotI 2. rAtribhojana saMyama kA vinAza karane vAlA hotA hai| hai| jaise annagrAsa kI apekSA mAMsa grAsa khAne vAle ko kyoMki rAtri meM jIte jIvoM kI bhakSaNa kI saMbhAvanA rahatI adhika rAga hotA hai| ataH rAtri bhojI hiMsA kA parihAra hai aura isase khAne kI gRddhatA kA doSa lagatA hai| jo kaise kara skegaa| kRtrima prakAza meM sUkSma jIvoM kI utpatti / aharniza sadA khAyA karate haiM ve sIMga, pUMcha aura khura rahita ho jAtI hai, jo bhojya padArthoM meM anivAryataH mila jAte pazu hI haiN| haiN| aharniza bhojI puruSa rAga kI adhikatA ke kAraNa 3. bhAgyahIna, Adararahita nIca, kulahiM upjaahiN| avazya hiMsA karatA hai| 4 dukha aneka lahai sahI jo nizi bhojana khaahiN| - janavarI 2005 jinabhASita 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo kadAci mara manuSa hai, vikala aMga binu rUpa / alapa Ayu durbhaga akula, vividha roga dukha kUpa // (kisanasiMha kRta kriyA koSa ) 4. rAtri ke samaya yAni sUryAsta ke bAda aura sUryodaya ke pUrva bhojana karane vAle manuSya ko marakara usa pApa ke phala se ullU, kauA, bilAva, gIdha, saMvara, suara, sAMpa, bicchu, godha Adi nikRSTa pazu pakSI yoni meM janma lenA par3atA hai| mahAbhArata ke zAMtiparva meM naraka meM jAne ke cAra daravAje batAe gae / unameM pahalA rAtri ke samaya bhojana karanA kahA gayA hai| parastrIgamana, purAnA acAra, murabbA Adi khAnA aura jamIkaMda khAnA ye anya cAra bAtoM meM haiN| 5. rAtri meM vAtAvaraNa kA tApa, sUkSma jIvoM evaM aneka trasa jIvoM kI utpatti meM anukUlatA paidA karatA hai| ye sabhI jIva samudAya jarA sA havA kA jhoMkA lagane se dekhate hI dekhate mara jAte haiM aura unakA kalevara bhojana meM mila jAtA hai, aisI sthiti meM rAtribhojana kA tyAga na karane vAle ko mAMsa kA tyAgI kaise kahA jA sakatA hai, arthAt nahIM kahA jA sakatA I meM 6. bhojana pakate samaya pAka bhojya kI gaMdha vAyu phailatI hai, usa vAyu ke kAraNa una pAtroM meM aneka jIva Akara par3ate haiM / ataH dayAdharma pAlana karane vAle puruSoM ko, rAtribhojana ko viSa mile anna ke samAna mAnakara sadA ke lie tyAga kara denA caahie| rAtribhojana ke pApa se manuSya nIca kuloM meM daridrI ke rUpa meM utpanna hotA hai| usa pApa se aneka doSoM se paripUrNa rAga dveSa se aMdhI, zIla rahita, kurUpiNI aura dukha dene vAlI strI milatI hai| bure vyasanoM meM raMge hue putra aura kleza dene vAle bhAI baMdha milate haiN| vaha bhava-bhava meM daridrI, kurUpa, laMgar3A, kuzIlI, apakIrti phailAne vAlA, bure vyasanoM kA sevana karane vAlA, alpAyu vAlA, aMga bhaMga zarIra vAlA, durgatiyoM meM jAne vAlA, kumArgagAmI aura niMda hotA hai / ataH rAtri meM AhAra kA tyAga kara dene se vaha apanI iMdriyoM ko vazIbhUta karake saMyamI banatA hai / 7. jo puruSa sUrya ke asta ho jAne para bhojana karate haiM, una puruSoM ko sUrya drohI samajhanA caahie| jaisA ki dharma saMgraha zrAvikAcAra meM kahA gayA hai / yo mitre'staMgate rakte vidadhyAdbhojanaM jana / tad drohI sa bhavetpApaH zavasyopari cAzanam // 12 janavarI 2005 jinabhASita rAtribhojana niSedha : vaijJAnika dRSTikoNa sUrya prakAza pAcana zakti kA dAtA hai| jinakI pAcana zakti kamajora par3a jAtI hai, usake lie DAkTara kI yahI salAha hotI hai ki vaha dina meM halkA bhojana kre| usake lie rAtri meM bhojana karane kA niSedha kiyA jAtA hai| rAtri ke samaya hRdaya aura nAbhi kamala saMkucita ho jAne se bhukta padArtha kA pAcana gar3abar3a ho jAtA hai| bhojana karake so jAne para vaha kamala aura bhI saMkucita ho jAtA hai aura nidrA meM A jAne se pAcana zakti ghaTa jAtI hai| Arogya zAstra meM bhojana karane ke bAda tIna ghaMTe taka sonA svAsthya kI dRSTi se viruddha hai| sUrya ke prakAza meM nIle AkAza ke raMga meM sUkSma kITANu svataH naSTa ho jAte haiN| rAtri meM kRtrima prakAza jitanA teja hotA hai usI anupAta meM sUkSma ' jIvoM kI utpatti utanI hI adhika hotI hai jo bhojana meM gira jAte haiN| gira jAne se hiMsA kA pApa to lagatA hI hai sAtha hI aneka asAdhya roga peTa meM utpanna ho jAte haiM / sUrya ke prakAza meM alTrAvAyaleTa kiraNeM evaM avarakta lAla kiraNeM hotI hai, jisa prakAra eksa re mAMsa aura carma ko pAra kara pAtI hai| usI prakAra ukta donoM prakAra kI kiraNeM kITANuoM ke bhItara praveza kara unheM naSTa karane kI zakti rakhatI haiN| yahI kAraNa hai ki dina meM sUkSma jIvoM kI utpatti nahIM hotI hai| ukta donoM prakAra kI kiraNeM sUrya ke dRzya prakAza ke sAtha rahatI haiN| jaisA ki hama jAnate haiM ki oNksIjana prANa vAyu hotI hai jo zvAMsa lene meM lAbhakArI aura upayogI hai tathA kArbonika gaiseM hAnikAraka hotI haiN| vRkSa dina meM prakAza saMzleSaNa kI kriyA meM kArbonika gaisoM kA avazoSaNa karake oNksIjana gaisa kA utsarjana karate rahate haiM / isa prakAra dina meM paryAvaraNa zuddha aura svAsthyakara rahatA hai jabaki rAtri meM vRkSa kArbonika gaisoM ko manuSya kI bhAMti chor3ate haiM aura paryAvaraNa azuddha ho jAtA hai| ata: dina ke zuddha vAyumaMDala meM kiyA gayA bhojana svAsthyakara aura poSaNa 'yukta hotA hai| bhAratIya prAcIna graMthoM meM evaM vedoM meM sUrya ko bhagavAna kI saMjJA se upahRta kara usakI upAsanA kI jAtI hai| kaI loga jaina aura jainetara ravivrata, ravivAra ko karate haiN| kucha sUrya ko jalArpaNa karate haiM / yaha saba isalie kiyA jAtA hai ki sUrya rogahAraka zakti rakhatA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda zAstra ke Aloka meM : rAtribhojana niSedha | grahaNa kara letA hai| isakA bhI vaijJAnika kAraNa hai- prakAza kI saMpUrNa AMtarika parAvartana kI ghaTanA (Total internal aMgrejI meM eka prasiddha kahAvata hai- Deads of Dark reflection of light) ke kAraNa sUrya apane vAstavika ness are commited in the dark.arthAt kAle, anyAya aura atyAcAra ke kArya aMdhakAra meM hI kie jAte haiN| udayakAla se do ghar3I arthAt 48 minaTa pUrva hI pUrva dizA meM dikhane lagatA hai| vaha vAstavika sUrya nahIM hotA hai hamArI AtmA aura zarIra donoM kA saMbaMdha bhojana se hai| balki saMpUrNa AMtarika parAvartana kI ghaTanA ke kAraNa usakA zuddha aura sAtvika bhojana zuddha vicAra utpanna karatA hai AbhAsI pratibiMba dikhAI detA hai| isI prakAra vAstavika aura zarIra ko niroga rakhatA hai| bhojana ke lie cAra prakAra sUrya DUba jAne ke bAda bhI do ghar3I yA 48 minaTa taka kI zuddhi kahI gayI hai- dravya zuddhi, kSetra zuddhi, kAla usakA AbhAsI pratibiMba AkAza meM dikhAI detA rahatA zuddhi aura bhAva shuddhi| hai| sUrya ke isa AbhAsI pratibiMba meM dRzya kiraNoM ke sAtha jo bhI khAyA jAe yA piyA jAe vaha zuddha honA avarakta lAla kiraNe evaM alTrA vAyaleTa kiraNeM nahIM caahie| dravya zuddhi ahiMsA bhAva se AtI hai| jo bhojana hotI haiN| ve kevala sUryodaya ke 48 minaTa bAda AtI haiM hiMsA kAraNoM se yA hiMsA kArya se udbhUta hotA hogA vaha aura sUryAsta ke 48 minaTa pUrva hI samApta ho jAtI haiN| kabhI bhI zuddha nahIM ho sakatA hai| hiMsaka sAdhanoM jaise ukta kAraNa se do ghar3I sUryodaya ke pazcAta bhojana karane corI Adi se kamAyA gayA dhana aura usase banA bhojana kA vidhAna sunizcita kiyA gayA hai| kaise zuddha hogaa| usI prakAra akAla yA rAtri meM kiyA isI prakAra vaiSNava dharma meM sUrya grahaNa ke kAla meM gayA bhojana zuddha nahIM hotA hai| prakAza meM kiyA zuddha bhojana karane kA niSedha kiyA gayA hai| isakA bhI vaijJAnika bhojana sAtvika bhAvoM kA janaka hotA hai| pahalU hai| sUryagrahaNa ke samaya meM ukta donoM prakAra kI svAmI zivAnaMda jI eka paropakArI saMta hue hai jinhoMne adRzya kiraNoM kI anupasthiti dRzya prakAza meM rahatI hai| heltha eMDa DAiTa pustaka meM likhA hai "The evening ina donoM prakAra kI kiraNoM (inphrAreDa evaM alTrAvAyaleTa) meal should be light and eating very early. If possible take milk and fruits only before 7 pm. ke garma svabhAva ke kAraNa bhojana ko pacAne kI kSamatA No solid or liquid should be taken after sun hotI hai| kRtrima teja prakAza jaise soDiyama laiMpa, markarI set." (Page 260) laiMpa, Arka laiMpa se nikalane vAle prakAza kA yadi varNakrama rAtri zabda kA paryAyavAcI tamisrA hai| tamaH pUrNa hone dekheM to spaSTa hotA hai ki unameM bhI ye donoM prakAra kI se yaha tamisrA kahalAtI hai| tamaH samaya meM banA bhojana bhI kiraNeM nahIM pAI jAtI haiN| tAmasI hotA hai| astu sAtvika logoM ko tAmasa bhojana jaina dharma meM jamIkaMda ko akhAdya yA abhakSya kyoM sarvathA tyAjya hai| isalie rAtri ke samaya banAyA gayA batAyA gayA hai usakA bhI bar3A vaijJAnika kAraNa hai| jahA~ bhojana dina meM khAnA bhI sarvathA tAmasika hone se varjita sUrya kI kiraNeM nahIM pahu~ca pAtI vahA~ asaMkhyAta sUkSma hai| sAtvika AhAra kevala sUrya ke prakAza meM hI banAyA jIvoM kI utpatti ho jAtI hai| jamIna ke aMdara aMdhakAra meM huA aura grahaNa karane se sukha, satva aura bala kA pradAtA hone vAle, AlU, mUlI, arabI Adi kaMdamUloM meM asaMkhyAta hotA hai| ArogyadAtA sUrya ke prakAza meM dharma, artha aura sUkSma jIvoM kI utpatti ho jAne se unakA tyAga batAyA mokSa puruSArtha kiyA jAtA hai, jabaki kAma puruSArtha ke gayA hai| rAtri aMdhakAra yukta tAmasI huA karatI hai| usa lie rAtri hotI hai| samaya asaMkhyAta jIva svAbhAvika rUpa se utpanna hone ke kAraNa rAtribhojana kA niSedha kiyA gayA hai| divA bhojana kA vaijJAnika pahalU eka bAta aura anubhava meM AtI hai ki rogI kA roga ghar3I doya jaba dina car3he, pichalo ghaTikA doy| rAtri meM jyAdA takalIphadeha ho jAtA hai| rogI kA dina itane madhya bhojana kare, nizcaya zrAvaka soy|| AsAnI se vyatIta ho jAtA hai. lekina rAtri tAmasa hone (kisanasiMhakRta kriyAkoza-16) | ke kAraNa vaha roga ko bar3hA detI hai| dina sAtvika hotA hai, jo saccA zrAvaka hotA hai, vaha dina nikalane ke do jo roga meM phAyadA pahuMcAtA hai| ataH rAtri meM bhojana karanA ghar3A pazcAta tathA sUyAsta ke dA ghar3A pahala hA bhAjana | hAnikAraka hai| hamAre zarIra meM sAtvika, rAjasa evaM tAmasa - janavarI 2005 jinabhASita 13.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye tIna guNa pAe jAte haiN| inameM sAtvika guNa prAkRtika agnihoma ke phala ke samAna phala prApta hotA hai aura sadaiva hotA hai| jabaki rAjasa aura tAmasa vaikRtika yA vaibhAvika | sUryAsta ke bAda bhojana na karane vAlA ghara baiThe hI samasta pariNati vAle mAne gaye haiN| dina meM bhojana karane se prAkRtika tIrthayAtrAoM kA phala prApta karatA hai| sAtvika guNa kI vRddhi hotI hai| jisase puruSa meM jJAna, 5. yoga vaziSTha ke pUrvArddha zloka meM likhA hai ki jo buddhi, medhA, smRti, dhRti Adi guNoM kA vikAsa hotA hai rAtri ke samaya bhojana nahIM karatA vizeSa rUpa se caumAse meM tathA rAtri meM bhojana karane se tAmasa guNoM kI vRddhi hotI hai nahIM karatA usakI sabhI icchAeM isaloka aura paraloka meM jisase vyakti ke aMdara viSAda, adharma, ajJAna, Alasya pUrNa ho jAtI haiN| aura rAkSasI vRtti kA janma hotA hai| rAtri meM khAyA huA bhojana tAmasI pariNAmoM kA dAtA hotA hai| naktaM na bhojyedyastu cAturmAsye vishesstH| sarvakAmAnavApnoti hIhaloke paratra c| 108 / / vaidika aura vaiSNava dharma meM rAtribhojana niSedha 6. rAtribhojana niSedha ke sAtha-sAtha manusmRti meM jala chAnakara 1. jo madya pIte haiM, mAMsa bhakSaNa karate haiM, rAtri ke | pInA batAkara ina cAra bAtoM ko karaNIya mAnA haisamaya bhojana karate haiM tathA kaMda bhojana karate haiM, unake dRSTipUtaM nyasetpAdaM vastrapUtaM jalaM pivet| tIrthayAtrA karanA, japa-tapa karanA, ekAdazI karanA, jAgaraNa satya pUtaM vadedvAkyaM, manaH pUtaM samAcaret // karanA, puSkara snAna yA caMdrAyaNa vrata rakhanA Adi saba vyartha (manusmRti) hai| varSAkAla ke cAra mAsa meM to rAtribhojana karanA hI nahIM caahie| anyathA saikar3oM caMdrAyaNa vrata karane para bhI zuddhi isI prakAra araNyapurANa vaidika zAstra meM rAtri bhojana nahIM hotI hai| (RSIzvara bhArata vaidika darzana) ko mAMsa bhakSaNa ke tulya mAnA hai| upasaMhAra 2. vaidika graMtha yajurveda Ahika meM likhA hai buMdelakhaMDa meM "anthau' zabda kA prayoga sUryAsta ke pUrvAhne bhujyate devairmadhyAnhe Rssibhistthaa| pUrva bhojana karane ke lie prayukta