Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
+66
विषय-दर्शन
લેખક :
અક; લેખ: ૧. સંયમ :
(સંકલિત) ૨. ધૂપદીપ :
પૂ. પં. શ્રી કનકવિજયજી ૩. શોધખોળ પાછળ લક્ષ્ય કંતિ
- કરવાની જરૂર : શ્રી. મેહનલાલ દી. ચોક્સી : ૪. અખંડ જેડ :
પૂ. ૫. શ્રીધર ધરવિજ્યજી : ५. पंच काव्योंके टीकाकार नरवेष सरस्वती
श्री. चारित्र वर्द्धन। श्री अगरचंदजी नाहटा : ६. एक अमेरिकन विद्वानकी खोज-पृथ्वी
- જોઢ નહીં, ચપટી હૈ શ્રી. દૃરિરામ નાકાર : ७. वीरमपुर और नाकोडा तीर्थकी प्राचीनता। श्री. भंवरलालजी नाहटा : ૮. પૂ. વિદ્યાવિજ્યજી મ. ના કાળધર્મ . પ્રસંગે સમિતિએ કરેલ ઠરાવઃ
ટાઈટલ પેજ ૨
- પૂ. વિદ્યાવિજયજી મ. ના કાળધર્મ પ્રસંગે તે
જે. ધ. સ. મ. સમિતિએ કરેલા ઠરાવ. .
પરમ પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી. વિદ્યાવિજયજી મ. ના સ'. ૨૦૧૧ના માગશર વદિ ૧૨ ને મંગળવારના રોજ કાળધુમ પામ્યાથી જૈન સમાજને ન પૂરી શકાય એવી ખાટ આવી પડી છે. સ્વર્ગસ્થ મુનિરાજ આ સમિતિમાં પહેલેથી જ પાંચ પૂજ્યની સમિતિમાંના એક વરાયેલા સભ્ય હતા. સમિતિના સંચાલનમાં તેમણે કીમતી ફાળો આપ્યા હતા. સ્વર્ગસ્થ મુનિરાજે સમિતિની કરેલી સેવા માટે આ સમિતિ તેમને ખૂબ ખૂબ આભાર માને છે. અને તેઓશ્રીના શિષ્ય તેમજ ગુરુભાઈ એ ઉપર આવી પડેલા દુ:ખમાં સમવેદના જાહેર કરે છે.
For Private And Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
I » મન ! अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक
मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र जेशिंगभाईनी वाडी : घीकांटा रोड : अमदावाद (गुजरात)
તંત્રી : ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ વર્ષ : ૨૦ || વિક્રમ સં. ૨૦૧૧: વીર નિ. સં. ર૪૮૦: ઈ. સ. ૧૫૫ || કમલ અંક: ૪ | પોષ વદિ ૭ શનિવાર : ૧૫ જાન્યુઆરી २३२
સંયમ સ યમ ભારતીય સંસ્કૃતિને આત્મા છે. કાચબા સંયમનું પ્રતીક છે, સંચમ વિના મૃત્યુંજય પાસે પહોંચી ન શકાય.
કાચબા પિતાનાં સઘળાં અંગે સંકેચીને પડી રહે છે – જરૂર જણાય ત્યારે વિકાસને અવસર આવે છે ત્યારે અંગોપાંગ વિસ્તારે છે. સાધના માત્રમાં સંયમની જરૂર રહે છે.
વિષયભોગમાં રચ્યાપચ્યા રહેનારા લોકોને પણ આપણા સંત-સાધુઓ મીઠી-મર્માળી વાણીમાં હમેશાં એમ જ કહેતા આવ્યા છે કે, તે વિષયની જંજાળમાંથી એકદમ છૂટી શકતું ન હોય તે તેની ચિંતા કરીશ મ. લેભ લાલચ મૂકી શકતે ન હો તે લેભવૃત્તિને એકદમ કાબૂમાં લઈ લેવાનું સાહસ કરીશ મા. ખુશીથી ખાઈ—પીને મજા કર. પૈસા ભેગા કરવા હોય તે કરી લે. અને ગાળાગાળી કે મારામારી કરવી હોય તે પણ તને છૂટ છે. જન્મ-જન્માંતરથી તને જે ટે પડેલી છે તે એકદમ નહિ છૂટે.
એટલી એક વાત યાદ રાખજે– પશુપક્ષી પણ સંયમ પાળે છે. તું તે માણસ છે, બુદ્ધિશાળી છે. ધીમે ધીમે પણ સંયમને કેળવવા માંડ. જેઓ આ મીંચીને પણ ભોગે ભગવે છે તેમની બેગ ભેગવવાની શક્તિ ઘેડા વખતમાં જ બરબાદ થઈ જાય છે. તે ભેગો બરાબર ભેગવી શકે એટલા ખાતર પણ સંયમ રાખ. અકરાંતિયાની જેમ એક જ વખતે ખૂબ ખાઈ લેનાર પાછળથી પિડાય છે. પણ રેજ રજ સંયમપૂર્વક આહાર કરનાર તંદુરસ્ત રહીને એને ઉપલેગ કરી શકે છે.
- પશુને જેમ એને માલિક ધીમે ધીમે પળેટે છે તેમ સંત-સાધુઓ પણ જિજ્ઞાસુઓ, ભાવિકને આ રીતે સંયમ–ત્રત–યમ–નિયમાદિના રાજમાર્ગ ઉપર
(સંકલિત)
For Private And Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ર
-
ધૂપ દીપ
R
૦
લેખક :–પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી. કનકવિજ્યજી
ધન્ય! પ્રજાવત્સલ રાજવીને !
જે કાળે મગધ સામ્રાજ્યની આણ ભારતદેશના વૈશાલી પ્રદેશ પર ફેલાયેલી હતી, તે સમયની આ વાત છે. આજથી લગભગ ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાંને એ એતિહાસિક પ્રસંગ છે.
મગધ સામ્રાજ્યની વિશાલ સત્તાને દેર, તે સમયે મહારાજા શ્રેણિકના હાથમાં હતો. શ્રમણ ભગવાન શ્રી. મહાવીર પરમાત્માને તે અનન્ય ઉપાસક હતું. રાજા શ્રેણિક ન્યાયનિષ્ઠ તથા પ્રજાપાલક રાજવી હતા. મગધદેશની કીર્તિ તથા તેની સમૃદ્ધિને સાંભળીને ઠેઠ નેપાળદેશના વ્યાપારીઓ મગધની રાજધાની રાજગૃહીમાં એક અવસરે ફરતા ફરતા આવી ચડ્યા. દૂર દૂર દેશના વ્યાપારીઓ, કારીગરો, વિદ્વાને, કલાકારે ઈત્યાદિ સહુ હિંદમાં પહેલવહેલાં પગ મૂકતા, ને જ્યારે તેઓના કાને મગધ સામ્રાજ્યના વૈભવની ગૌરવગાથાઓ સાંભળવા મળતી, એટલે તે સહુ મગધના પાટનગર રાજગૃહીના આંગણે તેના વૈભવને નિહાળવા ઉત્સુક દિલે દોડી આવતા.
નેપાલના વ્યાપારીઓ પાસે મહામૂલ્ય રત્નકંબલે હતી. ખાસ નેપાલના પ્રસિદ્ધ કારીગરેએ બનાવેલી આ શાલે ખૂબ જ ચમત્કારિક અને કિંમતી હતી. નેપાલ સિવાય દુનિયાના કોઈ પણ દેશમાં આવી શાલો તૈયાર થતી ન હતી. નેપાલને રાજા આ કારીગરોને ઉત્તેજન આપી, પિતાના દેશની આશ્ચર્યકારક કારીગરીને પરદેશના બજારમાં ઉમંગભેર મૂકતા.
અત્યંત મુલાયમ ઊનમાંથી બનાવેલી આ કાંબળીઓ, ઉપભોગનું અનુપમ ઉપકરણ ગણાતું. રાજા-મહારાજા, કે ધનકુબેર શ્રેણી–સામંત સિવાય આ કાંબળને વસાવવાની કોઈની તાકાત નહોતી. અંગ ઉપરનાં ઉપવસ્ત્રોમાં આ શાલ, રત્ન સમાન હતી. તેમજ તેની કિનારે કિંમતી રત્નોથી અંકિત હોવાના કારણે તે કાંબળા “રત્નકંબલ'ના નામે પ્રસિદ્ધ હતી.
નેપાલથી રત્નકંબલને લઈને રાજગૃહીમાં પેસતા વ્યાપારીઓએ જ્યારે મગધના પાટનગર રાજગૃહીની સમૃદ્ધિ, શોભા તથા ઊંચે આકાશને અડીને ઊભેલાં દેવમંદિરનાં રત્નજડિત સુવર્ણ કલશો, ધનકુબેર શ્રેષ્ઠીઓની આભની અટારીએ લહેરતી હવેલીઓ નજરે નિહાળી, ત્યારે તેઓ ઘડીભર તો આશ્ચર્યના નિરવધિ સાગરમાં ડૂબી ગયા. રાજગૃહીના વૈભવને જોતાં જોતાં તે વ્યાપારીઓએ રાજભવનના મુખ્ય દ્વારમાં પ્રવેશ કર્યો.
મહારાજ શ્રેણિકના રાજભવનની સાદાઈ જોઈને તે લોકોને મૂંઝવણ થઈને શ્રેણિકની સમક્ષ તેઓને લઈ જવામાં આવ્યા. મગધના સર્વસત્તાધીશ શ્રેણિકની ભવ્ય મુખમુદ્રાને નિહાળતાં, નેપાળના વ્યાપારીઓ ક૯પી ન શક્યા કે, “મગધ સામ્રાજ્યનો માલિક મહારાજા શ્રેણિક આટલો સાદ કેમ હશે ? મહારાજાના ચરણમાં પોતાનો માલ ખૂલે કરતાં, તેઓએ કહ્યું: “રાજન ! ભારતના સર્વશ્રેષ્ઠ તથા સમૃદ્ધ સામ્રાજ્યના વૈભવ અને તેની જાહોજલાલીને સાંભળી અમે અહીં આવ્યા છીએ. અમારી પાસે મહામૂલ્ય રત્નકંબલે છે. આ રત્નકંબલેનો એ ગુણ છે કે, શિયાળાના દિવસમાં એને જે શરીર પર ધારણ કરવામાં આવે તે તે અત્યન્ત ઉષ્મા
For Private And Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૫૩
અંક: ૪]
ધૂપ-દીપ આપે છે અને ગ્રીષ્મ ઋતુમાં તેને અંગે ધારણ કરતાં તેમાંથી શીતળતા પ્રગટે છે, જે અંગને શીતળ રાખે છે. અને ચોમાસાની ઋતુમાં તે શીતષ્ણ રહે છે. નેપાળદેશની આ કાંબળો, દુનિયાના કેઈ પણ પ્રદેશમાં મળતી નથી.'
મહારાજા શ્રેણિકે એ રત્નકંબલેને જોઈ નેપાળ જેવા પાડોશી દેશની આવી અમૂલ્ય કારીગરીને જેઈ—જાણીને રાજા શ્રેણિકને અત્યંત આનંદ થયો. મહારાજાએ વ્યપારીઓને રત્નકંબલનું મૂલ્ય પૂછવું. જવાબમાં વેપારીઓમાનાં એક વ્યપારીએ મહારાજા શ્રેણિકને જણાવ્યું “રાજન ! આ શાલ તે આપ જેવાના રાજભવનમાં જ શોભે! સામાન્ય માનવીનું આ ભેગવવાનું ભાગ્ય ન હોય. એક રત્નકંબલનું મૂલ્ય સવાલાખ સુવર્ણમુદ્રાઓ છે. આપના જેવા મગધના માલિકને તે આવી વસ્તુઓ આજે પગ લૂછીને કાલે ફેંકી દેવા જેવી ગણાય. આમાં દ્રવ્યનો કોઈ પ્રશ્ન ન હોઈ શકે.”
શ્રેણિકે હસતાં હસતાં નેપાલના વ્યાપારીઓને કહ્યું: “મારે માટે તે દ્રવ્યનો પ્રશ્ન જ મોટો હોઈ શકે ! મગધને વૈભવ કે મગધને ધનભંડાર એ મારે નથી. એ તે કેવળ મારે સાચવીને સવ્યય કરવાની વસ્તુ છે. મગધના સામ્રાજ્યનો હું સ્વામી નથી. એ સામ્રાજ્ય મારી પ્રજાનું છે. હું તે કેવળ એનો રખેવાળ છું. હું પ્રજાને માલિક કે સ્વામી નથી. મારી પાસે છે પ્રજાના પાલક પિતાનું હૃદય અને માતાનું વાત્સલ્યઃ મારે આનંદ-પ્રમોદ, વિલાસ કે વૈભવ ભોગવવાના ન હોય ! એ બધું ભોગવવાનો અધિકાર મારી વહાલી પ્રજાને છે.”
વ્યાપારીઓની સામે દૃષ્ટિક્ષેપ કરતાં મહારાજાએ કાંઈક ગંભીર બનીને ફરી કહ્યું: “તમે એક રત્નકંબલનું મૂલ્ય સવાલાખ સુવર્ણમુદ્રાએ કહ્યું કેમ ખરું ને? પણ મારા પિતાના અંગત ઉપભેગ કે મેજ-શોખની ખાતર આમ લાખે સોનામહોરે મારાથી કેમ ઉડાવી દેવાય? પ્રજાના સુખ-સગવડ કે આનંદની જ ચિંતામાં રહેતા મારા જેવાને આવા વિલાસો. ન શેજે.'
