Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata jaina mahAmaMDala kA 1866 se 1647 taka kA saMkSipta itihAsa racayitA tathA saMgraha-karttA ajita prasAda, ema0 e0, ela-ela bI0 ajita Azrama, lakhanaU bhArata jaina mahAmaMDala, vardhA san 1647 mUlya 1)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata jaina mahAmaNDala kA saMkSipta itihAsa 1866-1646 lekhaka tathA saMgraha kartA ajitaprasAda, ema. e., ela. ela. bI. aiDavokeTa hAI korTa pUrva jaja hAI korTa vIkAnera sampAdaka jaina gajeMTa (aMgrejI ) saMyojaka seMTrala jaina pabaliziMga hAusa ajitA bhArata jaina mahAma vIra sam caturtha saMskaraNa 1000 | san 1647 [ mUlya 1)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraka bI0 ela0 vAraznI, vAraznI presa, kaTarA - ilAhAbAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANEONENERAPESE zrI0 jaina dharmabhUSaNa brahmacArI zItala prasAda kalakattA adhivezana 1617 ke sabhAdhyakSa VEDEO MMEOS ma
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma bhUSaNa, jaina dharma divAkara advitIya dharma pracAraka, samAjoddhAraka anyakartA, upadezaka, patra-sampAdaka saptama pratimAghArI, athaka parizramI zAnta pariNAmI, parIsaha-jayI / kalakattA adhivezana 1917 ke sabhAdhyakSa svargIya brahmacArI zItala prasAda caraNa kamala savinaya samarpita
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata jaina mahAmaNDala san 1885 meM iDiyana naizanala kAMgresa kI sthApanA huii| usI samaya se bhArata meM rASTrIya aura sAmAjika cetanA kI jAgati kA prArambha huaa| usI jamAne meM sara saiyada ahamada khA~ ne alIgar3ha kAlija kI nIMva DAlI / svAmI dayAnanda sarasvatI ne Arya samAja saMyojita kiyA / ___ dasa barasa pIche 1865 meM murAdAbAda nivAsI paM0 cunnIlAla aura munzI mukundalAla ne, bAbU sUrajabhAna vakIla devavanda, zrI banArasIdAsa, ema0 e0 heDa mAsTa ralazkara kAlija gvAliyara, aura kucha anya vidvAnoM ke sahayoga se, svargIya seTha lakSmaNadAsa jI sI0 AI0 I0 ke saMrakSaNa meM digambara jaina mahAsabhA kI sthApanA mathurA meM kii| mahAsabhA kA vArSika adhivezana barasoM taka mathurA meM seTha lakSmaNadAsajI ke sabhApatitva meM hotA rahA; aura usakA daphtara bhI vahA~ hI rahA / cAra pAMca barasa bAda, kucha saMkucita vicAra ke loga, svArtha se prerita hokara, zrAvazyakIya jAti sudhAra aura dharmapracAra ke prastAvoM meM vighnabAdhA DAlane lage / mahAsabhA ke nAma ke sAtha digambara zabda jur3A hone se sAmpradAyikatA to spaSTataH thI hI / ataH mahAsabhA ke pA~caveM adhivezana meM, jo 1866 meM huA, kucha udAra-citta tathA dUra-darzI yuvakoM ne Jain Youngmen's Association of India nAmaka saMsthA kA nirmANa kiyA / zvetAmbara kopharensa kI sthApanA usake pIche
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) usake uddezya nimnalikhita the( ka ) jaina mAtra meM pArasparika ekatA aura sahayoga kI vRddhi krnaa| ( kha ) jaina jAti meM sAmAjika sudhAra kA pracAra, jaina siddhAnta kA zAna tathA dharmAcaraNa kI pravRtti jAgRta karanA / (ga) aMgrejI zikSA ke sAtha-sAtha dhArmika anyoM ke adhyayana va manana kI uttejnaa| [pa prabhAvazAlI sajjanoM kI sahAyatA se jaina yuvakoM ko vyApAra meM lgaanaa| prathama adhivezana rAyabahAdura sulatAnasiMha, raIsa dillI, aisosiezana ke prathama adhyakSa the zrIyuta bAbulAla vakIla murAdAbAda, sulatAnasiMha vakIla meraTha prathama maMtrI the / zvetAmbara aura digambara aAmnAya ke jaina, sadasya zreNI meM the / prakAzita vaktavya meM spaSTataH yaha ghoSita kara diyA gayA thA ki jAti yA AmnAya kA medabhAva gauNa karake jaina mAtra meM pArasparika sambandha kA pracAra karanA aisosiezana kA uddezya hai| sadasya saMkhyA zIghra hI eka sau ke karIba ho gaI thii| dUsarA adhivezana aisosiyezana kA dUsarA adhivezana 3 disambara 1866 ko meraTha meM rAyasAhaba phUlacandarAya ekjekyuTiva iMjIniyara ke sabhApatitva meM huA / jaina anAthAlaya kI sthApanA kA prastAva sthira kiyA gayA / anAthAlaya meraTha meM jaldI hI khola diyA gyaa| isakA zreya adhikatara zrIyuta sulatAnasiMhajI vakIla ko thaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ pihitty CO ********@ | 5+ vim mgi mmm rAya sAhaba phUla canda rAya, bo0 e0, sI0 I0 meraTha adhivezana 1866 ke sabhAdhyakSa fifil ******************** obtt ******** immGCCCCCC, TCCE@
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA adhivezana akTUbara 1600 meM tIsarA adhivezana mathurA meM seTha dvArikAdAsajI ke sabhApatitva meM huzrA / nIce likhe kArya karane kA nizcaya kiyA gayA / (1) pratyeka jaina ko sadasyatA kA adhikAra hai| cAhe vaha aMgrejI bhASA jAnatA ho yA nhiiN| (2) aisosiyezana ke mukhapatra rUpa, hindI jainagaz2aTa kA kroDapatra aMgrejI meM prakAzita ho| (3) kAma karane kI icchA rakhanevAle zikSita jainiyoM kI sUcI banAI jaave| (4) jainadharma ke mukhya siddhAnta aura mAnyatA spaSTa sarala bhASA meM pustakAkAra prakAzita kiye jaaveN| (5) samasta jIva dayApracAraka aura madya-niSedhaka saMsthAoM se sahayoga aura patra-vyavahAra kiyA jAve / (6) bhAratIya sarakAra ko likhA bAya ki samasta gaNanA-pradhAna saMgraha-pustakoM meM jainiyoM ke liye alaga staMbha banAyA jAya / / Upara likhe prastAvoM para kAma hone lagA / sadasya saMkhyA 250 ho gaI / kucha parijana-dehAvasAna ke kAraNa zrIyuta sulatAnasiMhajI ko aura vakAlata kA kAma bar3ha jAne se bAbUlAla jI ko, avakAza lenA par3A / mAsTara cetanadAsajI ne maMtritva kA bhAra svIkAra kiyaa| jaina itihAsa sosAiTI kA sthApanA ho gii| usake mantrI zrIyuta banArasI dAsa M. A. heDamAsTara lazkara kaoNleja gvAliyara ne jaina dharma kI prAcInatA ke pramANa dekara eka nibandha pustakAkAra prakAzita kiyaa| cauthA adhivezana akTUbara 1902 meM cauthA adhivezana phira mathurA meM seTha dvArikAdAsajI, suputra rAjA lakSmaNadAsa jI, ke sabhApatitva meM sampanna
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA / kalakattA nivAsI paM0 baladevadAsajI ne maMgalAcaraNa kiyaa| isa adhivezana meM pArA se sacce dAnavIra, samAjasevaka, dharmapracAraka bAbU devakumArajI, kAnapura se bAbU navalakizora vakIla, gvAliyara se zrIyuta banArasIdAsa nI, lakhanaU se zrI sItalaprasAdabI (brahmacArI), gokulacandarAya vakIla tathA bAbU devIprasAda (mere pitAjI) padhAre the| nimna prAntIya zAkhAoM kI sthApanA huI aura unake mantrI niyukta hue| paMjAba-harizcandra jI Taiksa suparinTenDenTa, lAhaura baMgAla- jainendra kizora jI, pArA yU. pI.-candUlAla vakIla, sahAranapura madarAsa-e. duraisvAmI rAjapUtAnA-mAMgIlAlajI, nasIrAbAda sI. pI-hukumacandajI, chapArA bambaI-zrIyuta anapA yAvappA caugule, vakIla belagA~va bAba devIprasAda jI ne prativarSa aise jaina vidyArthI ko svarNapadaka "manabhAvatI devI" ( merI mAtezvarI ) ke nAma se pradAna karane ko kahA jo saMskRta bhASA ke sAtha maiTrIkulezana parIkSA meM sarvocca nambaroM se uttIrNa ho / yaha svarNapadaka kaI varSa taka diyA gyaa| phira padaka dene kI pravRtti hI banda ho gii| isI adhivezana meM jainanayuvaka svargIya zrIyuta baccUlAlajI ilAhAbAda nivAsI ke smAraka rUpa aisA hI svarNapadaka, aisI hI zarta se diye jAne kA prastAva sarvasammati se svIkRta huA, aura usake liye 250 kA ciTThA ho gayA / yaha padaka bhI kucha varSa taka hI diyA gayA / "vidhavA sahAyaka koSa" kI sthApanA bhI isI avasara para huii| zrIyuta bAbU devakumAra, kiroDIcanda, jainendra kizorajI ke prayatna se zrArA meM jaina siddhAnta bhavana aura banArasa meM syAdvAda mahAvidyAlaya kAyama hue|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (*) pA~cavA~ adhivezana pA~cavA~ adhivezana dillI nivAsI sulatAnasiMhajI ke sabhApatitva meM disambara 1903 meM bar3e samAroha ke sAtha hisAra meM sampanna huA / isakI AyojanA svargIya bAbU niyAmatasiMha ne kI thI / pravezadvAra para moTe akSaroM se likhA huA thA 1 nakkArA dharma kA bajatA hai, zrae jisakA bhI cAhe / sadAkata jainamata kI zrAjamAe jisakA jI cAhe // Arya samAjI bhAiyoM se khule dila se sammAna - pUrvaka praznottara hote rahe / ciraMjIlAlajI ne anAthAlaya kI Arthika sahAyatArtha hRdaya-sparzI apIla kii| jisakA samucita prabhAva sabhA para par3A aura anAthAlaya jo aisosiyezana ne meraTha meM kAyama kiyA thA hisAra meM zrA gyaa| aba vahI anAthAlaya dillI meM saphalatApUrvaka apane nijI bhavana meM kAma kara rahA hai / zvetAmbara kAnpharensa ne sahayoga kA bacana diyA ! vivAha Adi sAmAjika tathA dhArmika utsavoM para sAdagI aura mitavyayatA se kAma lene ke prastAva kie gae / sana 1904 se "jainaganaTa" aMgrejI meM jagamandara lAla jainI ke sampAdakatva meM svatantra rUpa se nikalane lagA / agasta 1908 se janavarI 1606 taka zrI0 e0 bI0 laTThe ne madarAsa se sampAdana kiyA / pharavarI san 1906 se 1610 taka zrI sulatAnasiMha vakIla meraTha usake sampAdaka rahe / janavarI 1611 se mArca 1612 taka phira zrI je0 ela0 jainI sampAdana karane lage / unake laMdana cale jAne para 1612 se 1618 taka maiM sampAdaka rahA / 1616 meM vakAlata kA vyavasAya chor3a kara maiM lakhanaU se banArasa calA gyaa| jainagajeTa ko zrIyuta mallinAtha madarAsa nivAsI ko sauMpa diyA / maiM 1634 meM phira lakhanaU vApasa huA; aura jainagajeTa ko zrI mallinAtha se vApasa le liyA / 1634 se barAbara aba taka anitAzrama lakhanaU se prakAzita ho rahA hai / .