kiyA jAtA hai| yaha aparAhne ca pitRbhiH sAyAhne daitya dAnavaiH // 24 // | aNathama zabda kA apabhraMza hai| jisakA artha hai anastamita svargavAsI devoM kA bhojana prAta:kAla, RSigaNa madhyAnha | yA rAtri bhojana kA tyaag| amitagati zrAvakAcAra meM likhA meM aura pitRgaNa dina ke tIsare pahara aparAnha meM bhojana | hai dina ke Adi aura aMta do-do ghaDI samaya ko choDakara karate haiM, jabaki rAkSasa aura daitya jana rAta ke samaya bhojana jo bhojana nirmala sUrya ke prakAza meM nirAkula hokara karate kiyA karate haiN| haiM ve mohAMdhakAra ko nAza kara Arhantya pada pAte haiN| rAtri saMdhyAyAM yakSarakSobhiH sadA bhuktkulodvh| meM bhojana tyAga se AdhA janma upavAsa meM vyatIta hotA hai| sarvabelAmatikramya rAtrau bhuktbhojnm||19|| jo rAtri bhojana nivRtti rUpa niyama na lekara, dina meM hI bhojana karate haiM unheM yadyapi kucha bhI phala prApta nahIM hotA 3. mArkaNDeya purANa meM spaSTa rUpa se sUrya ke asta ho para ve bhAvI janma divA bhojI kula meM pA sakate hai| jo jAne para pAnI pInA rUdhira pIne ke samAna aura anna khAnA ajJAnI puruSa rAtribhojana jIvoM ke lie sukhadAyI kahate mAMsa khAne ke samAna batAyA gayA hai| haiM, mAno ve agnizikhAoM ke madhya jalate hue vana meM astaM gate divAnAthe Apo rudhirmucyte| phaloM kI AzA rakhate haiN| jo loga puNyakArI dina ke annaM mAsaM samaM proktaM mArkaNDeya mhrssinnaa|| bhojana aura pApapUrNa rAtribhojana ko samAna kahate haiM ve (adhyAya 33, zloka 53) prakAza aura aMdhakAra ko samAna koTi meM parigaNita karate 4. skaMdhapurANa ke adhyAya sAta meM dina meM bhojana haiN| jo puNya kI AkAMkSA se dina meM upavAsa rakhakara rAtri karane vAle puruSa ko vizeSa puNya kA bhogya batAyA gayA meM bhojana karate haiM ve phala dene vAlI latA ko mAno bhasma kara rahe haiN| eka bhaktAzanAnnityamagnihotraphalaM bhvet| ahiMsAvrata rakSArthaM muulvrtvishuddhye| anastabhojino nityaM tIrthayAtrAphalaM bhjet|| nizAyAM varjayedbhuktimihAmutra ca duHkhdaam|| arthAt jo dina meM eka bAra bhojana karatA hai, use / upAsakAdhyayana 14 janavarI 2005 jinabhASita
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt ahiMsA vrata kI rakSA ke lie isa loka aura paraloka meM dukha dene vAle rAtribhojana kA tyAga kara denA caahie| mauna pUrvaka bhojana karane se tapa evaM saMyama kI vRddhi hotI hai aura bhojana ke prati lolupatA kama hotI hai| ataH vratI zrAvaka ko niyama se maunapUrvaka bhojana karanA caahie| isase usake svAbhimAna kI rakSA hotI hai aura use yAcanAjanita doSa nahIM lagatA / mauna pUrvaka bhojana karane se bhojana ke prati Asakti bhAva utpanna nahIM hotA hai / ataH zabdAtmaka dravyazruta kI vinaya rUpa pAlana hotA hai / isase mana aura vacana kI siddhi prApta hotI hai| isa prakAra na kevala adhyAtma evaM dhArmika dRSTi se apitu svAsthya aura Ayurveda zAstra ke pazcAta sAMyakAla ke bhojana ke eka prahara pazcAta zayana karanA cAhie anyathA ajIrNa Adi roga utpanna hote haiN| vivekI puruSoM ko rAtribhojana kA avazya parityAga kara denA caahie| saMdarbha 1. bhavyopadeza upAsakAdhyayana zrAvakAcAra bhAga tIna pRSTha 376 jarUra suneM santa ziromaNi AcAryaratna zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke AdhyAtmika evaM sAragarbhita pravacanoM kA prasAraNa 'sAdhanA cainala' para pratidina rAtri 9.30 se 10.00 baje taka kiyA jA rahA hai, avazya suneM / zrutajJAna praznAvalI pratiyogitA paramapUjya AcArya zrI 108 vidyAsAgarajI mahArAja ke AzIrvAda se zrImatI suzIlA pATanI (Ara. ke. mArbala) madanagaMja- kizanagar3ha, sulocanAdevI jayapura, uSA devI rArA AsAma, zobhAdevI rArA AsAma ke kuzala nirdezana meM akhila bhAratavarSIya digambara jaina mahilA saMgaThana dvArA AcArya jI ke dIkSA divasa ke avasara para zrutajJAna praznAvalI pratiyogitA kA Ayojana kiyA gyaa| bhautikatA ke isa yuga meM mahilAoM meM antarnihita dhArmika zakti ko vikAsazIla aura samunnata banAkara jainadharma kI prabhAvanA karanA isa pratiyogitA kA mukhya lakSya hai| isa pratiyogitA meM bhaktAmara stotra, sAmAnya jJAna, rakSA baMdhana, sAvana-bhAdrapada mAsa ke vratoM, dazalakSaNa dharma ke vratoM saMbaMdhita praznoM ke sAtha-sAtha vAsapUjya bhagavAna evaM AcArya zrI zAntisAgara jI ke jIvana saMbaMdhI praznoM ko samAyojita 2. lATI saMhitA pRSTha 5- vahI 3. vahI zloka 47 evaM 48 pRSTha 6- vahI 4. rAtrau bhuMjAnAnAM yasmAdanivAritA bhavati hiMsA / hiMsA virataistasmAtyaktavyArAtribhuktirapi / rAgAdyudaya paratvAdanivRttirnAtivartate hiMsA / rAtri divamAharataH kathaM hi hiMsA na sambhavati // purUSArthasiddhayupAya (zloka 129 evaM 130 zrAvakAcAra bhAga eka) 5. svAmikArtikeyAnupekSAgata zrAvakAcAra - zloka 81 6. na zrAddhaM daivataM karma snAnaM dAnaM na cAhutiH / jAyate yatra ki tatra narANAM bhoktumarhati // 25 // ( dharmasaMgraha zrAvakAcAra pRSTha 123 ) 7. bhuMjate nizi durAzA yake gRddhi doSa vaza vartinojanAH // 43 // ( amitagati zrAvakAcAra) 8. vallabhate dinanizithayoH sadA yo nirasta yama saMyama kriyAH / zraMga, pRccha zapha saMga varjito maNyate pazuvayaM manISibhiH // 44 // // vahI zrAvakAcAra | javAhara vArDa, bInA (ma. pra. ) kiyA gayA thaa| pratiyogitA meM bhAga lene vAlI mahilAoM ne saMbaMdhita zAstroM evaM jIvana caritroM kA adhyayana kara apaneapane uttara prastuta kie| isa pratiyogitA meM 375 prazna pUche gaye evaM pUre bhAratavarSa se lagabhaga 350 mahilA pratiyogiyoM ne utsAhapUrvaka bhAga liyA / nimna mahilAoM ne parIkSA pariNAma svarUpa prathama, dvitIya evaM tRtIya sthAna prApta kiyaa| prathama sthAna : dvitIya sthAna : tRtIya sthAna: zrImatI bInA pATanI, jayapura / zrImatI zaziprabhA baja, madanagaMjakizanagar3ha 1- kumArI garimA bAkalIvAla, madanagaMja kizanagar3ha 2- zrImatI razmi pahAr3iyA jayapura / uparyukta prathama, dvitIya evaM tRtIya ke atirikta zrImatI suzIlA pATanI dvArA ajamera, kizanagar3ha, nasIrAbAda ke pratiyogI vijetA mahilA evaM puruSoM ko jJAnodaya tIrthakSetra nArelI ajamera para unhIM ke dvArA Ayojita 1 janavarI 2005 ko 'paMca kalyANaka maNDala vidhAna' ke Ayojana ke pazcAta sabhI pratiyogiyoM ko puruskAra se sammAnita kiyA gayA / bhaviSya meM yaha pratiyogitA isI taraha hotI rahe aisI kAmanA karate haiN| nirmalA pANDyA, mahAmaMtrI zrI jJAnodaya tIrthakSetra mahilA samiti, nArelI, ajamera janavarI 2005 jinabhASita 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prmm|"3 ahiMsA aura vartamAna jIvanazailI DaoN.surendrakumAra jaina 'bhAratI' samaya kahatA hai ahiMsA paramaM mitramahiMsA paramaM sukhm|| maiM vaha AInA hU~ jo dekhUgA vaha dikhAU~gA, sarvayajJeSu vA dAnaM sarvatIrtheSu vaadd.plutm| phareba dene kA mujhe hunara nahIM AtA / / sarvadAna phalaM vApi naitntulymhiNsyaa||" 2 sAmAjika paridRzya meM samaya ne jise dekhA vaha hiMsA arthAt ahiMsA parama dharma hai, ahiMsA parama tapa hai| aura ahiMsA kA citraNa thaa| jahA~ ahiMsA cuka jAtI hai ahiMsA parama satya hai jisase dharma pravartita hotA hai| ahiMsA vahA~ hiMsA apanA prabhAva dikhalAtI hai aura jahA~ hiMsA parama dharma hai, ahiMsA parama dama (indriyajaya) hai| ahiMsA apane carama para pahu~ca jAtI hai vahIM se ahiMsA kI cAha parama dAna hai, ahiMsA parama tapa hai| ahiMsA parama yajJa hai, prArambha hotI hai| "sabase U~cA Adarza jisakI kalpanA ahiMsA parama phala hai| ahiMsA parama mitra hai, ahiMsA parama mAnava mastiSka kara sakatA hai, ahiMsA hai| ahiMsA ke sukha hai| sabhI yajJoM, sabhI dAnoM, sabhI tIrthoM, sabhI dAnasiddhAMta kA jitanA vyavahAra kiyA jAyegA, utanI hI mAtrA phaloM meM bhI ahiMsA ke samAna aura koI nahIM hai| AcArya sukha aura zAnti kI vizvamaNDala meM hogii|" 1 nIti samantabhadra ne ahiMsA ko saMpUrNa saMsAra ke prANiyoM ke lie kahatI hai parama brahma batAyA hai- "ahiMsA bhUtAnAM jagatividitaM brahma "whoever places in mans path a share, Himself will in the sequel stamble there. Joy's AcArya somadeva kahate haiMfruit up on the branch of kindness grows. Who yasyAtpramAdayogena praannissupraannhaaynm| sows the bramble, will not pluck the rose." arthAt jo dUsaroM ke mArga meM jAla bichAtA hai, vaha sA hiMsA rakSaNaM teSAmahiMsA tu satAM mtaa|| svayaM usameM giregaa| karuNA kI zAkhA meM AnaMda ke phala ___ arthAt asAvadhAnI athavA rAga-dveSa Adi ke adhIna lagate haiN| jo kA~TA botA hai vaha gulAba ko nahIM paayegaa| hokara jo jIvadhAriyoM kA prANa haraNa kiyA jAtA hai, vaha yahA~ taka kaha diyA gayA ki hiMsA hai| una jIvoM kA rakSaNa karanA ahiMsA hai| saMsAra meM jo toko kA~TA bubai, tAhi boya tU phuul| ahiMsA kI mahattA ko sabhI dharma svIkAra karate haiN| tohi phUla ke phUla haiM, vAko haiM tirsuul|| kabIra bhagavAna mahAvIra kI dezanA hai kikucha lekara badale meM denA vyApAra hai aura dene kI eyaM kha nANiNo sAraM jaM na hiMsai kNcnn| zakti hone para binA yAcanA ke denA dAna hai. dharma hai| ahiMsAsamayaM ceva etAvaMte viyaanniyaa|| sadgRhastha isI dharma kA avalaMbana letA hai| 'najamI savve jIvA vi icchaMti, jIviuM na mrijiuN| sikandarAbAdI' ThIka hI kahate haiM ki tamhA pANavahaM ghoraM NiggaMthA vajjayaMti nnN|| maiMne kyA pAyA hai duniyAM se kabhI socA nhiiN| arthAt manuSya ke jJAnI hone kA sAra yaha hai ki vaha socatA ye hU~ ki maiM duniyA ko kyA de jaauuNgaa|| | kisI bhI prANI kI hiMsA na kre| ahiMsAmUlaka samatA hI jisakI bhAvanA dAna kI hai, paropakAra kI hai, samatA kI dharma hai, ahiMsA kA vijJAna bhI yahI hai| sabhI prANI jIvita hai, samAja kI hai, ve hiMsA se dUra rahakara ahiMsA kI bhAvanA rahanA cAhate haiM, maranA koI nahIM caahtaa| prANavadha ko ghora rakhate haiM aura usI kA paripAlana karate haiN| mahAbhArata ke (pApa) samajhakara nirgrantha usakA varjana karate haiN| anuzAsana parva meM ahiMsA kI mahimA isa rUpa meM gAyI hai kucha logoM kA mata hai ki hiMsA aparihArya hai| usake ki binA samAja aura saMsAra kA kAma nahIM cala sktaa| yahA~ ahiMsA paramodharmastathAhiMsA paraM tpH| taka ki ve yaha bhI kahate haiM ki yadi samAja meM hiMsA nahIM ahiMsA parama satyaM yato dharmaH prvrtte|| hotI to ahiMsA ke mahatva kA pratipAdana hI nahIM ho paataa| ahiMsA paramodharmastathA hiMsA paro dmH| hiMsA aura ahiMsA donoM sAtha-sAtha calate haiM, aisA mAnane ahiMsA paramaM dAnamahiMsA paramaM tpH|| vAle 'kInetha gorDana' kA hiMsA ke bAre meM kathana hai kiahiMsA paramo yajJastathAhiMsA param phlm| 16 janavarI 2005 jinabhASita