નેપાલના વ્યાપારીઓ મગધના સર્વસત્તાધીશ શ્રેણિક રાજાના મુખેથી બેલાતા આ શબ્દોને સાંભળીને ક્ષણભર દિમૂઢ થઈ ગયા. એમને ઉત્સાહ ઓગળી ગયે. વાતાવરણમાં થોડીવાર નરવતા છવાઈ
વ્યાપારીઓ વિચારવા લાગ્યા કે, “ભારતને વિશાલ સામ્રાજ્યને એકને એક માલિક આ શું બેલી રહ્યો છે? નાના બાળકની જેમ આવા ઘેલાં એ કેમ કાઢતા હશે ? શું કૃપણ કે સંકુચિત માનસને તે એ નહિ હોય ને ?”
મહારાજાએ વ્યાપારીઓનાં મેં પર છવાયેલી અકળામણને કળી લીધી: વાતાવરણની નીરવતાને ભેદતાં ફરી તેઓ બોલ્યા : “તમે કદાચ એમ કલ્પના કરતા હશે કે મગધને મહારાજાને પિતાના ભેગ-વિલાસ પાછળ કે અંગત સુખ-સગવડ, મોજ-શોખ ખાતર લાખ ખર્ચી નાખતાં એને હાથે કણ પકડે છે? પણ ના, મગધની પ્રજા એ મારા વહાલા સંતાનના સ્થાને છે. મા કે બાપ, પિતાના સંતાનને ભૂખ્યા રાખીને, કેમ ખાઈ શકે ? પોતાના સંતાનોને નાગાં કે ચીંથરેહાલ કપડે ટળવળતા રાખીને એ પિતાના અંગ પર કપડું કેમ ઓઢી શકે? મારી વહાલી પ્રજાએ પિતાના હૃદયમંદિરના સિંહાસન પર મને જે શ્રદ્ધા તથા સદૂભાવથી પ્રતિષ્ઠિત કર્યો છે તે શ્રદ્ધા એ મારે આનંદ, એ સભાવે એ મારી મૂડી, એ મારું ધન અને એ જ મારું સામ્રાજ્ય છે. મા પોતાના બાળકને ખવડાવીને ભૂખે રહેવામાં સુખ અનુભવે છે. પતે ફાટેલું ચીથરું પહેરીને પોતાના પ્યારા બચ્ચાને મુલાયમ કપડાથી ઢાંકે છે, પિતાના
For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૪] શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૨૦ વહાલા સંતાનના સુખની કલ્પનામાં વાત્સલ્ય ઘેલી માને પોતાની દુનિયા સમાઈ જતી લાગે છે. પોતાના સંતાનના સુખે એ દુઃખમાં સુખી બને છે. ઉદ્વેગમાં આનંદની મેજ અનુભવે છે.
તે મારી પ્રજાના સુખની કલ્પનામાં મને આજે આનંદ છે. એની શોભામાં મારું સ્વર્ગ છે. આ રત્નકંબલેને વૈભવ મને શોભે નહિ. મને તે છાજે પણ નહિ, તમારી પાસેથી રત્નકંબલ ખરીદીને હું સવા લાખ સુવર્ણમુદ્રાઓનો ધુમાડો કરું, તેના કરતાં મારી પ્રજાના સુખ ખાતર ભલે એ ધન મારા ભંડારમાં પડયું રહે! આ મગધ સામ્રાજ્યના રાજભંડારમાં જે ક્રોડની મિલકત પડી છે, તે મારી નથી, મારા સુખોપભેગ કે અંગત સ્વાર્થને માટે એનો વ્યય કરવાનો મને અધિકાર નથી, એ સંપત્તિ મારી પ્રજાની છે. પ્રજાને કાજે, પ્રજાના સુખને સારુ એનો ઉપયોગ કરવાને હું બંધાયેલ . રાજ્યનો કે રાજ્યભંડારને હું કેવળ ચોકીદાર છું.'
આજે તમે તમારે માલ મને વેચવા આવ્યા છે. તમારા માલનાં તમને નાણાં નહિ ઉપજતાં મારી પાસેથી તમે નિરાશ બનીને જશે, તે હું સમજું છું. તમારી આશાઓ ભાંગીને ભુક્કો બની ગઈ છે તે હું કલ્પી શકું છું, પણ હું એ માટે નિરુપાય છું. તમે જ્યાં જ્યાં જાઓ ત્યાં એટલું કહેજો કે, સમૃદ્ધિના ભંડાર ગણાતા મગધના સામ્રાજ્યનો માલિક રાજા શ્રેણિક પિતાના આનંદ, પ્રમોદ કે વિલાસ, વૈભવ કરતાં પ્રજા પ્રત્યેના સ્નેહ, વાત્સલ્ય તથા તેના સુખ, આનંદ તેમજ પ્રદને મહાન ગણે છે. પ્રજાની પુણ્યાઈને પૈસે પિતાના ઉપબેગ કે અંગત સ્વાર્થ ખાતર ઉડાવી દેવામાં એ નાનમ માને છે. મારા શરીરને કેવલ શણગારવા માટે હું મારી પ્રજાએ મને વિશ્વાસથી પેલી મિલકતને પરદેશથી આવેલા વ્યાપારીએના હાથમાં કેમ ફેંકી દઉં? મારું મન એમ કરવામાં અકળામણ અનુભવે છે. માટે તમે મારા નગરમાં રાજ્યમાં, મારી પ્રજા પાસે જાઓ ! હું તમારા માલને નહિ ખરીદી શકું ! મારી પ્રજા તે ખરીદે, ભગવે, પોતાના શરીરને શણગારે તેમાં જ મારું ગૌરવ છે.”
મહારાજા શ્રેણિક પોતાના હૈયાની વાણીને શબ્દો દ્વારા વ્યક્ત કરતા ગયા, ને નેપાલના વ્યાપારીઓ સાંભળતાં ઠરી ગયા. મગધ સામ્રાજ્યના વૈભવની કલ્પના કરતાં એક વખતે જેઓ આશ્ચર્યમાં દિગ થઈ ગયા હતા, તેઓ મગધનેશના હૃદયની ઉદારતા, ભવ્યતા તથા તેની પ્રજાવત્સલતાને જાણી સાંભળીને ખરેખર, વિચારસાગરમાં અટવાઈ ગયા.
તેઓ જે ઉત્સાહથી આવ્યા હતા, જે આશાથી રાજભવનમાં પગ મૂકીને પ્રવેશ્યા હતા, તેઓનાં હૈયાંની તે આશાઓ કે મોરના મિનારા ભલે આજે તૂટી પડ્યા. પણ તેઓ વિદાય વેળા શૂન્ય દિલે નહાતા નીકળ્યા. કાંઈક લઈને આવ્યા હતા, છતાં જતી વખતે તે વ્યાપારીઓ એવી કોઈ મહાન ચીજ લઈને ગયા, જે ઈતિહાસના પાને ગૌરવપૂર્વક આલેખાઈ તે મહાન વસ્તુ, પિતાની વહાલી પ્રજા પ્રત્યેનું તેના પાલક રાજાના હૈયામાં છલતું વાત્સલ્ય! તેઓ હૈયાની આંખેથી નિહાળીને નીકળ્યા.
મગધનરેશ શ્રેણિકે રત્નકંબલ વૈભવ ફેંકી દીધે, પણ એની પાસે જે ફેંકીદેવા માટેનું હૃદય હતું, તેનું મૂલ્ય કદી થઈ શકે તેમ નહોતું.
સત્તાના સિંહાસને બેઠેલા સામ્રાજ્યના માલિકે આજે પણ મગધનરેશને હૃદયની એ ભવ્યતાને કે મહત્તાને પિછાની શકે તે કેવું સારું !
For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શોધખાળ પાછળ લક્ષ્ય કેંદ્રિત કરવાની જરૂર
લેખક : શ્રીચુત માહનલાલ દીપચંદ ચાકસા
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પુરાતત્ત્વની કાર્યવાહી જૈન-અન્વેશન (શોધ)ના માર્ગ સરળ બનાવે છે. એ ઉપરાંત રૉયલ એશિયાટિક સાસાયટી લડન તેમજ અગાળી ‘રૂપમ્ ' પત્ર તથા ઇન્ડિયન આર્ટ એન્ડ ઈન્ડસ્ટ્રી, સેાસાયટી એફ ધી ઇન્ડિયન એરિયેન્ટ્સ આર્ટ, મુંબઈ યુનિવસીટી, જર્નલ ઓફ ધી અમેરિકન સાસાયટી એફ ધી આર્ટ, ભાંડારકર એરિયેટલ રિસર્ચ ઈન્સ્ટીટયુટ, ઇન્ડિયન લચર આદિ પત્રો અને ભારતીય વિદ્યા, શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ, જૈન સાહિત્ય સંશોધક, જેન એરીકવેરી, જૈનઝમ ઈન નાઈન ઈન્ડિયા, જૈનઝમ ઈન સાઉથ ઇન્ડિયા, આદિ શોધખેાળ સબંધી પત્રોમાં તેમજ પુસ્તકામાં જૈન તિહાસ તથા પુરાતત્ત્વ વિષયક અત્યંત ભહત્ત્વપૂર્ણ સામગ્રી સંઘરાયેલી છે. જરૂર છે ફક્ત એ પાછળ સતત કાર્યશીલ રહેનાર વ્યક્તિઓની. જેમ ગેઝેટીયરના આધારે પ્રાચીન જૈન સ્મારકા સબંધી માહિતી સંગ્રહીત કરી શકાય છે. તેમ ઉપરાત સાહિત્યમાં સંગ્રહ કરાયેલ બાબતો ઉપરથી અભ્યાસી વિવેચકે જૈનધર્મ સંબધી વિગતવાર ઇતિહાસ તૈયાર કરી શકે છે. આ સામગ્રી એટલી વિશાળ છે કે એમાંથી માત્ર એકાદ ગ્રંથ જ નહીં પણ, સંખ્યાબંધ ગ્રન્થા સર્જી શકાય,
જૈન ગુફાઓ સબંધમાં સ્વ. નાથાલાલ છગનલાલ શાહે (પાલણપુરવાસી ) સારા પ્રમાણમાં સામગ્રી એકત્ર કરી હતી, પણ એ સર્વ પુસ્તકરૂપે જનતા સમક્ષ આવે તે પૂર્વે એ ગૃહસ્થ કાળના પત્નમાં સપડાઈ ગયા અને સમાજ, તેમના પરિશ્રમનુ ફળ જેવા ભાગ્યશાળી ન નીવડચો. જો કે એ પ્રકારની નહીં પણ એથી જુદા પ્રકારની છતાં પુરાતત્ત્વને લગતી ઘણી બાબતોનો સ ંગ્રહ એનસાયકલોપીડિયાની પદ્ધતિએ સ્વ. ત્રિભોવનદાસ લ. શાહે પણ કર્યો હતા, છતાં જૈન સમાજવુ એ દિશામાં વાસ્તવિક લક્ષ્ય ન હોવાથી-આજના યુગમાં આવી જાતનાં સર્જન કેટલા મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે એના યથા મૂલ્યાંકન કરવાની શકિત ન હેાવાથી એ ડૉકટરના અવસાન સાથે એ ઉપર પણ પડદો પડી ગયા. આમ આપણી પાસે વર્તમાન કાળને આકર્ષે તેવા ખજાના છતાં એ પાછળ સતત કામ કરતી કાઈ સસ્થા ન હોવાથી અને એ પાછળ વન હેામી દેનાર વ્યક્તિ ન હોવાથી, વિશ્વના ચોકમાં એને ખરા પ્રકાશ પાથરી શકાયા નથી.
ખંડેરાના વૈભવ ' નામા, હિંદી પુસ્તકમાં મુનિરાજ શ્રી. કાન્તિસાગરે વિશાળ દૃષ્ટિ રાખી
૧
For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પ૬]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૨૦ જે જે વાત કહી છે, એ સર્વને અહીં રજુ કરવાનો આશય નથી અને એ શક્ય પણ નથી. આમ છતાં જેનશિલ્પ અને મૂર્તિકલા આદિ ઐતિહાસિક સાધનો સંકલિત કરનાર તેમજ એના પ્રકાશન કાર્યમાં દિલચસ્પી દાખવનાર જે કેટલાક વિદ્વાને છે અગર હતા, એની ટૂંકી નોંધ અહીં એટલા સારુ આપવી વ્યાજબી ધારી છે કે એ વિષયમાં રસ ધરાવતી અન્ય અન્ય વ્યકિતઓને જરૂર પડતાં, તેમને સંપર્ક સાધવાનું સુલભ પડે. એમાંના જેઓ આજે દેહરૂપે અસ્તિત્વ નથી ધરાવતા, તેઓમાંના કેટલાક અક્ષરરૂપે મોજુદ છે જ; અર્થાત તેઓની કૃતિઓ આજે પણ દષ્ટિગોચર થાય છે.