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA adhivezana chaThA adhivezana digambara mahAsabhA adhivezana ke sAtha-sAtha ambAlA sadara meM huA / aisA mahatvapUrNa aura zAnadAra jalsA pichale kaI varSoM meM nahIM huA thaa| kitanI hI bhajana maMDalI AI thii| unameM sarvottama pArTI hisAra ke bAbU niyAmatasiMha kI thii| darzakoM kA samUha dina dina bar3hate-bar3hate 2000 ho gayA thaa| 26 disambara 1904 se aisosiyezana kA kAma prArambha huA / sabhA kA kArya calAne kI sevA mere supurda kI gaI / maiMne maukhika bhASaNa meM yaha dikhalAne kA prayatna kiyA, ki aisosiyezana aura mahAsabhA ke uddezya meM vizeSa antara nahIM hai| kintu aisosiyezana kA kArya-kSetra vyApaka hai, mahAsabhA kA saMkucita / mahAsabhA sAmpradAyika gine cune logoM kI maMDalI hai| aisosiyezana kA dvAra jainamAtra ke liye khulA hai / usakA abhISTa hai ki jaina dharma kA pracAra bhAratavarSa bhara meM, balki samasta saMsAra meM kiyA pAve / samaya kI AvazyakatA hai ki saMskRta ke sAtha-sAtha a~grejI vidyA kA bhI abhyAsa kiyA jAya / kevala saMskRtajJa paMDitoM meM dhAmika udAratA, sahiSNutA paryApta mAtrA meM nahIM hotI, aura na yaha yogyatA hotI hai ki jaina siddhAnta kA marma spaSTa zabdoM meM janatA ko samajhA ske| prophesara jiyArAma gavarnameMTa kAlija lAhaura ne prabhAvazAlI vyAkhyAna meM sAmpradAyikatA kI gauNatA darzAte hue kahA ki zvetAmbara, digambara, sthAnakavAsI Adi jainamAtra ko vIra bhagavAna kathita siddhAntoM kA diganta pracAra karanA cAhiye, aura ajainoM ke prahAroM se jina dharma kI rakSA karanI cAhiye, jo Aye dina samAcAra patroM, aitihAsika pustakoM, sAhityika lekhoM dvArA hote rahate haiM / aise AghAtoM kA mukhya kAraNa prazAnotpanna dveSa aura pakSapAta hai / isa prastAva kA samarthana ambAlA nivAsI zrIyuta gopIcaMdajI pratinidhi svetAmbarIya sampradAya ne kiyaa| isa sambandha meM vividha vyAkhyAnoM se UpApoha kiyA pAkara pustakAkAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya prakAzanArtha kameTo kI sthApanA kara dI gii| zrI jagataprasAda ema0 e0, sI0 zrAI0 I0 ne mantrI pada svIkAra kiyaa| "manabhAvatI" padaka UderAmajI ko diyA gayA, jo paMjAba yunivarsiTI kI enTresa parIkSA meM saMskRta bhASA ke sAtha prathama zreNI meM uttIrNa hue the| "baccUlAla" padaka ajamera ke motIlAla sarAvagI ko pradAna huaa| vaha alAhAbAda yunivarsiTI kI enTresa parIkSA meM saMskRta bhASA ke sAtha prathama zreNI meM uttIrNa hue ye| 10) mathurA vidyAlaya ke chAtra makkhanalAla ko puraskAra rUpa diye gye| zrI makkhanalAla jI aba murenA siddhAMta vidyAlaya ke adhyakSa haiN| nandakizorajI ko bI0 e0 parIkSA meM saMskRta meM U~ce nambaroM se uttIrNa hone ke upalakSya meM eka vizeSa padaka diye jAne kI ghoSaNA kI gii| zrIyut nandakizora jI DipTI kalekTarI kI ucca zreNI se peMzana lekara aba nahaTaura jilA vijanaura meM rahate haiN| ullekhanIya prastAoM meM na0 5. isa prakAra thAdigambara zvetAmbara samAja meM pArasparika sAmAjika vyavahAra, rAjanaitika kAryoM meM sahayoga honA Avazyaka hai| aura ahiMsA, aparigraha, satya, syAdvAda, karma siddhAnta Adi nirvivAda sarvamAnya viSayoM para siddhAnta kAprakAzana honA vAMchanIya hai| sAtavA~ adhivezana sAtavA~ jalsA bhI mahAsabhA ke jalse ke sAtha-sAtha sahAranapura meM disambara 1905 meM sampanna huaa| isa adhivezana ke adhyakSa the dAnavIra seTha mANikacaMda je0 pI0 sUrata-bambaI vaale| apanI zAna aura mahatva meM yaha adhivezana ambAle vAle gata varSa ke jalse se bahuta bar3hA-car3hA thaa|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) lAlA khUbacanda raIsa sahAranapura ne mahAsabhA aura aisoliyezana ko isa avasara para nimantrita kiyA thA / aura mehamAnoM ke zrAdarasatkAra, suvidhA, bhojana kA samucita prabandha kiyA thaa| hisAra se jaina anAthAlaya, mathurA se mahAvidyAlaya bhI zrAyA thA / isatakavAla zAnadAra thA, relave pleTaphArma para hI abhinandana patra par3he gaye, aura rezama para chupe hue unako bheTa kiye gaye / plaiTaphArma para lAla pharza bichA thA, hAthiyoM para sabhApati kA julUsa zahara meM se nikalA, ghor3e, ratha, phiTana, gAr3iyA~, aura a~grejI baiMDa bAjA zreNIbaddha sAtha meM thA / sabhApati ke nivAsa ke liye jaina bAga meM prabandha kiyA gayA thA / isa avasara para jainabhUSaNa rAyasAheba phUlacaMda rAya iMjiniyara ne do barasa taka 100) mAsika chAtravRtti jaina yuvaka ko dene kI ghoSaNA kI, jo jApAna jAkara audyogika zikSA grahaNa kare / kheda ke sAtha likhanA par3atA hai ki kisI bhI jaina yuvaka ne isa ghoSaNA se lAbha nahIM liyA / rAya sAheba phUlacaMdajI kI chAtravRtti ghoSaNA kI sarAhanA karake jaina samAja ne samudra yAtrA kA mArga khola diyA / strI zikSA pracArArthaM mahilA samAja ne udAratayA dAna diyA / puruSoM ne strI sabhA meM, aura mahilAoM ne puruSa samAja meM vyAkhyAna diye / nemIdAsajI vakIla sahAranapura ne 1000) pA~ca kanyAoM ke vivAhArtha pradAna kiye / 40 mahAzayoM ne chAtravRtti dene kI ghoSaNA kI / garIba jaina - padaka aura karane kI ghoSaNA kI syAdvAd mahAvidyAlaya bAbU devakumArajI ne eka chAtravRtti pradAna thI jo aise jaina yuvaka ko dI jAyagI jo banArasa meM rahakara kAlija meM adhyayana kare / usa samaya eka bhI aisA vidyArthI na milA / aba kitane hI vidyArthI syAdvAda vidyAlaya meM rahakara kAlina aura hindU yunivarsiTI meM adhyayana karanA cAhate haiM, kintu vidyAlaya ke prabandhakartA unako vidyAlaya meM nahIM rakhanA cAhate /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha hIrAcanda nemacanda zolApura ne batalAyA thA ki anya dharmanuyAiyoM kI apekSA jela meM jainiyoM kI saMkhyA saba se kama hai pratizata IsAI *25 musalamAna *16, hindU .1 pArasI *05, jaina *0141 saMyukta prAnta ke pratiSThita agragaNya mahAzayoM se atirikta, e. bI. lahe mantrI jaina mahArASTra sabhA kolhApura se, seTha hIrAcanda nemacanda AnarerI majisTeTa zolApura se, ciraMjIlAla kI alavara se, zrIyuta jaina vaidya, mAlIlAla kAlasIlAla aura gulelAjI jayapura se, zrIyuta kIrticanda, sohanalAla aura kaI zvetAmbara jaina rAvalapiMDI se, zrIyuta jinezvara dAsa mAyala, sohanalAla jI dehalI se, pro0 jiyArAma lAhaura se, zrI mAnikacanda aiDavokeTa khaMDavA se, siMghaI nArAyaNadAsa jabalapura se, zrI zinbAmala aMbAlA se, zrI kizorImala jI gayA se, lAlA munzIrAma aura unake zvetAmbara mitra' hoziyArapura se, isa adhivezana meM sammilita hue the| sabhA meM pratidina tIna cAra hamAra kI upasthita hotI thii| eka vizeSa gaurava kI bAta jaina mahilA samAja ke liye yaha thI ki zrImatI maganabAI ( jaina mahilA rana) ne bharI sabhA meM 5-6 hajAra kI upasthiti meM strI-zikSA para bhASaNa diyaa| murAdAbAda nivAsI zrImatI gaMgAdevI ne unake vaktavya kA samarthana kiyA thaa| jaina mahilA ratna zrImato maganabAI ko mahAsabhA kI taraphasa se 50) kA svarNa padaka diye jAne kI ghoSaNA kI gii| ___ isa adhivezana ke ullekhanIya prastAva do the na04 bhAratIya yunIvasiTiyoM se Agraha karake saMskRta zikSA vibhAga meM jaina sAhitya aura jaina darzana ko ucita sthAna prApta karAyA jaay| naM05 bhAratIya jela vibhAga kI riporTa meM jaina jAti ke aparAdhiyoM ko bhinna stambha meM dikhAyA jAya /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 10 ) AThavA~ adhivezana AThavA~ adhivezana disambara 16.6 meM zrIyut rUpacanda jI raIsa sahAranapura ke sabhApatitva meM bhArata rAjadhAnI kalakattA nagara meM sampanna huaa| isa adhivezana meM sakhIcandajI DipTI supariTenDenTa pulIsa bhAgalapura jIvadayA pracAra mantrI nirvAcita kiye gae / taba se barAbara yaha jIva dayA vibhAga ke kArya kI nigarAnI kara rahe haiM / rAyabahAdura ko padavI aura kaisara hinda padaka prApta karake DipTI ispekTara jenarala ke ohade se peMzala lii| gata agasta meM inakA svargavAsa huaa| khaMDavA nivAsI mANikacanda vakIla aisosiyezana ke pradhAna mantrI nirvAcita hue / isa adhivezana meM karIba 400 pratiSThita sajjana bambaI, zolApura , kAnapura, lakhanaU, murAdAbAda, najIbAbAda, meraTha, ambAlA, bijanaura, dillI, amRtasara, sonIpata, khaMDavA, muzidAbAda, devabaMda, hisAra, ajamera, alAhAbAda, jayapura, sahAranapura, zrArA, bhAgalapura, zrAdi se padhAre the| ullekhanIya prastAva yaha the- . . 1. jaina jAti meM strI zikSA pracAra ke vAste nimna upAya kiye nAveM (1) sthAnIya kanyA zAlAoM kI sthApanA, (2) adhyApikAoM kI taiyArI, (3) parIkSA kameTI (4) pratyeka sadasya apanI patnI, bahana, beTI ko par3hAve, (5) pAritoSaka aura chAtravRtti, (6) paThanIya pustaka nirmANa, (7) praur3ha mahilAoM ko unake ghara para zikSA pradAna, (8) mahilA zAstra-sabhA, (6) mahilA kArIgarI ko pradarzinI,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 0 066 000000 0000 000 00 Bol100 00 . . . . 00 00 0 . +000000000 K00000000 . 00 . 0000 000 0000 0060700 00000/ODi000 00011000 69 0 00 00 006 001060000 00 o0 00 *00000/-6000 *0000000 ()00000 100000* 00 00 . *0000000000000 *00000PH00000000 &000 00000000 20000GLjood zrIyuta lAlA rUpacanda jI, raIsa jamIMdAra, sahAranapura kalakattA adhivezana 1606 ke sabhAdhyakSa Dollool 1000000 000 0 00 00 .. 70 00 0000000 000 . 90 . 0000000000 000000 (c)(c)(c)o aoe a b c + c o gooo 00000 PASHA00060
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 (10) zrasamartha jaina vidhavAoM kI sahAyatA, (11) uparollikhita kAryoM ke liye koSa, isa prastAva para zrI mANikacaMda vakIla khaMDavA ne eka mArmika bhASaNa kiyA thA / 2. pratyeka jaina ko apane zraddhAnusAra deva-darzana, pUjana, zAstra - svAdhyAya, sAmAyika zrAdi zrAvazyaka dhArmika kArya avazya karane cAhiyeM / navA~ adhivezana navAM adhivezana 1907 meM gurjara prAnta ke prakhyAta aitihAsika sthAna sUrata meM jayapUra rAjya rAjya ke khyAtiprApta zvetAmbara kAnphareMsa ke mantrI zrIyuta gulAbacanda DhaDhDhA ema. e. ke sabhApatitva meM kiyA gayA / svAgata samiti ke sadasya karIba 150 pratiSThita jaina the / svAgata sabhApati seTha mANikacada je0 pI0 the / 10 upasabhApati aura 5 mantrI the / mAnonIta sabhApati kA svAgata relave sTezana para sUrata kI akhila jaina janatA ne kiyA / seTha mANikacanda jI je0 pI0 ne phUla mAlA pahanAI / jaya-dhvani se sTezana gU~ja uThA / svAgata samiti ke agunA sadasyoM se unakA paricaya karAyA gayA / yaha zAnadAra julUsa baiMDa bAje ke sAtha sUrata nagara ke mukhya bAjAroM meM hokara seTha lakhamIcaMda jIvA bhAI ke nivAsa sthAna para pahu~cA / vahA~ para puSpahAra se sammAnita ho saba bhAI vidA hue / bAjAroM meM donoM tarapha dUkAna aura makAna susajjitathe / aura strI puruSa bAlaka julUsa ko dekhane ke liye ekatrita the / zrIyuta DhaDhDhAjI ne apane eka bhASaNa meM kahA thA ki digambara aura zvetAmbara donoM ne Apasa meM lar3a jhagar3a kara dravya, dharma,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) Atmagaurava meM hAni uThAI aura jagahaMsAI karAI / ataH hamako Apasa meM mila kara apane jhagar3e nimaTA lene caahiye| aisA karane se bAhya AkramaNoM se apanI rakSA kara skeNge| makazI jI aura zikharajI ke jhagar3e hamArI mUrkhatAvaza svArthI logoM ke bahakAe se cala rahe haiN| ___ adhivezana kA balasA nagInacaMdra insaTITyuTa hAla meM huaa| seTha mAnikacanda hIrAcanda je0 pI0 adhyakSa svAgata samiti ke bhASaNa ke bAda zrIyuta DhavAcI pUre ghaMTe bhara bole / unhoMne apane bhASaNa meM kahA ki Aja kA dina saubhAgyapUrNa hai| bhinna jaina zrAmnAya ke netA choTe choTe medabhAva kA tyAga karake jaina dharma prabhAvanArtha ekatrita aura samAja . saMgaThanArtha prastuta hue haiN| pratyeka jaina sampradAya kI yadyapi pRthaka pRthaka sabhA hai, aura usase yatheSTa kAma bhI ho rahA hai, tadapi sAmAnya sAmAjika sudhAra aura siddhAnta pracAra meM mila kara, saMgaThita hokara, eka sAtha bala lagA kara kAma karane se saphalatA zIghra aura adhika mAtrA meM prApta hogI / duSkAla ke prabhAva se vItarAga kathita dharma meM vividha bheda utpanna ho gae; aura eka AmnAya dusare ko gaira, para, yA virodhI samajhane lgii| ekAnta kadAgraha bar3hatA gayA aura anekAnta kI sAmanajasya bhAvanA ghaTatI gaI / mahAvIra svAmI kI divya dhvani se jo dharma kA svarUpa pradarzita huzrA thA, vaha eka hI thA / gautama gaNadhara aura bhrata kevalIyoM ke pravacana meM bhI bhinnatA na thii| paMca parameSThI ke guNa lakSaNa sarva sampradAya eka se hI mAnatI hai / rahana sahana, vastra bhojana, sAmAjika sadAcAra, sadvyavahAra meM bhI aise bheda nahIM haiM, jo hama sabako mila kara rahane meM bAdhita hoN| hamArA dharma hama ko pazu-pakSiyoM se bhI prema sikhalAtA hai, phira manuSya jAti se, bhAratavAsI se, sahadharmI se to sadbhAva rahanA prAkRtika hI hai| hameM AzA hai ki zrAja kA sammelana jaina samAja ke jIvana meM cirasmaraNIya rhegaa| sammedazikharajI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aiyaa um illnim ummHIHANaapr - pm) (r) 999 iyrriypp ull HD m INaayaayaayaayaayaayaa, pp zrI gulAbacanda DhaDhDhA, ema0 e0 sUrata adhivezana 1607 ke sabhAdhyakSa DIII IIIME
