Book Title: Jain Dharm Darshan ke Pramukh Siddhanto ki Vaignanikta
Author(s): Lakshmichandra Jain
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004019/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnamAlA-2 jainadharma-darzana ke pramukha siddhAntoM kI vaijJAnikatA vyAkhyAnakartA prophesara lakSmIcandra jaina prakAzaka si0 paM0 phUlacandra zAstrI phAunDezana, rur3akI ke sahayoga se zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA, vArANasI-5 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNeza varNI di0 jaina granthamAlA ke antargata siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI smRti vyAkhyAnamAlA-2 rajata jayantI varSa prakAzana jainadharma-darzana ke pramukha siddhAntoM kI vaijJAnikatA vyAkhyAnakartA . prophesara lakSmIcandra jaina prakAzaka si0 paM0 phUlacandra zAstrI phAunDezana, rur3akI ke sahayoga se zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna nariyA,vArANasI-5 For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnamAlA saMyojaka, DaoN0 phUlacandra jaina premI, vArANasI prakAzaka: zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, vArANasI prathama saMskaraNa-sitambara 1996 mUlya - ru0 20.00 mudraka : varddhamAna mudraNAlaya, javAharanagara, vArANasI-10 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Under Shree Ganesh Varni Dig. Jain Granthalay Sidhantacharya Pt. Phoolchandra Shastri Memorial Lecture. Series-2 JAIN DHARMA-DARSHAN KE PRAMUKH SIDHANTON KI VAIGANIKATA Prof. Laxmichand Jain Published by Shree Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan Naria Varanasi. With the help of Sidhantacharya Pt. Phool Chandra Shastri Foundation, Roorkee 1996 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lecture Series Convener, Dr. Phoolchandra Premi, Varanasi. Published by Shri Ganesh Varni Dig. Jain Sansthan, Varanasi. First Edition, September 1996 Price : Rs. 20.00 Printed at Vardhman Mudranalaya, Jawahar Nagar, Varanasi-10. For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyojakIya jainadharma vizva ke prAcInatama dharmoM meM se eka mahAn dharma hai| sampUrNa sAMsArika prANiyoM ke abhyudaya aura zreyasa hetu jainadharma-darzana ke vividha anupama siddhAnta aura isakI cintana-praNAlI pUrNataH vaijJAnika hone se sarvadA upAdeya hai / suprasiddha iTAliyana vidvAn TesITorI ne bhI kahA hai "jaina darzana bar3I uccazreNI kA darzana hai isake siddhAnta vijJAna ke AdhAra para race gaye haiM / jyoM-jyoM jIva evaM padArtha-vijJAna unnati karatA jA rahA hai, tyoM-tyoM isake siddhAntoM kI satyatA pramANita hotI jA rahI hai / " isIlie vijJAna ke isa yuga meM janamAnasa kA dhyAna bhI vijJAna ke nita-naye bar3hate vibhinna kSetroM kI ora AkarSita huA hai / ataH aba yaha jarUrI ho gayA hai ki dharma ke siddhAntoM ko vaijJAnika kasauTI para kasakara unheM prastuta kiyA jAe tAki dharma ke prati AsthA tathA AkarSaNa bar3he, kyoMki isase prabhAvita naitika aura AdhyAtmika mUlyoM kA mahattva vyaktigata, sAmAjika evaM rASTriya jIvana ke staronnayana evaM navanirmANa meM sarvAdhika hai / isIliye saMsthAna bhavana meM do sitambara 1994 ko Ayojita dvitIya siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI smRti-vyAkhyAnamAlA ke antargata antarrASTriya khyAtiprApta gaNitajJa evaM vaijJAnika pro0 lakSmIcanda jaina, nidezaka, AcArya vidyAsAgara zodha saMsthAna, jabalapura ke do satroM meM vyAkhyAna Ayojita hue / isakI adhyakSatA je0 kRSNamUrti phAuNDezana, rAjaghATa, vArANasI ke rekTara, pro0 pI0 kRSNA ne kI / vyAkhyAnamAlA kA udghATana gorakhapura vizvavidyAlaya ke pUrva kulapati, pro0 bI0 ema0 zuklA ne kiyaa| yadyapi yaha viSaya itanA vizAla hai ki isa para aneka zodha prabandha likhe jA sakate haiM kintu viSaya aura samaya sImA ko dekhate hue yahA~ kucha pramukha siddhAntoM kA hI vivecana vidvAna vaktA dvArA prastuta kiyA gayA thA, jinheM sabhI ke lAbhArtha prakAzita kiyA jA rahA hai| isake prakAzana meM Arthika sahayoga hetu siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI phAuNDezana rur3akI ke prati hArdika kRtajJatA jJApita karate haiN| aSTAhnikA parva vyAkhyAnamAlA-saMyojaka 30-7-1996 DaoN0 phalacanda jaina aisI For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAnakartA pro0 lakSmIcandra jaina / suprasiddha gaNitajJa pro0 lakSmIcandra jaina kA janma madhyapradeza ke sAgara jile meM huA / sAgara vizvavidyAlaya se san 1942 meM snAtakottara upAdhi grahaNa karane ke sAtha-sAtha unhoMne homiyopaithika evaM bAyokemika cikitsakIya DiplomA bhI prApta kiyA / pro0 jaina ne madhyapradeza zAsakIya zaikSaNika sevA san 1951 meM prArambha kI aura vividha saMsthAnoM meM vividha dAyitvoM kA nirvAha karate hue, antataH zAsakIya snAtakottara mahAvidyAlaya, chiMdavAr3A se san 1984 meM sevAnivRta hue| vartamAna meM AcArya vidyAsAgara zodha saMsthAna, pisana hArI mar3hiyA-jabalapura ke mAnada nidezaka kA dAyitva nirvahana kara rahe haiN| pro0 jaina mukhyataH gaNitajJa haiM aura Apane AiMsTAina ke sApekSavAda siddhAnta para gurutara kArya kiyA hai / itanA hI nahIM, ve gaNita sambandhI saMskRta-prAkRta vAGmaya ke talasparzI vidvAn haiM / hindI aura aMgrejI donoM bhASAoM meM samAna rUpa se ApakI acchI gati hai / unhoMne bhAratIya gaNita ke itihAsa ke pariprekSya meM vaijJAnika itihAsa se sambandhita anekoM maulika sandarbho ko rekhAMkita kiyA hai| kucha samaya pahale, unhoMne jainadharma siddhAnta se sambandhita 'labdhisAra' (1000 e0 DI0) evaM 'prastAra ratnAvalI' (Prastar Ratnavali) para mahattvapUrNa kArya sampanna kiyA hai, jo prakAzita hai / samprati pro0 jaina karaNAnuyoga meM gaNitIya sandarbho para kArya kara rahe haiM / Apane apanI isa mahattvapUrNa vidyA ke vikAsa, pracAra, prasAra ke lie bahuta kArya kiyA hai / deza-videza meM Apake aneka ziSya haiM / ina viSayoM para zodha kArya hetu aneka zodhArthiyoM ko ApakA nirantara mArgadarzana prApta hai| vigata tIna dazakoM se pro0 jaina prAcyagaNitazAstra ke pUrNa samarpita vidvAn haiM unake samarpaNa-bhAva aura gaNita jaise achUte aura For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anUThe evaM jaTila viSaya para gambhIra adhyayana-adhyApana evaM sakriya nirdezana ke kAraNa unheM prAkRta jJAna bhAratI ejUkezana TrasTa beMgalora dvArA sammAnita kiyA gayA hai / inakI anya mahattvapUrNa kRtiyA~ pravacanasAra eka adhyayana aura Taoof Jain Science paThanIya evaM saMgrahaNIya haiM / hindI-aMgrejI tathA anyAnya bhASAoM kI dezI-videzI patra-patrikAoM meM Apake zatAdhika zodha-nibandha bhI prakAzita haiM / phira bhI ApakA jIvana "sAdA jIvana ucca vicAra" kI ukti ko caritArtha karatA hai| saMsthAna aise mahAn vidvAn ke vyAkhyAnoM ke lAbha se gaurava kA anubhava kara rahA hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sArAMza sva.paM. phUla candra zAstrI smRti vyAkhyAna mAlA ke antargata prastuta ye do vyAkhyAna kramaza: vastuniSTha evaM vyaktiniSTha eka sUtrI adhyayana kA patha prakAzita kareMge jo jaina dharma-darzana ke pramukha siddhAntoM kI vaijJAnika bhAvanA se sambandhita hai| vijJAna evaM dharma aura darzana se saMbaMdha nirUpita karate hue sarvaprathama bhASA evaM gaNita ke zruta evaM lipi vijJAna kA paricaya dete hue pramANa evaM naya kI vaijJAnikatA prastuta kI gayI hai / nyAya siddhAnta kA abhyudaya, vikAsa evaM jaina vizeSa vaijJAnika paddhati kA vizleSaNa kiyA gayA hai, jisameM anekAntavAda evaM syAdvAda kA paricaya hai| triloka-prajJapti viSayaka bhaugolika vijJAna, jyotirvijJAna, khagola vijJAna ke namUnoM kI vaijJAnika kSamatA aura sthiti kAlAdi kI ikAiyoM dvArA pudgalAdi kA vivecana diyA gayA hai / karma siddhAnta meM rAzi siddhAnta, niyaMtraNa siddhAnta evaM praNAlI siddhAnta kA Adhunika prasaMga meM prayogAtmaka dRSTikoNa prastuta kiyA gayA hai / ina sabhI siddhAntoM kA samAja nIti, rAjanIti evaM videza nIti para prabhAva kA vaijJAnika mUlyAMkana prastuta kiyA gayA hai| vibhinna vikasita jaina kalAoM meM vijJAna kI bhUmikA kA adhyayana kiyA gayA hai| jaina AcAra-vicAra vaijJAnika paddhati kA, Ayurveda, paryAvaraNa, zAkAhArAdi evaM saMskRti para prabhAva kA bhI mUlyAMkana kiyA gayA hai / isa prakAra vastuniSTha adhyayana haA hai| __vyaktiniSTha athavA AtmaniSTha adhyayana meM cira sammata jaina sAhitya meM dravyAnuyoga evaM karaNAnuyoga kI vaijJAnika bhUmikA kA nidarzana kiyA gayA hai| darzana moha aura caritra moha meM prayukta gaNita vijJAna kI vizeSatAoM kA vaijJAnika adhyayana kisa prakAra kiyA jAye-isa samasyA kA nidAna kiyA gayA hai / labdhiyoM rUpa vikAsa evaM pA~cavIM labdhi meM pariNAmoM kA vaijJAnika svarUpa batalAyA gayA hai| kSamAdi dasa lakSaNa dharma kI vaijJAnika mahattA___ anantAnubaMdhI ke visaMyojana tathA mithyAtva ko tIna bhAgoM meM vibhakta karake kAryakArI pariNAmoM kI vaijJAnika vizeSatA aura isa prakAra ahiMsA evaM aparigraha dvArA svataMtratA (mukti) kI ora vaijJAnika pragati kI jaina dharma-darzana kI bhUmikA kA samAlocana,zrRMkhalAbaddha prakriyA ke pariprekSya meM huA hai| -lakSmIcandra jaina For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA bhUmikA : samajha ke vigata meM kucha aisI ghAtaka bhUleM huI haiM jinase dharma aura vijJAna ke bIca eka bar3I khAI khiMcI huI sI pratIta hotI haiM, tathA use nimna rUpa meM vaijJAnikoM ne vizleSita kiyA hai : [1] 1. dharma zraddhA para AdhArita hotA hai kintu vijJAna tathyoM para / vyAkhyAna 2. dharma tarka buddhi ko bhAvanA ke Azrita banAtA hai kintu vijJAna use vikasita karatA hai / 3. dharma saMvegAtmaka hai, kintu vijJAna abhAvAtmaka / 4. dharma kA sArvatrika evaM sArvakAlika AdhAra vizvAsa hotA hai kintu vijJAna dvArA sthApita satya kabhI bhI aMtima nahIM mAne jAte haiM / 3 5. dharma apane avalaMbiyoM ko mAryAdA kA ullaMghana karane para cetAvanI detA hai kintu vijJAna samanveSI anubhavavAdI tathA asIma hotA hai / hai 6. dharma yathApUrva sthiti ko surakSita rakha divya zruta ke matAgraha ko svIkAra karatA hai, kintu vijJAna parivartana meM vizvAsa karatA hai / acala ke sivAya sabhI kucha 1 7. dharma dvArA pA~cavIM se satrahavIM sadI taka vijJAna