ડૉકટર કુહરર, વિન્સેન્ટ એ સ્મિથ, ડૉકટર ભાંડારકર (પિતા-પુત્ર), ડૉકટર લીટ, ડૉકટર ગૌરીશંકર હીરાચંદ ઓઝા, બાબુ પૂરણચંદ્રજી નાહર, મુનિશ્રી જિનવિજ્યજી, વિજ્યધર્મસૂરિજી, બાબુ કામતાપ્રસાદજી જૈન, ડો. હસમુખલાલ ડી. સાંકલીયા, શાંન્તિલાલ ઉપાધ્યાય, અશોક ભટ્ટાચાર્ય, ઉમાકાન્ત શાહ, પ્રિયતષ બેનરજી તથા અગરચંદજી અને ભંવરલાલજી નાહટા, મુનિ કલ્યાણવિજ્યજી, ડે. વાસુદેવશરણ અગ્રવાલ, મેહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ, પં. લાલચંદ ભગવાનદાસ, મુનિ શ્રીયંતવિજ્યજી. આધુનિક વિષકમાં શ્રો. સારાભાઈ નવાબનું નામ ને જ ભૂલી શકાય. તેમણે ભારતના ચારે ખૂણામાં પ્રવાસ કરી મૃતિઓ તેમજ શિલ્પ સ્થાપત્ય સંબંધી ઘણું ઘણી સામગ્રીઓ સંધરી છે અને એમાંની ઘણી ખરી પુસ્તકોમાં ચિત્રરૂપે ઉતરાવી, જનસમૂહમાં એ વહેતી મૂકી છે. “ભારતનાં જૈન તીર્થો અને તેમનું શિલ્પ સ્થાપત્ય” તથા “ચિત્રક૯૫મ' નામક ગ્રંથ એના ઉદાહરણ રૂપે ટાંકી શકાય. મુનિશ્રી જિનવિજ્યજીની દેખરેખ હેઠળ સિંધી ગ્રંથમાળામાં જે જે પ્રકાશને થયાં છે એ પણ ધપાત્ર છે. આજના યુગમાં ભગવંત શ્રી. મહાવીર દેવની વાણીને સુપ્રમાણમાં પ્રચાર કરવો હોય તો આ દિશામાંના પ્રયત્નોને વધુ પ્રમાણમાં વિકસાવવાની ખાસ અગત્ય છે.
[ અનુસંધાન પૃષ્ઠ : ૫૮ થી ચાલુ ] ચાર ગાથાના શ્રી નેમિનિસ્તવનમાં રાજુલ નેમિને વિનવે છે. સાદી ભાષામાં રાજિમતીનું કથા વાચકને મુગ્ધરીતે ખેંચી રાખે છે. વારંવાર બેલ્યા કરીએ એવું મન થયા કરે છે. (ર૩) શ્રી. ખુશાલમુનિજી
સાત ગાથાના શ્રીનેમિનિસ્તવનમાં વિવાહના પ્રસંગનું આબેદ્બ ચિત્ર ખડું થાય છે. વિવાહ માટે મનાવવા, જાન જોડીને જવું, ત્યાંથી પાછું ફરવું, વિવાહ કરવા માટે અનેકની વિનવણી છતાં ન માનવું, સંયમ લેવો ને છેવટે રાજિમતીનું પણ ત્યાં જઈને મળી જવું એ સર્વ પ્રસંગે શબ્દમાં હોવા છતાં ચિત્ર ખડાં કરે છે.
આ વર્ણવ્યા છે અને બીજાં સેંકડે સ્તવનો આ ભાવને વ્યક્ત કરતાં જુદી જુદી રીતે રચાયાં છે. એ ભાવ એટલે તે અખૂટ છે કે કદી ખૂટે નહિ, રચનાર થાકે પણ ભાવમાં તે
જ્યારે જુઓ ત્યારે નવીનતા ભાસે-ક્ષણે ક્ષણે યુવતીકુતિ, તહેવ રામયતાયા” એ વચનને અહીં સાક્ષાતકાર થાય છે. રાજિમતીના ચાર માસ, બાર માસ, પન્દર તિથિ, સાત વાર વગેરે તથા સઝાયો, ગીતે એ પણ અખંડ જોડ માફક અખંડ અને અજોડ છે, એવી જેડની અખંડતા માગી મળતી હોય તે માગી લેવા જેવી છે.
For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અખંડ જોડ [ શ્રી નેમિ-રામિતીના ગૂર્જર કવનનો આછો પરિચય ] લેખકઃ પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી. ધુરંધરવિજયજી
(ગતાંકથી પૂર્ણ ) (૯) શ્રી. જિનવિજયજી–
સ્તવના સાહિત્યમાં આમનું નામ આગળ પડતું છે. જ્ઞાનપંચમીનું, મૌન એકાદશીનું ઢાળવાળું સ્તવન રોચક અને વ્યાપક છે. નવ ગાથાના શ્રીનેમિજિનસ્તવનમાં કુરંગસિદ્ધિગણિકા નવ ભવને નેહ અને વાર્ષિક દાન એ ચાર ઉપાલંભ રાજૂલ આપે છે. છેવટે જેડ અખંડ બને છે. આમની બીજી ચાવીશીમાં ૧૫ ગાથાનું શ્રી નેમિજિન સ્તવન છે, તેમાં શરૂમાં થોડો ઉપાલંભ આપી રાજિમતી ચોમાસાનું વર્ણન ઉત્તેજક રીતે આલેખે છે. દેશી પણ પ્રસંગને અનુરૂપ છે. છેવટે આધ્યાત્મિક વિવાહવિધિ વર્ણવીને દામ્પત્યને દીપાવ્યું છે. (૧૦) શ્રી. પદ્મવિજયજી
પાવહ નામે પ્રખ્યાત થયેલા આ કવિવરનું પદ્યસાહિત્ય વિશિષ્ટ છે એટલું જ નહિ ઘણું જ અસરકારક છે. શ્રીનવપદજીની પૂજા માસી દેવવંદન આદિ કૃતિ વારંવાર તેમની યાદ અપાવે છે.
તેમની સ્તવન વીસી બે છે. તેમાં પ્રથમ ચોવીશીમાં બોલે ગૂંચ્યા છે. બીજી એવીશીમાં સાત કડીનું શ્રીનેમિજિન સ્તવન છે. રાજૂલ પિતાની સ્થિતિ અને પરિસ્થિતિ વર્ણવે છે. છેવટે વ્રત લે છે. સ્તવનની રોચકતા દેશી અને શબ્દસ કલાથી સારી ખીલી છે. (૧૧) શ્રી. જ્ઞાનવિમલજી
આ કવિવરનું સ્તવન વગેરે પદ્યસાહિત્ય પારાવાર છે. ઢગલાબંધ સ્તવને હોવા છતાં કેમાં નીરસતા નથી આવવા દીધી એ ખરેખર અદ્ભુત છે. શ્રી સિદ્ધાચલજીનાં તેમના બનાવેલાં ૩૬ સે સ્તવનો છે અને સર્વ મળી ૩૬ હજાર સ્તવનો છે એમ કહેવાય છે. પાંચ ગાથાના શ્રીનેમિજિન સ્તવનમાં રાજિમતીથી ન લલચાયા એ મહત્તા વર્ણવીને એકરસ :પ્રીતિ જાળવી એ ખુબી છે. મેક્ષ મેળવવા માટે એવી પ્રીતિ કરતાં શીખવું એ પ્રમાણે હિતશિક્ષા આપીને સ્તવન પૂર્ણ કર્યું છે. (૧૨) શ્રી દેવચંદજી –
દ્રવ્યાનુયોગ નીતરતા સ્તવનથી પ્રસિદ્ધ શ્રી દેવચંદજી મહારાજના સાત ગાથાના શ્રી. નેમિજિન સ્તવનમાં દ્રવ્યાનુગના તરવરાટ સાથે રાજિમતીજી ખડાં થાય છે. જીવનમાં જિનવરચગે રાજિમતીજીએ દ્રવ્યાનુયોગ અનુભવ્યો એ રીતે ભવ્યાત્માએ અનુભવો જોઈએ. (૧૩) શ્રી. નયવિજયજી—
સાત કડીમાં શ્રી નવિજ્યજી પ્રભુનું બાહ્ય-અભ્યિન્તર સુન્દર સ્વરૂપ આલેખીને છેવટે રાજિમતીને સંભાળીને સ્તવન પૂર્ણ કરે છે. (૧૪) શ્રી. હું સરન9–
સાત ગાથાનું શ્રી નેમિજિન સ્તવન છે તેમાં રાજિમતીના રસિક ઉપાલંભ સાથે પ્રીતિનું
For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૫૮] શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ : ૨૦ રોચક વર્ણન છે. છેવટે ખરેખર પ્રીતનું પરિણામ દર્શાવીને સમાપ્તિ કરી છે. દેશી પ્રસંગને અનુરૂપ છે. (૧૫) શ્રી લક્ષ્મીવિમલજી
આઠ ગાથામાં શ્રી નેમિજિન પ્રત્યે રાજૂલવતી કવિએ ઠીક ઠીક કહ્યું છે. અધ્યાત્મ પણ શૃંગાર સાથે હળે છે. સાદિ અનંત સંગ સધાવીને સંપૂર્ણતા સાધી છે. (૧૬) શ્રી. વિનીતવિજયજી–
સાત કડીના શ્રી નેમિજિન સ્તવનમાં રાજિમતીના મુખે કવિએ વર્ણવેલ વિપ્રલંભ ગાર સુન્દર ખીલી ઊઠ્યો છે. અને અખંડ જોડ જામી ગઈ છે. (૧૭) શ્રી. ચતુરવિજ્યજી–
રાજિમતીની વિનતિ સાત ગાથા સુધી ચાલે છે. કવિને મનમાં એ અખંડ જેડ એટલી અસર કરી ગઈ છે કે વગર નામે પણ વર્ણન દીપી ઊઠયું છે. (૧૮) શ્રી. રામવિજ્યજી–
વિમલવિજ્યજી ઉપાધ્યાયના આ શ્રી. રામવિજયજી સ્તવનસૃષ્ટિમાં પ્રસિદ્ધ છે. શ્રી નેમિજિન સ્તવનની પાંચ જ કડી છે, છતાં ભાષાપ્રવાહ સાથે રસપ્રવાહ અખૂટ વહે જાય છે. રાજુલા સખીઓને કહે છે કે જાઓ અને શ્રી નેમિને મના–એ કહીને પિતાની પરિસ્થિતિ સુદર રીતે દર્શાવી છે. છેવટે શિવમંદિરમાં જઈ મળ્યા છે. (૧૯) શ્રી. અમૃતવિજયજી– - નાનું ત્રણ જ કડીનું શ્રી નેમિજિનસ્તવન શાસ્ત્રીય પદ્ધતિના “ કાનુડા' રાગમાં સરસ ખીલ્યું છે. પણ વિષય લાંબા એટલે એક સ્તવનમાં કવિવરને સંતોષ ન થાય એ સ્વાભાવિક છે. એકબે સ્તવનો નહિ પણ આખાં સાત સ્તવને કવિએ રચ્યાં છે. રસની જમાવટ ઉત્તરોત્તર વધતી ચાલી છે. આશાવરીમાં છ કડીનું, બીજું ત્રીજું પાંચ કડીમાં આશાવરી રાગનું, વસંત રાગમાં પાંચ કડીનું ચોથું ને પાંચમું પણ ત્રણ કડીનું વસંત રાગમાં, હું ત્રણ કડીનું જંગલી રાગમાં ને સાતમું ચાર ગાથાનું ભોપાલીમાં છે. રાગધારી પદ્યના રસિયાઓને સ્તવને ખૂબ આકર્ષણ જમાવે છે. સુન્દર સજાવટ સાથે જમાવટ કરવામાં આવે તે શ્રોતાઓ થંભી જાય એવી સામગ્રી છે. (૨૦) શ્રી. હરખચંદજી–
સોરઠ રાગના છ ગાથાના સ્તવનમાં રાજિમતીની વિનવણી છે. શબ્દો અને ભાવ ભાવવાહી છે. હિન્દીની છાયા હોવાથી રમ્યતા વધી છે. એવી છાયા પ્રાચીનતાને ભાસ કરવામાં ઠીક ઉપયોગી નીવડે છે. (ર૧) શ્રી. ભાવવિજ્યજી
ગોડી રાગમાં પાંચ ગાથાના શ્રી નમિજિનસ્તવનમાં શ્રીભાવવિજ્યજી સંસ્કૃત ભાષાના છાયાવાળા શબ્દો ગૂંથીને રમ્યતામાં સારો વધારો કરે છે. “રાજિમતી મનકમલ દિવાકર, કરુણા રસભંડાર' એ પ્રમાણે રાજિમતી સાથેનો સમ્બન્ધ કવિએ સુન્દર રીતે યાદ કર્યો છે. (૨૨) શ્રી ઉદયરત્નજી–
સ્તવનાદિ સાહિત્યમાં આ કવિવરનું નામ મોખરે છે. રસિકતા, રોચકતા અને ઘરગથ્થુ શબ્દોને ખજાનો આ કવિવરમાં ખૂટ ખૂટે નહિ એવો છે.