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) para aMgrejoM kI bastI basAne ke sambandha meM DhaDDhAjI ne vistIrNa bhASaNa kiyaa| pariNAmataH zvetAmbara digambara samAja ke be milAkara parizrama karane se usa sambandha meM pUrNa saphalatA prApta huI / sabhApati mahodaya ne jaina samAja aura jainadharma kI aitihAsika pustaka taiyAra karane kI AvazyakatA para bhI jora diyA / kheda hai ki aisI pustaka aba taka bhI taiyAra na ho paaii| isakA mUla kAraNa samAja meM vidyA kI nyUnatA aura upekSA hai / jo zrava bhI vaisI hI calI jAtI hai / samAja meM zikSA pracAra, jaina baiGka kI sthApanA dharmakoSa kI vyavasthA, sahakArI vyApArika kAryAlayoM kI sthApanA kA mArga bhI sabhApati mahodaya ke bhASaNa meM dikhalAyA gayA thA / zvetAmbara jaina kAMphreMsa ke pitA rUpa, sabhApati mahodaya ke bhASaNa kA aMgrejI anuvAda jaina gajaTa mAca 1608 meM 8 pRSThoM meM prakAzita huA hai / aura pratyeka zrAvaka ke liye paThana aura manana karane yogya hai / adhivezana ke prArambha meM zrI mUlacanda kRSNadAsa kApaDiyA ne gujarAtI bhASA meM likhA huA abhinandana patra par3hakara meTa kiyA thA, upasthiti karIba 200 thI / isa adhivezana meM nimnalikhita mahatvapUrNa prastAva nizcita hue / na0 4 - baina samAja kA dhyAna kalakattA adhivezana ke prastAva - naM0 1 para dilAte hue mahilA nArmala skUla aura kanyA pAThazAlAoM kI sthApanA, svakIya sambandhI striyoM kA zikSaNa, zikSita mahilAzra ko pAritoSika, Adarza pustaka prakAzana zrAdi kAryoM kI zrAvazyakatA batalAI gaI; mamanabAIjI aura lakhanaU nivAsI pAravatIbAIjI ko strI zikSA pracAra meM agrasara hone ke liye dhanyavAdadiyA gayA; isa prastAva ko paDita arjuna lAla seThI ne upasthita kiyA; usakA samarthana zrIyuta bhaggUbhAI phatehacanda kArabhArI sampAdaka "jaina" ne kiyA aura vizeSa samarthana meM zrI lalalUbhAI karamacandra dalAla, aura yati mAharAja nemI kuzalajI ne joradAra bhASaNa diye /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) naM 0 6 - jAti sudhAra ke Azaya se nizcita huA ki(i) 13 barasa se kama kanyA aura 18 varSa se kama putra kA vivAha na ho / (ii) vivAha aura maraNaM samaya vyartha vyaya rokA jAya aura vezyA nRtya banda kiyA jAya / (iii) vRddha puruSa kA bAlikAoM se vivAha banda ho / (iv) pardA prathA haTA lI jAya / isa prastAva ko zrI zramaracanda paramAra bambaI nivAsI ne upasthita kiyA aura zrI0 tribhuvanadAsa ughavajI zAha B. A. LL.B. zrahamadAbAda nivAsI, zrI0 ratanacanda UrbhIcanda sUrata nivAsI, zrI ghIsArAma 'nirbhayarAma purAvIyara bhAvanagara nivAsI ne isakA samarthana kiyA / na 0 7 - seTha mAnikacanda hIrAcanda je0 pI0 ne isa adhivezana kA - saba se adhika mahatvapUrNa prastAva peza kiyA - samAja meM anaikya phailAne-vAle tIrthakSetra sambandhita kacaharI meM mukadamebAjI kA anta karane ke liye svetAmbara kAMfarensa aura digambara mahAsabhA ke 6-6 sadasyoM kI kameTI banAI jAye / isakA samarthana sabhApati mahodaya ne svataH kiyA / unhoMne kahA kI kacaharI ke jhagar3e vyaktigata haiM, mUnIma aura mainejaroM ne calAye haiM, kheda hai ki samAja ina svArthI logoM ke bahakAye meM zrA gayA hai / du:kha ke sAtha kahanA par3atA hai ki prastAvAnusAra kameTI zrAja taka na banI aura kacahariyoM ke jhagar3oM meM samAja kA lAkhoM rupayA burI taraha barabAda huA aura aba bhI ho rahA hai| na0 8 - sAmpradAyika pakSapAta se prerita hokara dharma kI Ar3a meM jo pArasparika zrAghAta praghAta kiye jAte haiM vaha banda hone cAhiyeM - isa prastAva para kArabhArI jI aura profesara laTUThe ke bhASaNa hue / naM0 10 - yaha dekhakara ki samAna kA lAkhoM rupayA tIrthakSetroM ke - nAma para vividha prakAra ke khAtoM meM, bhinna vyaktisoM ke pAsa par3a na
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) hai, usa dravya kI surakSA aura sadupayoga ke vicAra se ucita pratIta hotA hai ki samasta devadravya eka senTrala jaina baiMka meM rakkhA jAye aura usa . baiMka kI sthAnIya zAkhA mukhya sthAnoM meM sthApita ho| yaha prastAva seTha gulAbacanda devacanda bambaI nivAsI ne upasthita kiyA aura zrIyut mAnikacanda vakIla khaMDavA, sulatAnasiMha vakIla meraTha, aura zrI0 nagInadAsa jamanAdAsa ne usakA samarthana kiyaa| kheda hai ki aise jaina baiMka kI sthApanA aba taka nahIM huii| na012-jaina samAja ke pratinidhi samAja kI tarapha se nirvAcita hokara seMTrala aura prAviMzala kAunsila meM liye jaaye| sabhApati mahodaya ko dhanyavAda kA prastAva ahamadAbAda nivAsI seTha kuMvara bI Anandajo, bAr3IlAla saba jaja ahamadAbAda aura zrIyut e0 vI0 laTTe kolhApurI ke bhASaNa se upasthita huaa| seTha choTAlAla navalacanda nagaraseTha saMdera ne dUsare dina sabhApati mahodaya aura saba mehamAnoM ko prItibhoja diyaa| dasavA~ adhivezana dasavA~ adhivezana disambara 1908 meM hisAra nivAsI zrI bAMkerAya vakIla kI adhyakSatA meM meraTha nagara meM sampanna huaa| tIrthakSetra sambandhI vivAdastha viSayoM ke nirNayArtha paMcAyata banAne kA prastAva huzrA / isa viSaya meM samAcAra patroM meM, aura bhinna zrAnAya ke . adhivezanoM meM khUba Andolana hotA rahA, kintu saphalatA na milI; aura jaina samAja kA lAkhoM rupayA ApasI mukadamoM meM barabAda hushraa| meraTha meM jaina chAtrAlaya sthApana karane kA bhI nizcaya huaa| yaha chAtrAlaya 1912 meM khula gayA aura aba yatheSTha unnati para apane nijI vizAla bhavana meM cala rahA hai / adhyApikA taiyAra karane ke liye vidhavA bahanoM ko chAtravRtti pradAna kI gii| /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyArahavA~ adhivezana gyArahavA~ adhivezana jayapura rAjya meM janavarI 1910 meM kiyA gyaa| isa jalse ke kAma calAne kA bhAra mujhe sauMpA gayA thA / / zvetAmbara digambara svAgata kAryakartA aura pratinidhi saba khule dila se milakara kAma kara rahe the| rAjya ke adhikArI varga bhI sabhA meM padhAre the| aisosiyezana kA nAma parivartana hokara bhArata jaina mahAmaMDala ho gayA / jaina zikSA pracAraka samiti jayapura meM zikSA pracAra kA kAma acchI saphalatA se kara rahI thii| magara dharma, samAja aura deza ke liye dattacitta hokara kAma karanevAle yuvaka taiyAra karane ke abhiprAya se eka gurukula jaisI saMsthA kI sthApanA kA nizcaya kiyA gyaa| pariNAmataH RSabha brahmacaryAzrama pahalI maI 1911, akSaya tRtIyA ke dina, hastinApura jilA meraTha meM jArI kara diyA gyaa| brahmacarya Azrama ko jArI karane ke abhiprAya se zrIyuta bhagavAnA dIna jI, arjuna lAlajI aura maiM gurukula kAMgar3I aura anya zikSA mandiroM kA nirIkSaNa karane, gaye / bhagavAnadI jI ne relave ke asisTeMTa sTezana mAsTara kI naukarI chor3a dii| yAvajjIva brahmacarya vrata aMgIkAra kiyaa| apanI gRhaNI ko zikSArtha zrAvikAzrama bambaI meM bheja diyA aura . apane cAra-pA~ca varSa ke bAlaka ko zrAzrama meM bhartI kara liyA / svataH zrAzrama ke uttaradAyitva adhiSThAtA pada kA bhAra svIkAra kiyaa| tabhI se bhagavAnadIna jI ko hama loga mahAtmA bhagavAnadIna kahane lage / lAlA munzIrAma bhI isI prakAra gurukula kAMgar3I ke adhiSThAtA hone ke pIche mahAtmA zraddhAnanda kahalAne lage the| lekina bhagavAnadIna jI ne apanA nAma parivartana karanA ucita nahIM smjhaa| hastinApura brahmacarya Azrama ne dina pratidina santoSajanaka unnati kii| pArasparika sAmAjika matabheda aura sarakAra aMgrejI kI kar3I nigAha ke kAraNa cAra-pA~ca varSa ke utkaSa ke bAda vaha nIce giratA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ O10. allIDHI | MAITERTAINMITIMILINOMITION|||||| || 11041111111 A u TIMDAlillmO zro0 ajitaprasAda, ema0 e0, ela-ela0 bI0 ambAlA adhivezana 1604, jayapura adhivezana 1610 ke sabhAdhyakSa SUHHINARTHARU ||||||||||||| M O illllllls. All |||| |||||||||||||| ||||NO
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA / cAra varSa taka mantrI raha kara sevA karane ke pazcAta maiM bhI tyAgapatra dene para majabUra ho gyaa| mahAtmA bhagavAnadIna bI ko bhI prathaka honA pdd'aa| paMDita arjunalAla seThI to sAta varSa ke liye najarabanda kara hI diye gaye the| ... bhAI motIlAla jI bhI alaga ho gaye the| bAbU sUrajamAna aura jugalakizora ko bhI Azrama se lagAvaTa nahIM rahI / usI nAma se aba se vaha Azrama mathurA meM apane nojI bhavana meM sthApita hai kintu isa 35-36 varSa meM vidyArthiyoM kI saMkhyA sATha se Upara se nahIM bddh'ii| san 1915 meM brahmacAriyoM kI saMkhyA 60 se Upara thii| brahmacArI jIvana kA zrAdarza to aba nAma aura nizAna ko bhI nahIM hai| Azrama kA una cAra pA~ca varSoM kA sunaharI itihAsa mahAtmA bhagavAnadIna jI ne dillI ke "hitaiSI" aura "vIra" nAmI samAcAra patroM meM vRhadarUpa se prakAzita kara diyA hai| - bArahavA~ adhivezana apraila 1911 meM bArahavA~ adhivezana mujaffara nagara meM zrI jugamandharalAla jainI baurasTara ke sabhApatitva meM huaa| isa ho samaya se mahAsabhA meM arAjakatA, niyama-viruddha dalabandI karake dhIMgA. dhIMgI se haThAgraha aura svecchAcAra kA prArambha huA aura mahAsabhA eka saMkIrNa svArthI dala kA guTa bana gii| sabhApati kA zAnadAra svAgata relave sTezana para huzrA, vahA~ jaina anAthAlaya ke vidyArthiyoM ne brahmacArI ciraMjIlAla jI kI adhyakSatA meM jhaDe liye jaMgI phaujI salAma diyA / baiMDa bAje ke sAtha jalUsa hAyo aura savArIyoM para zahara ke bAjAroM meM hokara nivAsa sthAna para gayA / adhivezana ke prArambha meM paDita arjunalAla seThI kI adhyakSatA meM sarva upasthita maNDalI ne prArthanA par3hI, sabhApati mahodaya ne apane