ke vikAsa ko rokane hetu yUropa meM vizeSa prayAsa kiyA gayA, kintu vijJAna asImita hotA calA gayA / 8. dharma bhedabhAva ko panapAtA rahA hai, kintu vijJAna apanI sabhI zAkhAoM meM aikya tathA samanvaya sthApita karanA cAhatA hai / 9. dharma asahiSNutA kA ekArthavAcI bana cukA hai, vahA~ vijJAna satyavAdI sahiSNutA kA / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA ____kintu sApekSatA ke gaNita vijJAna ko carama sImA taka pahu~cA kara bhautikI meM adbhuta krAMtikArI parivartana karane vAle vaijJAnika AiMsTAina ne vijJAna aura dharma ko dUsare hI rUpa meM dekhA aura kahA ki binA dharma ke vijJAna apaMga hai aura binA vijJAna ke dharma aMdhA hai / [2] unake anusAra vijJAna yaha thA, "As to sceince, we may well define it for our purpose as 'methodical thinking directed toward finding regulative connections between our sensual experiences.' Science, in the immediate, produces knowledge and, indirectly, means of action. It leads to menthodical action if definite goals are set up in advance." [3] vahIM dharma ke sambandha meM unakA vicAra thA, "As regards religion, on the other hand, one is generally agreed that it deals with goals and evaluations and, in general, with the emotional foundation of human thinking and acting, as far as these are not predetermined by the inalterable heredity disposition of the human species. Religion is concerned with man's attitude toward nature at large, with the establishing of ideals for the individual and communal life, and with mutual human relationship." [4] vastuta: jaina dharma kI vilakSaNatA uparokta donoM paribhASAoM ko ekasUtrI rUpa dekara, usa para amala karanA hI rahI hai| sarvaprathama hamArI dRSTi usake dvArA nirvAcita vastuniSTha adhyayana para AkarSita hotI hai, jo aise pramukha siddhAntoM ko vizva ke samakSa lAyA jo adabhata vaijJAnika pratibhA se otaprota the tathA jo aMtata: pariNAmoM ke vaijJAnika siddhAnta dvArA jar3acetana kI graMthi ko sulajhAne meM AdhArabhUta the| dhvanyAtmaka evaM lipyAtmaka bhASA evaM gaNita nirmANa sAdhAraNata: sAhitya meM do tattvoM kA grahaNa hotA hai-zAbdika yA racanAtmaka aura Arthika yA vicArAtmaka / inheM dravyazruta aura bhAvazruta kahA gayA hai / bhAvazruta kI apekSA se jana-zrutAMgoM meM jo mahAvIra se pUrva zramaNa-paramparA meM pracalita racanAe~ thIM, unheM pUrva kahA jAtA hai / sampUrNa zruta dvAdazAMga meM nibaddha thA aura bArahaveM aMga dRSTivAda meM aise caudaha pUrvo kA ullekha hai jisameM aneka vicAradhArAoM, matamatAntaroM aura jJAna-vijJAna kA saMkalana gautama gaNadhara dvArA kiyA gayA thaa| bAraha aMgoM ke nAma kramaza: AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, bhagavatI vyAkhyA prajJapti, jJAtR dharma kathA, upAsakAdhyayana, aMtakRtadazA, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra tathA dRSTivAda haiM / inake vizada varNana vibhinna granthoM meM upalabdha haiM / [5] caudaha pUrvo ke nAma kramaza: nimnalikhita haiM, jo dRSTivAda ke pA~ca aMga-parikarma, sUtra, For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA pUrvagata, anuyoga aura cUlikA, meM garbhita haiM tathA vijJAna kI dRSTi se mahattvapUrNa haiM 1. utpAda pUrvajIva kAla, pudgalAdi dravyoM kI utpatti, vinAza va dhauvya kA vicAra 2. agrAyaNIyasamasta dravyoM evaM unakI vibhinna avasthAoM kI saMkhyA, parimANAdi kA vivecana 3. vIryAnuvAda - ukta dravyoM ke kSetrakAlAdi kI apekSA vIrya arthAt bala sAmarthya kA vicAra 4. asti-nAsti pravAda - laukika vastuoM ke nAnA apekSAoM se astitva nAstitva kA viveka 5. jJAna-pravAda - mati zrutAdi jJAnoM tathA unake bheda prabhedoM kA pratipAdana 6. satya pravAda - vacana kI apekSA satya, asatya, viveka evaM vaktAoM kI mAnasika paristhitiyoM tathA asatya ke svarUpoM kA vivecana 7. Atma-pravAda - AtmA ke svarUpa, usakI vyApakatA, jJAtR bhAva tathA bhoktApana sambandhI pratipAdana 8. karma-pravAda - nAnA prakAra ke karmoM kI prakRtiyoM, sthitiyoM, pradezoM, anubhAgoM Adi kA nirUpaNa 9. pratyAkhyAna parigraha tyAga, upavAsa vidhi, mana vacana kAya kI vizuddhi Adi AcAra sambandhI niyama nirdhAraNa 10. vidyAnuvAda - vibhinna vidyAoM aura upavidyAoM kA prarUpaNa, tathA inake antargata aMguSTa prasenAdi sAta sau alpavidyAoM, rohiNI Adi pA~ca sau mahAvidyAoM evaM antarikSa, bhauma, aMga, svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana aura chinna, ina ATha mahAnimittoM dvArA bhaviSya ko jAnane kI vidhi niruupnn| For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 11. kalyANavAda (zvetAmbara paramparAnusAra abandhya) meM sUrya, candra, nakSatra aura tArAgaNoM ko nAnA gatiyoM meM dekhakara zakuna ke vicAra, tathA baladevoM, vAsudevoM, cakravartiyoM Adi mahApuruSoM ke garbhAvataraNa Adi ke avasaroM para hone vAle lakSaNoM aura kalyANoM kA varNana / (abandhya = avazyambhAvI bhaviSya ) prANAvAya paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 12. Ayurveda (kAya-cikitsAzAstra) kA pratipAdana evaM prANa apAna Adi vAyuoM kA zarIra dhAraNa kI apekSA se kArya kA vivaraNa / - 13. kriyAvizAla - lekhana, gaNanA Adi bahattara kalAoM, striyoM ke cauMsaTha guNoM, zilpoM, graMtha racanA saMbaMdhI guNadoSoM aura chandoM Adi kA prarUpaNa 14. lokabindusAra - jIvana kI zreSTha kriyAoM aura vyavahAroM evaM unake nimitta se mokSa ke sampAdana viSayaka vicAra | isa prakAra pUrvoM meM dhArmika, dArzanika va naitika vicAra to saMkalita kiye gaye the, kintu unameM vibhinna kalAoM, jyotiSazAstra, Ayurveda Adi vijJAnoM, phalita jyotiSa, zakunazAstrAdi, vA paMca-taMtra Adi viSayoM ko bhI zAmila kiyA gayA thA / yaha jJAta hai ki AcArya bhadrabAhu (caturtha zatAbdI I.pU.) caudaha pUrvoM ke tathA aSTAMga mahAnimitta ke jJAtA the / dakSiNa bhArata ke zilAlekhoM ke anusAra unake ziSya prabhAcaMdrAcArya (samrAT candragupta), bhI dasa pUrvI the / unakA bAraha varSa taka zravaNa belagolA ke candragiri para samasta saMgha se vilaga hokara samAdhi sAdhana kAla taka rahanA koI vizeSa sAdhanA kA dyotaka hai / azoka ke zilAlekhoM se pUrva koI bhAratIya lipi na honA, tathA megAsthinIz2a kA kathana isa ora saMketa karate haiM ki prabhAcaMdrAcArya ne apanI samrAT avasthA ke yUnAnI lipi jJAna kA upayoga karma siddhAnta ( dvitIya pUrva meM samAhita) ko lipibaddha karane hetu brAhmI evaM sundarI (bhASA evaM gaNita ) nAma kI do lipiyoM kA AviSkAra karane meM AcArya bhadrabAhu ko sahayoga diyA / etadviSayaka lekhoM ko vizada rUpa meM arhat vacana patrikA ke vibhinna aMkoM meM vaktA dvArA prakAzita karAyA gayA hai / kaI jaina granthoM meM ina lipiyoM kA ullekha alaga alaga rUpa meM milatA hI hai, sAtha hI vIra nirvANa se lagabhaga sAta zatAbdiyoM pazcAt hue girinagara kI candraguphA ke nivAsI AcArya dhIrasena ke ziSyoM, puSpadanta aura bhUtabali ko hInAkSarI, ghanAkSarI maMtroM ko siddha karane denA, puna: brAhmI, sundarI lipiyoM se saMbaMdhita pratIta hotA hai / unhoMne SaTkhaMDAgama kI sUtrarUpa racanA lipibaddha kI thI, jo guNadhara AcArya dvArA racita (pA~caveM pUrva meM samAhita) kasAyapAhuDasutta se jyAdA kAla dUrI nahIM lie hue thI / ina lipiyoM kI racanA For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA meM kisI utkRSTa vaijJAnika vidhi kA avalambana kiyA gayA thA, jisase bhASA evaM gaNita kI abhivyakti eka hI vyaMjana meM svara ko bindu athavA rekhAghAta dvArA ka se ke, ase A Adi rUpa meM avatarita kiyA jA sakA / yaha vidhi vizva meM aura kahIM upalabdha nahIM thI / pramANa viSayaka saMdRSTiyA~ Aja ke vijJAna kI utkRSTa upalabdhiyoM meM kAraNabhUta aise samIkaraNa hote haiM jo ajJAta cara tathA jJAta cara aura acara rAziyoM ke bIca iMdriyagamya avalokita nyAsa ke AdhAra para banAe jAte haiM / vastuta: unhIM ke dvArA nava ajJAta vizuddha buddhi ke dvArA khoja kiyA jAtA hai to isa siddhAnta ko prayoga dvArA puSTa kiyA jAtA hai| ThIka yahI zailI digambara jaina karma siddhAnta viSayaka granthoM kI vizAla TIkAoM dhavala, mahAdhavala tathA jayadhavala meM aMka evaM rekhA saMdRSTi rUpa meM tathA gommaTa sArAdi kI karNATaka vRtti evaM samyak jJAnacaMndrikA TIkAoM meM aMka, artha evaM AkAra rUpa saMdRSTiyoM meM prApta hotI hai / ina samIkaraNoM kA gaNita vastuta: parama vaijJAnika rUpa meM vikAsa ko prApta huA thA jisameM karma paramANu yukta niSakoM kI racanA guNahAni, spardhaka, vargaNA, varga rUpa meM dikhA kara aneka prakAra ke, sthiti racanA yaMtrAdi banAye gaye the jo adhyayana kI vastu banAye jAnA Avazyaka the aura haiM / abhI bhI inheM aura adhika vikasita kiyA jA sakatA hai / vaktA ko iNDiyana nezanala sAMisa akAdamI se labdhisAra para projekTa (1984-87 ) milA thA use prAya: 3000 pRSThoM meM Adhunika evaM prAcIna pratIkoM meM pUrNa kiyA gayA hai jo draSTavya hai tathA pratyeka jaina zikSaNa saMsthA meM par3hAyA jAye to vaha karma siddhAnta aura usase bhI pare kI rahasyamaya sAmagrI Aja ke praNAlI ( system) siddhAnta tathA niyaMtraNa (cybernetics) siddhAnta meM vizeSa avadAna de sakatI hai / [8] gaNitamaya isa viSaya ko korsa meM rakhanA atyanta mahattvapUrNa siddha hogA / jaise maithAmeTikala phijiksa Adi kA adhyayana atyaMta gaMbhIra aura phaladAyI siddha huA hai, usI prakAra vaktA ne maithAmeTikala jainAlAjI kA silebasa ema.e. jainAlAjI ke do varSa meM pUrNa kiye jAne yogya korsa ke rUpa meM taiyAra kiyA hai tathA vibhinna kendroM meM bhejane kA vicAra kiyA hai / 1 gaNitIya darzana evaM nyAya sampUrNa vizva ke kisI bhI dharma grantha meM anantoM ke alpa bahutva kA vivaraNa nahIM milatA hai / darzana meM bhI nahIM upalabdha hai / kevala jaina granthoM meM, vizeSakara digambara jaina karma siddhAnta granthoM meM, arthoM ke pratIka sahita anantAtmaka rAziyoM, asaMkhyAtmaka rAziyoM evaM saMkhyAtmaka rAziyoM ke bIca alpa bahutva ke sambandha, unakI utpatti, niSpatti Adi, aneka vidhiyoM dvArA pratibodhita kiye gaye haiM / sAMta aura ananta ke madhya asaMkhyAta kA For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sthApita kiyA jAnA bhI eka bar3A AviSkAra thA / jArja keNTara dvArA ananta ko ucita rUpa diyA gayA tathA anantoM ke bIca alpa bahutva sthApita