For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
पंच काव्योंके टीकाकार नरवेष सरस्वती वाचनाचार्य
श्री. चारित्रवर्द्धन लेखक :-श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा, बीकानेर जैन साहित्यकारोंको बहुविध विशेषताओंमें जैनेतर ग्रंथो पर जैन टीकाओंका रचा जाना भी विशेष रूपसे उल्लेखनीय है । इन टीकाकारों से कई कई टीकाकारोंने तो ऐसी विद्वत्तापूर्ण विशद टीकाएं बनाई हैं, जिनसे मूल ग्रन्थको समझनेमें बहुत ही सुगमता होनेके साथ २ बहुतसी नवीन ज्ञातव्य जानकारी भी मिल जाती है। इन टोकाओंके द्वारा मूल ग्रंथोंका गौरव और प्रचार बहुत अधिक बढ़ा है। ऐसे समर्थ टोकाकारोंमें महाकवि कालिदासके मेघदूत, कुमारसंभव, रघुवंश और श्रीहर्षके नैषध तथा माघके शिशुपालवध-इन पांच काव्योंके टीकाकार 'वाचनाचार्य चारित्रवर्द्धन' विशेषरूपसे उल्लेखनीय है । पर इनके सम्बन्धमें बहुत ही कम लोगोंको जानकारी है। इसलिये प्रस्तुत लेखमें इनका संक्षिप्त परिचय कराया जा रहा है।
___ श्री. चारित्रवर्द्धनने अपनी टीकाओंकी प्रशस्तियों में अपनी प्रतिभाका तो सगर्व उल्लेख किया है, यावत् उन्होंने अपनेको नरवेष सरस्वती बतलानेमें भी हिचकिचाहट नहीं की, पर गुरुपरम्पराके अतिरिक्त अपने जन्म, वंश, जन्मस्थान आदिका कुछ भी उल्लेख नहीं किया, इसलिये केवल जन्म समयका ही अनुमान बतला कर उनकी गुरुपरम्पराका परिचय दिया
जन्म एवं दीक्षा __आपकी उपलब्ध रचनाओंमें, रचना समयके उल्लेखवाली तीन ही रचनाएं हैं, जिनमें सर्व प्रथम संवत् १४९२ में रचित 'कुमारसंभववृत्ति' है। उस समय आपकी आयु ३२ वर्षके लगभगकी मानी जाय, तो जन्म समय १४६० के आसपासका होना संभव है। गुरुपरम्परा
दीक्षा उन दिनों लघुवयमें ही अधिक होती थी, अतः आपकी दीक्षा सं. १४७०-७५ में होना संभव है। अपनी टीकाओंकी प्रशस्तियोंमें आपने जो गुरु परम्परा दी है, उसके अनुसार खरतरगच्छके जिनवल्लभसूरि, जो कि बड़े शास्त्रज्ञ और असाधारण विद्वान थे, उनकी परम्परामें
For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१ : २० जिनेश्वरसूरि हुए, उनके शिष्य जिनसिंहसूरिके पट्टधर जिनप्रभसूरि भी बडे समर्थ विद्वान हुए। मोहम्मद तुगलकको उन्होंने जैनधर्मका प्रतिबोध दिया और 'विविध तीर्थकल्प, विधिप्रपा, श्रेणिकचरित्र (चाश्रयकाव्य)' और सातसो स्तोत्रों आदिकी रचना की। इनके शिष्य जिनदेवसूरि, जिनकी रचित 'कालिकाचार्य कथा' और 'हेमी नाममाला-शिलोंच्छ' प्राप्य है। इनके पट्टधर जिनमेरुसूरिके शिष्य जिनहितसूरि हुए, जिनके रचित 'वीर स्तवन' हमारे संग्रहमें हैं। आपके प्रतिष्ठित 'पार्श्वनाथ पंचतीर्थी प्रतिमा का संवत् १४४७ का लेख 'धातु प्रतिमा लेख संग्रह ' भाग २, लेख अंक ६१७ में प्रकाशित है।
जिनहितसूरिके शिष्य उपाध्याय कल्याणराज हुए, चारित्रवर्द्धन इन्हीं कल्याणराजके शिष्य थे । अपना परिचय देते हए उन्होंने अपनी विद्वत्प्रतिभाका उल्लेख निम्न शब्दोंमें किया है" तच्छिष्यप्रतिपक्षदुर्द्धरमहावादीभपञ्चाननो, नानानाटकहाटकामरगिरिः साहित्यरत्नाकरः । न्यायाम्भोजविकाशवासरमणिोद्धतिजाग्रत्प्रभो, वेदान्तोपनिषन्निषण्णधिषणोऽलंकारचूडामणिः॥ श्रीवीरशासनसरोरुहवासरेशः, सद्धर्मकर्मकुमुदाकरपूर्णिमेन्दुः । वाचस्पतिप्रतिमधीनरवेषवाणिचारित्रवर्धनमुनिर्विजयी जगत्याम् ।।
'शिशुपालवध टीका 'के सर्गान्तमें भी लिखा है:-" इत्यखंडपांडित्यमंडितपादभामंडलाखंडलस्थापनाचार्यकर्पूरवीर( चीर )धाराप्रवाहप्रभृतिबिरदावलीकलितो( चलितो )त्कटवदान्यसुभटदेशलहरवंशसरसीरुहविकाशनमार्तण्डबिम्बप्रचंडदोर्दैडविकटचेचटगोत्र्यगोत्राभिदुन्नतसाधुश्री - देशलसंतानीयसाधुश्रीभैरवात्मजसाधुश्रीसहस्रमल्लसमभ्यर्थितजैनप्रभीयस्वच्छतुच्छाच्छतिल - कायमानचारित्रवर्द्धनाचार्यविरचितायां शिशुपालवधमहाकाव्यटीकायां विंशतितमः सर्गः ॥”
प्राप्त टीकाओंमें 'सिंदूरप्रकर, कुमारसंभव और रघुवंश'-इन तीनोंकी टीका प्रशस्तिमें तेरह श्लोक तो समानरूपसे व्यवहत हैं। जिनमें इन टीकाओंके रचे जानेके समय उपर्युक्त जिनहितसूरिके पट्टधर जिनसर्वसूरि, जिनचन्द्रसूरि, जिनसमुद्रसूरि और जिनतिलकसूरि क्रमशः आचार्य हुए। जिनतिलकसूरिकी विद्यमानतामें कुमारसंभव और सिंदूरप्रकरवृत्ति संवत् १४९२ और १५०५ में बनाई गई । रघुवंश टीकाकी भांडारकर आरियन्टल रिचर्स इंस्टीट्यूट की प्रतिमें उपर्युक्त तेरह श्लोकोंके बीचमें एक और श्लोक जोड़ा हुआ मिलता है, जिसमें जिनतिलकसूरिके पट्टधर जिनराजसूरि " जीते रहें ", लिखा गया है। इससे इस टीकाकी रचना सं. १५११
१. इनके रचित ७६ तीर्थमाला स्तवन गा. १२ हमारे संग्रहमें है ।
२. इनके रचित 'कुमारसंभव-वृत्ति' (भा० ओ० ई-पूना.) व 'रघुवंशवृत्ति' (हनुमानगढमें ) है।
For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
म : ४] પંચ કાવ્ય....શ્રી. ચારિત્રદ્ધન [६१ के पीछेकी होनी चाहिये, क्योंकि चारित्रवर्धनकी नैषधटीका जो सं. १५११में बनाई गई थी, उसमें जिनतिलकसूरिकी विद्यमानताका उल्लेख है। जिनतिलकसूरि काफी वर्षों तक आचार्य पद पर रहे मालूम होते हैं। इनके शिष्य राजहंस उपाध्यायकी सं. १४८६ की लिखित 'वाग्भट्टालंकारवृत्ति की प्रति 'भांडारकर इंस्टीट्यूटमें प्राप्त है । प्रतिमाप्रतिष्ठा लेख तो आपके १५२८ तकके मिलते हैं । यदि उन लेखोंका समय ठीकसे पढ़ा गया है, तो चारित्र वर्द्धनकी रघुवंशवृत्ति संवत् १५२८ के बादको सिद्ध होगी और चारित्रवर्द्धनका स्वर्गवास संवत् १५३० के लगभग होना संभव है।
'नैषध टीका में लिखा गया है कि यद्यपि इससे पहले इस पर अनेक टीकाएं विद्यमान हैं पर यह टोका विशेषरूपसे 'जननी व प्रथप्रदर्शिका होगी'। यह टीका अभी तक छपी नहीं हैं, अतः शीघ्र हो प्रकाशित होनी चाहिये ।
आपकी रचित टीकाओंका परिचय इस प्रकार है:--
(१) मेघदूत टीका. (११२) श्लोककी यह टीका श्रीमालसालिगके पुत्र साधु अरडकमलकी समभ्यनासे रची गई । इसकी संवत् १५२४की ३० पत्रोंकी लिखित प्रति उपा. विनयसागरजीके सग्रहमें है । वैसे यह टीका छप भी चुकी है।
(२) कुमारसंभववृत्तिः-संवत् १४९२ के माघ शुक्ला अष्टमीको उपर्युक्त अरडकमल्लकी अभ्यर्थनासे यह " तात्पर्य दीपिका-शिशुहितैषिणीवृत्ति” बनायी गयी । संवत् १९५४ में गुजराती मुद्रणालय,बम्बईसे यह प्रकाशित भी हो चुकी है । भांडारकर इंस्टीट्यूटकी प्रतिके अनुसार छः सर्गकी टीका चारित्रवर्द्धनकी है और सातवें सर्गकी मेदपाटज्ञातीय उदयाकरकी है । प्रकाशित संस्करणमें ७ सर्ग तककी टीका चारित्रवर्द्धनकी बताई गयी है।
(३) रघुवंशवृत्ति-इसमें रचनाकालका निर्देश नहीं है । जैसा कि ऊपर लिखा गया है; यह टीका सबसे पीछे बनायी जाना संभव है । इसकी रचना भी उपर्युक्त अरडकमल्लकी अभ्यर्थनासे हो हुई है।
(४) सिंदूरप्रकर टीका-यह सोमप्रभाचार्यरचित सुक्तावलीकी विशद टीका है । एक सौ श्लोकों पर यह ४८०० सौ श्लोक प्रमाणको विवृति टीकाकारके असाधारण पाण्डित्यकी परिचायक है । दृष्टान्तके रूपमें इसमें अनेक कथाएं भी दी गयी हैं। संवत् १५०५ के राध (वैसाख) शुक्ला अष्टमी गुरुवारको श्रीमालवंशीय ढोरगोत्रीय ठक्कुर भीषणकी अभ्यर्थनासे इसकी रचना की गई। धर्मदासके द्वारा इसकी प्रथम प्रति लिखी जाने का निर्देश प्रशस्तिके अंतिम श्लोकमें पाया जाता है। पत्ता नहीं वह आपका दीक्षित या गृहस्थ शिष्य था या कौन
१ इनके रचित 'जीवप्रबोधप्रकरण' बीकानेर श्रीपूज्यजीके संग्रहमें है।
For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[वर्ष : २० था ? इस महत्त्वपूर्ण टीकाका प्रकाशन अतिशीघ्र वांछनीय है।
(५) नैषधवृत्ति-संवत् १५११ के वैशाख सुदि माधव तिथिको इसकी पूर्णता हुई। यह टीका भी बहुत ही उत्तम है । इसके आरंभमें लिखा है कि यद्यपि इस पर बहुतसी टीकाएं विद्यमान हैं, पर मेरा यह प्रयत्न विशेषताको लिये हुए ही होगा
“ यद्यपि वह्वयष्टीकाः, सन्ति मनोज्ञास्तथापि कुत्रापि ।
एषा विशेषजननी भविष्यतीत्यत्र मे यत्नः ॥ ६ ॥ इसकी २१७ पत्रोंकी प्रति गुजराती सभा, कलकत्ताके पुस्तकालयमें है। "
(६) शिशुपालवध टीका—इसमें रचनाकालके निर्देशवाली अन्तिम प्रशस्ति नहीं है । इसकी रचना देशलसंतानीय भैरवात्मज साधु सहस्रमल्लजीकी अभ्यर्थनासे हुई । इसकी अपूर्ण प्रति ‘अनूप संस्कृत लाइब्रेरी' और हमारे संग्रहमें तथा पूर्ण प्रति 'भांडारकर इंस्टीट्यूट में है।
(७) कल्याणमंदिरवृत्ति-इसकी प्रति बड़ौदामें है, जो मेरे अबलोकनमें नहीं आई, अतः विशेष परिचय नहीं दिया जा सका।
(८) भावारिवारणवृत्ति—इसकी प्रति पाटण भंडार आदिमें है ।
(९) राघवपांडवीय वृत्ति—इसका उल्लेख 'कैटलोग्सू कैटलोगोरम्' भाग एकके पृष्ठ ८५३में पाया जाता है । पर इसकी प्रति कहां है ? जानने में नहीं आयी। किसी विद्वानको इसकी प्रति प्राप्त व ज्ञात हो तो सूचित करें।