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) bhASaNa meM zikSA kI AvazyakatA, ajainoM ko jaina dharma meM dIkSita karane kA aucitya dikhalAyA / bhAratetara dezIya jainoM kI sammilita sabhA kI sthApanA kA ullekha kiyA / isI avasara para digambara jaina mahAsabhA kA vArSika adhivezana bhI isa hI nagara meM huaaa| isake sabhApati the sAdhuvRtti rAya sAheba dvArikAprasAda iMjiniyara klktaa| unakA bhASaNa sarAhanIya thaa| viSaya nirdhAraNI sabhA meM mahAsabhA kI aniyamita dhAMdhalIbAjI kA bhaMDAphor3a huaaa| dUsare dina khulI sabhA meM kucha anadhikRta logoM ne dassA pUjAdhikAra kA jhagar3A khar3A karake zora macA, gAlI galoja, karake mahAsabhA ke maMca para kabjA kara liyA / sabhApati mahodaya uTha kara apane Dere meM cale aae| terahavA~ adhivezana terahavA~ adhivezana tA0 25, 26, 27, 28 aura 26 disambara 1912 ko banArasa meM huaA, jo syAdvAda mahotsava ke nAma se prasiddha huA / isa mahotsava meM maMDala kI tarapha se koI prastAva nahIM hue, kintu mahatvapUrNa kArya hue / tA0 25 ko banArasa TAUna hAla meM zrI jugamandira lAla jI jainI sabhApati svAgata-samiti ne apane bhASaNa meM mahAmaNDala ke vividha racanAtmaka kAryoM kA ullekha kiyA aura misez2a ainI besenTa ke adhyakSa nirvAcita kie jAne kA prastAva kiyA / miseja besenTa ne apane bhASaNa meM kahA ki mahAbIra svAmI jaina dharma ke 24 tIrthaMkaroM meM antima tIrthaMkara the| yUropa zeSa 13 tArthakaroM ko aitihAsika vAstavikatA nahIM samajha sakatA kyoMki vaha svataH kama umara hai, aura itanI gaharI prAcInatA kA vicAra usakI zakti ke bAhara hai, aura isa kamajorI ke kAraNa jaina dharma kI prAcInatA usake vicAra ke bAhara hai / jaina dharma itihAsa aura maukhika tathA paurANika kathAoM
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) se prAcInatara hai| prAcInatA ke vicAra se bAhara hai| jaina dharma ke siddhAnta kA pracura pracAra honA caahiye| aisosiyezana ( bhArata jaina mahAmaNDala ) kI ora se zrImatI maganabAIjI ko "jaina mahilAratna" ke pada se vibhUSita kiyA gyaa| tA0 26 kA pahalA adhivezana syAdAda-vAridhi vAda-gajakesarI, nyAyavAcaspati paM0 gopAladAsapI. baraiyA ke sabhApatitva meM huzrA / mahAtmA bhagavAnadIna jI ne brahmacarya zrAzrama para, aura paMDita arjunalAla seThI ne kama siddhAnta para vyAkhyAna kiye| dUsarA jalsA zrI sUrajabhAnujI vakIla devabanda ke sabhApatitva meM huaa| isa jalase meM rAvalapinDI nivAsI prabhurAma jI ne "ahiMsA dharma" aura paMDita gopAladAsa bI ne "Izvara kartRtva"" kI vyAkhyA kI / tA0 27 kA adhivezana DA. satIzacanda vidyAbhUSaNa em0 e0, pI0 eca0DI0, ema0 zrAra0 e0 esa0, epha0 e0 esa0 bI0, epha0 AI0 Ara0 esa0 ke sabhApatitva meM huzrA / sabhApati mahodaya ne apane bhASaNa meM kahA ki bhArata jaina mahAmaNDala. ne samasta jaina jAti ke samasta utkarSakArI kAryoM meM jIvana aura zakti pradAna kii| mahAmaNDala sAmpradAyika saMkIrNatA se rahita hai| bhArata jaina mahAmaNDala kI ora se "jaina darzana divAkara' ko upAdhi pArcameMTa para chapI huI DAkTara haramana yAkobI (jarmanI) ko bheMTa kI gii| tA. 28 ko DA. jekobI ne syAdvAda mahAvidyAlaya ke brahmacAriyoM ko saMskRta bhASA meM sandeza diyaa| saMdhyA ko DA0 jekobI ke sabhApatitva meM "siddhAnta mahodadhi" kI upAdhi sA0 satIzacandra ko bheMTa kA gii| aura bhArata jaina mahAmaNDala ne "jaina dharma bhUSaNa" ke pada se . zItalaprasAda bI kA sanmAna paM0 gopAladAsa jI dvArA kiyA / "dAnavIra" upAdhi rAya bahAdura kalyANamala indaura ko 2 lAkha rupaye se trilokacanda hAI skUla kholane ke upalakSa meM bheMTa kI gaI / tA0 26 ko "jaina siddhAnta bhavana" pArA kI pradazinI aura saMkTara sTrAusa ke sabhApatitva meM bra0 zItalaprasAdaSI kA vyAkhyAna huA / isa mahotsava
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) meM sammilita hone vAloM ke kucha nAmoM kA ullekha kara denA anucita na hogaa| jaise, pro0 jemsapraiTa viliyamasa-TAUna saMyukta rASTrIyasaMgha amerikA, lArDa bizapa banArasa, pro0 unavAlA, DAkTara bhagaganadAsa, kumAra satyAnanda prasAda siMha, DA0 phisakona (lIpajiga jarmanI), mANikalAlajI kocara narasiMgapura, seTha hukumacanda khuzAlacanda kAThiyAvAr3a, rAyabahAdura motIcandrajI, rAnI ausAnagaMja, zrI sukataMkara sAhityAzrama indaura, sara sItArAmajI, ba0 bhAgIrathajI, bra0 ThAkuradAsa jI, bra0 bhagavAnadIna jI, bra0 gummanajI mUDabidarI, mahArAja kapUra. vijayajI, manirAja zrI kSamAmunijI, vinayamunijI, pratApa muniSI ityAdi / isa mahotsava kA pUrNa vivaraNa aMgrejI jaina gajeTa anavarI 1914 meM prakAzita hai| ___ aise mahatva kA mahotsava Aja taka jaina samAja meM nahIM huA aura isa sabakI AyojanA ke zreya kA bahubhAga zrI kumAra devendra prasAdajI pArA nivAsI ko hai / isa mahotsava ke Ayojana se svargIya kumArajI kI kIrti ajara amara rhegii| caudahavA~ adhivezana caudahavA~ adhivezana bambaI tA 30, 31 disambara 1915 ko sthAnakavAsI samAja ke pratinidhi, ugate sUrya, arthazAstra ke khyAtiprApta zrAcArya khuzAla bhAI TI. zAha vaisisTara-aiTalA ke sabhApatitva meM huaa| isa adhivezana meM bhI apUrva utsAha aura zAna thii| unhIM dinoM bambaI meM naizanala kAMgresa kI baiThaka bagAla kesaro sara satyeMdraprasanna siMha ke sabhApatvi meM ho rahI thI aura nagara sArA susajita thaa| mahAmaMDala ke isa adhivezana meM aneka prAnta, aneka jAti aura aneka sampradAya ke agragaNya jaina sammilita hue the / zrA makanajI jUThAbhAI mehatA bairisTara aiTalA svAgata-samiti ke adhyakSa the| zrI vADIlAla motIlAla zAha
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (21 ) abhyAgatoM ke satkAra suzA meM saMlagna the aura zrI manIlAla hAkimacanda udAnI jalasoM ke progrAma banAte the| hIrAbAga kI vizAla dharmazAlA meM bAhara se Aye hue pratinidhi pArAma se Thahare hue the| adhivezana kI kAryavAhI empAyara thiyeTara meM prArambha huI / maMgaraula jaina sabhA kI bAlikAoM ne milakara eka svara se maMgalAcaraNa kiyaa| maiMne bhI kucha maMgalAtmaka zloka par3he / solisiTara motIcanda jI kApaDiyA ke prastAva, seTha tArAcanda navalacanda javerI ke samarthana pUrvaka prophesara khuzAlabhAI zAha sabhApati nirvAcita huye| sabhApati kA mudrita vyAkhyAna vitaraNa kara diyA gayA thA; kintu zrIyuta zAha ne apanA vyAkhyAna binA par3he maukhika rUpa se hI kahA / zrIyuta zAha ne chapA huzrA nahIM par3hA balki iTailiyana saMskRta kA acchA abhyAsa prApta kiyA thaa| ye aba siDenahama kaoNleja bAmbe meM artha tathA vyApArazAstra ke prAcArya haiN| unhoMne bRhat aitihAsika grantha bhAratavarSa kA atIta gaurava ( The Glory that was Ind) sampAdana kiyA hai| vyAkhyAna kI dhvani gaharI spaSTa gU jatI huI thii| aura khacAkhaca bhare hue thiyeTara hAla ke dUrastha kone taka pahu~catI thI / inakA vyAkhyAna do ghanTe taka calatA rhaa| upasthita samUha ne use jo lagAkara dhyAna se sunA / bIca bIca meM karataladhvani avazya hotI thii| sabhApati mahodaya ke ye vAkya atyanta hRdayasparzI the "isa samaya meM jaba ki pratyeka vyakti isa bAta ko bhUla kara ki vaha hindU musalamAna yA pArasI hai sirpha yaha dhyAna rakhatA hai ki vaha bhAratIya hai, hama loga yaha bhUla gaye ki hama jaina haiM, magara yaha samajhate rahate haiM ki hama digambara hai, zvetAmbara hai, sthAnakavAsI haiM, DerAvAsI haiN|" unhoMne joradAra prabhAvaka vAkyoM meM dikhalAyA ki jaina dhanavAna hai, pracura dravya kA dAna nirantara kahate rahate haiM kintu usa dAna ko suvyavasthA aura sadupayoga hone meM kucha bhI prayatna nahIM krte| unhoMne prAthamika aura ucca laukika, dhArmika, vyApArika zikSA pracAra ke liye bahuta kucha kahA / isa jozIle, gaurava-zAlI pravacana ko bhI 32 barasa gujara
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ) cuke, magara sAmpradAyika bheda-prameda ghaTane kI jagaha bar3hate hI jAte haiN| kacahariyoM meM lAkhoM rupayA barabAda ho cukA, pArasparika prema aura go-vatsa vAtsalya bhAva kA abhAva hokara IrSA-dvaSa kI vRddhi ho rahI hai, dharma kI tAtvika vAstavika kriyAoM ko gauNa karake dikhAve ke liye, nAmavarI ke vAste, vyApAra vRddhi ke zrAzaya se dharma kA dikhAvA karake Apasa meM mArakATa aura mukadamebAjI jainI loga kara rahe haiM, ahiMsA dharma kA jhaMDA phaharAne vAle, hiMsA kA vyavahAra kara rahe haiM / isa adhivezana meM mahAtmA gAMdhI bhI padhAre the| pandrahavA~ adhivezana pandrahavA~ adhivezana ajitAzrama lakhanaU meM zrI mANikacandajI vakIla khaMDavA ke sabhApatitva meM 29, 30, 31 disambara 1616 ko huA / isa adhivezana meM rAyabahAdura sakhIcandajI suparinTenDenTa pulisa pUrNiyA se padhAre the / 25 disambara ko mahAmaNDala ke prArambhika adhivezana kI yojanA zrIyuta dayAcandajI goyalIya mantrI jIvadayA vibhAga ne bambaI bIvahitakArI sabhA ke sahayoga meM kii| yaha sammilita sabhA ajitAzrama ke vizAla udyAna meM hya eTe roDa para huii| unhIM dinoM meM naizanala kAMgresa, naizanala kAnphareMsa Adi sArvajanika sabhA lakhanaU meM ho rahI thii| hamArI sabhA kA zAmiyAnA anokhI zAna kA thA / makhamala para jaradoz2I banA huA "ahiMsA paramodharmaH yato dharmastato payaH" kA nizAna camaka rahA thaa| isI prakAra makhamala para salame ke kAma ke mejapoza aura jhaMDe itane lage hue the ki sArA sthAna sunaharI mAlUma ho rahA thA / zrIyuta bI. jI. hauranimana bambaI ke prasiddha patra bAmbe krAMnikala ke sampAdaka aura bhAratIya patrakAra sabhA ke adhyakSa isa jalase ke sabhApati nirvAcita hue| upasthita jaina ajaina janatA ko samUha itanA thA ki vizAla maNDapa meM khar3e hone taka kA sthAna nahIM
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI0 mANika canda jI, bI0 e0, ela-ela0 bI0 lakhanaU adhivezana 1616 ke sabhAdhyakSa -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| prAntIya dhArA sabhA ke sadasya, juDIzala kamiznara paMDita kanhaiyAlAla, pramukha nyAyAdhIza, vakIla, bairisTara, seTha, sAhUkAra, DAkTara, injIniyara, sabhI pratiSThita loga padhAre the / sar3aka aura rAstA banda ho gayA thaa| makAnoM kI chata aura darakhtoM para loga car3hakara isa dRzya ko dekha rahe the / upasthita janatA mahAtmA gAMjI kA pravacana sunane ke liye ekatrita thii| mahAtmA jI ne ahiMsA ke vyApaka mahatva para jora ke sAtha upadeza diyA aura jainiyoM ko Adeza diyA ki vaha apane ahiMsA dharma ko pazu pakSiyoM ko dayA pradarzana taka hI sImita na rakkheM, balki apane parijana, mitra, par3ausI, yA kisI vyakti ko kisI prakAra zArIrika, Arthika, mAnasika, kaSTa yA kheda na pahu~cAveM / ahiMsA vaiyaktika, sAmAjika, rASTrIya jIvana ko bala pahu~cAnevAlA vIroM kA dharma hai| ahiMsAvAdI ke pAsa kabhI kAyaratA nahIM phaTaka sakatI / bairisTara vibhAkara aura sabhApati hauranimana ne apane bhASaNoM meM kahA ki yaha atyanta Azcarya kI bAta hai ki nirAmiSa AhAra, dayA pracAra aura ahiMsA vyavahAra kA upadeza bhAratIya janatA ko pAzcAtya zikSA prAsa yUropiyana dvArA diyA jAye, jo loga mAMsAhArI hone ke kAraNa achUta aura bhraSTa samajhe jAte the| sabhA visarjita hone ke bAda mahAtmAgAMdhI jI ne ajitAzrama meM padhAra kara mahilA maNDala ko upadeza diyaa| ___ manonIta sabhApati zrIyuta mAnikacandajI 25 tA. kI rAta ko padhAre / 26 kI rAta ko ajitAzrama maNDapa meM kuMvara digvijaya siMha kA pablika vyAkhyAna jaina dharma para huzrA / 27 kI kAryavAhI siddhabhakti, prArthanA, zAntipATha,maMgala par3hakara kI gaI / rAyasAhaba phUlacanda ekajekeTiva injIniyara lAhaura ne upasthita janoM kA svAgata kiyaa| mAnikacandajI kA chapA huaA hindIbhASaNa vitaraNa huaa| choTe TAIpa meM 40 pRSTha para chapA huA vyAkhyAna jaina samAja kA digdarzana hai, samAja kI avanata dazA kA citraNa, usake kAraNa, aura samAjonnati ke upAyoM kA vizada