karane kI vidhi ko nigamana evaM dvirUpa varga dhArA jaisI bhaMga vidhi se paripaSTa kiyA gyaa| trilokasAra evaM gommaTasAra meM tathA dhavalA TIkA meM bhI aisI dhArAoM ko vikasita kiyA gayA thA jo gaNitIya nyAya ke AviSkAra meM eka nayA itihAsa jor3a gyaa| [9] keNTara kI vikarNa vidhi ne vizva ko batalA diyA ki ananta se bar3e ananta kA bhI astitva asiddha nahIM kiyA jA sakatA hai| [10] vIrasenAcArya ne bhI eka-bahusaMvAda, evaM eka-eka saMvAda dvArA jise bAda meM jArja keNTara dvArA bhI apanAyA gayA thA, ananta se bar3e ananta kI sthApanA ko siddha kiyA thaa| [11] ye sabhI gaNanAnanta kahalAne lge| jaghanya aura utkRSTa (minima and maxima) pramANa rAziyoM ke bIca vartI rAziyoM ko madhyama rUpa sthApita kara, aneka sthaloM para vijJAna kA camatkAra batalAyA gayA hai| jaghanya aura utkRSTa para Aja vijJAna TikA huA hai, kyoMki pratyeka vijJAna meM zakti samIkaraNoM kI sthApanA aura unase ajJAta zaktiyoM ke pramANoM ko prApta karanA, baloM ko prApta karanA, Adi jaghanya aura utkRSTa pramANoM ke AdhAra para hI huA karatA hai, jinheM Principles of Variations kahA jAtA hai / [12] aise saikar3oM udAharaNoM se dhavalAdi TIkAe~ bharI par3I haiN| dvirUpa vargadhArA hI vikalpoM ke mAdhyama se jur3I hai jahA~ gaNitIya nyAya parimita se aparimita ke vidhAnoM ko nirmita karatA calA jAtA hai| gaNitIya nyAya ne apanI bhUmikA vahA~ bhI nibhAI jaba astitvazIla ananta asaMkhyAta rAziyoM ko pratibodhita karane ke lie upamApramANa aura saMkhyA pramANa meM aneka prakAra kI rAziyoM ko utpanna kara unake samakakSa astitvazIla rAziyoM ko rakhA gyaa| [13] isa prakAra saMkhyA pramANa, kAla pramANa aura kSetra pramANa dvArA bhAva pramANa bhI sthApita kiyA gyaa| [14] bhAva atyanta sUkSmatA liye hue hai jise yahA~ phase of knowledge kahA jA sakatA hai| __puna: gaNitIya nyAya se sambandhita anekAntavAda evaM syAdvAda haiM / vIrasenAcArya dravya pramANAnugama meM batalAte haiM, "dravya kI eka paryAya saMkhyAna hai, isaliye dravya aura pramANa meM ekatva arthAt sarvathA abheda nahIM hai / " kahA bhI hai [15] nAnAtmatAmaprajahattadekamekAtmatAmaprajahacca naanaa| aMgAgibhAvAttava vastu yattat krameNavAgvAcyamanantarUpam // 5 // arthAt apane guNoM aura paryAyoM kI apekSA nAnA svarUpatA ko na chor3atA huA vaha dravya eka hai aura anvaya rUpa se ekapane ko nahIM chor3AtA huA vaha apane guNoM aura paryAyoM kI apekSA nAnA hai| isa prakAra ananta rUpa jo vastu hai vahI, he jina, Apake mata meM kramaza: aMgAMgIbhAva se vacanoM dvArA kahI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA SaTkhaMDAgama pustaka 15 meM bhI kahA hai "padArtha aneka dharmavAlA hai, anitya hai, nitya hai, eka hai, aneka hai, yoM nAnA dharma rUpa padArtha ko anekAnta kahate haiN|" "jAtyantara bhAva ko bhI anekAnta kahate haiN|" isake sAtha hI eka "eka: api anta: na vidyate sa: anekAnta:" bhI kahA jAtA hai| yaha jaina dharma-darzana kI maulika dena hai ki padArtha kA samagra nirNaya karane hetu anekAnta ko padArtha svarUpa, aura usake nirUpaNa kI paddhati ko syAdvAda svarUpa mAnA hai / vaijJAnikatA isameM yahI hai ki anekAnta rUpa padArtha ke vizeSaNoM ko lekara vibhinna sApekSa dRSTikoNa liye syAdvAda dvArA kathana ke vizeSaNa samUha banAye gaye haiM / isa sambandha meM syAdvAda kA vaijJAnika nirUpaNa mahalAnavIsa tathA hAlDane dvArA kiyA gayA hai / [16] inhIM vibhinna dRSTiyoM ko lekara vibhinna kathanoM ke asti nAsti aura avaktavya svarUpoM ko Adhunika tarkazAstra meM mahattvapUrNa sthAna prApta huA hai jinakA upayoga gaNitIya dRSTikoNoM se vibhinna prakAra kI samasyAoM ko hala karane hetu (yA-bUlIya tarka) kampyUTara Adi praNAliyoM meM huA hai aura hotA jA rahA hai| gaNitIya nyAya ke tarka pratIkoM meM avatarita ho cake haiM aura gaNita ko AbhAsoM se bacAne hetu naI buniyAdeM DAlI jA cukI haiN| inameM vizeSa yogadAna ke lie rAzi siddhAnta ke vistRta kSetra meM pIno, keNTara, rasaila, bovara, hilbarTa Adi vidvAn jagatprasiddhi prApta kara cuke haiM / rAziyoM ko kramabaddha athavA akramabaddha rUpa racita karane sukramabaddhI sAdhya tathA vikalpa svayaMsiddha rUpa meM banAye jA cuke haiM jinase kramabaddhaparyAya Adi naye pracalita siddhAntoM kA acchI taraha vizleSaNa evaM nirNaya kiyA jA sakatA hai / [17] jahA~ bhI kevala jJAna rAzi meM garbhita rAziyoM ke pratibodhAdi kI samasyAe~ uTha khar3I hoMgI, unheM vaijJAnika paddhati dvArA hala karanA yukti saMgata hogA / vahA~ AkArI tarkazAstra (Formal Logic) kA prayoga atyanta upayogI siddha ho skegaa| gaMbhIra carcAoM evaM gahana adhyayana vAlI saMsthAoM meM, na ki jalpa-vitaNDita loka carcA meM, inheM sthAna diyA jAnA aba Avazyaka ho gayA hai yadi hama satyAnveSaNa ko prazraya denA cAhate haiM / [18] vistAra bhaya se hama isa viSaya ko yahIM chor3anA upayukta samajhate haiM / nayoM, upanayoM kA vistRta vivecana manohara lAla varNI sahajAnanda' dvArA samayasAra evaM pravacanasAra kI sapta dazAMgI TIkAoM meM vaijJAnika paddhati se kiyA gayA hai aura vaha videzoM meM gahanatama adhyayana kI vastu bana sakatA hai / [19] yahA~ hama surendra bAraliMge kI abhyakti prastuta karate haiM jo unhoMne bhAratIya tarkazAstra kI rUparekhA meM prastuta kI hai___ "jaina tarkajJoM ke tarkazAstrIya vicAra bhI sacamuca upekSaNIya nahIM haiM / vastuta: jaina tarkazAstra kI eka svataMtra aura pradIrgha 2000 varSoM kI prAcIna paramparA rahI hai / parantu jaina tarkazAstra kA pramukha vaiziSTya usakA prasiddha saptabhaMgI naya kA siddhAnta aura syAdvAda yA zakyatAoM ke tarkazAstra kA sUtrIkaraNa hai| hamArA yaha abhimata hai ki ye donoM siddhAnta svataMtra haiM aura tarkazAstra ke lie atyanta mahattvapUrNa haiN| Adhunika jaina tarka paMDito For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA meM kisI na kisI prakAra kI nAsamajhI ke kAraNa ye do svataMtra siddhAnta eka rUpa hI haiM aisI dhAraNA rUr3ha ho gayI hogii|" [20] prakRti kI ghaTanAoM kA vidhAna, kAryakAraNatA kA siddhAnta jo jainadarzana meM yugapatatva ko AdhArabhUta mAnakara liyA hai, vaha sarvathA maulika hai / [21] isa para kucha lekha draSTavya haiM / unakI vaijJAnikatA ko Aja cunautI nahIM dI jA sakatI hai jahA~ taka saMbhAvanAtmaka vidhAna prayogoM dvArA siddha ho cuke haiN| [22] triloka viSayaka vijJAna ___ san 1952 ke lagabhaga DA. hIrAlAla jaina dvArA nAgapura meM vaktA ko trilokaprajJapti ke gaNita para kArya sauMpA gayA thA / tadnusAra 1958 meM tiloyapaNNattI kA 105 pRSThIya gaNita jambUdIvapaNNattI saMgaho meM zolApura se gaNitIya prastAvanA rUpa meM prakAzita huA thaa| isa para deza-videza ke vidvAnoM ne aneka lekha bnaae| isI prakAra mahAvIrAcArya ke gaNitasAra-saMgraha para bhI deza-videza meM aneka lekha prakAzita ho cuke haiN| [23] vizeSakara DA. Ara.sI.guptA evaM takAo hayAzI (jApAna) ke sAthI ati prasiddha ho gaye haiN| vizuddhamatI AryikA dvArA bhI trilokasAra evaM trilokaprajJapti ke gaNita kArya meM prasiddha ho cukI haiM / [24] ise prAyogika rUpa dene meM jJAnamatI AryikA bhI preraka rUpa meM vikhyAta ho cukI haiM / [25] yahA~ vizada vivecana meM na jAkara yaha spaSTa kara denA paryApta hogA ki jahA~ taka ki bhUgola aura gaNita jyotirloka vijJAna ke spaSTIkaraNa kA prazna hai, samasyAe~ haiM ve bahuta kucha vaktA dvArA evaM sajjana siMha lizka kI pustaka "jaina esTrAnAmI" meM hala kI jA cukI haiM / ye namUne gahana adhyayana ke viSaya haiM tathA Adhunika namUnoM (Models) ke samakakSa aitihAsika vikAsa ke adhyayana rUpa meM prastuta kiye jA sakate haiM / unameM Age calakara kisa prakAra bIja DAle gaye, eka sUtrI siddhAnta meM vAstava meM atyanta kaThina prazna hai / ina graMthoM meM kaI prakAra kI ikAiyoM ko, sthAna, kAla meM sthiti dikhalAne hetu nirmita kiyA gayA hai, jinheM aneka naye pAribhASika zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai, jo anya granthoM meM upalabdha nahIM hote / aMtarmuhUrta, gagana khaMDa, yojana Adi aneka zabdoM ko jainAcAryoM ne vaijJAnikatA hetu hI gar3hA, jinheM kahIM bhI kisI bhI anya zabdakozoM meM upalabdha nahIM kiyA jA sakatA hai / labdhisAra projekTa meM, tathA tAo oNpha jaina sAiMsez2a meM vaktA dvArA aise aneka vaijJAnika zabdoM ko Adhunika vaijJAnika zabdoM se jor3a diyA gayA hai / [26] bhUgola ke lie ikAiyA~ alaga, jyotiSa ke lie alaga, lokavijJAna ke lie alaga hote hue bhI sabhI carcAoM ko eka nakze meM, eka-sUtrI rUpa meM, triloka meM DAla diyA gayA hai, ata: samajhanA kaThina ho gayA hai / [27] For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 1 yoga kI prastAvanA meM gaNita jyotiSa evaM gaNita kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai / [28] tiloyapaNNattI ke gaNita meM saMkhyA siddhAnta, jyAmiti avadhAraNAe~, aMka gaNanA, bIja gaNita, mApikI vidhiyA~, saMdRSTiyA~ tathA jyotiSa sambandhI gaNanAe~ haiM / [29] jaina paMcAMga kA svarUpa trilokasAra meM varNita sAmagrI dvArA tathA sUryaprajJapti, caMdraprajJapti graMthoM kI sAmagrI dvArA nidarzita kiyA jA sakatA hai| [30] ye sabhI vaijJAnikatAe~ haiM jo ina karaNAnuyoga ke granthoM meM upalabdha haiM / jaina jyotiSa meM vastutaH eka sUcI yojanA hai, capaTI pRthvI kA chAyA mApa saMbaMdhI jyotiSa gaNita hai, meru, khagola akSa rUpa hai, bIthiyA~ vibhinna sUrya, caMdra, tAroM Adi kI varNita haiM / gati bhI unakI dI gaI hai, do sUrya, do caMndra ko gaNitIya suvidhAoM hetu yuktipUrvaka varNita kiyA gayA hai - inase vahI paMcAMga banatA hai jo eka sUrya, eka caMdra ko lekara banAyA jAtA hai| [31] inake cArTa evaM sAraNiyA~ upalabdha haiM / 11 pudgala viSayaka vijJAna do zabdoM pud evaM gala se banA huA yaha zabda bhautikazAstra kI utpAda evaM vyaya (Creation and Annihilation) kriyAoM se jur3A hai| pudgala paramANu ke avagAhana ke AdhAra se pradeza kI kalpanA hai aura usake gamana ke AdhAra se samaya (avibhAjya kAla khaMDa) kI kalpanA hai jinakA AdhAra upamA pramANa meM lekara sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula, jagazreNI, jagapratara, ghanaloka tathA palya aura sAgara ke pramANa racita kiye gaye haiM / inake AdhAra para aneka astitvazIla rAziyoM ke kSetra, kAla, pramANa