उपर्युक्त ग्रंथपरिचयसे स्पष्ट है कि चारित्रवर्द्धनका कोई मौलिक ग्रंथ नहीं मिलता । समर्थ टीकाकारके रूपमें ही उनकी रचनाएं प्राप्त हैं। इनमें से पांच टीकाएं तो महाकाव्य पर हैं और तीन टीकाएं जैन स्तोत्रादिके उपर है। ___ यहाँ एक विशेष बातका उल्लेख करना भी आवश्यक है कि जिन श्रावकोंकी अभ्यर्थनासे ऐसे महाकाव्यादि पर टीकाएं रची गयो, वे सभी श्रावक श्रीमाल ज्ञातिके थे और वे भी बहुत साहित्यरसिक और काव्यप्रेमी होने चाहिये । अतः उनके संबंधित प्रशस्तियां दी जा रही है। ___श्री. चारित्रवर्द्धन पद्मावती देवीके विशेष भक्त प्रतीत होते हैं । इन्होंने अपनी टीकाओंके प्रारंभमें पद्मावतीको सादर प्रणाम किया है। वैसे ये 'जिनप्रभसूरि 'की परम्परामें थे । पद्मावती देवी उनकी भी सांनिध्यकारी रही है । जिनप्रभसूरि रचित 'पद्मावती चउपई' 'भैरवपद्मावती-कल्प में छपी है।
श्री. चारित्रवर्द्धनकी विद्वत्प्रतिभाको देखते हुए उनके और ग्रन्थ भी मिलने चहिये, जिनकी खोज अत्यावश्यक है । यदि इस लेखसे प्रेरणा पाकर इनके अज्ञात ग्रंथोकी खोज की गई
For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
४ : ४] पय ४०य...श्री. यात्रिपद्धत १३ और अप्रकाशितको प्रकाशमें लाया जाय तो मेरा यत्न सार्थक हो सकेगा। ' रघुवंशवृत्तिप्रशस्ति' भेजनेके लिये आर. के. गोडेका मैं आभारी हूँ।
अब हम श्री. चारित्रवर्द्धनने स्वगुरुपरम्परा और जिन श्रावकोंकी अभ्यर्थनासे टीकाएं रची गयी, उनकी प्रशस्ति परिशिष्ट के रूपमें यहाँ दे देते हैं।
गुरुपरम्पराप्रशस्तिःवंशे श्रीजिनवल्लभस्य सुगुरोः सिद्धान्तशास्त्रार्थविद् , दपिष्ठप्रतिवादिकुंजरघटाकण्ठीरवः सूरिराट् । नानानव्यसुभव्यकाव्यरचनाकाव्यो विभाव्याऽमल - प्रज्ञो विज्ञनतो जिनेश्वर इति प्रौढप्रतापोऽभवत् ॥ १ ॥ शिष्यस्तदीयोऽजनि जन्तुजातहितार्थसम्पादानकल्पवृक्षः। विपक्षवादिद्विपपंचवक्त्रः सूरीश्वरः श्रीजिनसिंहसूरिः ॥ २ ॥ तत्पट्टपूर्वाद्रिसहस्ररश्मिजिना प्रभः सूरिपुरन्दरोऽभूत् । वाग्देवताया रसनां यदीयामास्थानपढें जगदुर्बुधेन्द्राः ॥ ३ ॥ तदनु जिनदेवसूरिः स्वशेमुषीतर्जितत्रिदशसूरिः । निरुपमसमरसभूरिः सूरिवरः समजनिष्ट जयी ॥ ४ ॥ तदनु जिनमेरुसूरिर्दूरीकृतपावको निरातकः । समजनि रजनीवल्लभवदनोरगे तयः ॥ ५ ॥ गुणगणमणिसिन्धुभव्यलोकैकबन्धुर्विधुरिव कुमतौघः प्रीणिताशेषसंघः । जिनमतकृतरक्षस्तर्जितारातिपक्षोऽजनि जिनहितसूरित्यक्तनिश्शोषसूरिः॥ ६ ॥ जिनसर्वसूरिरभवत् तत्पट्टे घटितप्रबलमोहः।। सज्जनपंकजराजीविकाशभास्वान् महौजस्कः ॥७॥ तस्य जिनचन्द्रसूरिः शिष्यो दक्षः कलावतां पक्षः । कक्षीकृताखिलजनोपकारसारः सदाचारः ॥ ८॥ सूरिजिनसमुद्राख्यस्तस्य जज्ञे महामतिः । अन्तिषत्सुकृती साधुवृन्दाम्भोजनभोमणिः ।। ९ ॥ जिनतिलकसूरिरस्माद् विजयी जीयादशेषगुणकलितः । श्रीवीरनाथशासनसरसीरुहभास्करः श्रीमान् ॥ १० ॥ तत्पट्टपूर्वाचलमौलिचन्द्रः विपक्षवादि द्विपपञ्चवक्त्रः। जीयात् सदाऽसौ जिनराजसूरिः सत्पक्षयुक्तो जिनधर्मरक्षः ॥११॥ १. अन्य सब प्रशस्तियांमें १३ श्लोक है, केवल रघुवंशवृत्तिमें यह अधिक है।
For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી, જેને સત્ય પ્રકાશ
वर्ष :२० जिनहितम्रेः शिष्यो बभूव भूमीशवन्दितांघ्रियुगः । कल्याणराजनामोपाध्यायस्तीर्णशास्त्राब्धिः ॥ १२ ॥ तच्छिष्यप्रतिपक्षदुर्द्धरमहावादीभपञ्चाननो, नानानाटकहाटकामरगिरिः साहित्यरत्नाकरः । न्यायाम्भोजविकाशवासरमणिबौद्धेते जाग्रत्प्रभो, वेदान्तोपनिषन्निषण्णधिषणोऽलंकारचूडामणिः ॥ १३ ।। श्रीवीरशासनसरोरुहवासरेशः, सद्धर्मकर्मकुमुदाकरपूर्णिमेन्दुः । वाचस्पतिप्रतिभधीनरवेषवाणिर्चारित्रवर्द्धनमुनिर्विजयो जगत्याम् ।। १४ ॥
[ रघुवंशटोका पृ० ] (१) श्रावक परम्पराः
श्रीमालवंशहंसो डौडागोत्रे पवित्रगुणपात्रम् । समजनि जगलूश्रेष्ठी, विशिष्टकर्मा वरिष्ठयशाः ॥ १४ ॥ माल्लूश्रेष्ठी तस्य, प्रशस्यमूर्तिर्बभूव तनुजन्मा । पुत्रोऽमुष्य स भूधर इत्याख्यो दक्षजनमान्यः ॥ १५ ॥ जगसी(मी)धर इति तस्माजातः स्मरविग्रहः कलानिलयः । तस्यापि लखमसिंहस्तनयो विनयी नयाभिज्ञः ॥ १६ ॥ तेजपालस्ततो जज्ञे, सुतो मुख्याबणोपि च । पीप्पडो बाहडान्यूनधर्मः शर्मनिधिः सुधीः ॥ १७ ॥ अमुख्यमुख्यो दाक्षिण्यभाजनं तनुजो जयी । देवसिंह इति स्वान्तःवासिताऽईत्पदाम्बुजः ॥ १८ ॥ साधुः सालिगनामाऽभूत् तत्पुत्रः स चारित्रभूः । एतस्याङ्गसमुद्भूताश्चत्वारोऽपि जयन्त्यमी ॥ १९ ॥ आढूः साधुधियां भूमिभैरवो रिपुभैरवः । ततः सेहुण्डनामा च धर्मधामा मनोरमः ॥ २०॥
१. जिनप्रभसूरि व उनके गुरु श्रीमालवंशके थे। अतः श्रीमाल जाति पर जिनप्रभीय शाखाका बडा प्रभाव रहा है। फलतः झुंझनु, दिल्ही, जौनपुर आदिमें जहां श्रीमाल अधिक रहते थे, इस शाखावालोंका अधिक विहार हुआ। १७वीं सदीमें जिनरंगसूरि श्रीमालवंश में हुए, तबसे दिल्ही, लखनउ, झंझनु, जयपुरादि श्रीमालक्षेत्रोंमें उनका प्रभाव हो गया।
For Private And Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
अ : ४ ]
अरडकमलस्तु, व धुर्यः सताममात्सर्यः । सत्कार्यो धर्मधनो, मनोहरः सकललललानाम् ॥ २१ ॥ ये कनिष्ठस्तदपि गुणैज्येष्ठ एव विख्यातः । कान्तगुणोऽनणुबुद्धिः शुद्धाचारो विचारज्ञः ॥ २२ ॥ तत्त्वाद् गत्वरमन्त्राखिलमुर्व्यां वस्तुजातमवधार्य । यो धर्म एव बुद्धिर्विदधाति नितान्त गुरुधिषणः ॥ २४ ॥ एतेनाभ्यर्थितोप्यर्थमुनिश्चारित्रवर्द्धनः ।
1
कुमारकाव्यविवृत्तिमकार्षं मन्दधीरपि ॥ २५ ॥ [ कुमारसंभववृति प्र. (२) श्रावक परम्परा:
"
पथ अव्य.... श्री. शास्त्रिवर्द्धन
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीमालवंशसरसीरुहतिग्मभानुः, सड्डोरगोत्रकुमुदाकरशीतभानुः । धारू इति प्रथितचारुयशोविलासः श्रीमानभूच्छुभमतिर्यतिपादसेवी ॥ १ ॥ तस्याङ्गजोऽजनि जनवजनीरजा को, बीजाभिधो विधुत विपक्षलक्षः । कक्षीकृताखिलमहोपकृतिकृतज्ञः, सर्वज्ञशासन सरोजमरालमौलिः ॥ २ ॥ तत्पुत्रः कामदेवोऽभूत् कामदेव-समद्युतिः ।
आर्थिनां कामदः कामं, सामजातगति (?) कृती ॥ ३ ॥ तस्यांगभूः समजनिष्ट विशिष्टकीर्तिश्रीदेव सिंह इति सिंहसमानशौर्यः । वर्यः सतां गुणवतां प्रथमः पृथुश्रीस्तीर्थं करक्रम सरोरुह चञ्चरीकः ॥ ४ ॥ पुत्रस्तदीयोऽजनि वस्तुपालः शुभाशयोऽर्द्धेन्दु सनाभिभालः । जिनेन्द्रपादार्चननाकपालः, समस्तधुरित्रजनाशकालः ॥ ५ ॥ अभूतामस्य पुत्रौ द्वौ सच्चरित्र पवित्रितौ ।
ज्येष्ठः सहजपालाख्यो, द्वितीयों भीषणः प्रभुः ॥ ६ ॥ निर्दूषणो यो निजवंशभूषणं, गुणानुरागेण वशीकृताशयः । अनन्यसामान्यवरेण्यतां दधद् दधाति निःकेवलमेव धर्मताम् ॥ ७ ॥ यः कारुण्यपयोनिधिर्गुणवतां मुख्यः सतामणीमघद्वै (२) रि कुलेभकेशरिशिशुर्विश्वोपकारक्षमः । धर्मज्ञः सुविचक्षणः कविकुलैः संस्तूयमानो वशी, जीयाज्जैनम ताम्बुजेकमधुपः श्री भीषणः शुद्धधीः ॥ ८ । देवगुरुचरणनिरतो, विरतो पापात् प्रमादसंत्यक्तः । सोऽयं भीषणनामा कामातनुर्भातिधर्ममतिः ॥ ९ ॥
[ देखो : अनुसंधान पृष्ठ ७१ ]
For Private And Personal Use Only
[ थ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
एक अमेरिकन विद्वानकी खोज पृथ्वी गोल नहीं, चपटी है।
लेखक : श्रीयुत हरिराम नागर [ यह एक नयी शोध है, जो जैन मान्यताको प्रमाणित करती है। वैज्ञानिक दृष्टिसे आज तक पृथ्वीको गोल मानी जाती है, पर पृथ्वी चपटी है, यह वैज्ञानिक दृष्टिसे लेखकने कितने ही प्रमाण देकर अपने विषयको स्पष्ट करनेका प्रयत्न किया है। यह प्रयत्न जैन सिद्धांतको सच्चे रूपमें प्रगट करता है। संपा०]
हम पृथ्वीकी गोलाईसे इतने अधिक परिचित हो गये हैं कि इसके विरुद्ध कही जानेवालो किसी भी बात पर हम सहसा विश्वास नहीं कर सकते। इस कारण कन्दुकाकार पृथ्वीको चपटा कहकर एक अर्वाचीन सिद्धांतने सचमुच हमें आश्चर्यमें डाल दिया है। हो सकता है, भविष्यमें किसी दिन पृथ्वी ' रकाबी' आकारकी बताई जाने लगे। " श्री जे० मेकडोनाल्ड नामक अमेरिकन वैज्ञानिक "ने अपने एक लेखमें अनेक दृढ़ प्रमाण देकर यह सिद्ध करनेका प्रयत्न किया है कि पृथ्वी नारंगीके समान गोल नहीं है। ___ उसने कहा है कि यदि पृथ्वीको अन्य ग्रहों की भांति एक ग्रह माना जाय, तो निश्चय ही जो सिद्धांत दूसरे नक्षत्रों एवं ग्रहोंके अध्ययनसे स्वीकृत किये गये हैं; वे हमारी पृथ्वी पर भी लागू होंगे। ऐसी दशामें जिन आधारों पर इस सिद्धांतकी स्थापना की गई है, वे सब अकाट्य और अप्रत्यक्ष हैं । इसमें सन्देह नहीं कि यह खोज निकट भविष्यमें समस्त वैज्ञानिक जगतमें उथल-पुथल मचा देगी। पाठकोके मनोरंजनार्थ कुछ चुने हुए प्रमाण दिये जाते हैं
प्रत्येक आधुनिक वैज्ञानिक इस बातको स्वीकार करता है कि चन्द्रमा ओर अन्य ग्रहोंका एक मुख सदैव पृथ्वीकी ओर रहता है। यदि वे ग्रह कंदुकाकार होते और अपनी धुरी पर घूमते तो निश्चय ही प्रत्येक दिवस अथवा प्रत्येक मास या प्रत्येक सालमें उनके भिन्न २ धरातल पृथ्वीकी ओर होते । इससे सिद्ध है कि चन्द्रमा और अन्य ग्रह रकाबीकी भांति है, जिनके किनारे केन्द्रकी अपेक्षा कुछ ऊंचे उठे हैं। यदि सचमुच पृथ्वी भी एक ग्रह है तो अवश्य ही उसका आकार इस रकाबीके समान है।