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) vivecana hai, 30 varSa pIche bhI vaha vaisA hI paThanIya aura adhyayana yogya hai, jaisA 1616 meM thaa| isa bhASaNa se kucha vAkya namUne ke taura para uddharaNa karanA anucita na hogA "samAjonnati ke liye hameM punarutthAna bhI karanA cAhie aura navIna racanA bhI, dUsare zabda meM sudhAra ke rAjyamArga ko grahaNa karanA cAhie"pazcima kI sAmAjika rItiyA~ adhikAMza hAnikAraka hai...samAja sudhAra pUrva pazcima ke siddhAntoM kI samucita yojanA se hI ho sakatA hai.... ..'bhArata jaina mahAmaMDala kA uddezya pahale se hI sAmpradAyika bheda ko eka ora rakha, samagra jaina jAti kI unnati karanA, sAre jainiyoM meM ekatA tathA maitrIbhAva kA pracAra karanA, tathA jaina dharma kA prasAra karanA rahA hai| tInoM sampradAyoM ko sammilita karake kArya karane kI nIti ke kAraNa, yaha maMDala sadA se zrAlocakoM ke AkSepoM kA nizAnA banA calA A rahA hai. kucha to dhArmika tatvoM meM ekatA karane kA mithyA AkSepa lagAkara, hamako 'kaNDApanthI' kahate haiM.."mahAmaMDala kA koI bhI aisA prastAva vA kArya nahIM hai jisase aisA uddezya unake mAthe mar3hA jAya / kucha yahakahate haiM ki hamArA dhyeya azakya anuSThAna hai| kyA hindU musalamAnoM meM jo bheda hai usase adhika antara zvetAmbara digambara sampradAya meM haiM. kAMgresa meM hindU musalamAna milakara kAma karate hai."tIrtharAja sammeda zikharajI ke sambandha meM isa samaya hama lar3akara lAkhoM rupayoM kA nAza kara cuke haiM, va kara rahe haiM. yaha hamArI bhUla hai ki adhika yA sAmUhika bala, yA kUTanIti se eka samAja dUsarI samAja para vijaya prApta kara sakatA hai."hama donoM ko prApasa meM milakara vivAdastha bAtoM kA nirNaya kara lenA cAhie / ...siddhAntoM kA artha samaya ke anukUla karanA hogA tabhI hamArA dharma sArvabhauma dharma ho skegaa| jisa samaya dharma samAja ke liye upayogI nahIM rahatA, usI samaya usakA anta samajhanA cAhiye,..hameM mUr3ha vizvAsa tathA kurItiyoM kI caTTAnoM ko tor3anA hai|...hmeN isa prazna
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA jabAba denA hogA kI bhArata meM jaina dharma ne jaina samAja kA kyA upakAra kiyA hai |...ydi hama auroM ko jainI banAnA cAhate hai to kyA yaha Avazyaka nahIM hai ki hama unheM bhI apane hI samAna dhArmika tathA sAmAjika adhikAra pradAna kareM...hameM saMsAra kI prAyaH khAsakhAsa bhASAoM meM hamAre zAstra tathA jaina siddhAnta kI pustakeM prakAzita karanI hoMgI...pArA ke jaina siddhAnta bhavana ko hameM eka vAstavika seMTrala jaina lAibrerI yA myuz2iyama banAnA hogA... hameM kausiloM meM praveza, jaina tyauhAroM para zrAma chuTTI karAne kA prayatna, upadezakoM dvArA samAja sudhAra ke vicAroM kA pracAra, yuvakoM ko anya dezoM meM bhejakara ucca zraudyogika tathA sAdhAraNa va vyavasAya zikSA dilAne kI yojanA, mandiroM ke koSa meM ekatrita dhanarAzi kA dhAmika tathA samAjoddhAraka zikSA tathA kalAkauzala pracArArtha sadupayoga, sArvajanika saMsthAoM kA suprabandha, hindA sAhitya kA pracAra karanA caahiye|" antarjAtIya vivAha sambandha kI upayogitA har3ha yuktiyoM se dikhAI gaI thI / zikSA tathA zikSA paddhati para gaharA vivecana kiyA gayA thaa| sabhApati ke vyAkhyAna samApti para sArI upasthita sabhA (samjekTa kameTI ) viSaya nirdhAriNI samiti mAna lI gaI / 26, 27, 28, 29 kI zAma ko pabalika vyAkhyAna zrI digavijayasiMhajI, prabhulAlajI, bhagavAnadInajI ke hote the aura prAta: dhArmika smmeln| 30 ko mahAmaDala kA khulA adhivezana huaa| 31 ko dhArmika carcA 24 se 31 taka ajitAzrama meM donoM samaya bhojana kA prabandha kiyA jAtA thaa| isa adhivezana kA sArA kharca uThAne kA puNya mujhe prApta hA thaa| je. ela. jainI asvasthatA ke kAraNa padhAra na sake the; kintu indaura se unhoMne eka vistIrNa saMdeza bhejA thA, jo jaina gaz2aTa 1917 ke 12 pRSThoM para prakAzita kiyA gayA hai| sabhApati mahodaya ke vyAkhyAna 'kA anuvAda 40 pRSThoM meM chapA huA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 pratinidhi vividha prAntoM se padhAre the jinakI sUcI jaina gajeTa meM prakAzita hai / 15 prastAva nizcita hue the, jinameM se nimna ullekhanIya hai: pra0 na06-samaya A pahu~cA hai jaba jaina samAja meM pracalita kurItiyoM kA nAza yA sudhAra jora ke sAtha kiyA bAya; nIce likhI dizAoM meM vizeSa dhyAna diyA jAya (1) 20 barasa se kama kI umara meM lar3akoM kA, aura 14 se kama lar3akiyoM kA vivAha na hone paaye| (2) 55 se Upara puruSa kA, aura jisake putra ho usakA 45 barasa ke Upara kI umara meM punarvivAha na hone paaye| (3) jaina jAtiyoM meM pArasparika vivAha tathA bhojana kA pracAra kiyA jaaye| (4) vivAha aura dehAnta sambandhita rivAjoM meM yathA sambhava sAdagI baratI jAve aura anAvazyaka rItiyA~ banda kI baayeN| (5) lar3akA yA lar3akI vAle ko kisI prakAra bhI bahumUlya nakada yA dravya kA pradezana karane se rokA jaaye| (6) vivAha yA mauta ke avasaroM para apanI zakti se adhika kharca kA rivAja, aura marane para birAdarI kA bhojana, rokA jAya / (7) vivAha ke avasara para raMDI kA nAca banda kara diyA jAya / maMDala kA pratyeka sadasya Upara likhe sudhAroM kA yathAzakti pAlana kregaa| (8) jaina tIrtho', mandiroM aura saMsthAoM kA hisAba jA~ca kiyA bAkara jaina samAcAra patroM meM prakAzita kiyA jAya / ___isI avasara para zrIyuta ugrasaina vakIla hisAra ne 10,000) kA dAna senTrala jaina kAlija sthApita karane ke liye ghoSita kiyaa| kheda hai ki aisA kAlija aba taka nahIM bana sakA, yadyapi Are meM zrI haraprasAda
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ). dAsa ke nAma se eka DigarI kAlija baDauta, pAnIpata, ambAlA Adi sthAnoM meM inTaramIjiyeTa kAleja sthApita ho gaye haiN| solahavA~ adhivezana solavA adhivezana disambara 1917 meM, jainadharma-bhUSaNa brahmacArI zotalaprasAdajI ke sabhApatitva meM, kalakattA nagara meM huaa| lokamAnya tilaka aura mAnanIya jI. esa. khAparDe ne paMDita arjunalAla seThI, B. A. kI naz2ara-baMdI kaida tanahAI se mukta kiye jAne ke liye prastAva upasthita kiyaa| ___ sabhApati ke vyAkhyAna meM vyApaka rUpa se sAmAjika, rASTrIya, naitika, dhArmika, Arthika sAhityika utkarSa ke upAyoM para vivecana kiyA gayA thaa| senTrala jaina kAlija, jaina koApareTiva baiMka, vidhavAzrama, zrAvikA. zrama kI sthApanA para jora diyA gayA thaa| isa avasara para eka joradAra prastAva tIrthakSetra sambandhI vivAdastha viSayoM kA paMcAyata dvArA pArasparika nibaTArA karane ke liye sthira huaa| mahAtmA bhagavAnadInajI ke sAtha maiMne rAya bahAdura seTha badarIdAsajI ke dvAra ke bahuta phere kiye / mahAtmA gAMdhI ko rAjI kara liyA ki vaha hamAre ApasI jhagar3oM kA nirNaya kara deM, kintu saphalatA na huii| 11 prastAvoM meM eka ullekhanIya prastAva yaha thA ki pratyeka jaina go pAlana kare, aura cAma lage hue belTa, peTI, TopI, bistarabaMda, Adi kA prayoga na kre| isa avasara para bhI zrI0 je. ela. jainI na padhAra sake, kintu unakA likhita saMdeza jaina gajeTa 1618 meM prakAzita hai| satrahavA~ adhivezana satarahavA~ adhivezana vardhA meM disambara 1918 meM zrI sUrajamalajI haradA nivAsI ke sabhApatitva meM huaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) aThArahavA~ adhivezana aThArahavA~ adhivezana zrI je. ela. jainI ke sabhApatitva meM TAuna hAla nAgapura meM disambara 28, 26, 1920 ko huzrA / san 1951 ke bArahaveM adhivezana ke sabhApati bhI zrI je. ela. jainI hI the / ina dasa barasoM meM duniyA ke, aura jaina jAti ke vAtAvaraNa meM bar3A parivartana ho gayA thaa| kintu dRSTikoNa RjukoNa nahIM ho pAyA thaa| inakA bhASaNa isa dRSTi ko liye hue nirAlA ho patha pradazaka thaa| aura usane adhivezana ko vizeSa mahattva pradAna kiyA thaa| jaina dharma ke mUla siddhAntoM se lekara samAjoddhAraka tatvoM kA vizada aura spaSTa vivecana prArambha meM kiyA gayA thaa| phira sammilita kuTumba vidhAna, kartA kA pUjyasthAna, parijana sahayoga, zizu, bAlaka, yuvaka, gRhastha, grAdi avasthAoM meM zikSA kI prAyojanA, sAmAjika jIvana meM mana vacana kAya se satya vyavahAra, artha, yaza, vaibhava, sukha, sampatti, dhama, adhyAtmonnati kI prApti meM pUNa athaka parizrama, samAjonnati ke upAya, zrAdi saba hI zrAvazyaka viSayoM para gahana aura lAbhadAyaka prakAza DAlA gayA thaa| vaha vyAkhyAna jaina gajeTa 1921 ke pRSTha 2 se 14 taka prakAzita hai| isa adhivezana meM paMDita arjunalAla seThI bI. e. bhI 7 barasa ke ekAnta kArAgAra se vimukta hokara sammilita hue the! unnIsavA~ adhivezana unnIsavAM adhivezana bIkAnera meM 8 akTUbara 1927 ko zrIyuta vADIlAla motIlAla zAha ke sabhApatitva meM huaa| svAgata samiti ne sundara chape hue nimaMtraNa kArDa dvArA jaina tathA ajaina sajjanoM ko AmaMtrita kiyA thaa| vizAla maMDapa strI puruSoM se khacAkhaca bharA thaa| yaha adhivezana zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAMnaphreMsa ke vArSika adhivezana ke sAtha unake hI maMDapa meM huA thaa|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ NYAUNY TYALA NTIAAADATA zrI0 je0 ela0 jainI0 ema0 e0 muz2affaranagara 1616, nAgapura adhivezana 1620 ke sabhAdhyakSa
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pppmmmmpyppaakaaympyppyr paampaatt , linin |OHMONDAIN TI PIRAINDHINAINADAININPININPANI zrI0 vADIlAla motIlAla zAha bIkAnera adhivezana 1627 ke sabhAdhyakSa uemuhillinmilluminminimummiming miniulimmiult u r Amuthamittumilitia p ymaaymaaymaaymaaym
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ++++++++++++ zrI0 seTha acala siMha, ema0 ela0 e0 lakhanaU adhivezana 1636 ke sabhAdhyakSa *+++++++++++++++++++++++