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa lamhe se mere jehana meM phUloM kA khyAla AyA, | jIvoM ko duHkha priya nahIM haiN| ata: saba prANiyoM para ThIka usI vakta mere hAthoM meM patthara barAmada huaa| Atmaupamya dRSTi rakhakara dayAbhAva rakhanA caahie| kintu yaha kathana ucita nahIM hai| saMsAra meM jisa kSaNa dharmadayAmUlaka hai tathA jIvadhAriyoM para anukampAbhAva koI jIva garbha meM AtA hai to mAtA kI ahiMsaka bhAvanA rakhanA dayA haiusakA poSaNa karatI hai| jaba vaha pRthvI para avatarita hotA "dayAmUlobhaveddharmo dyaapraannaanukmpnm|"7 hamArA hai (janmatA hai) to mA~ apane dugdha se usakA pAlana karatI dharma hameM rakSA karanA sikhAtA hai rakSaNIya kI hatyA karanA hai| dugdha kA varNa sapheda honA hI vAtsalya evaM ahiMsA kA nhiiN| yadi mAnavatA kI unnati karanI hai, svayaM ke astittva dyotaka hai, jabaki rakta vAtsalya kA pratIka nahIM mAnA ko bacAnA hai to ahiMsA kA pAlana karanA hI caahie| jaataa| yahA~ taka ki hiMsaka prakRti jIvI jIva bhI, apane ahiMsA samatva kA bodha karAtI hai, krUratA, viSamatA, anyAya, baccoM ko dugdhapAna hI karAte haiM, raktapAna nhiiN| svayaM ke atyAcAra aura anAcAra se bacAtI hai| jahA~ ahiMsA hai rakta ko dugdha ke rUpa meM DhAlakara pilAnA hiMsA ke viruddha vahA~ karuNA hai, prema hai, Ananda hai, sukha hai aura jahA~ hiMsA ahiMsA kI jIta hai| kahate haiM ki jaba bhagavAna mahAvIra hai vahA~ kaluSatA hai, krandana hai, cItkAra hai| hiMsaka vyakti ko caNDakauzika sarpa ne kATA to unake zarIra se dugdha kI kabhI sukhI nahIM raha sakatA kyoMki vaha apanI AtmA kA dhArA baha niklii| yaha dugdha kI dhArA saMsAra ke krUra prANiyoM hatyArA svayaM hai| ahiMsA kA saMbaMdha hamAre antazcitta se hai ke prati vAtsalya kI pratIka thii| yaha mAnyatA hai ki bhagavAna/ aura bAharI carAcara jagata se bhI hai| rAga-dveSa rUpa pariNAmoM tIrthaMkara kA rakta zvetavarNI dagdha ke samAna hotA hai| bhalA. se nivRtta hokara sAmya bhAva meM sthira honA ahiMsA hai aisA kyoM na ho jisake mana aura AtmA meM kUTa-kUTakara jisake lie hamAre tIrthaMkaroM ne dharma kahA haiahiMsA bharI huI ho usake zarIra meM dugdha kI dhArA hI to atItai vibhizcApi vartamAnaiH samairjitaH / bahegI, vaha rakta kI uttejanA ko kaise apane meM samAhita sarve jIvA na hantavyA, eSa dharmo niruupitH|| kara sakatA hai? vaha krodha aura hiMsA para vijaya isIlie arthAta bhata, bhaviSyata aura vartamAna. sabhI tIrthaMkaroM ne pA sake kyoMki unake aMtasa meM vAtsalya aura prema kI sabhI jIvoM ko nahIM mAranA cAhie arthAt ahiMsA ko hI dhArA nirantara pravAhamAna thii| ve 'sarvasattvAnAM hitAya, dharma nirUpita kiyA hai| sarvasattvAnAMsukhAya' ahiMsA ko caritArtha kara ske| ahiMsA vIrocita bhAva hai jisakI anadekhI nahIM karanA jo loga ahiMsA kA niSedhaparaka artha karate haiM ve yaha caahie| mahAtmA gAMdhI kI dRSTi meM- "ahiMsA Darapoka bhUla jAte haiM ki vidheyAtmaka pakSa kA AdhAra banAye binA aura kAyaroM kA mArga nahIM hai, yaha una bahAduroM kA mArga hai niSedhAtmakatA kA koI artha nahIM hai| jaba hama aura hamAre jo mRtyu ke varaNa ke lie sadaiva tatpara rahate haiN| jisake ArAdhya hiMsA kA niSedha karate haiM taba unake vicAroM meM hAtha meM zastra hai vaha bahAdura ho sakatA hai, lekina usase kahIM na kahIM prANI mAtra ke astittva kI rakSA aura sampoSaNa bhI bahAdura vaha hai jo binA hicakicAhaTa, binA zastra kI bhAvanA hotI hai| gAMdhIjI kahA karate the ki-"sarvajIvoM uThAe mRtyu kA sAmanA karatA hai|" vIratA to vahA~ hai jahA~ ke prati sadbhAvanA yA samasta jIvoM ke prati durbhAvanA kA nIti ho, mUlya ho| zAyara ThIka hI kahatA haipUrNa abhAva hI ahiMsA hai|" bhagavAna mahAvIra ne to yahA~ tamAma umra lar3AI lar3o usUloM kI, taka kahA ki jo jI sako to jindagI rasUloM kii|| jIva vaho appavaho, jIvadayA appaNo dayA hoi| saMsAra meM prAyaH sabhI loga apane lie duHkhI mAnate haiM tA savva jIvahiMsA paricattA antakAmehiM / kintu ve duHkha ke mUla ko bhUla jAte haiN| AcArya zubhacandradeva jaha te na piyaM dukkhaM ANiya emeva svvjiivaannN| kahate haiM kisavvAyaramuvautto attovammeNa kuNasu dayaM // yatkiJcitsaMsAre zarIriNAM duHkhazoka bhayabIjam arthAt jIva kA vadha karanA apanA hI vadha karanA hai, | dorbhAgyAdi samastaM taddhiMsAsambhavaM jnyeym||1 jIvoM para dayA karanA apane para dayA karanA hai ataH sabhI arthAt isa saMsAra meM jIvoM ke duHkha, zoka, bhaya ke jIvoM kI hiMsA ko apane hI priya kI hiMsA samajhanA bIjasvarUpa durbhAgya Adi kA darzana hotA hai, vaha saba caahie| jaise tumheM duHkha priya nahIM hai vaise hI anya sabhI hiMsA se utpanna samajhanA caahie| ve sAvadhAna karate haiM ki - janavarI 2005 jinabhASita 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhayaM yaccha bhUteSu kurU maitriimninditaam| ki mana,vacana, kAya evaM kRta, kArita aura anumodanA se pazyAtma sadazaM vizvaM jIvalokaM craacrm|| sabhI prakAra kI hiMsA kA tyAga karanA ahiMsA hai| yahA~ taka ki gRhastha ke lie jo cAra prakAra kI hiMsA batAyI arthAta he jIva! tU kisI ke bhaya kA kAraNa na banakara gayI- 1. ArambhI, 2. udyogI, 3. saMkalpI, 4. virodhI, prANiyoM ko abhayadAna de| svayaM bhI ahiMsA ke bala para vahA~ gRhastha ko saMkalpI hiMsA ke pUrNa tyAga kI bAta kI, nirbhaya bn| saba jIvoM se prazaMsanIya maitrI bhAva rkh| samasta vahIM ArambhI, udyogI aura virodhI hiMsA ke sAtha vividha jagata ke prANiyoM ko Atmavata dekh| zarte jor3I aura kahA ki inameM AvazyakatA ke anusAra ukta bhAvanAoM ke anurUpa kArya karane vAlA hI ahiMsA kArya kiyA jaay| udyogI hiMsA meM bhI pratyakSa hiMsA vAle ke mahatva ko jAna sakatA hai| AcArya amitagati ne vyApAra nahIM karane ke lie khaa| yahA~ pratyakSa hiMsA se sAmAyika pATha meM spaSTa kiyA hai ki tAtparya jJAta hiMsA se hai| somadevAcArya ne kahA ki 'apane sattveSu maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpaaprtvm| kartavya ke pAlana karane meM jo vyakti hiMsA karatA hai vaha mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau, sadA mamAtmA vidadhAtu dev|| kSamtavya hai|' tathA 'kSatriya vIra unhIM para zastra uThAte haiM jo arthAt prANImAtra ke prati maitrI bhAva, guNIjanoM ke raNakSetra meM yuddha karane ko unake sammukha hoM athavA jo prati pramodabhAva, duHkhI aura kleSa yukta jIvoM ke prati unake zatru hoM, kaMTaka hoM, usakI unnati meM bAdhaka hoN| ve karUNA (kRpA) bhAva tathA pratikUla vicAravAloM ke prati dIna, hIna evaM sAdhu Azaya vAle vyaktiyoM para hAtha nahIM mAdhyastha bhAva rkheN| he deva! merI AtmA sadA aise bhAva utthaate|' virodhI hiMsA tabhI karane kI chUTa hai, jaba AtmahAni dhAraNa kre| kI saMbhAvanA ho| maitrI. prema. karUNA. saMvadenazIlatA, madhura saMbhASaNa, manaSya samAja para yaha bahata bar3A dAyitva hai ki vaha mAnavIyatA, nirvera, sahiSNatA, saha astitva kI bhAvanA, mAtra mAnava kI hI cintA na kare, apitu saMsAra ke nirIha AzAvAditA, niSkapaTatA jaise bhAvoM se ahiMsA puSTa aura jIvoM kI rakSA ke prati bhI satarka rhe| nItivAkyAmRtam ke prApta zakti ke durUpayoga se isakA poSaNa hotA hai| ataH anusAra-"vRddhabAlavyAdhitakSINAn pazUn bAndhavAniva hameM hiMsA se bacane ke lie apane Apase una vicAroM ko | poSayet' arthAta vRddha, bAla evaM vyAdhigrasta pazuoM kA samApta karanA hogA jo hameM hiMsaka banAte haiN| bAndhavoM kI taraha poSaNa kre| kintu Aja ho ulTA rahA hai Ao saba milake jar3oM ko hI miTA dete haiM, hama rakSaka se bhakSaka bana gaye haiN| katlakhAnoM kI saMkhyA una darakhtoM ko jo jaharIlI havA dete haiN| hamAre deza meM nirantara bar3hatI jA rahI hai, pazudhana nirantara ahiMsA ke kavaca se hama apanI AtmA, apanI ghaTatA jA rahA hai| yahA~ taka ki dUsaroM ke bharaNa-poSaNa ke mAnavIyatA aura apanI mAnavatA ko bacA sakate haiN| hiMsA lie hamArI dezIya sarakAreM mA~sa kA niryAta karatI haiN| kaisI bhI ho vaha anucita hai| bhagavAna mahAvIra kA ahiMsA unakI dRSTi meM yaha vyApAra hai, jabaki hamArI dRSTi meM yaha ke kSetra meM yaha sabase bar3A avadAna hai ki unhoMne kahA anAcAra aura karttavya-vimukhatA hai| yaha kaisA vyApAra hai ki-hiMsA cAhe kisI bhI acche-bure prayojana se kI jAya, jisane hiMsA meM pragati, vyApAra aura lAbha dekhanA prAraMbha hiMsA hiMsA hai aura tyAgane yogya hai| unhoMne dharma kSetra meM kiyA hai| DaoN.ikabAla ne yaha prazna kitanA sArthaka kiyA hai kI jAne vAlI hiMsA ko bhI pApakArya mAnA aura ise kityAgane kA upadeza diyaa| narabali, pazubali Adi yajJa kI jAna hI lene kI hikamata meM tarakkI dekhii| kriyAoM ko unhoMne dharma kA AvaraNa DAlakara ahiMsA mauta kA rokane vAlA koI paidA na huA? batAne kI ceSTAoM ko adharma btaayaa| jo loga "vaidikI jo loga pazuoM kI hiMsA evaM mA~sa niryAta ko ucita hiMsA hiMsA na bhavati" ke samarthaka the unheM bhagavAna mahAvIra | mAnate haiM ve apane hI vinAza ko AmaMtrita karate haiN| kahA ke cintana se dharma kA sahI mArga milaa| ahiMsA ke prati bhI haihamArI sambaddhatA aura pratibaddhatA kA patA isI se calatA hai bhArata kA utthAna na hogA mA~sa niryAta kI kamAI se| ki hama kisI bhI paristhiti meM hiMsA ko svIkAra karate haiM vinAza hogA isa deza kA pazuoM kI avaidha kaTAI se|| yA nahIM? jaina dharma ne ahiMsA ko vyApakatA dI aura kahA binA dhairya ke ahiMsA saMbhava nahIM hai| bhagavAna mahAvIra 18 janavarI 2005 jinabhASita
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki kI dRSTi meM prAkRtika nyAya ke hanana aura damanakArI kAnUna ke virUddha ahiMsA lkssnnodhrmstitikssaalkssnnstthaa| bhI sakriya kadama uThA sakeM aura jo damana, anyAya aura yasya kaSTe dhRtirnAsti, nAhiMsA tatra smbhvt|| garIbI ke virUddha eka Thosa, prabhAvapUrNa lar3AI lar3a skeN|"13 arthAt ahiMsA dharma kA prathama lakSaNa hai tathA titikSA rAjanIti ke nirNayoM ke virUddha hama yadi prema-vizvaprema (sahiSNutA) dvitIya lakSaNa hai| jisake kaSTa meM dhairya nahIM kA paigAma samajhA sakeM to hamArI mahattvapUrNa bhUmikA hogii| hai vahA~ ahiMsA sambhava nahIM hai| jigara murAdAbAdI kA yaha zera bar3A maujUM hai kidharma to ahiMsA samanvita hai| yadi saMsAra ke sabhI unakA jo pharja hai vaha ahale siyAsata jaane| dharmoM kA laghuttama nikAlA jAye to vaha ahiMsA hI hogaa| merA paigAma mohabbata hai jahA~ taka phuNce|| antaraMga meM sAmyabhAva aura vyavahAra meM pramAda rahita sthiti jahA~ pahale hamAre gharoM meM ahiMsA kA vAsa thA vahA~ ahiMsA ke lie Avazyaka hai| jainAcAryoM ne mAtra kisI Aja hamAre ghara parivAra hiMsA ke ghara bana gaye haiN| macchara ko mAranA hI hiMsA nahIM kahA apitu rAga-dveSa sahita mArane, cIMTI mArane, kIr3e mArane kI davA se lekara AdamI pravRtti ko bhI hiMsA khaa| AcArya amRtacandra kahate haiM mArane taka kI davA maujUda hai| pAnI chAnane se jisa ghara ke kriyAkalApoM kA prAraMbha hotA thA vahIM Aja khAnapAna meM aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhvtyhiNseti| abhakSya padArtha rUci se khAye aura khilAye jAte haiN| rasoI teSAmevotpattiH hiMseti jinAgamasya sNkssepH||1 gharoM meM cappala saMskRti ke praveza tathA reDImeDa vyaMjanoM arthAt rAga-dveSAdi kA utpanna nahIM honA ahiMsA hai (khAdya padArthoM) evaM amaryAdita acAroM ke bharapUra dainandina aura unhIM rAga-dveSAdi kI utpatti hiMsA hai. yaha jinAgama vyavahAroM se hama kitane ahiMsaka raha gaye haiM, yaha vicAra kA sAra hai| evaM anveSaNa kA viSaya hai| hamArI bhAvanAoM ke saMkucana vartamAna daura yuddha, AtaMkavAda aura hiMsA kA hai| ne hamArI ahiMsA kI hiMsA kI hai| cAroM ora bhaya ke bAdala maMDarA rahe haiN| ina sabake mUla meM Aja pArivArika hiMsA carama para hai| garbha meM Ane hiMsaka saMsAdhanoM kA saMgraha hai| yadi vibhinna rASTroM ke pAsa | vAle zizuoM khAsakara kanyA bhrUNoM kI rakSA muzkila ho astra-zastra, paramANu bama, hAiDrojana bama Adi nahIM hote | gayI hai| unheM garbha meM hI mAra diyA jAtA hai| zaharoM kasboM to vizva samAja ko itanA bhayAkrAnta nahIM honA pdd'taa| meM khule sonogrAphI kliInika hamArI ahiMsaka bhAvanAoM AcAryoM ne zastra saMgraha ko bhI hiMsA maanaa| puruSArtha- kI hiMsA ke lie sarvottama sAdhana bana gaye haiM jinameM hone siddhayupAya meM AcArya amRtacandra kahate haiM ki vAle garbhastha zizuoM ke karUNa krandana sunane vAlA koI sUkSmApi na khalu hiMsA para vastunibandhanA bhaviti puNsH| nahIM hai| bhakta berahama ho gaye haiM aura bhagavAna to vItarAgI hiMsAyatana nivRttiH pariNAma vizuddhaye tadapi kaaryaa||12 haiM hii| arthAt parapadArtha ke nimitta se manuSya ko hiMsA kA eka samAcAra AyA thA ki eka vyakti apanI patnI raMcamAtra bhI doSa nahIM lagatA, phira bhI hiMsA ke AyatanoM- | ko pratAr3ita karane ke lie usakA khUna nikAlakara zarAba sthAnoM (sAdhanoM) kI nivRtti pariNAmoM kI nirmalatA ke meM milAkara pItA thaa| daheja pratAr3anA ke kAraNa aneka lie karanI caahie| yuvatiyAM asamaya kAla-kavalita ho jAtI haiM, Aga kI yahA~ hamAre tathAkathita sabhya samAja kI bhala rahI jo | bheMTa car3ha jAtI haiN| vRddhoM ke saMrakSaNa kI beTA-beTiyoM ko usane pUrvavartI AcAryoM kI vANI ko Adara nahIM diyA | koI cintA nahIM haiM unheM olDa homsa meM le jAne ke lie aura jaba usake duSpariNAma bhogane kA samaya AyA to aba | hor3a lagI hai| hamAre dila choTe ho gaye haiM, dimAga bar3e ho nirUpAya ho sira dhana rahe haiN| Aja ahiMsA aura ahiMsakoM | gaye haiM aura bhAvanAyeM lAbha-hAni ke tarAja para ghaTane-baDhane kI bhUmikA ati prAsaMgika ho gayI hai| 'mAikala skaoNTa' lagI haiN| aise meM ahiMsA ke nAre kauna lagAye mAnasika, ne likhA hai ki- "eka nae krAntikArI AMdolana kI | vAcanika aura zArIrika hiMsA ke lie avasara hI avasara tatkAla apekSA hai jisameM na kevala paramANu astra-zastroM / haiN| vRddhAzramoM meM jAkara yadi vRddhoM kI Apa-bItI suneM to ke utpAdakoM ke prati ahiMsaka pratirodha kI vidhiyoM ke hama apanI pragatizIlatA aura amAnavIyatA ko dhikkAre prayoga karane kA sAhasa ho, balki mAnava adhikAra aura hae nahIM raha skeNge| mahilA varga kI sthiti to aura bhI - janavarI 2005 jinabhASita 19