यदि पृथ्वी गोल होती तो सनातन हिमश्रेणियोंकी ऊंचाई भूमध्य रेखासे दक्षिणमें उतनी ही होती जितनी कि उत्तरमें । दक्षिणी अमेरीकामें सनातन हिमश्रेणियोंकी ऊँचाई १६००० फुट है और जैसे हम उत्तरकी ओर बढ़ते जाते हैं, यह ऊँचाई क्रमशः कम होती जाती है; यहां तक कि अलास्का पहुँचने पर वह केवल २००० फुट ही रह जाती है।
अधिक उत्तरकी ओर जाने पर यह ऊँचाई समुद्र तलसे केवल ४०० फुट नापी गई है।
For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક: ૪] એક અમેરિકન વિદ્વાનકી જ
[६७ पृथ्वी गोल होती तो उत्तरी ध्रुवके समीप जैसी वनस्पतियां उत्पन्न होती हैं, वैसे ही दक्षिणी ध्रुवमें भी होती । “वास्तवमें उत्तरी ध्रुवके इर्दगिर्द २०० मीलके भीतर कई प्रकारकी वनस्पतियां पाई गई हैं।
ग्रीनलैंड, आइसलैंड, साइबेरिया आदि उत्तरी शीत कटिबंधके निकटस्थ प्रदेशमें आलू, जई, मटर, जौ, तथा चनेकी फसलें तैयार होती हैं। इसके विपरीत दक्षिणमें ७० अक्षांश पर ओरकेनी शेट्लैंक आदि टापुओं पर एक भी जीव नहीं पाया जाता ।
यदि पृथ्वी गोल होती तो उत्तरमें जिस अक्षांश पर जितने समय तक उषःकाल रहता है; उतने ही अक्षांश पर दक्षिणमें भी उतनी ही देर उषःकाल रहता। किंतु वास्तवमें ऐसा नहीं है । उत्तरमें ४० अक्षांश पर ६० मिनट तक उषःकाल रहता है और सालके उसी समय भूमध्य रेखा पर केवल १५ मिनट और दक्षिणमें ४० अक्षांश पर तो केवल ५ ही मिनट । मेलबोर्न, ऑट्रेलिया आदि प्रदेश दक्षिणमें उसी अक्षांश पर हैं, जिन पर उत्तरमें फिलाडेल्फिया है।
___ यहांके एक पादरी फादर जोन्सटनने इन दक्षिण अक्षांशोंको यात्राके सिलसिलेमें लिखा है कि-" यहां उषःकाल और सन्ध्याकाल केवल ५ या ६ मिनट के लिये होते हैं। जब सूर्य क्षितिजके ऊपर ही रहता है, तभी हम रातका सारा प्रबन्ध कर लेते हैं। क्योंकि जैसे ही सूर्य डूबता है, तुरन्त रात हो जाती है ।" इस कथनसे सिद्ध है कि यदि पृथ्वी गोल होती तो भूमध्य रेखाके उत्तरी-दक्षिणी भागोंमें उषःकाल अवश्य समान होता ।
केप्टन जे० रास सन् १८३८ ई. में केप्टन क्रोशियरके साथ यात्रा करते हुये जितनी अधिक दक्षिणकी ओर आटलांटिक (ऐंटार्शटिक) सरकिल तक जा सके, गये। उनके वर्णनसे ज्ञात होता है कि उन्होंने वहां पहाड़ोकी ऊँचाई १०,००० से लेकर १३,००० तक नापी और ४५० फुटसे लेकर १००० फुट तक ऊँची एक पक्की बर्फीली दीवार खोज निकाली।
इस दीवारका ऊपरी भाग चौरस था और उस पर किसी प्रकार की दरार या गड्ढा न था। यहांसे पृथ्वीके चारों ओर चक्कर लगानेमें चार वर्षका समय लगा। और ४०,००० मीलकी यात्रा हुई। किन्तु दीवारका कहीं अन्त न हुआ। यदि पृथ्वी गोल होतो, तो इसी अक्षांश पर पृथ्वी की परिधि केवल १०,८०० मोल होती, अर्थात् ४०,००० मीलके बजाय केवल १०,८०० मीलकी यात्रा पर्याप्त होती।
यदि उपर्युक्त सिद्धांत ठीक है तो भूमध्यरेखा निश्चय ही भूकी मध्यरेखा ही है क्योंकि भूमध्यरेखा दक्षिणमें समस्त देशांतर रेखायें उत्तरी भागके समान सँकरी न होकर चौड़ाई में बढ़ती ही जाती हैं । यहां कोई काल्पनिक आधार नहीं किन्तु अवलोकनीय सत्य है । कर्करेखा (२३॥ अंश उत्तर, का एक अंश ४० मीलके लगभग है, किन्तु इसके विपरीत मकर
For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[: २० रेखा २३॥ अंश दक्षिण) पर वही अंश ७५ मोलके लगभग होता है । यही नहीं, दक्षिणकी एटलांटिक सरकिल पर तो यह माप बढ़कर १०३ मील हो जाता है ।
उत्तर ध्रुवका समुद्र १०,००० से लेकर १३,००० फुट तक गहरा है, किन्तु पृथ्वी तल कहीं भी ५०० फुटसे ऊँचा नहीं है । यदि केप्टन रासके वर्णनसे इसकी तुलना की जाय तो ज्ञात होगा कि दक्षिणो ध्रुवके पहाड़ १०,००० से १६,००० फुट तक ऊँचे है और समुद्रकी गहराई ४२३ फुट है । इस प्रमाणसे सिद्ध होता है कि पृथ्वी मध्यकी अपेक्षा उसका किनारा अधिक उन्नत है, पृथ्वीकी तुलना रकाबीसे की जाती है।
इन्हीं सब बातों पर विचार करनेसे भूगर्भशास्त्रियोंने नाशपाती (पीयर)से पृथ्वीको उपमा दी है । क्योंकि उन्होंने जान लिया है कि यह उत्तरी ध्रुव पर चिपटी है और दक्षिण ध्रुवकी ओर खिंची हुई है । वे लोग स्पष्टतः क्यों नहीं कहते कि पृथ्वीका आकार रकाबीके समान है ?
पृथ्वीके चपटेपनका एक और प्रमाण सूर्यग्रहण है। उदाहरणार्थ ३० अगस्त सन् १९०५ ई०का हौ ग्रहण लीजिये । यह पश्चिमी और उत्तरी अफ्रीका, उत्तरी अन्ध महासागर, ग्रीनलेण्ड, आइसलेण्ड, उत्तरी एशिया (साइबेरिया) और ब्रिटिश अमेरिकाके पूर्ण भागोंमें स्पष्ट दिखाई पडा था। यदि पृथ्वी गोल होती तो अमेरिका और एशियामें कभी एक साथ यह ग्रहण दिखाई न पड़ता । पृथ्वीका गोला लेकर इस सरल समस्या पर स्वयं ही विचार किया जाता है या जाना जा सकता है । ओर देखिये
प्रयोगोंसे सिद्ध है कि ज्यों ज्यों हम उत्तरी ध्रुवकी और बढ़ते त्यो त्यो पृथ्वीको आकर्षण शक्ति भी उत्तरोत्तर बढ़ती प्रतीत होती है। उत्तरी ध्रुवके अन्वेषकों का यह कहना है कि वे वहां कठिनतासे १०० पौंडका भार उठा सकते थे, किन्तु दक्षिणी ध्रुवके अन्वेषक इसके विपरीत यह कहते हैं कि उन्होंने वहां ३०० पौडसे ४०० पोंड तकका भार सरलतासे उठाया है । यदि पृथ्वी गोल होती तो दक्षिणी ध्रुव भी उत्तरी ध्रुवके समान ही प्रबल होता।
समुद्रादिमें लोहचुंबक पहाड़ ऐसे हैं कि होकायंत्रकी चुंबक सूइके भरोसेमें हम भ्रममें रहकर पृथ्वी गोल होनेका भ्रम और इतनी करीब ८००० मील होनेका मान लिया है। हमारी पृथ्वीको बहुत बड़ा चुंबक माना गया है और इसीको चुंबक शक्तिसे प्रभावित होकर चुंबक सूई उत्तर ध्रुवको आकृष्ट होती है।
ऐसी दशामें यदि पृथ्वी गोल हो तो भूमध्य रेखाके दक्षिणमें जाने पर चुम्बककी सूईकी दक्षिण ध्रुवकी ओर घूम जाना चाहिये, पर ऐसा नहीं होता। इससे सिद्ध होता है कि पृथ्वी अवश्य चिपटी है; क्योंकि चुम्बककी सूई कहीं भी रहे, मध्यमार्गका निर्देश करती रहती है। साथ ही साथ यह भी कह देना उचित होगा कि पृथ्वीके गोलेकी सबसे बड़ी परिधि भूमध्यरेखाके नीचे है और सबसे छोटो उत्तरी ध्रुव पर ।
For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૪] એક અમેરિકન વિદ્વાનકી ઓજ
[૨૯ ___ यदि पृथ्वीको गोल माने और उसकी परिधि २४,००० मील माने तो २४ घंटेके हिसाबसे उसे अपनी धूरी पर एक घंटेमें १००० मील घूम जाना चाहिये, किंतु यह तीव्र गति इतनी प्रबल है कि धरातलकी प्रत्येक वस्तु चिथड़े होकर छितरा जायगी। ___यदि यह कहा जाय कि पृथ्वीकी आकर्षण शक्ति ऐसा नहीं करने देती तो न्यूयार्कसे शिकागो तक (लगभग १००० मील) कोई भी मनुष्य बैलूनमें घण्टेभर भी यात्रा कर सकता है। इसी प्रकार दो-तीन घंटेमें शिकागोसे सान्मासिस्को तक यात्रा कर सकता है, जो नितांत असम्भव है। ___पृथ्वी घूमती हो तो पृथ्वीमेंसे अमुक स्थानसे सीधी ऊर्ध्व एक मील एक बंदूक द्वारा गोली छोड़ी। गोली एक मिनट बाद नीचे पडे, तो पृथ्वीको गति ८ मील चली गई माना है; तो गोली उसी स्थान पर क्यों गिरती है ? ___अब उदाहरणार्थ "ऐरिक' नामक नहरको ही लीजिये। यह नहर लौकपोष्टसे रोचेटर तक ६० मील लम्बी है । " पृथ्वी गोल है" इस सिद्धांतके अनुसार इस नहरके उभारकी गोलाई, ६१० फुट होनी चाहिये । सिरोंकी अपेक्षा मध्यका उठाव २५६ फुट होना चाहिये; किन्तु स्टेट इंजीनियरकी रिपोर्ट अनुकूल या अनुसार यह ऊँचाई ३ फुटसे भी कम है। स्वेजकी नहर लीजिये दोनों ओर समुद्र है, लेवल समान क्यों ? यदि पृथ्वी गोल है तो उसकी स्वाभाविक गोलाईमें किनारोंकी अपेक्षा बीचका भाग १६६६ फुट ऊँचा होना चाहिये । इसे दृष्टिमें रख कर यदि 'लालसागर 'से भूमध्यसागरकी तुलना करें तो भूमध्यसागर लालसागरसे केवल ६ इंच ऊँचा होगा।
पाठशालाओंमें पृथ्वीके गोल होनेका सबसे लोकप्रिय उदाहरण समुद्रमें दूर जाते हुए जहाजसे दिया जाता है। इस उदाहरणमें जहाजके क्षितिजके पार छिपते जानेसे और केवल मस्तूलके ऊपरका भाग दिखाई देनेसे पृीकी गोलाई प्रमाणित की जाती है, किन्तु यह सचमुच दृष्टिभ्रम है। अपनी आंखें गोल होनेसे दूरकी वस्तु कुछ विपरीत ही दिखती हैं।।
दृष्टिभ्रमके कई उदाहरण है जिसे 'पर्सपेक्टिव' कहते हैं। रेलको पटरियां आगे आगे मिली हुई देखकर क्या कोई अनुमान कर सकता है कि वे क्षितिजके पार जाकर मुड़ गई हैं। वास्तवमें वह बिन्दु जो दोनों पटरियोंको जोड़ता है, इतना सूक्ष्म होता है कि हमारी साधारण दृष्टि उसके पार नहीं पहुँच सकती।
इस कारण यदि शक्तिशाली दूरवीक्षण यंत्रसे देखा जाय तो निश्चय ही पूरा जहाज दिखाई देगा। क्या पानीकी सतह गोल होने पर ऐसा दृष्टिगत होता ? यदि पृथ्वी गोल होती तो भूमध्यरेखाके नीचेके भागोंमें ध्रुवतारा कदापि दिखाई न देता परंतु दक्षिणमें ३० अक्षांश तक ध्रुवतारा सरलतापूर्वक देखा गया है । यदि पृथ्वी गोल होती तो आर्कटिक और एटलांटिक