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ karIba 400 zvetAmbara jaina ekatrita the| zrI ajitaprasAda ne zrAmnAyaH aura jAtimeda ko miTAkara pArasparika jaina mAtra meM saha-bhoja aura vivAha sambandha hone ke aucitya aura sAmAjika dRr3hatA para prabhAvaka vyAkhyAna kiyaa| unhoMne kahA thA ki zrosavAla, agravAla, khaMDelavAla, pallIvAla, Adi Walls ( divAroM) ko tor3akara eka Vast Hall vizAla bhavana banAnA atyanta zrAvazyaka hai / yaha jaina samAja ke jIvanamaraNa kA prazna hai| zrIyuta zAha ne zvetAmbara-digambara mukadame kA pArasparika manonIta paMcAyata dvArA nirNaya karAne meM tana, mana, dhana se bhAgIratha prayatna kiyA thA / ubhaya pakSa ke netAoM ke hastAkSara paMcAyatI nirNaya ke ikarAranAme para karA liye the / kintu "pUjAkesa" kA phaisalA kacaharI se ho gayA; aura saba prayatna niSphala huaa| bIsavA~ adhivezana vIsavAM adhivezana lakhanaU meM AgarA nivAsI seTha acala siMhajI ke sabhApatitva meM 11 apraila 1636 ko huaa| ullekhanIya prastAva the (2) mahAmaMDala kA pratyeka sadasya pUrNa zaktitaH prayatna karegA ki tIrtha kSetra sambandhI vivAda pArasparika samajhaute se paMcoM dvArA nirNaya kara diye jAe~ / kacaharI meM na jaaeN| zaurIpurI AgarA kesa ke nirNaya ke liye zrIyuta gulAvacaMda zrImAla DisTikTa jaja, aura ajita prasAda niyata kiye gye| donoM ne kAphI koziza kii| aura phaisalA bhI likha liyA; magara vaha phaisalA ubhaya pakSa ko majUra na thA, isa kAraNa raddI kara diyA gayA / Akhira hAIkorTa alAhAbAda se vahI phaisalA huzrA jo yaha paMca kara rahe the| ubhaya samAja kA rupayA vyartha barabAda huA / (3) pratyeka sadasya pUrNa prayatna karegA ki bhinna-bhinna jaina jAtiyoM sampradAyoM meM vivAhAdika sAmAjika sambandha kiye jaayeN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... (4) pratyeka sadasya anya sampradAyoM ke dhArmika parva meM sammilita huzrA kregaa| .. ikkIsavA~ adhivezana ikkIsavAM adhivezana vardhA meM 19-20 mArca 1938 ko seTha rAjamalajI lalavAnI ema. ela. e. ke sabhApatitva meM huzrA / aneka jaina sampradAya, jAti, upajAti ke sajjana upasthita the| mahilA sabhA bhI huI thii| yaha adhivezana 19 mArca ko zrI hIrAsAvajI Dome ke yahA~ vivAha-maMDapa meM sampanna huA / mahAmaDala kA uddezya jaina dharma pracAra, tathA jaina jAti uddhAra hai| bahudhA jaina saMsthAoM kA adhivezana kisI dhArmika utsava ke sAtha sAtha hotA hai| yaha prathama avasara thA ki eka vivAhotsava para mahA maDala kA adhivezana karAyA gyaa| zrI hIrAsAvajI Dome vizeSa badhAI ke pAtra haiN| maMgalAcaraNa pra. zItalaprasAdajI ne kiyA thaa| svAgata sabhApati zrI pukharAjajI kocara ema. ela. e., sI. pI. kAunsila hiMganaghATa nivAsI ne likhita bhASaNa par3hakara sunAyA / jisameM maDala ke uddezya para sundara vivecana kiyA gayA thaa| yaha baiThaka 8 se 11 taka rhii| dina meM nAgapura baiMka vardhA ke vizAla Aphisa meM sabjekTa kameTI kI mITiMga hui / aura rAtri ko phira vivAha maMDapa meM prastAoM para bhASaNa hue / 20 mArca ko subaha se 11 taka bhI gaNapatarAvajI melAMDe ke yahA~ vivAha maNDapa meM prastavoM para bhASaNa hue / sabhApati kA antima bhASaNa mArmika thaa| tInoM phirakoM ne sammelana meM bhAga liyA, tathA bhrAtR bhoja meM sammilita hue / zrI gaNapatarAvajI kA samAjaprema aura utsAha sarAhanIya hai| tIsare pahara jaina chAtrAlaya meM saubhAgyavatI vasundharAdevI dhumAle kI adhyakSatA meM jaina mahilA sammelana huA / ina donoM vivAhoM meM vara-kanyA bhinna jAti, aura bhinna sampradAya ke the / rAtri ko digambara
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI0 seTha rAjamala lAlavanI vardhA adhivezana 1638 ke sabhAdhyakSa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) jaina mandira meM DA0 cunanakara pI. eca. DI. kA vyAkhyAna huA / zr0 zItalAprasAda, prophesara hIrAlAla, DA0 junanakara, zrI junanakara sabajaja, zrI ema. vI. mahAjana aiDavokeTa, TI. pI. mahAjana vakIla, suganacanda lunAvata ema. ela. e., dIpacanda goThI ema. ela. e., phUlacandajI seThI, kanhaiyAlAlajI pATanI, pAnakuMvara bAI dharmapatnI seTha rAjamalajI lalavAnI, bahana zAMtAbAI rAnIvAlA, so0 vasundharAdevI ghumAle, abdula rajAka khA~ ema. ela. e. bAhara se padhAre the / zrI abdula rajAka khA~ kA bhASaNa zrahiMsApara huA / zraddhaya zrIkRSNadAsa bAjU, satyabhakta darabArI lAlajI ke vyAkhyAna bhI hue| vardhA myunisipailiTI ke adhyayakSa zrI gaMgAvizana bajAja, tAlukA kA~gresa kameTI ke adhyakSa zrI zivarAja cUr3IvAle bhI padhAre the| isa avasara para kisI prakAra bhI candA nahIM liyA gayA / prabandha kA saba kharca ciraMjIlAlajI baDajAte ne kiyA / yoM to isa adhivezana meM 13 prastAva hue / ullekhanIya prastAva nimnalikhita the / ( naM. 1 ) - dhArmika bhaMDAroM meM jo rupayA jamA hai, usakA upayoga jaina sAhitya pracAra, dharma pracAra, prAcIna granthoddhAra, jaina dharma-sambandhI vidyA pracAra meM kiyA jAe / ( naM. 5 ) - jaba taka jaina samAja ke chAtra paraspara milakara vidyAdhyayana nahIM kareMge, taba taka ekatA, prema-vardhana nahIM ho sakatA / zrataeva maNDala kI rAya meM jaina yUnivarsiTI, kAleja, hAIskUla zrAdi sammilita saMsthAe~ honI cAhie jisameM jainadharma ke mUla siddhAnta par3hAe jAya~ bina siddhAntoM meM digambara zvetAmbara sAmpradAyika bheda nahIM hai / tathA vyavahAra dharma kI rItiyoM meM jo matabheda haiM, unapara samadRSTi rakhanA sikhalAyA jAe / yaha maNDala vartamAna jaina samAja ke saMcAlakoM se nivedana karatA hai ki vaha isa uddezya kI pUrti saMsthAnoM meM kareM / (naM. 6.) samAja meM vidhavAoM kI dazA bahuta zocanIya hai / unake * uddhAra ke liye ucita hai ki vidhavA zrAzrama kholakara unakA 3
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana sudhAra kareM; bisase unheM kabhI vidharmI hone kA avasara prApta na ho| bAIsavA~ adhivezana / bAIsavA~ adhivezana maI 1938 ko varuDa tahasIla morasI ( amarAvatI meM ) bhaiyyAlAlaSo mAMDavagaDe ke sabhApatitva meM huA, prAsa-pAsa ke sthAnoM ke karIba 300 jaina A gaye the / ajainoM kI saMkhyA bhI itanI hI thI / kAraMvA bhAvikAzrama kI ayavatI bAIjI ne prabhAvazAlI vyAkhyAna diyaa| teIsavA~ adhivezana . teIsavA~ adhivezana yavatamAla TAuna hAla meM sAla 1640 meM bhI RSabhasAvaSI kAle ke sabhApatitva meM huA / seTha tArAcanda surAnA presIDenTa myunisipala kameTI svAgata samiti ke adhyakSa the| isa adhivezana meM mahAmAkhana meM apane prastAvoM meM nimna ghoSaNA kI 1. pratyeka vyakti zuddha zarIra, zuddha vastra, zuddha dravya se, vinayapUrvaka, vidhAnAnusAra, jaina mandira meM prakSAla pUjA kA adhikArI hai / usake isa dhArmika adhikAra meM vighna bAdhA lAne se darzanAvaraNIya, jJAnAvaraNIya mohanIya antarAya karma kA bandhana hotA hai| 2. vartamAna paristhiti meM jahA~ jaina mandira maujUda hai, vahA~ nayI mandira, yA naI vedI banavAnA bilkula anAvazyaka hai| 3. nAti sudhAra ke liye nimna prayatna mahAmaNDala kregaa| (1) sAmpradAyika vicAra gauNa karake zAkhA maMDaloM kI sthApanA / (2) samasta jaina samAja meM berokaToka roTI-baTI vyavahAra / / (3) jaina dharma, jaina sAhitya, prAcIna zAstra aura sAmAnya zikSA pracAgaryadeva dravya kA jo maMdiroM meM jamA hai sadupayoma ho / (4) jaina tIrtha kSetra-sambandhI jhagar3oM kA pArasparika smjhautaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ DESCRIPTIONERIODRENSIDDDDDDDIOS zrI0 bhaiyyAlAla baruDa (amarAvatI) adhivezana 1638 ke sabhAdhyakSa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) (5) strIzikSA kA samucita prabandha aura vidhavA aura anArthoM kI rakSA tathA shaaytaa| (6) paradA prathA kA haTAnA / (7) berojagAra jainiyoM ko rojagAra se lagAnA / () janma-maraNa bhoja prathA ko dUra karanA / (8) janma, vivAha Adi gharelU utsavoM meM vyartha vyaya roknaa| . (10) bAla vivAha, vRddha vivAha tathA anamela vivAha kI prathA ko banda krnaa| (11) mAti bahiSkAra ke dastUra ko haTAnA / (12) bhAratIya sAmAjika prabandha meM, arthAt kendrIya, prAntIya dhArA sabhA, DisTrikTa boDa, grAma paMcAyata Adi meM bhAga : lenaa| ___caubIsavA~ adhivezana caubIsavA~ adhivezana 5 maI 1944 ko dezabhakta seTha khuzAlacada bI khAMcI ema. ela. e. ( M. L.A.) ke sabhApatitva meM varSA meM huzrA / savajekTa kamiTI kI mITiMga bajAja-vADI meM huI aura mahAmaNDala kA khulA balasA tilaka bhavana (TAuna hAla ) meM! ullekhanIya prastAva yaha the| 5) digambara zvetAmbara dhArmika parva para milakara sAptAhika yA mAsika sAmUhika prArthanA kI jAya / (6) mahAmaNDala kA pratyeka sadasya pUrNa zakti se prayatna kare ki tIrthakSetra-sambandhI saba mukadameM paMcAyatI nyAyAlaya dvArA nirNIta kiye jAya, vaha nirNaya pratyeka jaina ko mAnya ho| koI mukadamA sarakArI kacaharI meM na jAne pAve / (7) jisa kisI jaina maMdira yA anya saMsthA kA hisAba sApha nahIM rakhA gayA ho, yA usameM sandeha ho, yA adhikArIvarga ke sAmane
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ peza na kiyA gayA ho, usa hisAba ko ThIka karAkara prakAzita karAyA mAya / jaina maMdiroM meM jo rupayA jamA hai usakA jaina sAhitya tathA jaina saMskRti kI rakSA aura pracAra meM sadupayoga kiyA jAya ! . (8) gambhIramala pAMDyA ne jo vivAha nAbAliga kanyA se jabarana usakI anumati viruddha kiyA hai usako mahAmaNDala ghRNita ghoSita karatA hai| yadyapi sarakArI adAlata se vaha vivAha ThIka mAnA gayA hai tathApi maNDala usako nIti viruddha, samAjonnati meM hAnikAraka, anucita, aura dharma viruddha mAnatA hai / jaina samAja aura kendrIya dhArA sabhA se maNDala anurodha karatA hai ki pracalita kAnUna meM isa prakAra sudhAra kiyA jAe aura aisI yojanA prati zIghra kI jAya ki pAindA aise atyAcAra na hone pAveM ! (6) jaina samAja kA asaMkhya rupayA dharma prabhAvanA ke nAma para paMca kalyANaka, bimba pratiSThA, rathayAtrA, gajaratha Adi utsavoM meM kharca hotA hai / kitane hI sthAnoM meM mandiroM aura mUrtiyoM kI rakSA aura pUjA kA ucita prabandha nahIM hai| maNDala prastAva karatA hai ki jaina samAja kI vicAra dhArA meM isa prakAra parivartana kiyA jAya ki dharmaniSTha loga apanA dhana maujUdA prAcIna mUrtiyoM aura mandiroM kI khoja, jIrNoddhAra, rakSA aura suprabandha meM lagAveM / (10) dhArmika vAtsalya, sAmAjika prema aura sahayoga kI vRddhi ke liye antarjAtIya, aura aMtarasAmpradAyika vivAha aura sahabhoja kI zrAvazyakatA hai| __ paccIsavA~ adhivezana paccIsavA~ adhivezana tA0 25, 56 apraila 1945 ko DAkTara hIrA lAlajI jaina ema0 e0, ela0 ela0 bI0, DI. liT prophesara mArisa kAlija nAgapura ke sabhApatitva meM gADaravAr3A meM mahAbIra jayaMtI ke samAroha para bahuta hI zAna aura ThAThabATa se huzrA / prAtaH prabhAta pherIpta