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ badatara hai| Aja parivAra kI ghuTana ko ahiMsaka havA kA | hote haiM cAra dina bhii| Ao, hama eka svara ho kaheM kijhoMkA hI zAnti de sakatA hai| haidara zerAjI ne yahI AhvAna likhanA sIkho, par3hanA sIkho, sadAcAra se jInA siikho| kiyA hai Atmonnati ke pAvana patha para, haradama Age bar3hanA siikho| baMda kamare kI ghuTana jAna bhI le sakatI hai| bhArata kA sandeza tumheM hai, hiMsA karanA mata siikho| khir3akiyAM kholake bAhara kI havA lI jaaye| janma liyA jisa deza meM tumane, usa deza kI rakSA karanA siikho| bhagavAna mahAvIra kA ahiMsA saMdeza sadA pathapradarzaka sandarbha rahA hai aura rahegA ve kahate haiM ki 1. DaoNkTara veNIprasAda : hindustAna kI purAnI sabhyatA, pR.613 jaM icchasi appaNato jaM ca Na icchasi appnnto| 2. maharSi vyAsa : mahAbhArata anuzAsana parva 3. AcArya samantabhadra : vRhatsvayambhU srotra, 119 taM iccha parassavi ya ettiyagaM jinnsaasnnN|| 4. AcArya somadeva : yazastilaka arthAt jaisA tuma apane prati cAhate ho aura jaisA tuma 5. samaNa sutaM, 148, 149 apane prati nahIM cAhate ho, dUsaroM ke prati bhI tuma vaisA hI 6. vahI, vyavahAra karo, jinazAsana kA sAra itanA hI hai| 7. gadyacintAmaNi hama saba jInA cAhate haiN| bhautikatA ke madhya jisa 8. AcArya zubhacandra : jJAnArNava, pR.120 taraha nAma, cAma aura dAma kA khokhalApana prakaTa hone lagA 9. vahI, 8/54 hai usase adhyAtma kI cAha bar3hane lagI hai| pravacana sabhAoM, 10. amitigati AcArya : sAmAyika pATha kathA-kIrtanoM meM bar3hatI bhUkha isakA pramANa hai| ata: yaha 11. AcArya amRtacandra : purUSArthasiddhayupAya-44 spaSTa hai ki hama ahiMsaka bhAvanA rakhakara hI apanI jiMdagI 12. vahI, 49 13. Maicel Scott:"An Appeal to Reason", Peace sa~vAra sakate haiN| agara bhAvanA acchI ho, ahiMsAmaya ho News, 14 March 1958, P.6 to hama kaha sakate haiM ki- jiMdagI hai cAra dina kI, bahuta AcArya padArohaNa samAroha saMpanna / vajana niyaMtraNa meM sahAyaka hai harI mirca zrI digambara jaina zramaNa saMskRti saMsthAna, sAMgAnera, jayapura ___ harI mirca kA sImita mAtrA meM sevana aneka rogoM se mukti dilAtA hai| harI mirca kA caraparApana isameM milane meM 28 navaMbara, 2004, agahana badi dvitIyA ko parama pUjya vAle kaipsekina nAmaka tatva ke kAraNa hotA hai| mirca kI saMta ziromaNi AcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja kA tAsIra garama hotI hai| yaha halkI, rUkhI va caraparI hotI hai| AcArya padArohaNa divasa bar3e harSollAsa ke sAtha manAyA yaha vAyu rogoM ko dUra karatI hai tathA pitta ko bar3hAtI hai| gyaa| jisameM saMsthAna meM mAnada sevA meM rata zrI prakAza candra harI mirca meM viTAmina 'sI' kI bharapUra mAtrA pAI jAtI hai| jI pahAr3iyA bhIlavAr3A vAloM ne muni avasthA kI zurUAta harI mirca ko pIsakara sarasoM ke tela meM pakAkara yaha se AcArya zrI ke saMsmaraNa se sabhA prArambha kI evaM adhiSThAtA tela carma rogoM para lagAne se lAbha hotA hai| paM. zrI ratanalAla jI bainAr3A ne AcArya zrI ke vyaktitva para bicchU ke kATane para zIghra hI harI mirca kA lepa lagAne zatAdhika preraka prasaMga ke mAdhyama se guru ke athAha guNoM kA se lAbha hotA hai| varNana kiyaa| guru guNagAna sabhA meM saMsthAna ke zikSaka gaNa, * vAyu rogoM meM AmavAta, kamara darda va pArzva zUla meM harI bra. bharata bhaiyA evaM adhIkSaka bra. sukAnta bhaiyA ne AcArya zrI mirca kA lepa karane se ArAma milatA hai| se jur3I ghaTanAoM ko sunAkara AcArya zrI ko zraddhA sumana harI mirca kA rojAnA sevana karane se bhojana ke prati arpita kiye| aMta meM saMsthAna ke chAtroM ne vividha svaracita arUci dUra hotI hai| moTe vyakti ko harI yA lAla mirca kA sevana karate kavitAoM evaM bhajanoM se apanI bhAvanAoM ko pragaTa kiyaa| rahane se vajana niyantraNa meM madada milatI hai| paM. manoja zAstrI, bhagavAM 'jinendu'(sAptAhika) ahamadAbAda, 31 akTU. 2004 se sAbhAra 20 janavarI 2005 jinabhASita -
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla- mApana kAla kI gaNanA yA mApana karane kI vidhi kAlamApana kahalAtI hai / isakA mUla hetu mukhyataH ghaTita ho cukI tathA ghaTane vAlI ghaTanAoM kA krama kahanA hai / itihAsa matalaba " iti iha AsIt " - yahA~ aisA huA, aisA nirUpaNa ko itihAsa kahate haiN| ( mahApuruSa 9/ 25) itihAsa prAcIna paramparAgata tathA aitihAsika pramANa hone se isakA zrutajJAna meM antarbhAva ho jAtA hai| (rAjavArtika 9/20/95/78/19). aMgrejI meM kraoNnaoNlaoNjI (Chronology) yA Era (irA ) kahate haiM / jaina saMskRti kA itihAsa prApta karane, paricaya pAne ke lie hameM jaina sAhitya va unake racayitAoM ke kAla Adi kA anuzIlana karanA caahie| lekina yaha kArya kaThina ho jAtA hai, kyUMki khyAti - lAbha kI bhAvanAoM se atIta vItarAgIjana apanI sAhityakRtiyoM meM prAyaH apane nAma, gA~va aura kAla kA paricaya nahIM diyA krte| phira bhI unakI kathana zailI, anya graMthoM meM unake ullekha, unakI racanAoM meM grahaNa kiye gaye anya zAstroM ke udAharaNoM se, apane gurujanoM ke smaraNArtha likhI prazastiyoM se, Agama meM upalabdha paTTAvalioM se, bhUgarbha se prApta zilAlekhoM se yA AyAga paTToM se hama ina graMthoM ke racayitAoM kA itihAsa mAlUma kara sakate haiN| aise abhyAsa meM zAstroM kA, rAjAoM kA, AcAryoM kA ThIka-ThIka kAlanirNaya karanA bahuta jarUrI hotA hai| isalie vividha kAlagaNanAeM jo haiM, unakI jAnakArI tathA inakA ApasI tAlamela hameM mAlUma honA anivArya hai| kAlagaNanA kI paddhatiyA~ vibhinna deza-pradezoM meM bhinnabhinna prakAra kI dikhAI detI haiN| pUre vizva meM aneka prakAra kI aitihAsika kAlamApana paddhatiyA~ haiM jaise cinI, rAjIpzayana, bA~beloniyA aura oNseriyA, nyU, grIka, romana, madhya amerikI, krizcana aura bhAratIya / (marAThI vizvakoza, khaMDa 3 rA ) alaga-alaga kAlagaNanAe~ bhArata meM kyoM ? 1. bhArata meM kAlagaNanA sUrya, caMdra yA tAre-nakSatroM se kI jAtI haiN| isalie varSa cAMdra yA saura varSa kI kalpanA kI gii| 27 nakSatroM se, 12 rAziyoM se bhI anumAna lagAyA jAtA thaa| DaoN. abhaya khuzAlacaMda dagar3e, M.B.B.S. 2. aitihAsika kAla meM AvAgamana kI suvidhAe~ nahIM thii| isalie saMpUrNa bhArata varSa kA phailAva kahA~ taka aura kaise hai, yaha sirpha vidvAnoM ke hI samajha meM AtA thA / parAkramI rAjAoM kA sAmrAjya jalda AvAgamana sAdhanoM ke abhAva meM jyAdA kAla taka nahIM TikatA thA / ataH choTechoTe rAjya bananA svAbhAvika thA / aise alaga-alaga pradezoM meM bhinna-bhinna vyavahAra-AcAra rahatA thaa| aisI paristhitiyoM meM bhinna-bhinna kAlagaNanAe~ utpanna honA svAbhAvika thA aura huA bhI vaise hI / 3. bhArata meM vividha kAlakSetra meM alaga-alaga AkramaNa hue| aneka paradesI saMskRti ke loga yahA~ Ae / yahA~ hI bastI kara rahane lge| unhoMne jo kucha apane sAtha AcAra vicAra, uccAra, bhASAe~ ityAdi lAe, unameM kAlagaNanAe~ bhI thii| jaise hI unhoMne yahA~ apanA rAjya, adhikAra sthApita kiyA, unakI kAlagaNanAe~ bhI pracAra meM A gii| 4. bhArata ke aitihAsika kAla meM jo atyaMta parAkramI rAjA ho gaye, unhoMne apane nAma se kAlagaNanAe~ zurU kii| vikramAditya tathA zAlivAhana ina mahAna parAkramI rAjAoM ne apanI kAlagaNanAe~ zurU kI thii| unake dekhA dekhI " hama bhI parAkramI agara haiM, to kyoM nA hama bhI apanI kAlagaNanA zurU kareM" aisA socakara kucha rAjAoM ne apanI svataMtra kAlagaNanAe~ zurU kii| cAlukya, chaThA~ vikramAditya, akabara, TIpU sultAna, zivAjI aise hI parAkramI rAjAoM meM se the| sArAMza, bhArata meM gata 2500 varSoM meM karIbana paccIsa tIsa kAlagaNanAe~ utpanna huIM yA cAlU kI giiN| inameM se kucha zuddha bhAratIya, kucha parakIya, kucha mizra svarUpa kI thii| kinhIM kA prAraMbha kyoM huA, samajha meM AtA hai, kinhIM kA nhiiN| aisI vividha kAlagaNanAoM meM varSa kaise pakar3e gaye haiM, unakA cAlU nAma varSoM se tAlamela rakhatA hai yA nahIM, varSa cAMdra, saura yA cAMdrasaura hai, mahInA caMdra yA sUrya se saMbaMdhita hai, cA~da agara hai to vaha amAnta ( amAvasyA se) yA pUrNimAnta hai, mahInoM ke dina aMdAja se haiM, yA haka pratyayoM se, dinoM ke nAma kisa prakAra se haiM, tArIkha tathA vAra sUryodaya se jur3e haiM yA caMdrodaya / sUryAsta se, aise aneka vikalpa isameM haiM 1 janavarI 2005 jinabhASita 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina kAlagaNanAoM meM pramukha bhAratIya kAlagaNanA isa 2. rAjA vikramAditya ke kAraNa zurU huye vikrama prakAra haiM- amalI (kaTakI, baMgAlI, vilAyatI), ilAhI, saMvat ke saMdarbha meM bhI do dRSTiyA~ prApta hotI haiN| eka ke kaliyuga, kollam, gAMgeya, gupta, cAlukya vikrama, javhAra, anusAra bhagavAna kA nirvANa vikrama saMvata parva 470 varSa julusa, nevAra (nepADa), parganAnI, puduvaiNu, bahispatya, buddha | jo sarvAdhika mAnya hai, aura dUsarI ke anusAra nirvANa nirvANa, vIra nirvANa, zaka, vikrama, maurya, saptarSI, siMha, | vikrama saMvat pUrva 488 varSa huaa| yaha bheda rAjA vikramAditya harSa, silyusiDI, hijarI, bhATika, magI, mallUdI, phasalI ke rAjyAbhiSeka se yA mRtyu se vikrama saMvat zurU honA i.i. (marAThI vizvakoza, khaMDa 3, pAna naM. 782-83) mAnane ke kAraNa hai| nizcita rUpa se nirvANa vikrama saMvat jainAgama kA abhyAsa karate samaya makhyataHcAra saMvatsaroM se 470 varSa pUrva hI mAnA gayA hai| kA prayoga pAyA jAtA hai| 1. vIra nirvANa 2. vikrama 3. isa prakAra do dRSTiyA~ saMkSepa meM kaheM toIsavI, 4. shk| isake alAvA anya bhI kucha saMvatoM kA nAma | janma | Ayu | vairAgya | bodhi nirvANa | I.pU. varSa | I.pU. | vikrama saMvat pUrva IsavI pUrva | vikrama saMvat pUrva IsavI pUrva 518 575 488 545 | mahAvIra dRSTi naM. 1/617 |72 | 587 | dRSTi naM. 2 499 |72 | 569 buddha prasiddhi |614 595 500 557 470 527 80 588 544 vyavahAra hotA hai jaise gupta saMvat, hijarI saMvat, maghA saMvat / (jaina sAhitya itihAsa / puurvpiitthikaa| pRSTha saMkhyA 303) aadi| yahA~ dRSTi naM. 2 hI sabase jyAdA mAnyatA prApta hai| 1. vIra nirvANa saMvat : isa saMvat kA prAraMbha bhagavAna arthAta bha. mahAvIra nirvANa vikrama saMvat se pUrva 470 varSa mahAvIra ke nirvANa samaya se mAnA gayA hai| bhagavAna kA nirvANa vikrama saMvat se 470 varSa pUrva mAnA gayA hai| tathA IsavI se 527 varSa pUrva huA, yahI sarvamAnya hai| (zrutAvatAra-A.iMdranaMdI, tiloyapaNNatti, trilokasAra, vikrama saMvat : bhArata kA yaha sarvapradhAna saMvat hai| kahIM kahIM vikrama, zaka tathA zAlivAhana ina tInoM saMvatoM harivaMzapurANa, dhavalA 1/pra.32 H.L. Jain) ko eka mAnA jAtA hai, lekina yaha ThIka nahIM hai| ye tInoM bhagavAna ke nirvANa saMbaMdhI do dRSTiyA~ milatI haiN| ye saMvat alaga-alaga haiM, svataMtra haiN| donoM dRSTiyA~ bhagavAna mahAvIra ke samakAlIna gautama buddha ke dehatyAga, vikrama saMvat kA kAla, tathA IsavI sana se vikrama saMvat kahA~ se zurU huA, isake bAre meM pUrva ke kAla saMbaMdha meM haiN| jaise itihAsakAroM kI alaga-alaga mAnyatAe~ haiN| koI usake 1. buddha ke dehatyAga kAla saMbaMdhI kAphI matAbhinnatA rAjyAbhiSeka se to koI usakI mRtyu se, saMvat prAraMbha huA aisA mAnate haiN| hai, yadyapi AsAma ke rAjaguru ke, jaina zAstroM ke tathA vikramAditya yaha ujjayinI kA raajaa| isakI zrIlaMkA ke matAnusAra bauddha dehatyAga kAla isavI sana pUrva 544 mAnA jAtA hai| isa matAnusAra gautamabuddha kA bodhilAbha kAlagaNanA, cAritrya, yahA~ taka ki astittva ke bAre meM bhI se dehatyAga taka kA kAla I.sa. 488 se 544 mAnA kaI itihAsakAra zaMkA karate haiN| lekina DaoN. rAjavalI gayA hai tathA bhagavAna vIra kA kAla isavI san pUrva 557 se pAMDe jaise itihAsa saMzodhakoM ne aneka graMtha 527 mAnA gayA hai| aura yaha ucita bhI lagatA hai tathA sabhI (kathAsaritsAgara, bRhatkathA, siMhAsanabattIsI, vetAla prAcIna zAstroM meM aisA hI ullekha pAyA jAtA hai| (jaina paMcavizI, zukasaptati, jaina paTTAvalI, jaina harivaMzapurANa, sAhitya itihAsa, gaNezaprasAda varNIjI graMthamAlA, pRSTha prabhAvaka caritra, prabaMdhaciMtAmaNI vikramacarita i.i), maMdasaura naM.303) kA abhilekha, choTI-choTI mudrAyeM, grIka itihAsakAroM kA varNana aisI bahuta sI sAmagrI kA adhyayana kara kiyA hai 22 janavarI 2005 jinabhASita