For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७.] શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[१ : २० सर्कलमें सामानरूपसे तीन महिनेकी रात और तीन महिनेका दिन होता। किन्तु वाशिंगटनके 'ब्यूरो आव नेविगेशन' द्वारा प्रकाशित " नौटिकल-एलमैनक" नामक पंचांगके अनुसार दक्षिणमें ७० अक्षांश पर स्थित 'शेटलैंड' टापू पर सबसे बड़ा दिन १६ घण्टे ५३ मिनिटका होता है। उत्तरकी ओर नावेंमें ७० अक्षांश पर 'हैमरफास्ट' नामक स्थानमें पूरे तीन महिनेका सबसे बड़ा दिन होता है। ___ यदि पृथ्वी गोल होती तो उत्तरी तथा दक्षिणी ध्रुवोंमें व्यक्तिविषयक भिन्नता न होती। "एटार्कटिक" प्रदेशमें पिस्तौलकी साधारण आवाज तोपकी आवाजके समाज गूंजती है और चट्टान टूटने की आवाज तो प्रलयनादसे भी भयंकर होती है। इसके विपरीत उत्तरके आर्कटिक प्रदेशमें ऐसा नहीं है।
केप्टन हाल नामक अन्वेषकका कहना है कि वहां बंदूककी आवाज २० फुटकी दूरी पर मुश्किलसे सुनी जा सकती हैं । केप्टन मिल एक स्थान पर अपनी यात्राके प्रसंगमें लिखते हैं कि आर्कटिक प्रदेशमें ४० मील अधिकसे साधारण मनुष्य की दृष्टि नहीं पहुँच सकती। उत्तरी ध्रुवके अन्वेषक इसके विपरीत कहते हैं कि वे १५० से २०० मील तक आर्कटिक प्रदेशोंमें सरलतासे देख सकते दे।
एक अमेरिकन साप्ताहिक पत्र 'हारपर्स विकली' के २० वी अक्टूबर सन् १८९४ ई. के अङ्कमें सरकारी विषयके अन्वेषणोंके विषयमें लिखा है कि उत्तरमें ' कोलो रेड्रो इलेक्शन' पे माऊँट उनकम्प्रेगी (१४४१८) से ' माऊँट एलन ' (१४४१० फुट) तक अर्थात् १८३, मीलकी दूरी पर वे लोग हेलयोग्राफ ( पालिश चढ़ाये शीशे ) की सहायतासे समाचार भेजनेमें सफल हुए। ___ यदि पृथ्वी गोल होती तो उपर्युक्त प्रयोग मिथ्या होता, क्योंकि १८३ मीलकी दूरीमें मध्य भागसे पृथ्वीकी ऊँचाई (गोलाईके कारण) २२३०६ फुट हो जाती, जो सर्वथा असंभव है। यदि पृथ्वी गोल होती तो इंग्लिश चैनलके बीचमें खडे हुए जहाज की छत परसे झांसीसी तटके ओर ब्रिटिश तटके प्रकाशस्तम्भ (लाइट हाउस ) दोनों ही स्पष्ट दिखाई न देते । इसी प्रकार बैलून में बैठे हुए मनुष्यको पृथ्वी उन्नतोदर दिखाई पडती, किन्तु इसके विपरीत वह पृथ्वीको रकाबीकी भांति समान देखता है। ___सच पूछिये तो अब तक जितने मानचित्र बनाये गये हैं उनमें कोई दोष अवश्य है और उनकी प्राणालियां भी अपूर्ण हैं।
प्रसंगवश उनका विवरण भी नीचे दिया जाता है।
(१) मर्केटर प्रोजेक्शन--यह काफमेन नामक जर्मन द्वारा आविष्कृत प्रणाली है। इसमें उत्तरीभाग अपने वास्तविक आकारसे बहुत बड़े हो जाते हैं।
For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક: ૪] એક અમેરિકન વિદ્વાનકી જ
[७१ (२) पोलवीड प्रणाली---यह प्रणाली मर्केटरसे बिलकुल ऊलटी है । इसमें भिन्न भिन्न भागोका क्षेत्रफल तो दिखाई पड़ता है किन्तु आकार बदल जाते हैं।
(३) कोनीकल प्रोजेक्शन--इससे ध्रुवके निकटवर्ती ऊँचे अक्षांशोंका ठीक नकशा नहीं बन पाता और ध्रुवको बिन्दु रूपमें नहीं दिखलाया जा खकता । लोनप्रणालीमें भी यह दोष है कि ध्रुबके समीप पृथ्वीके भाग परस्पर निकट हो जाते हैं और भूमध्य रेखा पर बहुत दूर।
(४) आर्थोग्राफिक प्रोजेक्शन--इसमें नकशेके बीचका भाग तो ठीक बनता है, किन्तु किनारेके भाग घने हो जाते हैं। ऊपर नीचके भागोंमें भी त्रुटि रहती है।
(५) स्टोरिओग्राफिक प्रोजेक्शन--इसमें किनारोंका क्षेत्रफल असली क्षेत्रफलसे बहुत बढ़ जाता है।
इनके अतिरिक्त पोलीकोनिक और सेन्सन प्लेमम्टीडके भी प्रोजेक्शन प्रसिद्ध है किन्तु वे सब भी दोषपूर्ण है । किसीमें क्षेत्रफल, किसीमें आकार और किसीमें स्थिति ही गलत है। ऐसी दशामें पृथ्वी नारंगीके समान गोल है यह कहना कहां तक युक्तसंगत है ? जो कुछ भी हो " श्री जे. मेकडोनलकी वह नयी खोज (जो जैनधर्मानुसार है)" शीघ्र ही वैज्ञानिक जगतमें उथल पुथल पैदा करेगी।
-'जीवन'से [ अनुसंधान पृष्ठ : ६५ से चालू ] सोऽहमभ्यर्थितोऽत्यर्थ, टीका ठक्कुरभीषणैः।
सिन्दूरप्रकरस्यास्याकार्ष चारित्रवर्द्धनः ।। १० ।। [सिन्दूरप्रकरवृत्ति ] टीकारचनासमयसूचक श्लोका:कुमारसंभववृत्ति-गंभीरार्थकुमारसंभवमहाकाव्यस्य टीका मया,
वर्षे विक्रमभूपतेविरचिता द्वैगूनन्दमन्वैङ्किते । माघे मासि सिताष्टमीसुरगुरावेषोञ्जलिवो बुधाः,
संशोध्या क्वचिदन्यथा यदि भवेयुष्माभिरेव स्फुटम् । सिंदूरप्रकरवृत्ति- श्रीमद्विक्रमभूपतेरिघुवियद्वाणेंदुसंस्थापिते,
वर्षे राधसिताष्टमीगुरूदिते टीकामिमां निर्मलाम् । सिंदूरप्रकस्य चारु कुरुतो निम्मपितामासिवान् ।
दृष्टांतैः कलितामन्यन्यधिषणश्चारित्रनामा मुनिः ।। ११ ॥ नैषधटीका-तेनामुष्य विपक्षवादिनिकरा दुर्वारविश्वंभरा ।
भृल्लेखप्रभुणा शिवेषुशेशभृत्संख्याकृते वत्सरे । टीका राधवलक्षमाधवतिथौ शक्रेण वक्रे महाकाव्यस्यातिगरीयसो मतिमतां श्रीनैषधस्यार्थदाः ।। १२ ।।
For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
वीरमपुर और नाकोडा तीर्थकी प्राचीनता
लेखक :-श्रीयुत भंवरलालजी नाहटा.
मुनिवर्य श्री. जयन्तविजयजीने जिस लगन, श्रम और तत्परताके साथ आबू तीर्थ और उसकी प्रदक्षिणामें आए हुए ब्राह्मणवाड़ा आदि ९६ स्थानों के शिलालेखादिका संग्रह कर उनका इतिहास प्रकाशित किया, वह बहुत ही महत्त्वपूर्ण कार्य था, अन्य जैन मुनियोंके लिये वह आदर्श होना चाहिए । स्थान २ पर मुनिगण घूमते तो रहते हो है, यदि उनकी दृष्टि, जहाँ भी वे पधारे, वहाँके इतिहास और साहित्यकी खोजकी ओर रहे, तो जो काम लाखों रूपयों खर्च करके भी नहीं हो सकता, वह सहज संभव हो जाता है।।
हर्षकी बात है, कि मुनि जयन्तविजयजीके शिष्य विशालविजयजी अपने गुरुके अनुकरणमें उनके कामको आगे बढ़ाने में प्रयत्नशील हैं। कुछ महिनों पूर्व उनके लिखित " श्रीनाकोडा तीर्थ" पुस्तक मिली; तो मुझे बड़ी प्रसन्नता हुई। मुनिश्रीका इस सम्बन्धमें यह पहला प्रयत्न होने पर भी उन्होंने अच्छी जानकारी दी है। इससे भविष्यके लिये काफी आशा की जा सकती है। पर अभी तक इतिहासकी जो विशुद्ध दृष्टि चाहिए, उसकी कुछ कमी प्रतीत हुई। वास्तवमें वह गंभीरता पहुँचे बिना आ नहीं सकती। प्रथम प्रयासमें भूलें-स्खलना संशोधनके मार्ग प्रदर्शनके लिये एक महत्त्वपूर्ण विषय पर प्रस्तुत लेखमें प्रकाश डाला जा रहा है।
मुनिश्रीने प्रस्तुत ग्रंथके द्वितीय प्रकरणमें नाकोडा और वीरमपुरकी प्राचीनताके सम्बन्धमें जो दन्तकथा दी है, वह सर्वथा कल्पित है। उन्होंने विक्रम पूर्व दूसरी तीसरी शताब्दिके एक राजा वीरमदन्त और नाकोरसेनने अपने नामसे वीरमपुर और नाकोड़ा गाँव बसाया, और स्थूलिभद्र आचार्यको अपने नगरमें लाकर दो जैन मंदिरोंकी प्रतिष्ठा करवाई, आदि जितनी भी घटनाएँ सं. १३१३ तककी उन्होंने दी है, वे सारीकी सारी बातें गलत और कल्पित है। लोकापवादमें ऐसी कल्पित बातें प्राचीनताके मोहवश जोडी हुई बहुत पाई जाती हैं। इतिहास लेखकको उनमेंसे बड़ी सावधानीसे तथ्य निकालना पड़ता है । जरासी असावधानी हुई कि इतिहास, इतिहास न रह कर गप्पोंका खजाना " बन जाता है। आगे मैं इन दोनों नामोंकी प्राचीनताके सम्बन्धमें अपने विचार सप्रमाण उपस्थित कर रहा हूँ। ___ करीब १५ वर्ष हुए होंगे, मैं नाकोड़ाको यात्राको गया था। तब वहाँके प्रतिमा लेखादिको मैं ले आया था, और " नाकोड़ा पार्श्वनाथजीके कतिपय शिलालेख" शीर्षक लेख तभीका लिखा हुआ, मेरे पास अब भी पड़ा है। अप्रकाशित रखनेका कारण यह है कि मुझे वहाँ कुछ लेख अशुद्धसे लगे अतः मैंने एकबार दुबारा देखकर ही प्रकाशित करना
For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
भ : ४ ]
વીરમપુર ઔર નાકોડા તી કી પ્રાચિનતા
लिये
[ ७३ उचित समझा। स्वर्गीय हरिसागरसूरिजीने भी वहाँके लेख लिये थे, तो उनसे भी मैंने उनके हुए लेखोंकी प्रतिलिपि मंगवाई थी। सं. १९९८ चैत वदि ६ को जैसलमेर से उन्होंने जो अपने लिये हुए लेखों की प्रतिलिपि मुझे भेजी थी वह अब भी उस लेखके साथ पड़ी है। मुनि विशालविजयजीने लेख पूरे नहीं लिये, मेरे संग्रहमें बहुतसे महत्त्वपूर्ण लेख नाकोड़ाके और भी हैं । उनके सम्बन्धमें तो फिर कभी प्रकाश डालूँगा । प्रस्तुत लेखमें तो वीरमपुर और नाकोड़ा नामों की प्राचीनता के सम्बन्धमें ही विचार किया जायगा ।
" श्री नाकोड़ा तीर्थ " ग्रन्थके पृष्ठ २० में प्रकाशित सं. १५१२ के शिलालेखमें “ रावल श्री वीरमविजयराज्ये " शब्द आता है । इस वीरम रावलके नामसे ही वीरमपुर नाम पडा ऐसी मेरी मान्यता है । इसके पहिले इस स्थान - ग्रामका नाम " महेवा " था । नाकोड़ा नाम तो और भी पीछे का होना संभव है। मेरे इस कथनका आधार यह है कि सं. १५०० से पहिले इस स्थानके वीरमपुर नाम होने का कोई भी प्रमाण नहीं है। न नाकोड़ा तीर्थका ही कहीं उल्लेख मिलता है, जैसा कि आगे बताऊंगा। यहां पर शांतिनाथ और महावीरके दो जैन मंदिर थे । नाकोड़ा पार्श्वनाथकी प्रतिमा उस समय वहाँ मूलनायक के रूपमें स्थापित होना कम ही संभव है । वर्तमान में जो पार्श्वनाथजी का मंदिर है उसके शिलालेखों से भी यह सूचना मिलती है कि मूलतः यह मंदिर महावीरस्वामीका था । पीछे जब वर्तमान पार्श्वनाथजी की प्रतिमा इस मंदिर में मूलनायक के रूप प्रतिष्ठित हुई और वह मूर्ति बहुत चमत्कारी प्रतीत हुई तभी से नाकोड़ा पार्श्वनाथ तीर्थके नामसे इस स्थानका महत्त्व बढा । इसी मंदिरके बाहरके मंडप में सं. १६७८ का एक शिलालेख है, जिसमें स्पष्ट लिखा है श्रीमहावीर चैत्ये श्रीसंघेन चतुष्किका- कारितम् (ता)। श्रीनाकोड़ा पार्श्वनाथप्रसादात् । "