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI0 DAkTara hIrAlAla, ema0 e0, ela-ela0 bI0, DI0 liTa gADaravADA adhivezana 1645 ke sabhAdhyakSa 10 OMOM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatpAzcAta bhagavAna kI savArI pAlakI meM, upadezIya bhajana maMDalI sahita bAjAroM meM niklii| pAlakI ke pIche mahilA-maDalI bhI bhajana kahatI huI calatI thii| zAma ko maMDala ke adhyakSa prophesara hIrAlAla tathA mAnikalAlajI kocara vakIla narasiMhapura adhyakSa, svAgata samiti kI savArI nava nirmita, susajjita chatarIdAra ratha meM nikalI, jisako eka baila Age aura bAraha jor3I baila pIche, kula paccIsa baila milakara khIMca rahe the| sArathI kA mAnanIya pada bhIyuta seTha lAlajI bhAI ne grahaNa kiyA thaa| ratha ke sAtha-sAtha jaina tathA ajaina janatA hajAroM kI saMkhyA meM aura jaina mahilA maMDalI ratha ke pIche thii| bAjAroM, dUkAnoM aura makAnoM para darzakoM kI bhIr3a thii| sAtha-sAtha baiMDa bAjA, bhajana tathA jayakAra zabda to hote hI the| gallAmaMDI ke vizAla maidAna meM sabhA maDapa banAyA gayA thaa| maDI ke saba tarapha makAnoM para dIpAvalI jagamagAhaTa kara rahI thii| zabda prasAraka yaMtra / Microphone) bhI lagAyA gayA thaa| maGgalAcaraNapUrvaka bAraha kanyAoM ne milakara svAgata gAna gAyA thA ? svAgatAdhyakSa ke bhASaNa ho jAne para, hIrAlAlajI ne DeDha ghaMTe taka dhArA pravAha maulika pravacana kiyA ! ahiMsA, syAdvAda, karma siddhAnta, aparigraha, vAtsalya, vizvaprema, sAmAjika ekatA Adi viSayoM para sarala zabdoM meM, spaSTa svara se, hRdayagrAhI, asAdhAraNa aisA maukhika vyAkhyAna kiyA ki bAla-vRddha, strI puruSa saba hI jI lagA kara sunate rahe / rAta ko karIba gyAraha baje zrIyuta ajitaprasAda dvArA bhagavAna mahAvIra jIvana aura kucha sAmAjika viSayoM para bhASaNa hokara sabhA samApta huii| dUsare dina 26 tA0 ko rAya sAheba seTha zrIkRSNadAsajI ke dIvAnakhAne para viSaya-nirdhAriNI samiti kI baiThaka karIba 12 baje taka huii| rAtri ko maNDala kA khulA adhivezana hushraa|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sthAnIya bhAiyoM kA utsAha, prema aura pArasparika bhrAtR-bhAva ullekhanIya thaa| digambara, zvetAmbara, sthAnakavAsI, tAraNa paMthI, jaina, ajaina saba isa mahotsava meM sammilita hokara kAma kara rahe the| chabbIsavA~ adhivezana - caita sudI 12 va 13, tA0 13, 14 apraila 1946 ko iTArasI meM bhArata ke suprasiddha vyApArI sAhU zreyaoNsaprasAdajI ke sabhApatitva meM 26vA~ adhivezana sampanna huA / sabhApati mahodaya kA svAgata iTArasI kI samasta jaina samAja va bAhara se Aye hue pratinidhivarga ne relave pleTaphArma para kiyaa| svAgatAdhyakSa zrI0 dIpacaMdajI goThI ne phUlamAlA phnaaii| sabhApatijI ko zrI* dIpacaMdajI goThI ke susajjita nivAsa sthAna para ThaharAyA gayA / dopahara ko 2 baje se 6 baje taka kAryakartAoM kI sabhA haI. jisameM bAhara se Aye hue sajjanoM kA paricaya karAyA gyaa| isa sabhA meM aneka viSayoM para khule mana se parAmarza huaa| rAta ko 8 baje adhivezana kA kArya zurU huaa| svAgata gAna ke pazcAt svagatAdhyakSa kA bhASaNa huA / sabhApati mahodaya ne apane chape hue vyAkhyAna meM jaina samAja ke saMgaThana aura bhalAI ke lira aneka mArga sujhAyeM / pradhAna mantrI seTha ciraMjIlAlacI barabAte ne gata varSa kA vivaraNa pddh'aa| 14 ko subaha 8 baje sabhApatijI kA julUsa moTara meM nikAlA gyaa| jagaha-jagaha para utsAhapUrvaka vizeSa svAgata hushraa| 6 baje se prastAvoM para vicAra vinimaya huzrA / 3 baje adhivezana kA kArya zurU ishraa| rAta ko 8 baje se mahAvIra jayaMtI kA utsava huA / sthAnIya aura bAhara se Aye hue vidvAnoM ke bhASaNa, kavitA aura gAna hue / hIrAlAlajI ne apanI putrI kI sagAI utsAhI yuvaka svAgata maMtrI zikharacaMda se kii| sammelana ke suavasara para yaha suprathA anukaraNIya hai| paMDita jitaprasAdajIsa ne kanyA ko AzIrvAda diyaa| pradhAna maMtrI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANSIONEDROICE CONOCOCANCY OTO 555555555 zrI0 sAhu zreyAMsa prasAda iTArasI adhivezana 1646 ke sabhAdhyakSa
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99900 0000000000000000000000 00000000 000 00000 00001 10000 DD 000 ooo 0 GA 000 000000000 .000 00000 00000 000/ana . B4A seTha ciraMjIlAla baDajAte pradhAna maMtrI (GORN Food RRRR 0000000000000 00 00 90 00 09 . 0 . . . 00 08 ki000 CoU 00 90 00 000000 1091900 0000000000 0000000 : 0000000000 06 00 000 0000000000 0000 20000( 0000 0000
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ seTha ciraMjIlAlacI baDajAte ko mAnapatra 50017 kI yailoke sAtha arpaNa kiyA gayA / unhoMne mAnapatra kA AbhAra mAnA, apanI kamajoriyoM kA jikra karate hue / arpita thailI meM 10.0 apanI ora se milAkara isa taraha 6.01) maMDala ke sabhApati sAra zrI. zreyA~saprasAdajI ko maMDala ke kArya ke lie sauMpa diye seTha ciraMjIlAlajI kA yaha tyAga aura pUrNa lagana ke sAtha maMDala kI sevAeM sarAhanIya hai / lAuDaspIkara kA intajAma thA, cA~danI rAta thii| ___ isa varSa se maMDala ke pradhAna mantrI kA bhAra zrI suganacaMda luNAvata ko sauMpA gayA hai| kucha prastAva ullikhita kiye jAte haiN| naM.1-yaha adhivezana gata 1942 agasta ke rASTrIya mahAaAndolana meM pAMDalA nivAsI udayacaMda jI, gar3hAkoTA nivAsI sohanalAlabI tathA anajAna jaina vIroM aura zahIdoM ke prati zraddhAMjila apita karatA hai| ' na.2-jaina samAna ke zrAdarza tapasvI vidvAna AcArya zrI 108 kuthusAgarajI, zrAcArya bhI zAntisAgarajI chAnI, sUrajabhAnajI vakIla, vizvambharadAsajI gArgIya jhAMsI ke asAmayika nidhana para mahAmaDala ko atyanta zoka huA hai / ina vibhUtiyoM ke avasAna se samAja zakti kI bahuta kSati huI hai| ___ naM.3-bhArata jaina mahAmaDala kI yaha sabhA kendriIya, prAntIya sarakAra se aura dezI rajavAr3oM se prArthanA karatI hai, ki zrI. bhagavAna mahAvIra jayantI, caitra zukla 13, ko sArvajanika chuTTI ghoSita kara dI jAe / ____ na. 4-akhaMDa jaina samAja kI mahatvAkAMkSA kI pratIka dhvajA sthira kI jAya / na. 5-sAmAjika jIvana kI naI AvazyakatAoM, dhAraNAoM aura mAnyatAoM ke mutAbika sAmUhika vivAha-prathA kA pracAra kiyA jaaye| yogya yuvaka yuvatiyoM kA sAmUhika vivAha, eka maNDapa meM eka sAtha
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) karAne kI vyavasthA kI jAve / jahA~ taka ho sake maNDala ke adhivezana ke sAtha hI vaha kArya sampanna kiyA jAya / na.6-samasta jaina samAja meM sneha, ekatA, saMgaThana tathA abhyudaya kA vizeSa dhyAna rakhate hue yaha mahAmaNDala nIce likhe borDa, kendrIya, prAntIya, tathA vividha rajavAr3oM meM sthApita karane kA prastAva karatA hai / 1. baina provara sIz2a borDa, 2. ejukezana borDa, 3. ekonomika rilIpha borDa 4. poliTikala borDa, 5. vAlanTiyara borDa, 6. meDikala borDa / mahAmaNDala ke anuzAsana meM inako sthApita karane tathA unakA kArya sucAru rUpa se calAne kA adhikAra zrI0 ema0 bI0 mahAjana vakIla zrAkolA ko diyA jAtA hai| akhila bhArata jaina samAja kI sarva saMsthAoM se AzA hai ki, ve isa kArya meM pUrNa sahayoga deNgii| naM.7-maNDala anabhava karatA hai ki, samaya aura paristhitiyoM ko dekhate hue hameM apane bahuta se dhArmika karmakAMDoM meM kAphI mitavyayatA kI jarUrata hai| isa dRSTi se yaha Avazyaka hai ki, jahA~ taka bane, paMcakalyANaka pratiSThA, gajaratha, Adi banda kiye jAe~, aura jahA~ kahIM bhI naye mandira banAye jAyeM vahA~ pUrvapratiSThita mUrti kisI anya mandira se lekara virAjamAna kara dI jAya / pUrva sthApita mandira ke paMcoM ko naye mandira ke liye mUti dene meM garva kA anubhava karanA cAhie / - naM.8-aprela mahIne meM bhopAla riyAsata ke guMDoM dvArA jaina va anya samAja aura unake mandiroM para ghora atyAcAra ko sunakara mahAmaNDala ko bar3A duHkha huA hai| vaha ummIda karatA hai ki riyAsata ke adhikArI isa atyAcAra para vizeSa khayAla rakhate hue jalda se jalda prabhAvazAlI prabandha kareMge / jisase yaha avivekazAlI paristhiti jaldI dUra ho / naM.-deza meM bhayAnaka anna kI kamI ko yaha adhivezana cintA kI dRSTise dekhatA huA janatA se anurodha karatA hai, ki khetI, va gopAlana ke udyoga ko apanAkara zuddha khAdya aura anya upayogI vastue~ adhikAdhika upjaaveN|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundanamala, zobhAcanda phIrodiyA, spIkara bAmbe lejisleTiva aisembalI haidarAbAda dakSiNa adhivezana 1646 ke sabhAdhyakSa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) naM. 10 - maNDala kI rAya meM aba vaha samaya zrA cukA hai jaba jaina samAja ke saba phirakoM ke loga apane apane sAmAjika aura dhArmika utsava ekatrita hokara, eka hI jagaha milakara eka vizAla jaina saMgha ke rUpa meM Ayojita kareM / maNDala saba jagaha kI paMcAyatoM ko aise kAryo meM yathA zakti sahayoga detA rahegA / naM. 11 - yaha adhivezana kAMgresa ko deza kI eka mAtra pratinidhi saMsthA mAnatA huA jaina janatA se anurodha karatA hai ki, kAMgresa kArya meM yathAzakti pUrNa sahayoga de / naM. 12 -- yaha maNDala mAnanIya sabhApati ko adhikAra detA hai ki, ve 21 AdamiyoM kI eka prabandhakAriNI kamiTI sthApita kareM / sattAIsavA~ adhivezana mahAmaNDala kA sattAIsavA~ adhivezana 2, 3, 4 aparaila 1947 - ko zrI kundanamala zobhAcanda phIrodiyA, strIkAra bambaI lejisleTiva aisembalI ke sabhApatitva meM haidarAbAda ( dakSiNa ) nagara meM hone ko hai / svAgata samiti ke adhyakSa zrIyuta seTha raghunAtha mala baikara haiM / aura zrI viravI canda caudharI svAgata mantrI haiM / upasaMhAra 1621 se 1626 taka maiM kauTumbika saMkaToM meM aura zrI sammeda zikhara kesa meM zrI bairisTara cambata rAya ke sAtha lagA rahA, zrIyut yugamandharalAla jainI ko indaura hAIkorTa kI jajI se avakAza na milA anya kAryakartA bhI vividha prakAra vyasta rahe, aura 6 barasa taka maNDala kA adhivezana na ho sakA / 1927 meM mujhe kucha avakAza milane para bIkAnera meM adhivezana kA Ayojana zrI vADIlAla motIlAla zAha ke sabhApatitva meM ho sakI / zrI yugamandharalAla jainI kA zarIrAnta 1927 meM ho gayA thA /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 40 ) 1928 se 1935 taka, 8 barasa, mujhe zrI sammedAcala, pAvApurI, rAvagRhI tIrthakSetra-sambandhita mukadamoM, bIkAnera hAIkorTa kI bajI, lAhaura hAIkorTa meM DAkTara sara motIsAgara ke daphtara ke kAma, haidarAbAda meM muni jaya sAgara ke bihAra pratibandha ke mukadameM, Adi se avakAza na pilane ke kAraNa adhivezana na ho sakA / 1941. 1942, 1943 meM bhI adhivezana na ho sakA / 17 barasa adhivezana na honA avazya khedajanaka hai| isakA mukhya kAraNa yaha thA ki tIrthakSetra-sambandhI mukadamoM ke kAraNa zvetAmbarIya bhAiyoM se jo sahayoga milatA thA, vaha kama ho gayA thaa| vizeSa harSa kA avasara hai ki mahAmaNDala kA 27vA~ adhivezana haidarAbAda ( dakSiNa ) meM zrI kundanamala zotrAcanda phIrodiyA ke sabhApatitva meM mArca 2, 3, 4, aparaila 1947 ko ho rahA hai / mahAmaNDala ke adhivezana sUrata, aura bambaI meM to ho cuke haiN| yaha pahalA avasara hai ki maNDala apane janma sthAna se hajAroM kosa dUrastha dakSiNa deza kI eka mahAna dezIya riyAsata meM Amantrita kiyA gayA hai| yaha isa bAta kA zubha pratIka hai ki mahAmaNDala kI priyatA jaina samAja meM phaila rahI hai| / vAstavika bAta yaha hai ki jaina samAja meM jitanI bhI pragati aura unnati huI hai, usakA zreya maNDala ke kAryakartAoM ko hai, maNDala ke kAryakartAoM ne digambara jaina mahAsabhA ko calAyA, jaba mahAsabhA para eka svArthI saMkucita vicAra vAle dala ne adhikAra jamA liyA, to maNDala ke kAryakatAoM ne hI di0jaina pariSada kI sthApanA kii| pArA kA jaina siddhAnta bhavana, haraprasAda, jaina DigarI kAlija, vIra vAlA vizrAma, aura bambaI meM zrAvikAzrama, ilAhAbAda, lAhaura, AgarA meM baina chAtrAlaya zrAdi ke sthApana karane vAle maNDala ke kAryakartA hI the| mahAmaMDala ke uddezya saMkSipta tathA vyApaka zandoM meM / [1] jaina samAja meM ekatA aura unnati,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 CONS 00 0000 000000000 0000000 o R 70 REEDA 00 2-25 AWAR ' 1000 S-522 TD.00 255 0000 000 00000000 DOONAM 00000000000000 00000000 1000000 zrI0 cetanadAsa, bI e0, sI0 TI0 pradhAna maMtrI apto 000hane DoSj0 lora a ka 9 ER.10 94 POOR0000 DODO 001C1000 00 .0 COS