batalAye gaye haiM, jinase unake dravya (saMkhyA) pramANa kI adhika jAnakArI mila ske| prophesara je. sI. sikadAra ne vibhinna darzanoM meM diye gaye paramANuoM se jaina pugala sambandhI jJAna kA tulanAtmaka adhyayana ko apanI zodha kA viSaya banAyA thA / dekhiye Concept of Matter in Jaina Philosophy jo aba pArzvanAtha vidyAzrama banArasa dvArA prakAzita kiyA jA cukA hai / [32] vaha eka dArzanika adhyayana hai aura hama isa adhyayana ko vaijJAnika rUpa meM lAne kA prayAsa karanA Avazyaka samajhate haiM / jaba bhI kisI padArtha yA vastuoM ke saMgraha parimANa bodhaka nyAsa prastuta karate haiM to usa nyAsa ke AdhAra para vaijJAnika adhyayana prArambha kiyA jA sakatA hai| gommaTasAra jIvakAMDa aura karmakAMDa meM pudgala ke kiMcit dArzanika vivecana ko dekara usakI baMdha prakriyA batalAkara sIdhA karma siddhAnta meM prayukta kara diyA hai / baMdha prakriyA ke sambandha meM usake snigdhatva aura rukSatva guNoM ke aMzoM ke bIca saMbaMdha sthApita kara vibhinna prakAra ke aNu, skandha Adi kI racanA batalAI gayI hai| [33] isa para kaI lekha bhI prakAzita hote rahe haiM 23 prakAra kI vargaNAe~ bhI batalAI gaI haiM / [34] pudgala paramANu ke dvArA zabda, prakAzAdi ko pudgala dravya kI paryAyarUpa mAnyatA dI gaI hai| [35] guNoM ke aMza 0 se lekara ananta prAkRta saMkhyA rUpa, 0 se lekara 1, 3, For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 5,... ananta taka tathA 0 se lekara 2, 4,6... ananta taka mAne gaye haiN| kahAM aura kaise inakA baMdha ho sakatA hai aura kahA~ baMdha varjita hai, yaha vidhAna kiyA gayA hai| [36 / ityAdi rUpa yaha varNana vaijJAnika bhI kahA jA sakatA hai| kintu unnati vahA~ taka honI cAhiye jahA~ Aja ke aNu kI saMracanA bhI samajhAI jA ske| ___ jahA~ pudgala sambandhI jJAna karma-siddhAnta meM praveza karatA hai vahA~ vaha atyanta jaTila nirUpaNa taka pahu~catA hai| gommaTasAra aura labdhisAra kI TIkAoM meM ye prakaraNa karma dravya ko lekara varNita kiye gaye haiM / inakI karNATaka vRtti (kezavavarNIkRta), saMskRta TIkA tathA samyagjJAnacaMdrikATIkA (muni nemicaMdra kI saMskRta TIkA para AdhArita paM. ToDaramala kI TIkA) kramaza: kalakattA 1918, evaM bhAratIya jJAnapITha se kramaza: 1978-1981 meM cAra khaMDoM meM prakAzita huI hai| inameM artha saMdRSTi maya gaNitIya nirUpaNa diye gaye haiN| labdhisAra kI TIkA usI rUpa meM agAsa se prakAzita haI hai| [37 / inameM vaijJAnika adhyayana kiye gaye haiM aura Age bhI kiye jA sakate haiN| prakRti, pradeza, anubhAga aura sthiti ko lie padgala karma dravya ke cAroM pramANa gaNita kA viSaya bana jAte haiM aura sabhI karma baMdha saMbaMdhI dazAoM meM parivartana ke pramANa pradeza aura anubhAga ko tathA kAla ko lie pravRttiyoM ke sAtha-sAtha cAhate haiM / [38] yaha prarUpaNA samUha rUpa ke gaNita ko lekara calatI hai aura artha, aMka tathA AkAra rUpa saMdRSTiyoM ko lekara calane se yathArtha vijJAna kA viSaya bana jAtI haiM / ajJAta ko jJAta rAziyoM dvArA pratisamaya karaNoM Adi ke anusAra parivartana, pariNamana prakaTa karate calanA, yaha labdhisAra meM diyA gayA hai / [39] karmabaMdha kI dazAoM kA varNana gommaTasAra meM, jo SaTakhaMDAgama dhavala TIkAdi ke sAra rUpa haiM, tathA karmabaMdha ke upazama, kSaya ko lekara mukta hone taka ke vibhinna karma prakriyAoM meM hone vAle pariNamana Adi kA vivaraNa labdhisAra meM milatA hai jo kaSAyaprAbhRta ke yA jayadhavalA ke sAra rUpa hai / satvAdi dazAe~, Asrava, nirjarAdi dazAe~, apakarSaNa, utkarSaNa Adi, nidhatti, nikAcana Adi sabhI ke gaNitIya nirUpaNa se yaha jJAna Aja ke praNAlI siddhAnta aura niyaMtraNa siddhAnta (System theory and Cybernetics) ke samatulya haiM aura jIva, pudgala (Bios and Matter) se saMbaMdhita eka sUtrI hone se aise stara kA kahA jA sakatA hai ki isa stara taka Aja kA vijJAna bhI nahI pahu~ca sakA hai, hAlAMki jaina karma-siddhAnta viSayaka yaha namUnA abhI taka kinhIM saMyantroM kI paridhi meM nahIM lAyA gayA hai aura usake prayogoM ko mApA bhI nahIM gayA hai, kintu yadi use AnumAnika saMbhAvanAoM ke gaNita para AdhArita kampyUTara para baiThAyA jA sake to usakI gaharAiyoM aura Antarika bhAvanAoM taka pahu~cA jA sakatA hai jinake AdhAra para yaha namUnA taiyAra kiyA gayA hogA aura amUrta kalpanAoM ke gaNita saMketoM dvArA racA gayA hogA / [40] For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA ___ 13 pudgala sambandhI itanI jAnakArI ko lie jaina AcAryoM ne aneka vaidyaka granthoM kI racanA bhI kii| rAjendra bhaTanAgara ne jaina vidvAnoM dvArA vaidyaka karma aMgIkAra kiye jAne para cikitsA meM do prabhAva parilakSita hue mAne haiN| [41] 1. ahiMsAvAdI jainoM ne zavacchedana praNAlI aura zalya cikitsA ko hiMsaka kArya mAnakara cikitsA kArya se unheM apracalita kara diyaa| pariNAma svarUpa hamArA zarIra sambandhI jJAna zanaiH zanaiH kSINa hotA gayA aura zalya cikitsA kA hrAsa ho gyaa| unakA yaha pUrNa niSedha bhAratIya zalya cikitsA kI avanati kA eka mahattvapUrNa kAraNa bnaa| 2. jahA~ eka ora jaina vidvAnoM ne zalya cikitsA kA niSedha kiyA, vahA~ dUsarI ora unhoMne rasa yogoM (pArada saMnirmita va dhAtuyukta va bhasmeM) aura siddha yogoM kA bAhulyena upayoga karanA prArambha kiyaa|... 3. bhAratIya dRSTikoNa ke AdhAra para roga nidAna ke lie nAr3I parIkSA, mUtra parIkSA Adi ko bhI jaina vaidyoM ne prazraya diyA / ... 4. auSadhi cikitsA meM mA~sa aura mA~sa rasAdi yoga jaina vaidyoM dvArA niSiddha kara diye gye|... 'kalyANakAraka' nAmaka jaina-vaidyaka grantha meM to mA~sa ke niSedha kI yuktiyukta vivecanA kI gaI hai| 5. isa prakAra kevala vAnaspatika aura khanija-dravyoM se nirmita yogoM kA jaina AyurvedajJoM dvArA cikitsA-kArya meM vizeSa rUpa se pracalana kiyA gyaa|... puna: bhaTanAkara ke anusAra apane dhArmika siddhAntAnusAra hI mukhya rUpa se cikitsAzAstra kA pratipAdana kiyA hai, jaise rAtri-bhojana niSegha, madya, mA~sa, madhu, kA varjana Adi / ahiMsA tathA aMtima lakSya pAramArthika svAsthya lAbha kara mokSa mArga ko apanAyA hai| vastuta: makSyAbhakSya, sekAseka Adi padArthoM kA upadeza bhI diyA gayA hai / jainAcAryoM dvAra pratipAdita Ayurveda ko "prANAvAya" ke antargata mAnA jAnA cAhiye, cAhe vaidyaka granthoM kI upalabdhi prAya: sAtavIM sadI se paMjAba, rAjasthAna, gujarAta, kaccha, saurASTra aura karNATaka meM huI ho / hastiruci kRta vaidyavallabha aura harSakIrtisUrikRta yogaciMtAmaNi kA vizeSa pracAra prasAra rahA hai / prANAvAya bArahavA~ pUrva hai / digambara AcArya ugrAditya ne 'kalyANakAraka' ke prathama pariccheda meM "prANAvAya" ke isa bhUloka para avataraNa aura paramparA kA varNana kiyA hai| bhagavAna AdinAtha ne puruSa, roga, auSadhi aura kAla dvArA "vastu catuSTaya" ke lakSaNoM Adi kA varNana kiyA hai aura paramparA se yaha graMtha usI prakAra racita huA hai| ugrAditya ke anusAra, "pUjyapAda ne zAlAkya saMbaMdhI, pAtrasvAmI ne zalyatantra para, siddhasena ne viSa aura ugra graha zamana-vidhi para, dazaratha guru ne . For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA kAya-cikitsA para, meghanAda ne bAla rogoM para aura siMhanAda ne rasAyana va balavardhaka dravyoM (bAjIkaraNa) para graMtha racanA kI thii|" ata: bhaTanAgara kA zalya sambandhI upekSA kA mata nirasta ho jAtA hai / bAda meM samanta bhadrAcArya ne AThoM aMgoM viSayaka sAmagrI ko ekatrita aura sunibaMdhita kara aSTAMga Ayurveda saMbaMdhI koI mahAn grantha kI racanA kI thii| ugrAditya ne apane guru zrInaMdI se isI kA adhyayana kara 'kalyANakAraka' kI racanA kI thii| isa prakAra jainAcAryoM ne ahiMsAdi siddhAntoM kA bhalIbhAMti paripAlana karane hetu naye vaijJAnika tarIke se "prANAvAya" kA anusaraNa kiyA aura Ayurveda ko naI dizA dI / spaSTa hai ki isase paryAvaraNa para vizeSa prabhAva par3atA rahA hogA tathA unheM, ugrAditya ko jaise amoghavarSa dvArA sammAna prApya thA, usI prakAra rAjyAzraya milatA rahA hogaa| isake pazcAt bhI 19vIM sadI taka jaina vaidyaka granthoM kI racanA hotI rahI jisakA vivaraNa nAhaTA evaM nemicaMdra ke lekhoM se prApta ho sakatA hai / [42] nissaMdeha ahiMsA ke mUla siddhAnta ne Ayurveda ko jo dizA dI vaha sUkSma paramANu kI adhikatama zakti ke siddhAnta ko bhI liye thI, aura usI ke dvArA saMtulita paryAvaraNa nirmANa bhI nirmita hotA rahA thaa| jaina dharma-darzana se prabhAvita kalAoM kA vijJAna __ jaina kalAoM meM gRha-nirmANa, mUrti nirmANa, citra-nirmANa, saMgIta aura kAvyakRtiyA~ sabhI kisI na kisI rUpa meM prasiddha huI haiM / dakSiNa meM gommaTezvarAdikI mUrti evaM kakSa, AbU meM maMdira nirmANa zailI, miniecara jaina peMTiMga, vividha saMgIta evaM samantabhadrAcAryAdi kI kAvya kRtiyA~ apane Apa meM na kevala kalA kI advitIya pratibhA se otaprota haiM varan unameM vijJAna ke gahare rahasya bhI vItarAgatA ko lie chipe hue haiM / vastuta: jaina dharma meM anekAnta dRSTi ke anusAra jIvana ke samasta pakSoM para yathocita prayoga kiyA gayA hai| jaina dharma ne AtmA ko paramAtmA banAne kA svataMtra pakSa diyA, karma siddhAnta dvArA pratyeka jIva ko svayaM ke lie uttaradAyI banAyA, saMyama dvArA samAja ko suvyavasthita kiyA, munidharma dvArA sarvathA ni:svArtha, nispRha, nirIha, siMhavRtti - pUrNa vItarAgatA kA, kalyANa kA Adarza upasthita kiyaa| usane 72 kalAoM kA vizada varNana diyA aura ina sabhI meM gaNita ke upayoga ne unheM bhI vaijJAnika banA diyA--jaisA mahAvIrAcArya ne gaNitasArasaMgraha meM kahA hai "laukike vaidike vApi tathA sAmAyike'pi yH| vyApArastatra sarvatra saMkhyAnamupayujyate // 9 // kAmatantre'rthazAstre ca gAMdharve nATake'pi vaa| sUpazAstre tathA vaidye vAstuvidyAdi vastuSu // 10 // chando'laGkArakAvyeSu tarkavyAkaraNAdiSu / kalAguNeSu sarveSu prastutaM gaNitaM param // 11 / / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sUryAdigrahacAreSu grahaNe grahasaMyutau / triprazne candravRttau ca sarvatrAGgIkRtaM hi tat // 12 // dvIpasAgarazailAnAM saMkhyA vyaasprikssipH|| bhavanavyantarajyotirlokakalpAdhivAsinAm // 13 // nArakANAM ca sarveSAM shrenniibndhendrkotkraaH| prakIrNakapramANAdyA budhyante gaNitena te // 14 // prANinAM tatra sNsthaanmaayurssttgunnaadyH| yAtrAdyAHsaMhitAdyAzca