इसी मंदिरके भूमिगृह सं. १६६७ के शिलालेखमें भी लिखा है - " श्रीवीरमपुरवरे श्रीपार्श्वनाथ श्री महावीरभूमिगृहे ।
66
अर्थात् इस समय तक यह मंदिर महावीर चैत्य है, इसकी स्मृति बनी हुई थी । यद्यपि अधिक प्रसिद्धि नाकोड़ा पार्श्वनाथके नामसे हो चुकी थी । फलतः १६८१ के लेखमें “ श्रीपार्श्वनाथजी चैत्ये " शब्द ही पाते हैं। संभावना यह है कि यह मंदिर तो महावीरस्वामीका ही था - पर भूमिगृहमें शायद पार्श्वनाथकी प्रतिमा होगी। मेरे ख्यालसे किसी बाहरी आक्रमणके प्रभाव महावीर प्रतिमा खंडित हो जाने पर पार्श्वनाथजी की प्रतिमाको मूलनायक के रूप में स्थापित कर दिया होगा या यह भी संभव है कि लोकापवाद के अनुसार यह पार्श्वनाथ जी की मूर्ति आसपास से प्रगट हुई हो या कालिद्रह (नागदह ) में छिपाके रखी थी; वहाँसे लाई गई हो पर यह तो निश्चित है कि सं. १५५० से पहिले इस तीर्थ की प्रसिद्धि पार्श्वनाथ तीर्थके रूपमें
For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
७४] શ્રી. જેને સત્ય પ્રકાશ
[१र्ष : २० नहीं रही । मेरे इस मतका आधार यह है कि सं. १५२५में यहीं स्वर्गस्थ होनेवाले खरतरगच्छाचार्य कीर्तिरत्नसूरिके शिष्य कल्याणचन्द्रने 'कीर्तिरत्नसूरि विवाहला' और 'कीर्तिरत्नसूरि चौपाई ' बनाई, उसमें इन सूरिजीका जन्म सं. १४४९ में महेवेमें होनेका उल्लेख करते हुए लिखा है
" देश मरुमंडलं, खहिज अति उज्जलम् , महिम हेलई भासंति भालम् तिलकु जिम सोहए बहुय जण मोहर, तिहां महेवापुरे विशालं ॥ ३ ॥ लोग धनवन्त गुणवन्त सुविशाल निकामिणी गढमढा वास सत्थं । दीसई जणपुर जण पुरन्दरपुरं, भोगयं भरहसिरी दंसणत्थं ॥ ४ ॥ संती जिण वीरजण न(भ)वण धयवड़ मिसिण, तज्जुयन्तो परमं मोहसत्तुं ।
साहू जिण भणिय गुण अणदिणं गाजए राज राउपिण धम्मभत्तुं ॥५॥" चौपाइमें
" महिमंडल पयड़उ घणरिद्धि, नयर महेवउ नर बहुबुद्धि । "
अर्थात् मरुदेशके महेवापुरमें शांतिनाथ और महावीरके दो जिनालय थे । इन कीर्तिरत्नसूरिको सं. १४८० में जिनभद्रसूरिने इस मेहवेमें ही उपाध्याय पद दिया था। वहाँ तक तो इस नगरका नाम महेवा ही था, यह विवाहला व चौपाईसे सिद्ध होता है। तदन्तर सं. १५२५में यहाँ इन सूरिजीका स्वर्गवास हुआ, उस प्रसंगका उल्लेख करते हुए विवाहला
और चौपाइमें स्थानका नाम 'वीरमपुर' दिया है, उससे १५२५ से पूर्व यह नाम प्रसिद्ध हो गया, सिद्ध होता है । पर कब हुआ ? इसकी थोड़ी जांचकर लेनो ठीक होगी। जैसा मैंने ऊपर बतलाया है सं. १५१२ के लेखमें रावल वीरमके विजयराज्यका उल्लेख मिलता है।
और इसी वीरमके नामसे वीरमपुर प्रसिद्ध हुआ, अतः सं. १५१२के कुछ पूर्व ही यह नगर वीरमने अपने नामसे महेवाके पास बसाया या। महेवाका ही नाम पलटकर वीरमपुर कर दिया । सं. १५०९ के पूर्व वीरमपुर नाम प्रसिद्धिमें आ गया था, यह जैन सत्यप्रकाश वर्ष १६ अंक १ में प्रकाशित स्वर्णाक्षरी कल्पसूत्रकी प्रशस्तिसे स्पष्ट है । (सं. १५०९ वर्षे श्रीवीरमपुरे कृतज्ञानपंचम्युद्यापनोत्सवैः ।) अतः मेरी रायमें सं. १४८० के बाद और सं. १५०९ के बीच ही महेवेका नाम या महेवेके संलग्न नया नगर बसाया, उसका नाम रावल वीरमके नामसे वीरमपुर प्रसिद्ध हुआ होगा । अनेक राजाओंने अपने नामसे गाँव, नगर बसाये या पुराने स्थानोंका अपने नामसे नया नामकरण कर दिया, इसके एक नहीं सेकडों उदाहरण मेरी जानकारीमें हैं।
For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
सं. १५३५ में कीर्तिरत्नसूरिके शिष्य शांतिरत्न, वीरमपुरमें पधारे थे, और जिनचंद्रसूरिने उन्हें वहाँ आचार्यपद देकर गुणरत्नसूरि नाम प्रसिद्ध किया। यह गुणरत्नसूरि विवाहलेसे ज्ञात होता है । वीरमपुर नाम प्रसिद्ध होजाने पर भी इसका पुराना नाम महेवा नगर भुलाया नहीं गया । फलतः आज तक भी इस नामकी प्रसिद्धि बराबर मिलती है।
नाकोड़ा नाम मेरे ख्यालसे पार्श्वनाथजीकी इस चमत्कारी मूर्ति के सम्बन्धित है, स्थानसे सम्बन्धित नहीं। इसीलिये जब यह मूर्ति मूलनायकके रूपमें यहाँ स्थापित हुई तभीसे नाकोड़ा पार्श्वनाथ तीर्थ प्रसिद्ध हुआ। इस मूर्तिकी यहाँ स्थापनाका समय निश्चितरूपसे तो नहीं कह सकता, पर सं. १५५० और १६०० के बीचमें ही इसकी स्थापना होना संभव है। विशालविजयजीने महिमासमुद्र रचित महेवानगर स्तवनकी ६ पंक्तियाँ पृष्ठ १८ में उद्धृत की हैं। उसके ऊपर जीर्णोद्धारकका नाम इन पंक्तियों में होना बतलाया है पर उद्धृत पंक्तियों में जीर्णोद्धारका सूचन न होकर जिनमूर्तियोंके बनाने (भराने )का ही उल्लेख है। इस स्तवनकी पूरी प्रतिलिपि भेजनेके लिये मुनिश्रीजीको दो पत्र दिये पर उसके प्राप्त न होनेके कारण यहाँ विशेष प्रकाश न डाला जा सका।
पृष्ठ २५ के सं. १६४७ के शिलालेखमें “वीरमजी आशाढ वदी आठमको पाट बैठे" लिखा है, यह विचारणीय है। या तो ये रावल बीरम दूसरे होंगे या लेख पढने में कुछ गड़बड़ी हुई है।
वीरमपुर-महेवाका शांतिनाथ जिनालय तो आज भी विद्यमान है ही। इसका एक मंडप सं. १६१४ में बनाया गया जिसका लेख पृष्ठ २२ में छपा है।
तीसरे मंदिर विमलनाथ प्रासादका निर्माण १७ वीं शताब्दिमें ही हुआ है । सं. १६६७ के लेखमें " श्रीविमलनाथप्रासादे" शब्द मिलता है।
मुनि दर्शनविजयजीने पल्लीवाल जैन जातिका इतिहास (प्र० धर्मरत्न अंक ४-१२) में नाकोड़ा तीर्थको पल्लीवालोंका तीर्थ बतलाया है, पर वह सही नहीं है। कुछ शिलालेखोंमें " पल्लिवाल गच्छ "का नाम आ जानेसे ही यह तीर्थ पल्लिवालोंका नहीं हो जाता। उनके उपर्युक्त कथनके विरोधमें उन्हीं दिनों मैंने एक लेख 'नाकोड़ा पार्श्वनाथजी क्या पल्लीवाल तीर्थ है ?' लेख लिखा था जो अप्रकाशित अवस्थामें मेरे पास पड़ा है।
For Private And Personal use only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Jaina Satya Prakasha, Regd. No. B, 8801 બી ડીન ફરવા શપથ શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ અંગે સૂચના યોજના = 2. આ માસિકનું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. 3) 1. શ્રી. જૈનધર્મ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ ત્રણે રૂપિયા રાખવામાં આવ્યું છે. દ્વારા " શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ ' માસિક 19 વર્ષ 3. માસિક વી. પી. થી ન મંગાવતાં લવાથયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. - જમના રૂા. 81 મનીએંડ રદ્વારા મોકલી આપ૨. એ સમિતિના આજીવન સંરક્ષક તરીકે વાથી અનુકુળતા રહેશે.. રૂા. 500] આ૦ દાતા તરીકે રૂા. 2001 આ૦ સદસ્ય તરીકે રૂા. 10 11 રાખવામાં આવેલા 4. આ માસિકનું નવું વર્ષ દિવાળીથી છે. આ રીતે મદદ આપનારને ક્રાયમને માટે શરૂ થાય છે. પરંતુ ગ્રાહકે ગમે તે એકથી માસિક મોકલવામાં આવે છે.. બની શકાય. વિનતિ | 5. ગ્રાહકોને અંક મોકલવાની પૂરી સાવ 1. પૂજ્ય આચાયાદિ મુનિવશ ચતુમાસનું ચેતી રાખવા છતાં એક ન મળે તે સ્થાનિક સ્થળ નક્કી થતાં અને શેષ કાળમાં જ્યાં વિહરતા પોસ્ટ ઍક્સિમાં, તપાસ કર્યા પછી અમને હોય એ સ્થળનું સરનામું માસિક પ્રગટ થાય સુચના આપવી. એના 15 દિવસ અગાઉ માક્લતા રહે અને તે તે સ્થળે આ માસિકના પ્રચાર માટે ગ્રાહકો 6. સરનામું બદલાવવાની સૂચના ઓછામાં બનાવવાના ઉપદેશ આપતા રહે એવી વિનતિ છે. ઓછી 10 દિવસ અગાઉ આપવી જરૂરી છે. - 2. તે તે સ્થળામાંથી મળી આવતાં પ્રાચીન લેખકોને સૂચના અવશેષે કે ઐતિહાસિક માહિતીની સૂચના આપવા વિનંતિ છે. | 1. લેખો કાગળની એક તરફ વાંચી શકાય | 3. જૈનધર્મ ઉપર આક્ષેપાત્મક લેખે તેવી રીતે શાહીથી લખી મોક્લવા. આદિતી સામગ્રી અને માહિતી આપતા રહે 2. લેખે ટુંકા, મુદાસર અને વ્યક્તિગત એવી વિનંતિ છે. ટીકાત્મક ન હોવા જોઈ એ. શાહુકાને સૂચના છે. લેખે પ્રગટ કરવા ન કરવા અને તેમાં 1. " શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ " માસિક પ્રત્યેક પત્રની નીતિને અનુસરીને સુધારાવધારા કરવાના અંગ્રેજી મહિનાની ૧૫મી તારીખે પ્રગટ થાય છે. હક તંત્રી આધીન છે. મદ્રક : ગાવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શ્રી શારદા મુદ્રણાલય, પાનકૈાર નાકા, અમદાવાદ. પ્રશ્નાશક : ચીમનલાલ ગાફળદાસ શાહ. શ્રી. જેનલમ" સત્ય પ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેસિંગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ For Private And Personal use only