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki, vikramAditya yaha kAlpanika puruSa nA hokara, | jor3A, ye prazna vicAraNIya haiN| aitihAsika thA aura usakA kAla IsavI sana pUrva pahilA (marAThI vizvakoza bhAga 3, peja 789) zataka thaa| usakI rAjadhAnI ujjayinI thI, aura vaha kAphI vidvAnoM ke matAnusAra isakA saMsthApaka mAlavagaNa pramukha thaa| usI ne zaka rAjA kA parAbhava kara kuzANavaMzI kaniSka honA caahie| kuzANavaMzIya rAjAoM unheM bhagAyA thA, aura usa vijaya ke prati IsavI sana pUrva meM kaniSka, huvieka aura vAsudeva ye hI mahAparAkramI tathA 57 sAla meM apane nAma se vikrama saMvat' yaha kAlagaNanA sArvabhauma rAjA the| unhIM ke lekhoM meM kaniSka kA prAcInatama cAlU kii| zaka rAjAoM kA parAbhava karane vAlA, isalie lekha hai, isalie usI ne yaha zaka kAla sthApita kiyA loga ise 'zakAra vikramAditya' nAma se pahacAnane lge| honA caahie| zaka ye kuzANa rAjAoM ke kSatrapa yA prAMtAdhapatI Adarza rAjA ke sabhI guNa usameM maujUda the| the| unhIM ne dIrghakAla isa saMvat kA upayoga kiyA thaa| (bhAratIya saMskRti koza, khaMDa 8, pannA naM. 652) isalie kAlaudha meM usI ko zaka kAla yA zaka nRpati aneka jaina graMthoM meM usake rAjya zAsana kA gaurava kAla Adi nAma mile| pAyA jAtA hai| digaMbara tathA zvetAmbara donoM AmnAyoM meM (marAThI vizvakoza khaMDa 3 rA, peja 789) vikrama saMvat kA pracAra vIra nirvANa ke 470 varSa pazcAta digambara tathA zvetAmbara AmnAya meM vIra nirvANa ke mAnA gayA hai| 605 varSa 6 mAsa pazcAta zaka rAjAkI utpatti mAnI gaI (tiloyapaNNatti 4/1505-06) hai| (tiloyapaNNatti 4/1496, 1499, dhavalA 9/14,1,44 rAjA vikramAditya kA, janma ke pazcAta 18 varSa se triloka sAra 40, harivaMzapurANa 60/559, titthogAlI payannA rAjyAbhiSeka tathA 60 varSa taka usakA rAjya rahanA loka 623, merUtuMgakRta 'vicAranpreNI') prasiddha hai| vikrama saMvat ke bAre meM alaga-alaga mAnyatAe~, ___sabhI zAstroM kA AdhAra dekhate hue, vIra nirvANa saMvat usakI zurUAta kahA~ se huI, isa bAre meM haiN| aura zaka saMvat meM 605 varSa kA aMtara, vikrama aura zaka vikrama saMvat kA vIra nirvANa se 470 varSa aMtara, saMvat meM 135 varSa kA tathA IsavI aura zaka saMvat meM 78 zaka saMvat ke madhya se 135 varSa kA aMtara tathA IsavI san | varSa kA aMtara mAnA jAtA hai| zAlivAhana zaka kA pracAra ke pUrva 57 varSa kA aMtara hai, yaha sanizcita kiyA gayA hai| vIra nirvANa pazcAt 741 varSa bAda mAnA jAtA hai| isalie 3.zaka saMvat : yadyapi zaka zabda kA prayoga"saMvat" zAlivAhana aura zaka saMvat meM 136 varSa kA aMtara A sAmAnya ke artha meM bhI kiyA jAtA hai, jaise vikrama zaka, jAtA hai| zAlivAhana zaka ityAdi, aura kahIM kahIM vikrama saMvat ____ 4. IsavI san : yaha saMvat IsA masIha ke svargavAsa ko bhI zaka saMvat mAna liyA jAtA hai, paraMtu jisa "zaka" ke pazcAt yUropa meM pracalita huA aura aMgrejI sAmrAjya kI carcA yahA~ hama kara rahe haiM yaha eka svataMtra saMvat hai| ke sAtha-sAtha sArI duniyA meM phaila gyaa| yaha Aja vizva (jaina sAhitya itihAsa 297) kA sarvamAnya saMvat hai| kristI kAlagaNanA kI zurUAta Aja isakA prayoga prAya: lupta ho cukA hai phira bhI nizcitata: kaba huI, isake bAre meM itihAsakAroM meM eka mata dakSiNa pradezoM meM tathA aMzata: uttara meM isakA pracAra dekhane nahIM hai| phira bhI kristI kAla kA zodha iTAlI ke meM AtA hai| dakSiNa meM isake mahIne amAnta haiM, to uttara meM 'DAyonisiasa ekjhIgasa' isa dharmaguru ne sAdhAraNata: chaThI pUrNimAnta haiN| isakA AraMbha sAmAnyataH caitra zuddha pratipadA zatAbdI meM lgaayaa| kucha loga roma zahara ke janma se yAne ko mAnate haiN| dakSiNa meM zilAlekha, tAmrapaTa, purANa graMtha, 1 jAnevArI 754 e.yu.sI. (Ano urbis conditae) se pothIpustaka tathA kaI aitihAsika dastAvejoM meM isakA karate haiM to kucha loga yezu krista ke janma se, yAne IsavI nirdeza AtA hai| paMcAMga taiyAra karane hetu jyotiSa zAstra sana pUrva 25 disaMbara se gRhIta samajhakara ! viSayaka abhyAsU mukhyataH isI ke AdhAra se paMcAMga banAte isa kAlagaNanA meM zUnya IsavI varSa nA samajhakara IsavI sana puurv| yA IsavI san 1, jAnevArI 1 yaha tArIkha zurU meM yaha kAla kisane, kaba, kaise, zurU kiyA tathA usakA lekara vahA~ se Age krizcana varSa ginate haiN| arthAt yezu krista ke janma kI tArIkha nizcita nA hone se ye sabhI zaka yA zAlivAhana se saMbaMdha kaba, kisane aura kaise - janavarI 2005 jinabhASita 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna kucha dhArmika kucha pAraMparika tatvoM para AdhArita | (lIpa iyara) lekina hara sau sAla meM pharavarI kI 29 haiN| phira bhI yaha kAlagaNanA Aja duniyA kI sabase jyAdA tArikha bhI nahIM pkdd'te| phira bhI isameM pharka hotA hI hai| mAnyatA prApta kAlagaNanA hai| isameM bhI jyuliyana paddhati, terahavA popa gregarI paddhati, (marAThI vizvakoza, khaMDa 3, pannA naM. 782) iMglaiMDa paddhati aisI aneka mAnyatAe~ haiN| isa prakAra uparanirdiSTa kAlagaNanAe~ bhArata meM dekhane yaha kAlagaNanA saura paddhati se hai| isake varSa kA meM AtI haiN| tathA inakA ApasI tAlamela nimnanirdiSTa tAlikA kAla sUkSmatA se dekhA gayA to 365 dina 5 ghaMTe 48 minaTa meM batAyA gayA hai| isakI sahAyatA se koI bhI eka saMvat aura 45.37 saikaMDa itanA hai| isase hara varSa meM jo 5 ghaMTe se dUsare meM parivartita kiyA jA sakatA hai| jyAdA samaya kA pharka par3atA hai, use kama karane hetu hara 4 varSa se pharavarI ke dina 28 ke bajAe 29 pakar3e jAte haiM krama nAma vIra nirvANa vikrama saMvat IsavI sana zaka saMvat pUrva 470 pUrva 527 pUrva 57 470 vIra nirvANa vikrama saMvat IsavI sana zaka saMvat pUrva 605 pUrva 135 pUrva 78 527 57 605 135 78 hue hai jo jIvana ke samagra vikAsa meM adhUrI hai| kisI vidyAlaya ke 100 varSa pUrNa honA apane Apa meM gaurava kI bAta hai| syAdvAda mahAvidyAlaya varNI jI ke athaka parizrama kI phalazruti hai| muni zrI ke guruNAMguru AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kI zikSA sthalI hone se unako bhI yAda kiyaa| muni zrI ne vidyAlaya ke naye bhavana evaM chAtrAvAsa kA bhI avalokana kiyaa| muni zrI pramANasAgara jI syAdvAda mahAvidyAlaya meM suprasiddha digambara jainAcArya zrI 108 vidyAsAgara jI mahArAja ke parama taponiSTha abhIkSNa jJAnopayogI paramapUjya muni zrI 108 pramANasAgara jI mahArAja sasaMgha satanA (ma.pra.) se ahiMsA sadbhAvanA padayAtrA karate hue kAzI nagarI phuNce| isa avasara para bhadainI, vArANasI sthita zatAbdI samAroha varSa ke antargata Ayojita kAryazAlA meM maMgala sAnnidhya pradAna karane bhagavAn supArzvanAtha kI janma sthalI prAMgaNa meM mahAvidyAlaya pahuMce jahA~ para zrI syAdvAda mahAvidyAlaya ke chAtroM, zikSakoM, padAdhikAriyoM ne pravezadvAra para pUjya munizrI kI maMgala AratI utArI tathA pAdaprakSAlana kiyaa| isake pazcAt pUjya munizrI ne zrI 1008 supArzvanAtha jaina maMdira meM darzana kiyaa| isa avasara para syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI ke zatAbdI varSa para Ayojita samAroha ko sambodhita karate hue pUjya jaina muni pramANasAgara jI mahArAja ne kahA ki zikSA ke sAtha-sAtha naitika saMskAra bar3hAnA jarUrI haiN| gurukuloM meM jo naitikatA, ImAnadArI, kartavyaniSThA kA pATha par3hAyA jAtA hai vaha Aja kI vartamAna zikSA paddhati meM najara nahIM aataa| Aja kI zikSA artha kI pradhAnatA lie kundakunda jJAnapITha puraskAra 2003 kundakunda jJAnapITha, iMdaura ke adhyakSa zrI devakumAra siMha kAsalIvAla ne varSa 2003 ke kundakunda jJAnapITha puraskAra hetu akhila bhAratavarSIya digambara jaina zAstrI pariSad ke adhyakSa prAcArya zrI narendra prakAza jaina, phirojAbAda ko pradAna karane kI ghoSaNA kI hai| unheM yaha puraskAra unake lekha saMgraha 'samaya ke zilAlekha evaM cintana pravAha' ke sAtha hI kundakunda jJAnapITha ko diye gaye nispRha sahayoga evaM satat mArgadarzana hetu pradAna kiyA gyaa| __isa puraskAra ke aMtargata prAcArya zrI jaina ko 25,000 rupaye kI nakada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra se sammAnita kiyA jaaegaa| DaoN. anupama jaina, saciva 24 janavarI 2005 jinabhASita
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhuoM kI caryA jJAna, dhyAna aura tapa meM hI laganI cAhie DaoN. narendra jaina 'bhAratI' jaina dharma meM AcAra' kA vizeSa mahatva hai| AcArahIna / lie zrama karatA hai aura tapaH sAdhanA se zarIra ko kheda vyakti kI sarvatra niMdA kI gaI hai| patana kA kAraNa khinna karatA hai vaha zramaNa kahA jAtA hai| malliSeNAcArya AcaraNahInatA ko mAnA gayA hai| sadAcAra kA pAlana aura kahate haiMpApa rUpa pravRttiyoM kA visarjana jaina dharma kI pramukha vizeSatA dehe nirmamatA guro vinayatA nityaM zrutAbhyAsatA, hai| bhoga pradhAna saMskRti ke viparIta bhAratIya saMskRti yoga cAritrojavala mohopazamatA saMsAra nirvegtaa| kI pradhAnatA para bala detI hai| mana, vacana aura zarIra kI antarbAhya parigrahatyajanatAM dharmajJatA sAdhutA, pravRtti yA caMcalatA ko rokanA yoga kA kArya hai isalie, sAdho sAdhujanasya lakSaNa midaM sNsaarvikssepnnm|| bhArata ke gRhavirata vyakti 'yoga' kA anusaraNa karate haiN| arthAt zarIra ke prati nirmamatA, guruoM kI vinaya yoga kA artha hai AtmA meM sthira ho jaanaa| gRhatyAgI karanA, nirantara zAstroM kA abhyAsa karanA, ujjavala caritra AtmA meM hI sthira rahakara sukha prApti ke prayAsa karatA pAlanA, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM ko zAMta rahatA hai| yahI purUSArtha unheM saMsAra ke duHkhoM se mukti rakhanA, saMsAra se DaranA, antaraGga aura bAhya parigraha ke dilAtA hai| saMsAra meM to duHkha hI duHkha haiN| kahA gayA hai- | 24 bheda rUpa parigrahoM ko chor3anA, uttama kSamAdi daza dharmoM kA pAlana karanA sAdhupanA hai| AcArya samantabhadra ne yA saMsAra viSai sukha hotA, tIrthaMkara kyoM tyaagai| 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' meM kahA haikAhe ko sukha sAdhana karate saMyama soM anuraagai| viSayAzAvazAtIto nirArambho prigrhH| (vairAgya bhAvanA 8) jJAnadhyAnataporaktaH tapasvI saH prshsyte|| yadi saMsAra meM sukha hotA, to tIrthaMkara saMsAra kA tyAga arthAt viSaya kaSAyoM se rahita, Arambha parigrahoM se kyoM karate? kyoM saMsAra meM rahakara saMyama kI sAdhanA krte| parimukta hokara jJAna, dhyAna aura tapa meM lavalIna sAdhu hI jaba tIrthaMkara ko bhI saMsAra meM sukha nahIM dikhAI diyA tabhI sacce guru haiN| ye sAdhu apaneAcaraNa ke sudhAra tathA mokSa to unheM bhI tapasyA karanI pdd'ii| bhagavAna mahAvIra svAmI ne kI prApti ke lie nirantara 28 mUlaguNoM kA pAlana karate bAraha varSa taka kaThora tapasyA karake karmoM ko naSTa kiyA haiN| ve 28 mUlaguNa ye haiM- . isake uparAMta hI mokSa gye| mokSa prApti ke lie samyagdarzana, paMcaya mahatvayAI samidIo paMca jiNavarU hitttthaa| samyagjJAna aura samyakcAritra kA pAlana Avazyaka hai| paMceviMdiyarohA chappiya AvAsaA loo| samyagdarzana aura samyagjJAna AtmA kI svAbhAvika zakti AcelakamaNhANaM khidisayaNamadaMtaghaMsaNaM ceva, haiM, jo vyakti ko naisargika rUpa se prApta ho sakatI hai| Thidi bhoyaNeya bhattaM mUlaguNA aTThavIsA du|| parantu samyakcAritra kI prApti ke lie jIva ko purUSArtha (mUlAcAra) karanA par3atA hai| yadi yaha purUSArtha manuSya bhava meM kiyA pratikramaNa pATha meM aTThAIsa mUlaguNoM ke nAma kI gAthA jAya to isa bhava se avazya mukti milatI hai| dUsarI gatiyoM isa prakAra haike jIvoM ko bhI pahale manuSya gati meM AnA hogA, kyoMki vadasamiMdidiyarodho loco AvAsanamacelamaNhANaM / manuSya gati se hI mukti (mokSa) milatA hai| jaina dharma ka khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNameyabhattaM c|| zraddhAnI, jJAnI aisA jAnakara saMsAra, zarIra, bhogoM se virakta eda khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM pnnnntaa| hokara apanI AcaraNa rUpa kriyA kI zuddhi hetu zramaNa eSa pamAdakadAdo aicaaraadonniyttohN| caryA ko aMgIkAra karatA hai| zramaNa caryA meM vyakti "AtmA pA~ca mahAvrata (ahiMsA, satya, asteya, aparigraha aura kI sAdhanA ke lie zrama" karatA hai| usakI sAdhanA pApoM brahmacarya) pA~ca samiti (IryA, bhASA, eSaNA, AdAna nikSepaNa ke prAyazcita, karmoM ke dahana, svAdhyAya, saMyama aura tapa aura vyutsarga) pA~ca indriyoM kA nirodha (sparzana, rasanA, Adi meM hI lagI rahatI hai| zramaNa zabda "jaina saMskRti meM ghrANa, cakSu aura karNa)chaha Avazyaka (sAmAyika, stuti, tapasvI" kA sUcaka hai| "zrAmyati tapasA khidyata iti vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, kAyotsarga) loca kRtvA zramaNo vAcyaH" arthAt jo AtmA kI sAdhanA ke / janavarI 2005 jinabhASita 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kezaloMca) Acelakya (nagnatva) asnAn kSitizayana (bhUmi zayana) adanta dhAvana, sthitibhojana ( khar3e hokara bhojana karanA aura eka bhakta (eka bAra AhAra) ye aTThAIsa mUlaguNa haiN| inameM aticAra kI sthiti meM sAdhu (guru ke samakSa ) prAyazcita letA hai / muniyoM ke 34 uttara guNa kahe gaye haiM / 22 parISaha, 12 tapa aura 34 uttaraguNa haiM / kSudhA, tRSA, uSNa, daMsamazaka, nagna, arati, strI, caryA, niSadyA, zayana, Akroza, badhabandhana, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkArapuraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye 22 parISaha tathA anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye 12 tapa kahe gaye haiN| ina para calakara muni AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa kara mokSa prApta karatA hai| ina guNoM kA pAlana kara vyakti mana, vacana, kAya ko sthira kara sArA dhyAna AtmA para kendrita karatA hai| AtmA kA ciMtana karatA hai aisA karane se 'AtmajJAna' kI prApti hotI hai| AtmajJAna prApta vyakti kI bhAvanA isa taraha hotI hai ari-mitra mahala-masAna, kaMcana - kAMca, nindana - zrutikarana / arghAvatArana - asiprahArana, meM sadA samatA dharana // arthAt ve (muni) zatru-mitra,, mahala, zmazAna, kaMcana (sonA) aura kA~ca, niMdA aura prazaMsA karane vAle meM, pUjana karane vAle aura talavAra kA prahAra karane vAle meM sadaiva samatA dhAraNa karate haiN| AcArya kundakunda pravacanasAra meM kahate haiM samasattu baMdhuvaggo samasuhadukkho pasaMsa NiMdasamo / samaloTTha kaMcaNo puNaM jIvidamaraNe samo samaNo // (241) arthAt jise zatru aura mitra samAna haiM, sukha-dukha samAna haiN| prazaMsA aura niMdA ke prati jinako samatA hai| jise loTha (miTTI ke DhelA) aura suvarNa (sonA) samAna hai tathA jIvana-maraNa ke prati jisako samatA hai, vaha zramaNa | zramaNa ko yaha jJAna hotA hai NANeNa daMsaNeNa ya taveNa cariyeNa saMjamaguNeNa / cahiM pi samAjoge mokkho jiNasAsaNe diTTho // (darzana pAhuDa 30 ) se hI / ataH jJAna, darzana, tapa aura cAritra rUpa saMyama guNa mokSa kI prApti hotI hai| aisA jina zAsana ne kahA jina zAsana kI AjJA ko hI sarvasva mAnakara digambara sAdhu apanI caryA Age bar3hAte rahate haiM / jaina sAdhuoM ko 26 janavarI 2005 jinabhASita isa bAta kA jJAna rahatA hai ki "deha vinAzI maiM avinAzI " arthAt yaha zarIra nAzavAna hai aura maiM (AtmA) avinAzI hU~ / isIlie ve deha (zarIra) poSaNa meM nahIM zarIra kA upayoga jJAnArjana, tapa aura dhyAna ke lie karate haiM / isIlie digambara sAdhuoM ke lakSaNa meM "dehe nirmamatA " zabda kA prayoga kiyA hai| jisako saMsAra meM rahate hue zarIra se rAga rahatA hai vaha zarIra ko kaSTa nahIM denA cAhatA, vaha apane zarIra ko hI zrRMgAroM se ApUrita karane meM samaya barbAda karatA / rAta dina solaha zrRMgAra karatA hai aura isI meM apane jIvana kA amUlya samaya ga~vA detA hai| jabaki jinheM saMsAra, zarIra aura bhogoM kI nazvaratA kA saccA jJAna hai vaha socatA hai bhogo na bhuktA vayameva bhuktA, tapo na taptA vayameva taptA / kAlo na yAtA vayameva yAtA tRSNA na jIrNA vayameva jIrNA // bhogoM ko tilAMjalI dete hue sAdhu samajhatA hai ki bhogoM ko bhogate hue hamane apanA sampUrNa samaya ga~vA diyA parantu bhogoM kI tRpti nahIM huI, tRSNA kA aMta nahIM huA isalie vaha zarIra ke sambandha meM nirmamatva hokara socatA hai- yAvatsvasthaM zarIrasya yAvaccendriya sampadaH / tAvadyuktaM tapaH karmaH vArdhakye kevalaM zramaH // arthAt jaba taka zarIra svastha hai aura indriyoM kI sampadA hai taba taka " tapa" rUpI karma hI karanA cAhie / bur3hApe meM to sirpha vyakti zrama hI karatA hai| saptarSi pUjA meM sAta munivaroM ke tapa ke varNana meM likhA gayA hai jaya zItakAya caupaTa maMjhAra, kai nadI sarovara taTa maMjhAra / jaya nivasata dhyAnArUDha hoya raMcaka nahiM maTakata roma koya // jaya mRtakAsana vajrAsanIya godUhana ityAdika ganIya / jaya Asana nAnAbhA~ti dhAra, upasarga sahita mamatA nivAra // isa taraha digambara (zramaNa) sAdhuoM kA sirpha eka hI kArya raha jAtA hai| jJAna aura kriyA / jyAdA se jyAdA Atmastha hokara tapa karake karmoM kA nAza karanA aura satat svAdhyAya ke mAdhyama se " AtmajJAna" ko bddh'aanaa| muni kA nagnatvapanA anAzakti bhAva kA pratIka, deha tapadhAraNa ke lie, AhAra, zarIra ke poSaNa ke lie nahIM varan tapa karane ke lie kezaloMca, zarIra ke prati anAzakti yA mamatva rahita hone kI sthiti kA svayaM ke AMkalana ke lie hotA hai / isIlie pratyeka sAdhu ko saMsAra zarIra bhogoM ke prati mana se virakta honA cAhie / bAhya meM nagna honA alaga bAta hai parantu lakSya kI prApti ke lie to
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ antaraMga (mana) se bhI aparigrahI bananA Avazyaka hai| / ataH sAdhuoM ko 28 mUlaguNoM tathA 34 uttara guNoM kA samyak pAlana karate hue apanI niyamita caryA rakhanI caahie| zrAvaka aura jainetara vyakti bhI digambara munirAjoM kI tapasyA aura tyAga ke hRdaya se prazaMsaka haiM aura rheNge| unake tyAga mArga ke sabhI kAyala haiN| Aja kI bhogavAdI paristhitiyoM meM bhI jinakI bhAvanA vastra tyAga, tathA eka bAra dina meM AhAra kI bhI hai to vaha bhI zraddhAspada hai, pUjya hai, parantu jisane svAdhyAya kiyA hai| caraNAnuyoga kA | jAnakAra hai vaha to yahI apekSA rakhegA ki zramaNa sAdhu, zramaNa dharma meM varNita kriyAoM para kharA utre| zraddhA | digambaratva ke prati logoM kI hai aura nirantara banI rhegii| yaha isa bAta para nirbhara karegA ki "sAdhu" yogamayI pravRtti para vizvAsa rkheN| jJAna, dhyAna aura tapa unakA lakSya honA caahie| parama digambara muniyoM ke prAta:kAla darzana hI bar3e puNya ke kAraNa milatA hai| paMcamakAla meM muniyoM ke darzana ho rahe haiM yaha hama sabake lie saubhAgya kI bAta hai| muniyoM kI jIvana caryA hama sabhI logoM kI bhAvanA ko dharmamaya banAye vairAgya kI ora hamArI bhAvanA balavatI ho tathA sAdhuoM kA sAnnidhya prApta kara hama samyakacAritra ke patha para Age bar3heM, yaha sabhI kI bhAvanA honA caahie| A-27 nyU narmadA vihAra, sanAvada (ma.pra.) jinavANI mA~ manoja jaina 'madhura' jinavANI mA~ nAva hamArI, bhava sAgara se taaro| lAkhoM pApI tAre tumane, hamako bhI uddhaaro| mAtA tere varada hasta kI,chA~va tale jo AtA hai| chaTate kalmaSa kopa usI kSaNa kunda-kunda bana jAtA hai| bhAvoM ke hama akSata-caMdana lAe haiM sviikaaro| sAta tatva chaH dravya batAe, anekAMta samajhAyA hai| bhava se pAra utara jAtA hai, jisane tumako dhyAyA hai| saba kucha sauMpa diyA hai tumako, tumhI hameM smhaaro| kunda-kunda se vidyAsAgara, jo bhI tumako dhyAte haiN| ratnatraya ke caMdA-sUraja, una saba ko mila jAte haiN| sabake mana meM bheda-jJAna. dIpaka mA~ ujiyaaro| gautama gaNadhara ne gUMthI hai, mahAvIra kI vaannii| vacanAmRta kA pAna kareM saba, tara jAeMge praannii| aSTa karma ke ina ripuoM ko, mAtA tuma sNhaaro| pAte ve hI mokSa lakSmI, jisane aMgIkAra kiyA aMjana cora sarIkhe pApI, para mAte upakAra kiyaa| muktivadhU se hameM milAkara, hamako bhI upkaaro| C-5/13, indirA kAlonI bAga umarAva dUlhA, bhopAla-10 janavarI 2005 jinabhASita 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtika cikitsA garbhapAta kI prAkRtika cikitsA yA sAvadhAniyA~ DaoN. vandanA jaina durghaTanA cAhe kaisI bhI ho koI bhI ho, parantu vaha na to uThAyeM aura na srkaayeN| sIDhiyoM para car3hane utarane kA coTa avazya pahu~cAtI hai, tana aura mana ko| garbhapAta ho kAma jyAdA nahIM kreN| jyAdA dera nahIM baittheN| baiThanA jarUrI jAnA bhI eka durghaTanA hI hai para ise kucha upAyoM dvArA rokA | ho to AlatI--pAlathI mArakara, vajrAsana yA sukhAsana meM jA sakatA hai| ArAma se baittheN| rasoI banAte samaya U~ce sTUla yA kursI para zarIra meM saMcita dUSita mala (viSa) tathA garbhAzaya meM baitthe| jyAdA dera baiThanA ho to pairoM ke nIce choTA sTrala saMcita vijAtIya vikAra ke sar3ane se garmI paidA hotI hai, rkheN| pairoM ko milAkara khaDI na hoN| khaDe hone para pairoM ko jo garbha ko Thaharane nahIM detA natIjana garbhapAta hotA hai| Age pIche, suvidhAnusAra rkheN| U~cI air3I ke jUte tathA zarIra tathA garbhAzaya meM saMcita dUSita padArtha ko prAkRtika cappala nahIM phneN| garbhapAta ke lakSaNa dikhate hI bistara para cikitsA dvArA dUrakara garbhAzaya ko zaktizAlI banAnA hI vizrAma kraayeN| bistara ke pAyadAna kI tarapha IMTa rakhakara 6 garbhapAta rokane kI sahI cikitsA hai| se 9 iMca uThA deN| kamara ke nIce takiyA rkheN| peDU tathA garbhapAta kI saMbhAvanA ko dhyAna meM rakhate hue garbhAdhAna | yoni para miTTi kI paTTI yA khUba ThaMDe pAnI se bhIgA tauliyA ke pahale hI cikitsA prAraMbha kara denI caahiye| jisase rakheM isase garbha kI uttejanA kama hotI hai, tathA gurutvAkarSaNa garbhasrAva nahIM hotaa| peDU para miTTI kI paTTI AdhA ghaMTA deM ke kAraNa garbhapAta rUka jAtA hai| garbhapAta kI pravRtti vAlI isake bAda ThaNDA kaTi snAna, ThaNDA rIr3ha snAna, garama mahilAoM ko jyAdA se jyAdA vizrAma kraayeN| zauca bhI ThaNDA kaTi snAna badala 2 kara deN| lagAtAra kucha dinoM taka baiDa paika meM kraayeN| uThane para raktasrAva hone lagatA hai, pUrNa sUryodaya ke pUrva 20 miniTa cakkI calAkara ThaNDA kaTi svastha hone para hI bistara se uThane deN| ghara para yA anya snAna deN| yaha 5 miniTa lene se garbhajanya vikAroM se mukti kAryoM meM dhIre-dhIre lgeN| garbhapAta prAya: niyamita mAhavArI milatI hai| saptAha meM eka do bAra vASpa snAna, garbhapAda kAla meM hotA hai| ata: una dinoM sAvadhAnI rkheN| kucha snAna, gIlI cAdara lapeTa tathA dhUpa snAna rogI kI sthiti mahilAoM meM garbhAdhAna ke bAda bhI do tIna mAha taka mAhavArI ke anusAra deN| garbhAvasthA meM garma upacAra baMda rkheN| garbhakAla ke lakSaNa dikhate haiN| aisI sthiti meM vizrAma kraayeN| sAde meM prAta:kAla cakkI calAnA tathA ThaNDA kaTi snAna, dopahara | garma pAnI kA enimA dekara peTa sApha rakheM ThaNDA kaTi snAna meM miTri paTTI tathA rAtri meM per3a kI lapeTa deN| kabja hone para athavA yoni para ThaNDI paTTI deN| prAtaH kAla eka gilAsa enimA deN| pAnI meM eka nIbU tathA gur3a milAkara pieN| yoga cikitsA AhAra cikitsA ___ garbhAdhAna se pUrva AsanoM meM kaTi zakti vikAsaka, __ nAzte meM aMkurita (athavA rAta bhara bhIgI huI) mUMga, udarazakti vikAsaka, koNAsana, pAdahastAsana, jasuzIrSAsana, moTha, gehU~, tila, mUMgaphalI, masUra, soyAbIna, canA bhIgA pazcimotanAsana, vajrAsana, uSTAsana. karmAsana, yogamadrA, huaa| kizamiza, munakkA, khajUra, TamATara, laukI, peThA yA cakkIcAlana Asana, vistRta, pAdAsana, uttanapAdAsana, saMtare kA rasa deM gAjara va pAlaka lete hoM to vaha bhI leN| dhanurAsana, cakrAsana, zalamAsana, bhujaMgAsana, sarvAMgAsana, bhojana meM moTe ATe kI do ghaMTe pahale gAjara yA pAlaka, halAsana, analoma, viloma, ujajayI, prANAyAma tathA | cakundara ke rasa meM gudI huI roTI, sabjI, salAda tathA dahI zavAsana kreN| garbhAdhAna ke bAda ina AsanoM ko baMda rkheN| garbhAvasthA meM dhIre-dhIre saira yA cahala kadamI karanA sarvottama ___ madhyAnha kAla meM aMkurita gehU~, mUMgaphalI, tila, kelA, tathA saMtulita vyAyAma hai| khIrA, kakar3I, kaddU ke bIja, nAriyala tathA khajUra ko garbhavasthA meM