sarve te gaNitAzrayAH bahubhirvipralApaiH kiM trailokye scraacre| yatkiMcidvastu tatsarvaM gaNitena vinA na hi // 16 // " (adhyAya-9) jaina vAstukalA, jaina Agama, karaNAnuyoga sAhitya se prabhAvita rahI hai / tiloyapaNNatti meM (adhi. 3, gA. 22-62) asurakumArAdi bhavanavAsI devoM ke bhavanoM, vedikAoM, kUToM, jina mandiroM vA prAsAdoM kA darzana karate haiM, jinameM suvyavasthita rUpa se samAnupAtika mApoM ke anusAra nirmita vividha vastue~ hotI haiN| isI prakAra meru kI racanA, nandIzvara dvIpa kI racanA, samavasaraNa kI racanA, mAnastambhoM kI racanA, caitya vRkSa, stUpa, zrImaMDapa, nagaravinyAsa caitya racanA Adi ke varNana ke anusAra pUrI sAmagrI prApta huI hai / [44] isI prakAra prAcIna kAla se ekAntavAsa jaina muniyoM kI sAdhanA kA Avazyaka aMga batalAyA gayA hai (tattvArthasUtra 7,6 srvaarthsiddhi)| ata: aneka nivAsa, parvatoM aura vana kI zUnya guphAoM, koTaroM meM jina mUrti sahita, nirjana sthAnoM meM banavAne kI yojanA banatI rahI hogii| prAkRtika guphAoM ko sAdhanA sthala mAnakara akRtrima caityAlaya kahA gayA hogaa| sabase prAcIna guphAe~ barAbara va nAgArjunI pahAr3iyoM para sthita haiM, jo I.pa. tRtIya zatI kI pratIta hotI haiN| ye gayA se prAya: 30 kilomITara dUra sthita haiN| ye kaThora teliyA pASANa ko kATakara maMDapa sahita banAI gaI haiM / I.pU. dvitIya zatI meM udayagiri kI 'hAthI guphA' meM samrAT khAravela kA itihAsa prasiddha prAkRta zilAlekha prApta huA hai| isI prakAra rAjagiri, prayAga tathA (kauzAmbI) yA kausama, jUnAgar3ha, candragiri usmAnAbAda, terApura, sittannavAsaka, bAdAmI, aihola, elorA, aMkAI, taMkAI, gvAliyara Adi sthAnoM para jaina guphAe~ nirmita kI gaI haiN| [45] __ tatpazcAt jaina maMdiroM kI nirmANa vidhi vibhinna zailiyoM meM apane carama utkarSa taka pahu~cI haiM / pA~ca zailiyoM meM nAgara, drAvir3a aura besara zailiyAM guptakAla se prAraMbha huiiN| devagar3ha, khajurAho, muktAgiri, kuMDalapura, siddhavarakUTa, cUlagiri, bar3alI, osiyA, naulakhA, AbU, delavAr3A, zatrujaya, giranAra Adi kI kalA dekhane yogya hai / [46] khAravela ke zilAlekha se jJAta hotA hai ki I.pU. cauthI-pA~cavIM zatI meM bhI jina For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA martiyA~ pratiSThita kI jAtI thiiN| kuSANa kAla kI aneka jina mUrtiyA~ mathurA ke kaMkAlI TIle se prApta huI haiM / lohAnIpura se prApta jina pratimA aura har3appA se prApta mastakaMhIna nagna mUrti se bar3A sAmya hai| jaina mUrtiyoM kI vizeSatA alaga hI prakAra kI hai, jo kAyotsarga yA padmAsana vAlI hotI haiM / tIrthaMkara mUrtiyoM meM vizeSa cinha bhI hote haiM, nAsAgra dRSTi hotI hai, aura bhI lakSaNa hote haiM / isa prakAra pratimA vijJAna meM dhAtu kI mUrtiyA~, bAhubali kI mUrtiyA~, cakrezvarI, padmAvatI Adi yakSiyoM kI mUrtiyA~, ambikA devI kI mUrti, sarasvatI kI mUrti, acyutA devI kI mUrti, naigameza kI mUrti Adi prasiddha haiM jo pAI bhI jAtI haiM / [47] jaina citrakalA [48] kA prAcInatama ullekha jaina zrutAMga, nAyAdhamma kahAoM meM dhAraNI devI ke zayanAgAra ke varNana meM prApta hai / isI prAkara bRhatkalpasUtra bhASya, Avazyaka-TIkA Adi meM citrakalA prArambha haI hai| I. 625 se bhitticitra prApta haiM, jo sittanna vAsala, elorA, zravaNabelagola, jaina maTha meM prApta hae haiM / tAr3apatrIya citra bhI 11vIM zatI se prApta haiM / SaTakhaMDAgama kI tAr3apatrIya pratiyoM meM, nizIthacUrNi tAr3apatrIya prati meM, oghaniryakti tAr3apatrIya prati meM, kathAsaMgraha kI tAr3apatrIya prati meM, jaina zailI kI vizeSatA lie hue citra prApta haiM / bAda ke citroM kA saMgraha sArAbhAI navAba aura DA. motI caMda dvArA miniecara peMTiMga rUpa meM prApta hai / isI prakAra kAgaja para bhI citra pAye gaye haiN| ye lagabhaga 1160 se prAraMbha hae mAne jAte haiM jinakA prArambha jaisalamera jaina bhaMDAra meM dhvanyAloka-locana kI prati meM mAnA gayA hai / isI prAkara kASTha citra, vastra para citrakArI Adi prApta haiN| ina sabhI meM jaina vijJAna dRSTigata hai| isI prakAra saMgIta-kalA Adi kalAoM para sAmagrI dhIre-dhIre prApta hotI jA rahI haiM / [49] sabhI meM vItarAgatA kI ora pravRtti aura saMsAra se nivRtti bhAvanA prakaTa hai| hama gommaTezvara bAhubali kI zravaNa belagola meM vidhyagiri para sthita mUrti ke vijJAna para apanA abhimata prakaTa kareMge jo adbhuta rUpa se ramaNIya hai, zuci hai, lAvaNyamayI hai, cAru hai, sundara hai, zobhita hai, kAntipUrNa hai, suSamA sI hai, zrIpUrNa hai, rUpamayI hai, saukumArya pUrNa hai, saubhAgyazAlI hai, vicchittimaya hai, kalApUrNa hai, mugdhatA se otaprota hai, manohArI hai, abhirAma hai, madhura hai / usake gaNitIya anupAta vilakSaNa haiM aura usakA zilpa AkAza meM sparza kara rahA hai / prathama kAmadeva gommaTezvara apanI bahina sundarI ke kevala eka hI bhAI the| vahI sundarI jinhoMne pitA bhagavAna RSabhadeva se aMka vidyA sIkhI thI / bhagavAn bAhubalI, jisa rUpa meM jisa prakAra ukere gaye, usI prAkara artha saMdRSTi maya gaNita liye nemicaMdra siddhAnta cakravartI ke gommaTasAra aura labdhisAra granthoM kA mAnoM unheM digdarzaka banAyA gayA tAki gaNita kI upekSA na ho paaye| kintu aba na to bRhad dhArA parikarma upalabdha hai, na hI cAmuNDarAya kI TIkAe~ / hameM prArambha karanA par3A hai kezavavarNI (13vIM sadI) kI karNATaka vRtti se, jisakA AkhirI rUpa paM. ToDaramala kI samyagjJAna caMdrikA TIkA hai jisake artha saMdRSTi adhikAra aba par3he jAne lage haiN| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA AtmaniSTha vijJAna 1 jo vijJAna yoga aura kaSAya se pare hai, karma se nirapekSa hai, usakA vidhAna, usakI abhivyakti jaTila hote hue bhI sahaja hai / jina pariNAmoM meM sahaja rUpa se bahA jA sakatA hai aise pariNAmika bhAva kA gUr3hatama rahasya jAna lenA isaliye kalyANaprada siddha ho sakatA hai ki usakA sambandha pA~cavIM labdhi ke karaNatraya (trikaraNa) se honA cAhie, jinameM anaMtAnubaMdhI kaSAyoM, no kaSAyoM ko visaMyojita karane kI kSamatA hotI hai aura jinameM mithyAtva ko tribhAga meM vibhakta kara aMtata: pUrNa rUpa se kSaya karane kI kSamatA hotI hai / isa taMtra ko, rahasya ko vijJAna se pare nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki isameM karma-nirapekSa pariNAmoM kI gaNitIya mAtrAtmaka evaM zaktyAtmaka dhArAoM kA agamya evaM apUrva tathA nizcala pravAha hai / prayoga karane se pUrva hameM nizcita karanA hai ki kyA adhaH pravRtta pariNAmoM, apUrvakaraNa pariNAmoM evaM anivRttikaraNa pariNAmoM kI aTUTa, aMtamuhUrtoM se baMdhI, uttarottara zrRMkhalAbaddha prakriyAe~ hamAre karma nirapekSa jIvatva evaM bhavyatva pAriNAmika bhAvoM se jur3I haiM athavA nahIM ? kyA hama unakA anumAna lagA sakate haiM ki kaba aura kahA~ hameM bahAye le jA rahe haiM ve pariNAma jinake binA hamArA sAMsArika piMjar3e kA daravAjA khula nasakegA ? kyA ve pariNAma mana meM hote haiM athavA usase pare / yadi ve mana ko yA yogoM ko niyaMtrita kara viSayoM se dUra dhyAna ke Alambana meM TikA dete haiM to kyA ve jIvatva aura bhavyatva pAriNAmika bhAvarUpa hI hote haiM athavA karaNatraya rUpa athavA anya rUpa ? 17 I uparyukta ke samAdhAna hetu hama dhavalA TIkA, pustaka 13 meM se Avazyaka jAnakArI lete hue gaMtavya taka pahu~cane kA prayAsa kareMge / [50] caritra meM zruta pradhAna hai ata: usakI agya saMjJA hai, kyoMki zruta jJAna ke binA cAritra kI utpatti nahIM hotI / athavA agya zabda kA artha mokSa hai / mArga, patha aura zruta ye ekArthaka nAma haiM / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ke avinAbhAvI dvAdazAMga ko mokSa mArga rUpa se svIkAra kiyA hai / (dha. 13, pR 288) / jIva dravya kA jJAna-darzana Adi rUpa se hone vAlA usakA pariNAma usakI sadbhAva kriyA hai| pudgala dravya kA varNa, gaMdha, rasa aura sparza vizeSa rUpa se hone vAlA pariNAma usakI sadbhAva kriyA hai / jIva kA mana ke sAtha prayoga, vacana ke sAtha prayoga aura kAya ke sAtha prayoga hotA hai / usameM bhI vaha krama se hI hotA hai akrama se nahIM / satya, asatya, ubhaya, anubhaya bheda se manaH prayoga aura vacana prayoga cAra-cAra prakAra ke haiM tathA kAya prayoga sAta prakAra kA hai / kArmaNa pudgaloM kA mithyAtva, asaMyama, yoga aura kaSAya ke nimitta se ATha karma rUpa, sAta karma rUpa yA chaha karma rUpa bheda karanA samavadAtA hai / kArmaNa vargaNA skandha akarma rUpa se sthita haiM ve mithyAtva kAraNoM kA nimitta pAkara anya pariNAmoM ko na prApta hokara anantara samaya meM hI ATha karma rUpa se, sAta karma rUpa se yA chaha karma rUpa se pariNata hokara gRhIta hote haiM / yaha For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA sabhI baMdha, udaya aura sattA ke bheda se aneka prakAra kA karma samavadAna karma hai / jisa zarIra meM sthita jIvoM ke upadrAvaNa, vidrAvaNa, paritApana aura Arambha anya ke nimitta se hote haiM vaha zarIra adha: karma hai| IryA kA artha yoga hai| yoga mAtra ke kAraNa jo karma baMdhatA hai vaha IryApatha karma hai / (dha. 13 pR. 45 Adi) / jo kaSAya kA abhAva hone se sthiti bandha ke ayogya hai, karmarUpa se pariNata hone ke dUsare samaya meM hI akarmabhAva ko prApta ho jAtA hai, aura sthiti bandha na hone se mAtra eka samaya taka vidyamAna rahatA hai, ata: IryApatha karma alpa hai| yahA~ kaSAya kA abhAva hone se jaghanya anubhAga sthAna ke jaghanya spardhaka se ananta guNehIna anubhAga se yukta karmaskandha baMdha ko prApta hone se anubhAga baMdha nahIM hai--aisA kahA jAtA hai| IryApatha karmaskandha rukSa hai, kyoMki pudgala pradezoM meM cirakAla taka avasthAna kA kAraNa snigdha guNa kA pratipakSa guNa usameM svIkAra kiyA gayA hai| yahA~ dvayadhika guNa vAle rukSa guNavAloM kA baMdha pAyA jAtA hai| loka meM jo kAma sukha hai aura jo divya mahAsukha haiM, vaha vItarAga sukha ke anantaveM bhAga ke yoga bhI nahIM haiN| tIna ratnoM ko prakaTa karane ke lie icchA nirodha ko tapa kahate haiM / tapa: karma Abhyantara aura bAhya ke bheda se bAraha prakAra kA hai / jIva kA lakSaNa upayoga jo sAkAropayoga aura anAkAropayoga rUpa hai| sAkAra upayoga kA nAma jJAna jise AvaraNa karane vAlA karma jJAnavaraNIya hai tathA sAkAra upayoga se anya anAkAra upayoga kA nAma darzana hai| karma - kartRbhAva kA nAma AkAra hai| usakA AkAra ke sAtha jo upayoga rahatA hai usakA nAma sAkAra hai| aMtaraMga ko viSaya karane vAle upayoga ko anAkAra upayoga rUpa se svIkAra kiyA hai / antaraMga upayoga viSayAkAra hotA hai yaha bhI bAta nahIM hai kyoMki isameM kartA dravya se pRthagbhata karma nahIM pAyA jaataa| eka bahiraMga artha ko viSaya karatA hai aura dUsarA aMtaraMga artha ko|| (dha. 13, pR. 206 Adi) abhimukha aura aniyamita artha kA jJAna honA abhinibodhaka jJAna hai / indriya aura noindriya ke dvArA grahaNa karane yogya artha kA nAma abhimukha hai| artha, indriya, Aloka aura upayoga ke dvArA hI manuSyoM ke rUpa jJAna kI utpatti hotI hai / artha, indriya aura upayoga ke dvArA hI rasa, gandha, zabda aura sparza jJAna kI utpatti hotI hai / dRSTa, zruta aura anubhUta artha tathA mana ke dvArA noindriya jJAna kI utpatti hotI hai--yaha yahA~ niyama hai / isa niyama ke anusAra abhimakha arthoM kA jo jJAna hotA hai vaha abhinibodhaka jJAna hai aura usakA AvAraka karma Abhinibodhika jJAnavaraNIya hai / matijJAna ke dvArA grahaNa kiye gaye artha ke nimitta se jo anya arthoM kA jJAna hotA hai vaha zruta jJAna hai / matijJAna pUrvaka zruta jJAna hotA hai / kAraNa meM kArya ke upacAra se zabda ko bhI zruta kahate haiN| ekendriya jIva zrotra aura noindriya se rahita hone para bhI jAti vizeSa ke kAraNa liMgI viSayaka jJAna kI utpatti unameM ho jAtI hai / isa zruta kA AvAraka zruta jJAnAvaraNIya karma hai| (dha. 13, pR. 210) For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 19 1 inake aneka bheda agalI gAthAoM meM tathA tattvArthasUtra meM bhI upalabdha haiM / matijJAna ke kramaza: 4, 24, 28, 32, 48, 144, 168, 192, 228, 336 aura 384 vikalpa hote haiM / isI prAkara zruta jJAna meM 64 varNAkSaroM dvArA (2) (64-1 ) bhaMga prApta hote haiM / matijJAna aura zrutajJAna milakara Aja ke manovijJAna ko citrita kara dete haiM-- vizeSa vivaraNa dhavalAdi TIkAoM meM upalabdha haiM / aba hama dekheMge ki vastuta: pA~cavIM labdhi ke karaNatraya mithyAtvAdi ko miTAne ke lie dhyAna kA hI Alambana lete hoMge yadyapi vaha prArambha meM mithyAtva ke na miTane taka dharma dhyAna kI saMjJA ko prApta nahIM hotA hogaa| tIna prakAra ke aMtarmuhUrtoM meM tIna prakAra kI vRddhiMgata nirmalatA kI aisI bAr3heM AtI hoMgI jo mAtrA meM prati samaya asaMkhyAta guNI aura zakti meM anantaguNI bar3hatI huI hoMgI / ata: pahale hameM dhyAna ke taMtra ko samajhanA hogA usake pazcAt darzana moha ke upazama aura kSapaNA ko| zeSa phira bahuta sahaja ho jAtA hai kyoMki rAstA prakAzamaya ho jAtA hai 1 aisA pratIta hotA hai ki anantAnubaMdhI kaSAya nokaSAya ko visaMyojita karate hI uttama kSamAdi ko dhyAna meM lAyA jAtA hai jo Age jAkara dharma dhyAna kA rUpa unhIM karaNAdi svarUpako lie hue rahate hoMge / ise dharmadhyAna kA pUrvavartI dhyAna kahA jA sakatA hai / parispanda se rahita jo ekAgra ciMtA kA nirodha hai usakA nAma dhyAna hai aura vaha nirjarA tathA saMvara kA kAraNa hai / 'eka' pradhAna ko aura agra Alambana ko tathA mukha ko kahate / 1 1 I haiM / 'ciMtA' smRti kA nAma hai aura 'nirodha' usa ciMtA kA usI ekAgra viSaya meM vartana kA nAma hai / dravya aura paryAya ke madhya meM pradhAnatA se jise vivakSita kiyA jAya usameM ciMtA kA jo nirodha hai, vaha dhyAna hai| jJAna hI vastutaH vyagra hotA hai aura dhyAna ekAgra / vizuddha buddhi aura eka Alambana kAryakArI hotA hai| vaha vizuddha AtmA agra hai / dravyArthika naya se 'eka' kevala asahAya yA zuddha kA vAcaka hai, ciMtA anta:karaNa kI vRtti hai aura 'rodha' nAma niyaMtraNa kA hai / 'nirodha' arthAt abhAva / ciMtA se rahita svasaMvitti rUpa hai vahI dhyAna hai aura svasaMvedana rUpa hai| zrutajJAna jo udAsIna hai, yathArtha hai, atyanta sthira hai, vaha bhI aMtarmuhUrta paryanta rahakara dhyAna bana jAtA hai| cUMki AtmA apane AtmA ko apane AtmA meM apane AtmA ke dvArA apane AtmA ke lie apane Atma hetu se dhyAtA hai, ata: SaTkAraka rUpa pariNata AtmA hI dhyAnasvarUpa hai / parigrahoM kA tyAga, kaSAyoM kA nigraha, vratoM kA dhAraNa tathA mana aura iMdriyoM kA jItanA -- dhyAna kI utpatti meM sahAyaka haiM / [51] 1 dhyAna ke isa vijJAna ke sivAya dhavala pu. 13 se pR. 64 se Age aura bhI mahattvapUrNa bAteM dRSTavya haiM / jo uttama saMhanana vAlA, nisarga se balazAlI, nisarga se zUra, caudaha pUrvo ko dhAraNa karane vAlA yA nau dasa pUrvoM ko dhAraNa karane vAlA hotA hai, vaha dhyAtA hai, kyoMki itanA jJAna hue binA jisane nau padArthoM ko bhale prakAra nahIM jAnA hai usake dhyAna For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 1 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA kI utpatti nahIM ho sakatI hai / indriyoM ko viSayoM se haTAkara aura mana ko bhI viSayoM se dUra kara samAdhipavUka usa mana ko apanI vizuddha AtmA ke dhyAna meM lagAnA cAhiye / ityAdi / karaNa labdhi sambandhI vivaraNa kasAyapAhur3a, jayadhavalA, labdhisArAdi granthoM se bhalIbhAMti jJAtavya hai / use dhyAna meM rakhakara isa vijJAna ko bahuta Age taka vikasita kiyA jA sakatA hai aura prayogoM ke phala ko dekhA jA sakatA hai / [52] dharasenAcArya se guNadharAcArya kA samaya lagabhaga 200 varSa pUrva pratIta hotA hai jinake kasAyapAhuDasutta para vIra senAcArya evaM jinasenAcArya dvArA jayadhavala TIkA navIM sadI meM nirmita kI gaI / isakA dasavA~ adhyAya sammatta - atthAhiyAro (samyaktva - arthAdhikAra) hai jina para yativRSabhAcArya ke cUrNisUtra atyanta mahattvapUrNa haiM / inameM tInoM karaNoM ke lakSaNoM kA vivecana hai / vaha vizuddhi ke gaNitIya rUpa ko lekara hai| jaina dharma meM, isa prakAra darzanamoha ke upazamana meM vizuddhi ke vicaraNa (Variation) kI bhUmikA pradhAnatama hai, zreNiyoM meM vibhakta hai, mAtrA aura zakti ke gaNya hai / mAtrA kA AdhAra asaMkhyAta loka pramANa ko lekara hai ora zakti kA AdhAra ananta guNakAra ko lekara hai / vizuddhi kA vicaraNa prati nirvagaNAkANDaka kA AdhAra lekara hai| jitane kAla Age jAkara niruddhayA vivakSita samaya ke pariNAmoM ko anukRSTi vicchinna ho jAtI hai, use nirvagaNAkAMDaka kahate haiM / karaNoM ke ina vizuddhi vicaraNa ke samIkaraNa Adhunika maiTriksa-kalana yA TensarAdikalana rUpa prastuta kiye jA sakate haiM; ApareTara, ApareNDa evaM TrAMsphArma rUpa meM sthApita kara gahana adhyayana kA viSaya bana jAte heN| (kasAyapAhuDasutta 91-109, kalakattA) / yahAM gaNitIya vizada svarUpa ke diye nirdeza evaM TippaNI 8 dekhiye / isake dravya zruta saMrakSaNa evaM prasAraNa hetu aba jAgRta honA zreyaskara hogA / yahA~ taka labdhisAra kA viSaya hai aura Age kSapaNAsAra kA / isI prakAra cAritra moha kI upazAmanA aura kSapaNA ke arthAdhikAroM ke adhyayana inhIM karaNatraya ko AdhArabhUta lekara haiN| moha ke kSapaNa meM kAryakArI aise vizuddhi rUpa pariNAma hI jaina dharma ke prANa haiM jinake phalasvarUpa kSAyika samyaktva rUpa labdhi aura kevala jJAna rUpa kSAyika labdhi prApta hotI hai / ata: vizuddhi kA lakSaNa karaNa labdhi meM kaisI pratIti detA hai yaha jIva svayaM meM pahicAna le yahI jIvana kI amola sArthakatA hai, anya se pare, atyanta pare / yogyatA hetu yahI zRMkhalAbaddha prakriyA ko sArthaka banAne meM nimitta rUpa hai / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA upasaMhAra "jJAna samAna na Ana jagata meM sukha kA kArana",athavA "koTi varSa tapa ta jJAna bina karma khiraije, jJAnI ke kSiNa mAMhi trigupti nai sahaja Ta. je" uparokta paMktiyA~ vastuta: usI saMyama, tapa, tyAga, AkiMcana, brahmacarya kI ora iMgita karatI haiM jo para vastu, dravya yA bhAva meM ramaNatA ko mithyAtva saMjJA detA hai / para se kisI bhI prakAra kA sambandha jor3ate hI dhruvIkaraNa kI sthiti AtI hai aura use Dhone vAlI kaSAya aMtata: TakarAhaTa kA kAraNa banatI hI hai| ata: sva meM ramaNatA samyaktva kI saMjJA pA jAtI hai| sva arthAt jJAna svabhAva jo hara taraha se AtmA se hI saMbaMdhita hai| nizcita hI samyaktvI jIva asahAya parAkrama ko prApta hotA hai, aura usake sAtha-sAtha usakA samAja, usakA deza yA jo bhI usake saMparka meM Ate haiM eka advitIya AtmIyatA apanI hI AtmA se sthApita karate cale jAte haiM--mAno eka tIrtha kA hI nirmANa kara lete hoM jise vItarAga vijJAna se prApta suphala kahA jA sakatA hai / sva kA asahAya parAkrama jise paryAvaraNa, jise paristhiti, jise vijJAna kI kalA, jise kalA kA vijJAna yA taMtra utpanna karatA calA jAtA hai, vaha bhI kAlavaza aMtata: rahasyoM ke aMdheroM meM vilupta hotA calA jAtA hai| phira phira jJAna sUrya ke udaya hote haiM, zItalatA ke caMdrodaya hote haiM, rAtriyoM ke tAre sitAre udaya hote haiM, samudroM meM jvAra bhATe Ate haiM, nadiyoM meM bAr3heM, sukhoM aura dukhoM ke sAye, Adi, kintu jaba yaha jIva apane hI kinAre para A lagatA hai, apane hI srota meM lIna ho jAtA hai, taba bAhya vastue~ usake lie koI mAyanA nahIM rakhatI haiM aura na unake koI sambandha yA smRtiyA~ yA abhinibodhatAe~ / usakA bhAvazruta jJAna hI asIma hotA calA jAtA hai, jJAna rAziyoM meM jJeya rAziyA~ binA kisI sambandha ke utaratI calI jAtI haiM--yahI jJAna kA mAhAtmya hai / yahI vaijJAnikatA hai jo jaina dharma ne puna: puna: avatarita kI haiM, kI thIM aura karatA rahegA-vaha jAti, pAMti, saMbaMdha, pakSapAta, bhAI-bhatIjAvAda, rAjanIti, samAjanIti Adi jakar3ane vAle sabhI baMdhanoM se pare bhUmikA nibhAtA rahA hai, apane doSoM ko binA chupAye, RjutA se ughAr3akara kSamA kI asIma UMcAiyoM taka pahu~cAtA rahA hai, aura nizcita hai ki tuccha se tuccha jIva jantuoM se bhI, bairiyoM se bhI samatA kA pATha sikhAtA rahA hai| yahI usakI vaijJAnikatA hai| usane vyakti ke, samAja ke, deza ke, rAjya ke, sAmrAjya ke, loka ke, paraloka ke mano vijJAnoM, vacana-vijJAnoM, kAya vijJAnoM tathA kASAyika vidvAnoM kI thAha lI hai aura vartamAna kI jJAnAdi kI sImAoM ko pratipakSa rur3hivAda se haTakara, bar3hAyA hI hai, ghaTAyA nahIM / saMkucita kiyA nahIM / mukha mor3A nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA ___zAkAhAra ke abhiyAna cala par3e haiM, jisameM tIrthaMkara, arhat vacana, NANasAyara, jainamitra Adi aneka patra-patrikAoM ne, jaina samAja ne, khule mana aura khule hRdaya se isameM bhAga