Age jhukane vAlA koI bhI kArya nahIM pIsakara banAyA huA dUdha eka gilAsa tathA mausamAnusAra kareM, peTa ke bala nahIM letteN| kamara ko sIdhA rakhate hue | phala, pAlaka, TamATara kA rasa, dUdha dene tathA nAriyala kA ghuTanoM se mor3akara kisI bhI cIja ko utthaayeN| bhArI vajana ) pAnI yA chAcha paryApta mAtrA meM leN| 28 janavarI 2005 jinabhASita leN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbhapAta tathA bAMjhapana ko dUra karane ke lie aMkurita | raktasrAva hone para peDU tathA yoni para khUba ThaNDe pAnI kI gehU~ ke vividha vyaMjana kamAla kA kAma karate haiN| aMkurita paTTI yA zuddha miTTI rkheN| gehU~ meM garbhapAta tathA bandhatva ko rokane vAlA phekTara svAbhAvika prasava prAkRtika prakriyA hai isase mAtA TokopherAla (viTAmina I) pAyA jAtA hai| garbhAvasthA tathA ko sRjana kA sukha evaM AnaMda milatA hai| isI viziSTa garbha ke pahale se aMkurita gehU~ kA dUdha, lassI, daliyA, garimA ke kAraNa mA~ ko pUjya mAnA hai| jananI ke bAda hI moTe ATe kI roTI tathA hAthakuTA cAvala prayoga kreN| strI ke svAsthya, sauMdarya evaM saurabha meM nikhAra AtA hai| garbhapAta kI cikitsA hone ke bAda bhI nahIM rUke, garbhapAta itanA ghAtaka evaM hAnikAraka hai ki yaha nArI ke bhrUNa kI mRtyu ho jAye to usa sthiti meM prakRti garbha ko jIvana ko nicor3akara kAMtivihIna evaM rogI banA detA hai| svataH nikAlakara mA~ ke prANoM kI rakSA karatI hai| prakRti / prAkRtika upacAra evaM prAkRtika jIvana apanAkara garbhapAta ke isa kArya meM sahayoga ke lie peDUyoni tathA kamara para | se bceN| garma ThaMDA seMka kreN| tathA stana para ThaNDI paTTI rakheM / adhika kArDa pailesa, varNI kAlonI, sAgara (ma.pra.) elorA meM A. vidyAsAgara bhavana kA udghATana | kaTe-phaTe hoMTha evaM tAluoM kA Aparezana bhAgyodaya tIrtha cikitsAlaya, sAgara meM prativarSAnusAra pUjanIyA AryikAratnadvaya zrI anaMtamatI jI va zrI isa varSa bhI DaoN. ema.ke.pANDyA , jainA phAuNDezana, amerikA Adarzamati mAtAjI kI preraNA se nirmita 'AcArya vidyAsAgara ke saujanya se dinAMka 13 pharavarI 2005 se 20 pharavarI 2005 bhavana' kA udghATana samAroha dinAMka 13 pharavarI 2005 ko taka hRdaya, mastiSka evaM zalya cikitsA zivira kA Ayojana aparAhna 2 baje zrI ratanalAla jI bainAr3A (AgarA) kI * kiyA jA rahA hai, jisameM deza-videza ke supara spezalisTa DaoN. adhyakSatA meM zrI samantabhadra digambara jaina gurukula, elorA mahendra pANDyA , hRdaya roga vizeSajJa amerikA, DaoN.vhI.ke. (mahArASTra) meM sampanna hogaa| isa avasara para zrI sabhAgRha jaina, hRdaya roga vizeSajJa, laMdana, DaoN. nitina jaina, hRdaya roga udghATaka zrI devendra kumAra siMghaI, muMgAvalI, zruta bhaNDAra vizeSajJa, ahamadAbAda, DaoN. dIpaka jaina, mastiSka mirgI, lakavA udghATaka zrI bAbUlAlajI totArAma jI luhAr3iyA, bhusAvala, roga vizeSajJa, iMdaura, DaoN. manISa jaina, peTa evaM lIvara roga mukhya atithi pro. ratanacandra jI jaina, bhopAla (saMpAdaka vizeSajJa, bhopAla, DaoN. azoka jaina, paithAlaoNjisTa, iMdaura, DaoN. jinabhASita), zrI aravinda kumAra jI siMghaI, muMgAvalI, | vhI.ke. rainA, zizu zalya cikitsaka, jabalapura, DaoN. azvina zrI zAntilAlajI godhA, ratalAma, zrI pavana kumAra jI jhAMjarI, oNpaTe zizu zalya cikitsAlaya, bhopAla, DaoN. zrImatI maMjU naMdurabAra hoNge| pannAlAla gaMgavAla, maMtrI jaina, strI roga vizeSajJa, laMdana, DaoN. mahAvIra sovetakara, kiDanI evaM mUtra roga vizeSajJa, mahArASTra, DaoN. mahAvIra koThArI, yUro jJAnodaya puraskAra ghoSita sarjana, mahArASTra, DaoN.esa.je AcArya, kiDanI roga vizeSajJa, zAntidevI ratanalAla bobarA kI smRti meM zrI sUrajamala nAgapura, DaoN. manISa jaina, nizcetanA vizeSajJa, meraTha, kIrti jaina, netra roga vizeSajJa, meraTha apanI sevAyeM pradAna kreNge| bobarA dvArA sthApita jJAnodaya phAuMDezana dvAra pravartita tathA kundakunda jJAnapITha indaura dvArA saMcAlita jJAnodaya puraskAra zivira meM kaTe hoMTha evaM tAlU, hAIDrosila, apenDeksa, trisadasyIya nirNAyaka kI anuzaMsA ke AdhAra para varSa baccAdAnI, rIr3ha kI haDDI, A~ta kI vikRti, zvAsa evaM khAne kI nalI kI vikRti, haoNrniyA, TyUmara, khUna kI naliyoM ke 2002-2003 hetu nimna puraskAroM kI ghoSaNA kI gii| gucche pAIlsa, kiDanI, pezAba ke rAste kI vikRti evaM netra 1. jJAnodaya puraskAra 2002 'jainijma ina AndhrA' kRti para roga saMbaMdhI Aparezana kiye jAyeMge tathA hRdaya evaM mastiSka DaoN. jI. javAhara, haidarAbAda roga ke marIjoM ko bhI svAsthya lAbha diyA jaayegaa| isa hetu cikitsAlaya meM pUrva parIkSaNa evaM paMjIyana prAraMbha hai| paMjIyana aMtima tithi 10 pharavarI 2005 hai| 2. jJAnodaya puraskAra 2003 'giranAra mahAtmya' zIrSaka kRti para zrI rAmajIta jaina 'eDavhokeTa' gvAliyara isa puraskAra ke antargata 11,000 rupaye nakada rAzi, zAla, zrIphala evaM prazasti patra pradAna kara sammAnita kiyA jAtA hai| DaoN. anupama jaina, saciva bra. DaoN. rohita, zivira samanvayaka bhAgyodaya tIrtha cikitsAlaya,khuraI roDa, sAgara phona - 266671, 266271 janavarI 2005 jinabhASita 29
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznakartA zrImati saritA jaina, nanduravAra jijJAsA - bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM jambUsvAmI kitanI umra ke the? samAdhAna - bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM jambUsvAmI ke gamana kA koI prakaraNa kisI zAstra meM nahIM milatA hai / jambUsvAmI ke jIvana caritra ke anusAra nimna bAteM spaSTa hotI haiM 1 rAjagRhI nagarI ke seTha arhaddAsa tathA seThAnI jinamatI kI kokha se bhagavAna mahAvIra ke nirvANa se 22 varSa pUrva phAguna sudI pUrNamAsI ko jambUkumAra kA janma huA / arthAt jaba bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna utpanna huA thA taba Apa deva paryAya meM the / uttara purANa parva 76 zloka 31 se 42 meM isa prakAra kahA hai ' zreNika ne gaNadhara svAmI ko pUchA ki he prabho, isa bharata kSetra meM sabase pIche stuti karane yogya kevalajJAnI kauna hogA? isake uttara meM gaNadhara kucha kahanA hI cAhate the ki usI samaya vahA~ vidyunmAlI nAmaka brahmasvarga kA indra A phuNcaa| ...... usakI ora dRSTipAta kara gaNadhara svAmI kahane lage Aja se sAtaveM dina yaha brahmendra svarga se cyuta hokara isI nagara ke seTha arhaddAsa ke yahA~ janma legA / yaha yauvana ke prAraMbha se hI vikAra se rahita hogaa| maiM jaba kevalajJAna prApta hone ke bAda vihAra karatA huA vipulAcala para AU~gA taba jambUkumAra dIkSA lene ko utsuka hogA para bhAI-baMdhu ke samajhAne se vaha taba dIkSA na le pAegA Adi / arthAt bhagavAna mahAvIra ke samavazaraNa meM jambU kumAra nahIM A pAye the| bAda meM unhoMne sudharmAcArya gaNadhara ke samIpa dIkSA dhAraNa kii| jaba gautama svAmI ko mokSa huA thA taba sudharmA svAmI ko kevalajJAna huA aura jambUsvAmI zruta kevalI ho gaye / bAraha varSa bAda sudharmAsvAmI ko mokSa ho gayA aura jambUsvAmI kevalI bne| 40 varSa taka dharmopadeza dekara unako mokSa prApta huA arthAt janma - vIra nirvANa se 22 varSa pUrva dIkSA - vI. ni. saMvat 2 kevala jJAna - vI. ni. saMvat 23 jeTha zuklA 7 mokSa - Ayu 84 varSa, vI. ni. saMvat 62 praznakartA - paM. navIna jaina zAstrI, lalitapura jijJAsA akRtrima jinAlayoM meM kauna sI pratimAe~ hotI haiM ? arhaMta bhagavAna yA siddha bhagavAna kI / samAdhAna - isa prazna ke samAdhAna meM yaha bhI samajhanA 30 janavarI 2005 jinabhASita -- jijJAsA samAdhAna paM. ratanalAla bainAr3A upayukta hogA ki arhata aura siddha pratimAoM meM kyA antara hotA hai / zrI trilokasAra pRSTha 759 para kahA hai ki jo aSTaprAtihArya saMyukta hotI haiM ve arhaMta pratimA haiM aura jo aSTaprAtihArya rahita hotI haiM, ve siddha pratimA hotI haiN| vasunandi pratiSThA pATha tRtIya pariccheda ke anusAra pramANa isa prakAra haiM: prAtihAryASTakopetaM, sampUrNAvayavaM zubham bhAvarupAnuviddhAGga, kArayed bimvamarhatA // 69 // prAtihAryairvinA zuddhaM, siddhaM bimbamapIdRzaH / sUrINAM pAThakAnAM ca sAdhUnAm ca yathAgamam // 70 // artha : aSTaprAtihAryoM se yukta, sampUrNa avayavoM se sundara tathA jinakA sanniveSa (AkRti) bhAva ke anurUpa hai aise arahanta bimba kA nirmANa kareM || 69 // siddha pratimA zuddha evaM prAtihArya se rahita hotI haiN| AgamAnusAra AcArya, upAdhyAya evaM sAdhuoM kI pratimAoM kA bhI nirmANa kareM // 70 // isI prakAra jayasena pratiSThA pATha tathA zrI AzAdhara pratiSThA sAroddhAra meM bhI prApta hotA hai / aba prazna ke uttara para vicAra kiyA jAtA haizrI trilokasAra meM isa prakAra kahA hai mUlagapIThaNisaNNA cauddisaM cAri siddhajiNapraDimA / tappurado mahakedU pIThe ciTThati vivihavaNNaNagA // (1002) gAthArtha : cAroM dizAoM meM una vRkSoM ke mUla meM jo pITha avasthita haiM una para cAra siddha pratimAe~ aura cAra arahanta pratimAe~ virAjamAna haiN| una pratimAoM ke Age pITha haiM jinameM nAnA prakAra ke varNana se yukta mahAdhvajAe~ sthita haiM // 1002 // zrI tiloyapaNNattI meM isaprakAra kahA hai: bhavaNa-khidi-ppaNidhIsuM, vIhiM paDi hoMti Nava NavA thUhA / jiNa- siddha-ppaDamAhiM, appaDimAhiM samAiNNA // 853 // artha : bhavana bhUmi ke pArzvabhAgoM meM pratyeka vIthI ke madhya meM jina (arhanta ) aura siddhoM kI anupama pratimAoM se vyApta nau-nau stUpa hote haiM // 853 // uparokta pramANoM ke anusAra akRtrima caityAlayoM meM arhata pratimA aura siddha pratimA donoM hotI haiM / praznakartA - kAntAprasAda jI, mujjapharanagara jijJAsA - kyA naraka meM paMcasthAvara jIva pAye jAte haiM ? samAdhAna sthAvara jIva sarvaloka meM pAye jAte haiN| zrI SaTakhaNDAgama meM isa prakAra kahA hai :
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'iMdiyANuvAdeNa eindiyA bAdarAsuhamA pajjattA apajjattA kevaDa khette ? savvaloge / 1/3/17 // SaTakhaNDAgama artha - indriyamArgaNA ke anuvAda se ekendriya jIva, vAdara ekendriya jIva, sUkSma ekendriya jIva paryApta tathA aparyApta kitane kSetra meM rahate haiM ? sarvaloka meM / zrI vIrasena AcArya ne isa sUtra kI TIkA meM likhA hai'satthANa- vedaNa-kasAya mAraNaMtiya-uvavAdagadA eiMdiyA kevaDa khette ? svvloge|' ( dhavala pu. 4 pRSTha 82 ) artha - svasthAna, vedanA - samudghAta, kaSAya- samudghAta, mAraNAntika-samudghAta aura upapAda ko prApta ekendriya jIva kitane kSetra meM rahate haiM ? sarva loka meM rahate haiM / narakoM meM ekendriya jIvoM ke nivAsa para dhavalA pustaka7 meM kahA hai ki adholoka ke ATha prathvIyoM meM indriyoM se agrAhya va atizaya sUkSma pRthvI sambaddha agnikAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika jIvoM kA vahA~ astitva pAyA jAtA hai| jina pRthvIyoM meM zIta aura uSNatA hai ye unake hI pRthvI guNa haiN| narakoM meM zIta se bhI utpanna hone vAle pagaNa aura kuhuNa vanaspati vizeSa vahA~ pAye jAte haiN| atyanta uSNatA meM bhI utpanna hone vAle javAsada Adi vanaspati vizeSa vahA~ pAye jAte haiN| uparokta prakaraNa ke anusAra narakoM meM paMcasthAvara jIvoM kA astittva mAnanA caahie| praznakartA - paM. devendra kumAra, jabalapura jijJAsA - bhagavAna ko pahanAe jAne vAle vastrAbhUSaNa kyA devopunIta hote haiM? samAdhAna- uparokta prazna ke samAdhAna meM zrI trilokasAra gAthA 520-21 aura 22 meM isaprakAra kahA gayA hai: prathama svarga kI sudharmA sabhA ke Age eka yojana vistAra vAlA aura 36 yojana U~cA pAdapITha se yukta bajramaya mAnastambha hai / usa mAnastambha para eka kosa lambe aura pAva koza vistRta ratnamaya sIMkoM ke Upara tIrthaMkaroM ke pahanane yogya aneka prakAra ke AbharaNoM se bhare hue piTAre sthita haiM / saudharma kalpa meM sthita mAnastambha para sthApita piTAroM ke AbharaNa bharata kSetra saMbaMdhI tIrthaMkaroM ke lie haiN| aizAna kalpa meM sthita mAnastambha para sthApita piTAroM ke AbharaNa airAvata ke tIrthaMkaroM ke lie haiN| isI prakAra sAnatkumAra kalpa meM sthita mAnastambha ke piTAroM ke AbharaNa pUrvavideha saMbaMdhI tIrthaMkaroM ke lie aura mAhendra kalpa meM sthita mAnastambha para sthApita piTAroM ke AbharaNa pazcima videha saMbaMdhI tIrthaMkaroM ke lie haiN| ye sabhI piTAre devoM dvArA sthApita aura sammAnita haiM / isa prakAra sabhI tIrthaMkaroM ke AbhUSaNa devopunIta hote haiM aura uparokta svargoM meM sthita piTAroM se devoM dvArA lAye jAte haiM / jijJAsA - cAroM gatiyoM ke jIvoM ke kauna-kauna sA saMhanana hotA hai? samAdhAna - zrI siddhAntasAra dIpaka adhikAra - 11 ke zloka naM. 118 se 130 taka isakA vistAra se varNana hai, jisakA artha isa prakAra hai : mleccha manuSyoM, vidyAdharoM, manuSyoM, saMjJIpaMcendriya tiryaMcoM aura karmabhUmija tiryaMcoM ke chahoM saMhanana hote haiM // 118 // asaMjJI tiryaMcoM ke vikalendriya jIvoM ke aura labdhaparyAptaka jIvoM ke asaMprAptAsRpATikA nAmaka chaThA saMhanana hotA hai / 119 // parihAra vizuddhi saMyama se yukta munirAjoM ke prathama tIna bajravRSabhanArAca, bajranArAca tathA nArAca ye tIna saMhanana hote haiN|| 120-21 // karmabhUmija dravyavedI striyoM ke ardhanArAca, kIlaka tathA asaMprAptAsRpATikA ye tIna saMhanana hote haiN| bhogabhUmija manuSyoM aura striyoM ke prathama bajravRSabhanArAca sahanana hotA hai| 122-231 eka mithyAtva guNasthAna se lekara saptama guNasthAna paryanta jIvoM ke chahoM sahanana hote haiM // 124 // upazama zreNIgata 8-9-10 tathA 11 veM guNasthAna meM pravRttamAna munirAjoM ke prathama tIna saMhananoM meM se koI eka hotA hai| jabaki kSapaka zreNIgata 8 veM 9veM 10veM, 12veM guNasthAnavartI munirAjoM ke eka sayoga kevalI bhagavAna ke prathama saMhanana hotA hai / 125 se 128 // ayogakevaliyoM ke, devoM ke, nArakiyoM ke, AhAraka zarIrI mahARSiyoM ke, ekendriya jIvoM ke aura vigrahagati sthita jIvoM ke koI saMhanana nahIM hotA // 129-130 // jijJAsA - sthAvara kAya kI utkRSTa va jaghanya avagAhanA kitanI hai ? samAdhAna ekendriya jIva kI jaghanya avagAhanA, Rjugati se sUkSma ekendriyoM meM utpanna hone vAle labdhi aparyAptaka nigodiyA jIva kI utpatti ke tRtIya samaya meM ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai tathA utkRSTa avagAhanA svamabhUramaNa dIpa ke madhyavartI bhAga meM utpanna kamala kI hotI hai, jo eka hajAra yojana lambA x 1 yojana caur3A aura eka yojana moTA hotA hai| zrI mUlAcAra gAthA 1090 meM isa prakAra kahA hai: - suhumaNigodaapajjattayassa jAdassa tdiysmysi| havadi du savvajahaNaNaM savvukkassaM jalacarANaM // 1090 // gAthArtha - sUkSmanigodiyA aparyAptaka ke utpanna hone ke tRtIya samaya meM sarvajaghanya zarIra hotA hai aura jalacaroM kA zarIra utkRSTa hotA hai | 1090 sAhiyasahasrameyaM tu joyaNANaM havejja ukkassaM / ediyassa dehaM taM puNa paumatti NAdavvaM // 1072 // gAthArtha : ekendriya jIva kA utkRSTa zarIra kucha adhika eka hajAra yojana hotA hai| janavarI 2005 jinabhASita 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra tIrtha kSetra kameTI ke dhrauvyaphaMDa ke lie sahayoga pradAna kareM paiThaNa (mahArASTra) bhAratavarSIya digaMbara jaina tIrtha kSetra | zAstrIpariSad, tIrthakSetra kameTI ke pratinidhiyoM sahita eka kameTI isa samaya kaI morcoM para eka sAtha saMgharSa kara rahI | 11 sadasyIya kameTI kA gaThana kiyA gayA hai jo nirNaya hai| sabhI ke sahayoga aura sadbhAvanAoM ke phalasvarUpa karegI ki kisa taraha hameM isa prakaraNa ko sulajhAnA hai| hameM saphalatAyeM bhI milI haiN| rAMcI hAIkorTa ne apane isI tAratamya meM hamane rASTravyApI AMdolana kI kArya yojanA nirNaya meM sammedazikharajI ke parvata para zvetAMbara samAja ke bhI banAI hai jisa para ciMtana cala rahA hai jo zIghra hI adhipatya ko nakAra diyA hai| yaha eka bar3I saphalatA hai| samAja ke sAmane prastuta kiyA jaayegaa| isa kesa meM tIrthakSetra kameTI ko 48 lAkha rupayoM kI rAzi zrI seThI jI ne kahA ki paMcakalyANaka pratiSThAyeM bhI kharca karanA par3I hai| giranAra jI prakaraNa meM hameM laMbA saMgharSa | 10 varSa taka baMda kI jAveM aisA sabhI se vinamra anurodha hai| karanA pdd'egaa| aMtarikSa pArzvanAtha (zirapura), kezariyA jI sabhI saMghoM se bhI isa saMbaMdha meM carcA kI jaavegii| Aja Adi aneka sthAnoM para bhI zvetAMbara samAja se hameM AvazyakatA hai zikSA maMdiroM ke sthApita karane kii| hameM mukadamAbAjI karanI par3a rahI hai| kaI cunautiyA~ hamAre | apanI samAja ke navayuvakoM ko acchI zikSA upalabdha sAmane haiN| karAnI hai| sarakAra alpasaMkhyakoM kI zikSaNa saMsthAoM bhA.di.jaina tIrtha kSetra kameTI kA jo dhrauvyaphaMDa hai ko anudAna bhI detI hai hameM usakA lAbha bhI lenA hai| usase milane vAlA byAja bhI baiMka byAja daroM ke parivartana takanIkI evaM meDIkala kAlejoM meM hama apanI samAja ke ke kAraNa kama ho gayA hai| phalasvarUpa kameTI kI Aya 50 pratizata chAtroM ko unameM praveza de sakate haiN| bhI kama ho gaI hai| isI kAraNa tIrtha kSetroM ko do varSoM se unhoMne kahA ki rAjya evaM keMdra sarakAra tIrtha kSetroM para Arthika sahAyatA rAzi bhI nahIM de pA rahe haiN| tIrtha kSetra sar3aka, pAnI, bijalI, dUrasaMcAra ke sAtha AvAsa ke lie kameTI ke dhrauvyaphaMDa ko bar3hAkara 10 karor3a rupayoM kA | kaI yojanAyeM saMcAlita kara rahI hai| hameM ina vyavasthAoM karane kA lakSya Apa sabhI ke sahayoga se pAnA hai| Apa para kSetroM kI rAzi kharca karane kI jarUrata nahIM hai| Apa sabhI tIrtha kSetra kameTI ko sakSama aura samRddhizAlI banAyeM | sabhI kAryayojanA banAkara zAsana se lAbha prApta kreN| ukta Azaya ke udgAra bhA.di.jaina tIrtha kSetra kameTI ke | isa avasara para tIrtha kSetra kameTI ke variSTha upAdhyakSa adhyakSa nareza seThI AI.e.esa. ne atizaya kSetra paiThaNa dvaya zarada sAhU evaM kamala bar3ajAtyA (rAjazrI pikcarsa), (mahArASTra) meM Ayojita mahArASTra prAMtIya (AMcalika) koSAdhyakSa jambUkumAra siMha kAsalIvAla, maMtrI zarada jaina, digaMbara jaina tIrtha kSetra kameTI ke 16 veM adhivezana meM vyakta abhinaMdana sAMdhelIya maMtrI bhA.di.jaina tIrtha kSetra kameTI kiye| madhyAMcala bhI upasthita the| ukta sabhI padAdhikAriyoM kA zrI seThI jI ne kahA ki aba taka 10 pradezoM ne jaina | vibhinna tIrthoM se Aye pratinidhiyoM ne bhAvabhInA svAgata samAja ko alpasaMkhyaka ghoSita kiyA hai| mAnanIya uccatama karate hue harSa vyakta kiyA ki hamAre bIca Aja pUrI nyAyAlaya ne keMdra sarakAra ko jaina samAja ko alpasaMkhyaka | rASTrIya tIrtha kSetra kameTI upasthita huI hai| ghoSita karane kI samaya sImA nirdhArita kI hai jisa para mahArASTra prAMtIya tIrtha kSetra kameTI ke adhyakSa DaoN. keMdrIya sarakAra kA javAba nyAyAlaya meM jAnA hai| pannAlAla pApaDIvAla ne kAryakrama kA saMcAlana karate hue alpasaMkhyaka Ayoga ne bhI jaina samAja ko alpasaMkhyaka kahA ki Apane nirvAcana ke Der3ha mAha ke bhItara hI hamAre ghoSita karane kI anazaMsA kI hai| adhyakSa mahodaya ne sakriyatA se kArya karanA prAraMbha kara zrI seThI jI ne kahA ki giranAra prakaraNa ke nirAkaraNa diyA hai| sabase pahale Apane mahArASTra prAMta kA AmaMtraNa ke lie 24 navaMbara ko ahamadAbAda meM eka baiThaka kA svIkAra kiyA aura Aja hamAre bIca haiN| mahArASTra prAMta ke Ayojana kiyA gayA thaa| jisameM nirNaya liyA gayA ki | 80 pratizata tIrtha pUrNa vikasita ho cuke haiM, zeSa bhI zIghra mahAsamiti, pariSad, mahAsabhA, dakSiNa bhArata sabhA, baMDI | vikasita ho jaaveNge| lAla jaina kArakhAnA, vidvatapariSad, nirmaladhyAna kendra, abhinaMdana sAMdhelIya, patrakAra
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni zrI kSamAsAgara jI kI cAra kavitAe~ nizAnA jaba bhI maiMne kisI aura ko nizAnA banAyA aura apane jItane kA jazna manAyA maiMne pAyA, maiM hI hArA, anajAne hI merA tIra mujhase TakarAyA zikAra maiM hI banA aura kaI roja taka karAhatI rahI merI ghAyala cetnaa| kucha bhI nahIM pyAsA mRga marIcikA meM ulajhA aura tar3apa uThA hamane kahA, becArA mRga! svAda kI mArI mIna kA~Te-meM ulajhI aura mara gayI hamane kahA, abhAgI mIna! eka pataMgA dIpaka kI jota para rIjhA aura jhulasa gayA hamane kahA, pAgala paravAnA! vAha re hama, apanI pyAsa apanI ulajhana aura apane dIvAnepana para hameM apane se kabhI kucha bhI nahIM kahanA! ahasAsa hamane yahA~ eka-eka cIja aura apane bIca vAsanAoM ke nita-navIna/raMgIna parade DAla rakhe haiM ki roja kucha nayA lage z2indagI bhrama meM guz2ara sake aura bAsepana kA ahasAsa hameM virakta na kara ske| dohare gaNita z2indagI meM hamAre cAhe/anacAhe bahuta kucha ho jAtA hai hamArA manacAhA huA to lagatA hai yaha hamane kiyA hamArA anacAhA huA to lagatA hai zikAyata kareM/pUche ki yaha kisane kiyA jIvana-bhara isI dohare gaNita meM hama jIte haiM aura samajha nahIM pAte ki acchA-burA cAhA-anacAhA apane lie saba hama hI karate haiM apanI mauta kI ibArata apane hAthoM hama hI likhate haiN| 'pagaDaMDI sUraja taka' se sAbhAra For Private & Personal use only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ raji naM. UP/HIN/29933/24/1/2001-TC DAka paMjIyana kra.-ma.pra./bhopAla/588/2003-05 sAdharmI ko gale lagAo 0 muni zrI pramANasAgara jI dharma aura samAja donoM eka dUsare ke paripUraka haiN| dharma jahA~ hamAre vaiyaktika jIvanotthAna kI sAdhanA hai, vahIM samAja eka sI vicAradhArA meM jIne vAle logoM kA samUha hai| dharma samAja ko anuzAsita aura niyaMtrita karatA hai, to samAja dhArmika vicAradhArA kA vikAsa karatA hai| dharma ke abhAva meM samAja svastha aura sukhI nahIM raha sakatA, to samAja ke abhAva meM dharma bhI phala-phUla nahIM sktaa| dharma aura samAja ke isI saha sambandha ko rekhAMkita karate hae AcArya samantabhadra mahArAja ne eka sUtra diyA hai na dharmo dhArmikairvinA dharmAtmAoM ke binA dharma Tika nahIM sktaa| dharma ke vistAra ke lie dharmAtmAoM kA saMrakSaNa nitAnta anivArya hai| vahI dharma cirasthAyI ho sakatA hai, jisake anuyAyI saMgaThita hoN| yaha pArasparika prema, vAtsalya aura sadbhAvoM kI pragADhatA para hI sambhava hai| ataH pratyeka dharmAtmA kA yaha kartavya hai ki vaha dharmAtmAoM ko majabUtI pradAna kre| anyathA dhArmika, sAmAjika aura sAMskRtika paramparAe~ dhIre-dhIre chinna-bhinna hone lagatI haiN| dharmAtmAoM ke prati isI sahayoga aura saMrakSaNa kI vRtti ko protsAhita karane kI bhAvanA hai- sAdharmI vaatsly| prema aura vAtsalya sAmAjika jIvana kI mUla cetanA haiN| inake bala para hI pUre samAja ko eka sUtra meM bA~dhakara unnata banAyA jA sakatA hai| kurala kAvya meM kahA hai asthihInaM yathAkITaM, sUryo dahati tejsaa| tathA dahati dharmazca premazUnyaM nRkITakam // jisa prakAra asthihIna kIDe ko sUrya kI teja kiraNeM jalA DAlatI haiM, usI prakAra dharmazIlatA usa manuSya ko jalA DAlatI hai, jo prema nahIM krtaa| prema aura vAtsalya ke abhAva meM dharma Tika nahIM sktaa| vAtsalya guNa samyagdarzana kA aMga hai| jIvana meM vAtsalya kA vahI sthAna hai, jo ki zarIra meM hRdaya kaa| hRdayagati ke avaruddha hote hI zarIra chaTa jAtA hai| isI prakAra vAtsalya bhAva kA abhAva hote hI dharma chuTa jAtA hai| zAstrakAra kahate haiM "prema jIvana kA prANa hai| jisameM prema nahIM vaha kevala mAMsa se ghirI haDDiyoM kA Dhera hai|" vAtsalya zabda 'vatsa' se banA hai| jaise gAya apane bachaDe ke prati nizchala aura Antarika prema rakhatI hai. bachar3e ko dekhate hI usakA roma-roma pulakita ho uThatA hai. vaise hI hameM pratyeka sAdharmI ke prati prema-vAtsalya kA bhAva rakhanA caahie| sAmAjika cetanA ke sphUraNa meM vAtsalya kA viziSTa sthAna hai| pArasparika vAtsalya ke bala para samAja meM samarasatA lAI jA sakatI hai| premavAtsalya jIvana meM mAdhurya kA rasa gholatA hai| jaise marusthala ke sUkhe hue ThUTha meM koMpaleM nahIM phUTa .. vaise hI prema rahita manuSya kA jIvana kabhI bhI phala-phUla nahIM sktaa| prema jIvana kA Antarika saundarya hai| prema/vAtsalya ke abhAva meM bAharI saundarya arthahIna hai / santa kahate haiM- jisakA jIvana, prema-vAtsalya ke rasa se pagA huA hai, vaha saMsAra meM kahIM bhI kyoM na calA jAe usa para koI saMkaTa nahIM aataa| 'jyotirmaya jIvana' se sAbhAra svAmI, prakAzaka evaM mudraka : ratanalAla bainAr3A dvArA ekalavya oNphaseTa sahakArI mudraNAlaya saMsthA maryAdita, jona-1, mahArANA pratApa nagara, bhopAla (ma.pra.) se mudrita evaM sarvodaya jaina vidyApITha 1/205 prophesara kaoNlonI, AgarA-282002 (u.pra.) se prakAzita / For Private & Personal use only