lenA prArambha kiyA hai| kintu smaraNa rahe ki jaina, sUkhI sabjiyoM Adi para hI zraddhA rakhate rahe haiM--jaise gehU~, akSata, dAla Adi / phala phaloM, Adi kA bhI niSedha, jar3a rUpa vanaspati Adi nigoda jIva ke nivAsa vAle kaMdAdi, bar3a,Umara, kaThUmara Adi kA bhI tyAga karate rahe haiM / ata: vikala rUpa se yaha abhiyAna niyaMtraNa bhI cAhatA hai aura dekheM ki sUkhane para kaune se dIrghAyu aura svAsthyaprada tattva A jAte haiM jo sacitta sabjiyoM meM nahIM hote haiN| sacitta sabjiyoM meM ekendriya jIva to haiM hI, sAtha hI anekendriya jIva bhI ho sakate haiM jo svAsthya ke lie, dharma ke lie hAnikara siddha ho sakate haiN| mAMsAhAra to pUrNata: hara rUpa meM madya madhu ke sAtha to varjita haiM hI, kyoMki usameM sadaiva trasakAya ke jIvoM kI utpatti mAnI jAtI hai / isI vaijJAnikatA ko lie jaina dharma ne par3osa, samAja, rASTra, videza sabhI ko prabhAvita kiyA hai / samAja vijJAna yahI hai jisane sadaiva jIva hita meM hI kArya kiyA hai / [53] rAjanIti vijJAna, arthanIti vijJAna, bhaiSaja vijJAna, yAMtrikI vijJAna, samasta kalA vijJAna Adi meM isI jana kalyANa, jIva mAtra kalyANa kI bhAvanA otaprota rahI hai| yahI vaiziSTya hai jaina dharma evaM usake darzana meM nihita vaijJAnikatA kA / jagadIzacandra basu ne ekendriya jIvoM kI saMvedanA mApaka yaMtra banAkara pUre vizva ko vicalita kara diyaa| [54] yaha eka aisA AviSkAra thA jo karor3oM AviSkAroM ke tulya thA ki jIva pIr3A ko parakhA jAya aura usase paraheja kiyA jAye, aura tyAga kI aisI vaijJAnikatA hI mAMsAhAra, zAkAhAra se dUra eka aise amogha varSa kI sRSTi meM le jA sakatI hai jahA~ binA parapIr3A ke AhAra svameva bana jAtA ho, prApta ho jAtA ho, jise bhoga bhUmi yA svarga sthala kahA jAtA ho, yA rAmarAjya hI kahA jAtA ho| jaina dharma meM dhyAna kI utkRSTatA caudaha pUrva yA dasa yA nau pUrva taka ke zruta ko hI dI hai, ata: yadi vyakti ina pUrvo ke chupe rahasyoM ko udghATita karatA hai, zodha karatA hai, to vaha aisI bhoga bhUmi yA svarga yA aMtata: svAtaMtrya, mukti, mokSa ke pariNAma taka pahu~ca sakatA hai, apane padacihna chor3a sakatA hai, jaisA ki zalAkA puruSa karate Aye haiM tathA tIrthaMkara, avatAra Adi karate Aye haiM / vijJAna eka aisA saMtulana sikhAtA hai, yadi usakI kaSAya yA mithyAtva vaza upekSA na kI jAye, ki usake dvArA ahiMsAtmaka DhaMga se jIvana bitAyA jA sakatA hai, karmodaya hote hue bhI aise pariNAmoM meM sthira kiyA jA sakatA hai jahA~ bhoga bhUmiyoM aura svargoM se bhI ananta guNe Ananda ko prApta karAyA jA sakatA hai vahIM svataMtratA ke lie kadama bar3hate hae hote haiM aura cira, ananta zAMti sukha, ananta bala ke sAtha nivAsa karate haiN| saMvega aura nirveda vijJAna kI.prApti hote hI dhyAna kI parAkASThA taka pahu~cA jA sakatA hai / vahI dhyAna,jo dharma yA zukla hai uttarottara una U~cAiyoM taka le jA sakatA hai jahA~ svatantratA kA carama kendra bindu hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA nirdeza evaM TippaNI 1. Rice, L.L., The Universe : Its Origin, Nature and Destiny, 1951, New York. puna:, lakSmIcandra jaina, jaina dharma banAma vizvadharma, arhat vacana, 2.1, 1989, 13-19. sAtha hI dekhiye Tokarev, S., History of Religion, Moscow, 1989. 2. Einstein, A., Ideas and Opinions, Calcutta, 1979, p. 46. 3. vahI, pR. 50 4. vahI, pR. 50 5. siddhAntAcArya paM. kailAza candra, jaina sAhitya kA itihAsa, pUrva pIThikA, vArANasI, vI. saM. 2489, 6. vahI / 7. vahI, prathamabhAga, vI. saM. 2502. sAtha hI dekhiye, zAstrI, nemicandra, tIrthaMkara mahAvIra aura unakI paramparA, sAgara, 1974, bhAga 2. isa sambandha meM nimnalikhita zodha patra dekhiye-- jaina, lakSmIcandra, hInAkSarI aura ghanAkSarI kA rahasya ( girinagara kI candraguphA meM), arhat vacana, 1.2, 1988, 11-16 'brAhmI lipi kA AviSkAra evaM AcArya bhadrabAhu munisaMgha, arhat vacana, 2.2, 1990, 17-26; 2.3, 1990, 1-12. 66 23 " " kyA samrAT candragupta dakSiNa bhArata meM muni rUpa meM brAhmI lipi ke AviSkAra meM sahayogI hue ? (sahalekhaka - ku. prabhA jaina), arhat vacana, 4.1, 1992, 13-20; 4.4 1992; 12-20; 5.3, 1993; 155-171. " " 'kyA samrAT candragupta dakSiNa bhArata meM AcArya bhadrabAhu ke samIpa bAhmI lipi ke AviSkAra meM sahayogI hue ? mahAvIra jayantI smArikA, aprela 1992/3, jayapura, 1-6. jaina, lakSmIcandra, prAkRta granthoM kI katipaya gaNitIya aMtarvastue~ tathA unakI aitihAsika bhASAvijJAna evaM purAlipi vijJAna meM bhUmikA, arhat vacana 6.2, 1994, 97-101 8. Jain, L.C., The Labdhisara of Nenicandra Siddhantachakravarti, For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 USTCGI 90 cm empresa o anum . . Focal plat 211C4HHISI Indian National Sience Academy Project, New Delhi, 1984-1987. (4 vols.). Volume I has recently been published at Katni. " ", The Tao of Jaina Sciences (With Ku. Prabha Jain), Delhi, 1992. " " The Jaina Schools of Mathematical Sciences, Arhat Vacana, 4 (2-3), 1992, 95-101 " " System Theory in Jaina School of Mathematics, I.J.H.S., I-14.1, 1979, 29-63; II-(With Ku Meena Jain) I.J.H.S., 24.3, 1989, 163-180 9.. Jain, L.C., Divergent Sequences Locating Transfinite 'Sets in Trilokasara, I.J.H.S., 12.1, 1977, 57-75. >>>>>>, On Certain Mathematical Topics of the Dhavala Texts, I.J.H.S., 11.2, 1976, 85-111. 10. Suppes, P.,Axiomatic Set Theory, Princeton, 1961. Halmos, P.R., Naive Set Theory, Princeton, 1963. Wider, R.L., Introduction to Foundations of Mathematics, Tokyo, 1952. Hausdorff, F., Set Theory, New York, 1962, 11. Eac LICI, q. 3. . 30. 311 87 arat Jain, L.C., Set Theory in Jaina School of Mathematics, I.J.H.S. 8.1, 1973, 1-27. << On the Jaina School of Mathematics, Chhote Lal Smriti Gran tha, Calcutta, 1967, 226-292. 12. dhavalAdi TIkAe~ isa sAmagrI se sthAna-sthAna para bharI par3I haiN| inase kitanA lAbha ho sakegA, isa sambandha meM nimnalikhita dRSTavya haiMHaar, D.T., Elements of Hamiltonian Mechanics, Oxford, 1971. Lyusternik, L.A., The ShortestLines; Variational Problems, Mos cow, 1976. 13. Jain, L.C., The Jaina Ulterior Motive of Mathematical Philosophy, Astha aura Cintana, Section on Jaina Pracya Vidyaem, (31Rt sit CTYOUT 371974-67 PPI), Delhi, 1987, 48-59 For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 paM. phUlacandra zAstrI vyAra nAlA Jain, L.C., On-Akaytical treatment Transfinite Numbers in Dhavala, Chainsukhdas Nyaya tirth Smriti Grantha, Jaipur, 1976, pp. 173-188. 14. dhavalA TIkA samanvita : SaTakhaNDAgama, pu. 3, saM.DA. hIrAlAla jaina amarAvatI, 1941, pR. 15 aadi| lakSmI candra jaina, gompTasAra granthoM kI gaNitAtmaka praNAlI, (pariziSTa), gommaTasAra karmakANDa, bhAga 2, ai. A. upAdhye, ke. zAstrI, dillI, 1981, pR. 1397-1436. 15. vahI, pR. 6, sAtha hI dekhiye lakSmIcandra jaina, jainAcAryoM dvArA karma siddhAnta ke gaNita kA vikAsa, AcArya dharmasAgara abhinandana grantha, kalakattA, 1982, pR. 663-672. manoharavarNI, sahajAnanda "saptabhaMgI taraMgiNI pravacana", sadara meraTha, 1964 16. Haldane, J.B.S., The Syadvada System of Predication, Samkhya, The Ind. Jour. Statis., vol. 18, 1956, 195-200. Mahalanobis, P.C., The Foundations of Statistics, Dialectics, vol. 8, no. 2, 1954, 183-193. 17. bhArilla, hukumacaMda, kramabaddha paryAya, jayapura, 1980 Zlot, W.L., Some Comments on the Role of Axiom of Choice in the Development of Abstract Set Theory, Mathematics Magazine, 1959, 115-122. "", The Principle of Choice in Pre-Axiomatic Set Theory, Scripta Mathmatica, vol.XXV, no 2, 105-123, 1960. " " The Role of the Axiom of Choice in the Development of the Abstract Theory of Sets, Lib. of Congress, No. Mic 57-2764 (Doct. Thesis,) Columbia University, 1957. 18. getmA novA, a., tarkazAstra, mAsko, 1990 bAraliMge, su, tarkarekhA, jayapura, 1972 mizra, ra, Adhunika tarkazAstra, jayapura, 1976, jaina nyAya, kai. zAstrI bhAga 1, vArANasI, 1966 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA zAstrI, kai, jaina nyAya, bhAga 2, vArANasI, 1989 muni nathamala AcArya, jaina nyAya kA vikAsa, jayapura, 1977 Hughes, G.E.; Lindey, D.G., The elements of formal Logic, Bombay, 1966. 19. manohara varNI "sahajAnanda", samayasAra, saptadazAMgI TIkA, meraTha, 1977 "" : pravacanasAra, saptadazAMgI TIkA, meraTha, 1979 20. bAraliMge, su, bhAratIya tarkazAstra kI rUparekhA, jayapura, 1976 21. jaina, lakSmIcandra prastAvanA, gaNitasAra-saMgraha, pR. 1-34, zolApura, 1963. "", tiloyapaNNattI kA gaNita, prastAvanA jambUdIpapaNNattI-saMgaho, pR.1-109, zolApura 1958. "", lokottara gaNita vijJAna ke zodha patha, bhikSu smRti graMtha, kalakattA, 1961, pR. 222-231. Jain, L.C., Principle of Relativity in Jaina School of Mathematics, Tulsi Prajna, JVB, Ladnun, 1976. 22. Tarasov, L., The World is Built on Probability : Moscow, 1988. Price, W.C. and Chissick, s.s., The uncertainty Principle and Foundations of Ouantum Mechanics. Landon, 1977. Harman, P.M., Metaphysics and Natural Philosophy, Sussex, 1982. 23. Bethe, H.A., From a Life of Physics, Singapore, 1989. Gupta R.C. pAI (II) kA jaina mAna aura videzoM se usakA pracAra. arhata vacana, 117-120. " " An Ancient Approximate Rule for the Area of a polygon, Ganita Bharati, 12.3-4, 1990, 108-112. "" Introduction on Jaina Mathematics, viii-xvi, Ganita Bharati, 12, 1990. Takao Hayashi, Mahavira's Formulas for a Conch like plane figure, Ganita Bharati, 14. 1-4 (1994) 1-10 Takao Hayashi, etal, Indian Values for II Derived from Aryabhata For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA Value, Historia Scientiorum, No. 37 (1989). 1-15. Gupta, R.C., Rectification of Ellipse from Mahavira to Ramanujan, Ganita Bharati, 15. 1-4 (1993), 14-40 24. trilokasAra, A. vizuddhamatI (TIkAkartrI) zrI mahAvIrajI, 1976 tiloyapaNNattI, A. vizuddhamatI (TIkAkartrI), bhAga 1, 2, 3, 1984-1986-1988, lakhanaU 25. A. jJAnamatI, jaina jyotirloka, hastinApura, 1973 hastinApura meM nirmita "jambUdvIpa" kA mADela unakI preraNA se nirmita huA thA jisameM yAMtrikoM ne "tiloyapaNNatti kA gaNita" se jAnakArI prApta kI thI / dekhiye ni. 21 (2). 26. dekhiye ni. 15, sAtha hI dekhiye 27. 27 Jain, L.C.[ Perspectives of System Theoretic Technique in Jaina School of Mathematics between 1400-1800 A.D., Jain Journal, Calcutta, 13.2 (1978), 49-66 Jain, L.C. & Jain, A., Mathematical Contents of Certain Digambara Jaina Texts, Arhat Vacana, 6.2 (1994), 19-24 jaina, lakSmIcandra, AgamoM meM gaNitIya sAmagrI tathA usakA mUlyAMkana, tulasIprajJA, khaNDa 6, aMka 9, 1980, 35-69 S.S. Lishk, Jaina Astronomy, Delhi, 1987 Jain, L.C., On certain Physical Theories in Jaina Astronomy, The Jaina Antiquary, 29.1-2, 1976, 118-123 "", Exact Sciences from Jaina Sources, vol. 2, Astronomy and Cosmology, Jaipur, 1983 jaina, lakSmI candra, tiloyapaNNattI aura usakA gaNita, prastAvanA ti.pa. bhAga 1-3, A. vizuddhamatI, lakhanaU, 1984-86-88. " " ", AcArya, nemicandra siddhAntacakravartI kI khagola vidyA evaM gaNita sambandhI mAnyatAe~-Adhunika saMdarbha meM, arhat vacana, vol. 1, 1988, pR. 75-90. jaina, lakSmI candra, AcArya zrI kundakundakAlIna dakSiNa bhAratIya digambara jaina gaNita evaM jyotiSa, iNDiyana jarnala oNpha methAmeTiksa ejukezana, 11.4, For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 1992, dillI , 173-180. Jain, C.K., The Jaina Geography, The Digamabra Jaina Jambud vipa and the Modern Context, Arhat Vacana, 13.4, 1989, 19-20. 28. jaina, lakSmIcandra, prastAvanA, gaNitAnuyoga (saM. kanhaiyAlAla 'kamala), aha madAbAda, 1986, pR. 9-76. 29. dekhiye ni. 21, 27. Jain, L.C., Aryabhata-I and Yativrsabha, A Study in Kalpa and Meru; I.J.H.S. 12.2, 1977, 135-149. 30. Das, S.R., The Jaina Calendar, Jaina Antiquary, 3.2, 1951. . Lishk, S.S., Jaina Astronomy, Delhi, 1987. . sUryaprajJapti, anu. amolaka RSi, sikandarAbAda, 1920. caMdraprajJapti sUtra, anu. " yet yet me ", 1920 . sUryaprajJapti, malayagiri TIkA, ha.li. 619; caMdraprajJapti, malayagiri TIkA, ha.li. 113, AtmArAma jaina bhaMDAra, ambaalaa| 31. Jain, L.C., Kinematics of the Sun and the Moon in Tiloyapannatti, Tulsi Prajna 1.1., Feb. 1975, 60-67 <<<<>> The Kinematic motion of of Astral Real and Counter Bodies in Trilokasara, I.J.H.S., Calcutta, 11.1, 1975, 58-74. "", On probable Spiro-elliptie Motion of the Sum Implicit in the Tiloyaponnatti, I.J.H.S., 13.1, 1978, 42-49 32. Sikdar, J.C., Concept of Matter in Jaina Philosophy, Varanasi, 1987. 33. .ni. 8 dekhiye / sAtha hI, Jain, L.C., Mathematical Foundations of Karma : Quantum system theory, J.V.B., Anusandhana Patrika, Ladnun, 1973, 1-19 (Oct. Dec.) Jain, L.C., The Jaina Theory of Ultimate Particles, in jaina darzana evaM saMskRti (Adhunika saMdarbha meM), Indore University, 1976, 43-45. For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM.phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 29 Jain, L.C., On Contribution of Jainology to Indian Karma Struc tures, Tulsi Prajna, 7.56, 1981, 1-11. 34. gommaTasAra jIvakAMDa, saM. A. upAdhye evaM kai zAstrI, bhAga 1-2, 1978-1979, dillii| 35. dekhiye ni. 32, pR. 202-220 .. 36. dekhiye, ni. 34, sAtha hI gommaTarasAra-maMda prabodhinI, jIvatattva-pradIpikA evaM samyak jJAnacaMdrikA TIkA sahita, jI.ela jaina evaM esa.ela.jaina dvArA saMpAdita, kalakattA, 1919, ke arthasaMdRSTi adhikAra jiivkaanndd| 37. labdhisAra/kSapaNAsAra garbhita, saM. phUlacaMdra siddhAntazAstrI, agAsa, 1980 / __ kalakattA se bhI 1919 meM yahI graMtha prakAzita huA, jisameM artha saMdRSTi adhikAra bhI diyA gayA hai| 38. dekhiye ni. 36 evaM ni. 37 39. dekhiye labdhisAra, iMDiyana nezanala sAiMsa akAdamI projekTa, ela.sI.jaina, . 1984-87, jo Adhunika saMdRSTiyoM meM aMgrejI meM taiyAra kI gayI hai| 40. vhii| 41. bhaTanAgara, rA, jaina Ayurveda sAhitya, jaina vidyA kA- eka mUlyAMkana, sAMskRtika ___ avadAna meM saM. rA.ca. dvivedI evaM pre. su. jaina, dillI, 1976, pR. 66-75. aitihAsika Adi evaM vijJAna viSayaka sUcanA ke lie dekhiye, 42. jaina, eca.sI., jaina Ayurveda kA aitihAsika pakSa, arhat vacana, 5.4, 1993, 253-259. jaina, rA.ku, jaina dharma aura Ayurveda, vahI, 5.2, 1993,93-96. uparyukta meM mukhyata: dharma kA AdhAra liyA gayA hai| agaracaMda nAhaTA evaM nemicaMdra zAstrI ke Ayurveda saMbaMdhI lekh, jaina siddhAnta bhAskara, ArA 43. gaNitasArasaMgraha, mahAvIrAcArya, a.saM. lakSmIcaMdra jaina, zolApura, 1963 44. jaina kalA ke vizada varNana hetu dekhiye. Smith, V., Jaina Stupa and other Antiquities from Mathura, Allahabad, 1901. For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA 45. Shah, U.P., Studies in Jaina Art, Benaras, 1955. "", Yaksha Workship in Early Jaina Litrature, J.O. Institute: III, 1953. 46. Sankalia, H.D., Jaina Temples from Devagadh fort, J.I.S.O.A., - IX, 1941. Khandgiri-Udayagiri Caves, (T.N.Ramchandran and C.L.Jain, Calcutta, 1951.) 47. Bhattacharya, B.C., Jaina Iconography, Lahore 1930. Jaiswal, K.P., Jaina Images of the Mauryan period, G.J.B.O.R.S. XXIII, 1937. Coomarswamy, A.K., Catalogue of Jaina Paintings and Manuscripts, Boston, 1920. 48. Motichandra, Jaina, Miniature Paintings from Western India, Ahmedabad, 1949. Brown, W.N., Descriptive and Illustrated Catalogue of Miniature Paintings of the Jaina Kalpasutra as executed in the Early Western Indian Style, Washington, 1934. noTa : uparyukta ke sivAya, nimnalikhita bhI kakSa viSayaka navIna sAmagrI dRSTavya Singh, H.H., Jaina Temples of Western India, Varanasi, 1982. Homage to Shravana Belgola, Marg Pub., Saryu Doshi ed. Bombay 1981. The Iconic and the Narrative in Jaina Paintings, Ibid, Bombay, vol XXXVI, No. 3 Masterpieces of Jaina Painting, Ibid., Bombay, 1985. Sivaramamurti, C., Panorama of Jaina Art, South India, New Delhi, 1983. Ghosh. A., Jaina Art and Arohitecture, Vol 1, 2, 3, New Delhi, 1974, 1975, 1975. For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 paM.phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA . Kumar, Ravi, The Jain Cosmology, Basel, 1981 abhinavAvadhi meM 1988 se lekara 1994 taka jaina purAtattva evaM kalA sambandhI navInatama lekha arhat vacana, iMdaura meM upalabdha haiN| 49. jaina, abhaya prakAza, jaina granthoM meM pratipAditavINA, arhatvacana, 5.4, 1993, 247-252 Jain, A.P., Raga and their Time, Ibid, 4 (2,3), 1992, 111-114 . "", The Emergence of Drone in Indian Music as Depicted in Jaina Sources, Ibid., 4.1, 1992,39-44 Transitive Elements of Music in Jaina Work, 3.4, 1991, 13-16. Bajpai, K.D., Contribution of Jainism to Indian Art, Ibid, 3.3, 1991, 17-22. AyAgapaTTa, thUha, toraNa, kuMbha, mANDavikA, zIladevI, grAmadevI, pratimA, sarvetobhadrikA, puSkariNI, ArAma, vihAra, puNya zAlalohika kAraka, sarasvatI, vedikA, toraNadvAra, padmAsana, kAyotsargamudrA, sthira evaM gatizIla citraka Adi, / sauMdarya osiyA, raNakapura, gayArasapura, kumbhariyA, AbU vaDanagara, zravaNabelagola, mUDabidrI Adi meM draSTavya / zIla prdrshn| upayogitA dRSTi / sauMdarya kalA bhii| khajurAhoM kI zikhara zailI, mahAmaNDapa, aMtarAla, garbhagRha, garuDa para jaina devI, apsarA, Adi meM advitIya vijJAna / 50. dhavalA TIkA samanvita SaTkhaMDAgama, pustaka 13, saM. hIrAlAla jaina, bhelasA, 1955. bra. sumanazAstrI, jaina darzana, adhyAtma/vijJAna, arhat vacana 4.2-3, 1992,25-28 manovijJAna, Itelsona, ta.pa. ityAdi, mAsko, 1986, 1990. Makarov, I.M., ed., Cybernetics of LivingMatter, Moscow, 1987. Alkunson. R.L., etal., Psychology, New York, 1987. 51. vahI, sAtha hI . rAmasenAcArya praNIta, tattvAnuzAsana, dillI, 1963 . Eliade, Mircea, Yoga-Immortality and Freedom, New York, 1958. yogabindu (haribhadra)-saTIka, jaina dha.pra.sa., bhAvanagara, 1911 / yogadRSTisamuccaya, vahI, de.lA. bambaI, 1993 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA yogaviMzikA, vahI, pAtaMjala yogasUtra saTIka, A.graM. bhAvaganagara, 1922 paramAtma prakAza, DA. upAdhye saM.aM, agAsa, 1960 . samAdhi taMtra, pUjyapAda, a. paramAnanda, sarasAvA, 1939 jJAnArNava - zubhacaMdra : hiMdI anu, bambaI, 1907 . kuMdakuMdAcArya - kuMdakuMda bhAratI, saM. pannAlAla sA., phalTana, 1970. 52. vibhinna yoga praNAliyoM ke lie dekhiye nalinI zuklA, "pAtaJjala-yoga-sUtra" kA vivecanAtmaka evaM tulanAtmaka adhyayana (zodha prabaMdha), kAnapura, vi. 2031. Iyenger, B.K.S., Light on Pranayama, London, 1979 . Mishra, R.S., Fundamentals of yoga, New York, 1959 Woodroff, Sir John, The Serpent Power, Madras, 1986. Sen Sharma, D.B., Studies in Tantra Yoga, Karnal, 1985 Briggs, G.W., Gorkhnath and the Kanphata Yogis, Delhi, 1989. Sahear, P.J., Zen-Yoga, A creative Psycho therapy to Self Intigration, Delhi, 1976. Evans-Wentz. W.Y., Tibetan Yoga and secret Docrines, Oxford, . 1977. Swami Sivananda, Kundalini Yoga, Sivanand nagar, 1986. Swami Vishnu Tirtha, Devatma Shakti, Bombay, 1962. svataMtrAnanda nAtha, zrImAtRkAcakra-viveka, datiyA, 1977 buddharAja bhikSu, AnA pAna satI, dillI, 1983 yuvAcArya mahAprajJa, jaina yoga, curu, 1988 jaina yoga vizeSAMka, tulasI prajJA, jai.vi.bhA. lADanUM, 7.11-12, 1982 ityAdi aneka yoga sambandhI graMtha draSTavya haiN| 53. Smelser, N., Sociology : Prentice Hall, 1980 The Basic Writings of Sigmund Fieud, trem, ed., Brill, A.A., New York, 1938. For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 paM. phUlacandra zAstrI vyAkhyAnamAlA Sheldon, J. Korchin, Modern Climical Psychology, Delhi, 1986. zrIvAstava, ha. Adi, samAja manovijJAna, lakhanaU, 1978 rAhulasAMskRtAyana, darzanadigdarzana, ilAhAbAda, 1990 phUlacaMndra siddhAntazAstrI, jainatattva-mImAMsA, vArANasI 1979 lAibanitsa, cid bindu vidyA, lakhanaU, 1967 (azi. zarmA) kANTa, i, zuddha buddhi-mImAMsA, lakhanaU, 1965 (a.bho.nA. zarmA) baranArDa bosA~ke, tarkazAstra athavA jJAna kI AkArikA, caNDIgar3ha, 1974 bhadra rAmayogIndra, haThayoga pradIpikA, bambaI, 1962 dhyAnazataka, harisUri vRtti sahita, dillI, 1976 . manoharavarNI sahajAnanda, adhyAtma-sahasrI pravacana, meraTha, 1971, bhA. 1,2,3. . vUz2ale, e.DI, jJAnamImAMsA paricaya, (anu. go.bhaTTa), paTanA, 1971 54. guptA, ma, jagadIzacandra bosa, bambaI, 1964 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only