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] jaina dharma kI rakSA aura pracAra hai / ina do uddezyoM kI pUrti meM mahAmaMDala pichale 47 varSa se vibhinna prakAra prayatna karatA A rahA hai jaisA isake una prastAvoM se vidita hogA jo ullikhita kiye gae haiN| prastAvoM kA yuga gyaa| kAya karane kA samaya A gayA / sAhasI yuvakoM kA dharma hai ki jo mArmika prastAva maMDala ne svIkRta yA ghoSita kiye haiM, unako kAryarUpa meM pariNanamana karake dikhA deN| rUr3hiyoM kA yuga bhI bIta cukA ! yuvaka-saMgha, dravya, kSetra, kAla bhAva para dRSTi rakhate hue samaya kI gati, vidhi, mA~ga ke anusAra bar3hatA cle| maMDala kI nIti udAra hai| usakA kAryakSetra vyApaka hai| usakA mArga sIdhA, spaSTa, ujjvala hai| usakA vaktavya spaSTa hai| choTI nimUla bAtoM meM meda buddhi ko tyAgo / mUla siddhAntoM meM ekatA para jora do| milakara, ekadila hokara, eka sAtha kAma meM laga jAo, vijaya tumhAre hAtha meM haiN| jaina jayatu zAsanam lakhanaU ajitaprasAda phAlguNa pUrNimA / / ajitAbhama
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa (1) prastAva tathA kAryasUcI, samaya kramAnusAra 1866 1-jAti va sampradAya meda-bhAva gauNa karake, bainamAtra meM pArasparika sambandha pracAra / 2-jaina anAthAlaya kI sthApanA / 1600 3-pratyeka jaina, cAhe vaha aMgrejI bhASA jAnatA ho yA nahIM, isa saMsthA kA sadasya hone kA adhikArI hai| 4-hindI jaina gajeTa kA eka kror3a para aMgrejI bhASA meM saMsthA ke mukhapatra rUpa, prakAzita kiyA jAya / 5-kAma karane ke icchuka berojagAra zikSita jainiyoM kI sUcI banAI jaave| 6-jaina dharma ke mukhya siddhAnta aura mAnyatA spaSTa sarala bhASA meM pustakAkAra prakAzita hoN| 7-samasta jIva dayA pracAraka aura madya-niSedhaka saMsthAoM se sahayoga aura patra vyavahAra kiyA jAya / 1601 8-bhAratIya sarakAra ko likhA jAya ki samasta gaNanA pradhAna saMgraha. pustakoM meM jainiyoM ke liye alaga stambha banAyA jaay| 1902 6-paMjAba, baMgAla, saMyukta, madarAsa, rAjapUtAnA, madhya prAnta, bambaI meM sAta prAntIya zAkhA kI sthApanA /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) 10-aMgrejI-saMskRta zikSA prApti ke liye svarNapadaka bheTa kiye ge| 15-vidhavA-sahAyaka koSa kI sthApanA / 12-zrArA meM jaina siddhAnta bhavana / 13-banArasa meM syAdAda mahAvidyAlaya / ' 1603 14-anAthAlaya meraTha se hisAra aA gayA / 15-zvetAmbara kAnpharensa ne sahayoga vacana diyA / 16-vivAhAdi sAmAjika, tathA dhArmika utsavoM para sAdagI aura mitavyayatA se kAma kiyA jaave| 17-jaina gajeTa, aMgrejI bhASA meM, zrI je0 ela0 jainI ke sampAdakatva meM svatantra rUpa se nikalane lgaa| 1--samAcAra patra, aitihAsika skUlI pustaka. anya pustaka zrAdi dvArA, jo prahAra jaina dharma para hote rahate haiM, unase jaina dharma kI rakSA, aura una prahAroM kA uttara dene ke liye zrI jagata prasAda ema0 sI. ke sabhApatitva meM eka kameTI kAyama huii| 1904 16-digambara zvetAmbara samAja meM pArasparika sAmAjika vyavahAra, aura rAjanaitika kAryoM meM sahayoga honA Avazyaka hai| ahiMsA aparigraha, syAdvAda, karma siddhAnta zrAdi nirvivAda viSayoM para sArvamAnya siddhAnta kA prakAzana honA bAMchanIya hai| 1605 20-gaya sAheba phUlacaMda rAya lakhana nivAsI ne do barasa taka 100) mAsika chAtra-vRtti jaina yuvaka ko jo jApAna bAkara audyogika zikSA prApta kare, dene kI ghoSaNA kii| 21-jainiyoM ke liye videza meM samudra pAra karake jAne kA mArga khula gyaa|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ), 22-zikSA pracArArtha udAratayA dAna diyA gayA / 23-puruSoM ne mahilA sabhA meM, aura mahilAoM ne puruSa sabhA meM vyAkhyAna diye| 24-cAlIsa padaka kI ghoSaNA / 25-syAdvAda vidyAlaya meM raha kara hindu kAlija meM zikSA prApta karane ke liye pArA nivAsI bAbU devakumAracI ne chAtravRtti kI ghoSaNA kii| 26-jaina mahilArana zrImatI magana bAI jI ko mahAsabhA kI tarapha se 50) kA svrnnpdk| 27-strI zikSA pracAra ke liye nimna upAyoM kI yojanA kI jAya / (ka) sthAnIya kanyAzAlA sthApita kI jAveM / (kha) adhyApikA nayyAra kI bAyeM / (ga) parIkSA kmettii| (gha) pratyeka sadasya apanI patnI, bahana, beTI ko par3hAve / (ca) pAritoSaka aura chAtravRtti / (cha) paThanIya pustaka nirmANa / (ba) praur3ha mahilAoM ko unake gharoM para zikSA dAna / . (jha) mahilA-zAstra sabhA / () mahilA kArIgarI kI prdrshinii| (3) asamartha vidhavAoM kI sahAyatA / (Da) uparollikhita kAryoM ke liye koSa / 28-pratyeka jaina ko apanI zraddhAnusAra deva-darzana, pUjana, zAstra-sva dhyAya . sAmAyika zrAdi aAvazyaka dhArmika kArya avazya karane caahiye| 1906 26--zrIyut sakhIcandajI (di. insapekTara jenarala pulisa vihAra ) / jIvadayA pracAriNI sabhA AgarA ke sabhApati, jIvadayA vibhAga ke matrI niyata kiye gye|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabandhakAriNI samiti ke sadasya 000 OMOMOMOMOMOMOMABAR zrImatI vidyAvatI devariyA zrI takhtamala jI bI0 e0, ela-ela0 bI0 5405 5 zrI vijayasiMha nAhara ema0 ela0 e0
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) 1907 30 - zvetAmbara kAMfarensa ke janmadAtA, zrIyut gulAbacanda DhaDhDhA sabhApati kA vyAkyAna, sAmAjika, vyavahArika ekatA / 31 - 13 barasa se kama kanyA kA, 18 barasa se kama kumAra kA vivAha na ho / 32 - vivAha aura maraNa samaya vyartha vyaya rokA jAya / 23 - vezyA nRtya banda kiyA jAya / 34 - vRddha puruSa kA bAlikA se vivAha banda ho / 35 - paradA prathA haTA dI jAya / 36 - samAja meM anaikya phailAnevAle tIrthakSetra sambandhita, kacaharI meM mukadamebAjI kA anta karane ke liye zvetAmbara kAMpharensa aura digambara mahAsabhA ke 6 - 6 sadasyoM kI kameTI banAI jAya / 37 - sAmpradAyika pakSa-rAta se prerita hokara, dharma kI Ar3a meM jo pArasparika zrAghAta pratighAta kiye jAte haiM vaha baMda hone cAhiye / 38 - yaha dekhakara ki samAja kA lAkhoM rupayA tIrthakSetroM ke nAma para vividha prakAra ke khAtoM meM vyaktiyoM ke pAsa par3A huA hai, usa dravya kI surakSA aura sadupayoga ke vicAra se ucita pratIta hotA hai ki samasta deva dravya eka seMTrala jaina baiMka meM rakhA jAya / aura usa baiMka kI sthAnIya zAkhA mukhya sthAnoM meM sthApita hoM / 36 - jaina samAja ke pratinidhi, samAja kI tarafa se nirvAcita hokara seMTrala aura prAviMziyala kAunsiloM meM liye jAyeM / 1608 40 -- tIrthakSetra sambandhI vivAdastha viSayoM ke nirNayArtha paMcAyata kI sthApanA / 41 - meraTha meM jaina chAtrAlaya kI sthApanA / 42 - adhyApikA tayyAra karane ke liye vidhavA mahilAoM ko chAtravRti pradAna |
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1610 43-saMsthA kA nAma yagamensa aisosiyezana kI jagaha bhArata jaina mahA maMDala- rakhA gyaa| aMgrejI bhASA meM All-India Jain ___ Association kahA jaaygaa|| 44-hastinApura RSabha brahmacaryAzrama kI sthApanA kA nizcaya / - 1911 45-dassA-pracAla-pUjA-adhikAra kA zrAndolana / 1913 46-zrImatI maganabAIjI ko "jaina mahilA ratna" kI padavI bheMTa kI .... gii| .47-jhasTara haramana jaikovI ko "jaina darzana divAkara" pada se vibhUSita kiyA gayA / 48-DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa ko "siddhAnta mahodadhi" upAdhi se sammAnita kiyA gyaa| .49-rAya bahAdura seTha kalyANa malajI indaura ko "dAnavIra" pada arpita kiyA gyaa| . 50- brahmacArI zItalaprasAdajI kA sammAna unako "jaina dharma bhUSaNa" kI upAdhi se bAda jaga-kesarI paMDita gopAladAsa baraiyA dvArA kiyA gyaa| 51-siddhAnta bhavana zrArA ke jaina purAtakha sUcaka vastuoM kI prdshinii| 1615 . 52-zvetAmbara-digambara-sthAnaka-vAsI sabhI sampradAya ke jainoM ne bambaI nagara meM khyAti prApta DAkTara khushaalbhaaii| zAha ke sabhApatitva meM, sAmpradAyika bhedabhAva ko gauNa karake, milajula kara kAma kiyaa| ... 53-mahAtmA gAMdhI bambaI adhivezana meM padhAre /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (47 ) 54-bIsa barasa se kama umara ke lar3ake kA, aura 14 se kama kI lar3akI kA vivAha na kiyA jAya / 1616 15-pacapana barasa se Upara puruSa kA, aura jisake putra ho usakA ...45 barasa se Upara kI umara meM punarvivAha na ho / 56-jaina jAtiyoM meM pArasparika vivAha tathA bhojana pracAra kiyA ... jaay| 57-vivAha aura dehAnta sambandhita rivAjoM meM yathA sambhava sAdagI baratI bAya; aura anAvazyaka rItiyA~ banda kI jaay| 58-lar3akA yA lar3akI vAle ko, kisI prakAra bhI bahumUlya nakada yA dravya kA pradarzana karane se rokA jAya / 51-vivAha yA mauta ke avasaroM para apanI zakti se adhika kharca kA rivAja, aura marane para birAdarI kA bhojana rokA jAya / 60-jaina tIrthoM, mandiroM, aura saMsthAoM kA hisAba jA~ca kiyA jAkara jaina samAcAra-patroM meM prakAzita kiyA jAya / 61-hisAra nivAsI zrI0 ugrasena vakIla ne seTrala jaina kAlija sthApana karane ke liye 10000) dAna kI ghoSaNA kii| 1917 .62-lokamAnya tilaka mahArAja aura mAnanIya khAparDe kalakattA adhivezana meM padhAre, aura bhASaNa diye| - 1618 63-mahAmaMDala kA pratyeka sadasya pUrNa zaktitaH prayatna karegA ki tIrthakSetra-sambandhI vivAdoM kA pArasparika samajhaute se paMcoM dvArA nirNaya kara diyA jaay| 63-a-pratyeka sadasya pUrNa prayatna karegA ki minna jaina jAtiyoM aura sampradAyoM meM vivAhAdi sAmAjika sambandha kiye jaaveN|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) 64 - pratyeka sadasya anya sampradAyoM ke dhArmika parva meM sammilita huA - karegA / 1938 65 - vivAhotsava meM mahAmaMDala adhibezana kiyA gayA / 66 - dhArmika bhaMDAroM meM jo rupayA jamA hai, usakA upayoga jaina sAhitya pracAra, prAcIna granthoddhAra, jaina dharma-sambandhI vidyA pracAra meM kiyA jAe / 67 -- vartamAna paristhiti meM jahA~ jaina mandira maujUda haiM, vahA~ nayA mandira yA naI bedI banavAnA bilkula anAvazyaka hai / 68 - jAti vahiSkAra ke dastUra ko dUra karanA / 1644 69 - digambara zvetAmbara dhArmika parva para milakara, sAptAhika yA mAsika sAmUhika prArthanA kI jAya / 70 - mahAma Dala kA pratyeka sadasya pUrNa zakti se prayatna kare ki tIrthakSetra sambandhI saba mukadame paMcAyatI nyAyAlaya dvArA nirNaya kiye bAye / vaha nirNaya pratyeka jaina ko mAnya ho / koI mukadamA sarakArI kacaharI meM na jAne pAve | 71 - jisa kisI jaina mandira yA anya saMsthA kA hisAba sApha nahIM rakhA gayA ho, yA usameM sandeha ho, yA adhikArIvarga ke sAmane peza na kiyA gayA ho, usa hisAba ko ThIka karAkara prakAzita karAyA jAya / 72 - jaina samAja kA zrasaMkhyA rupayA dharma prabhAvanA ke nAma para, paMca kalyANa, vimba pratiSThA, rathayAtrA, gajaratha zrAdi utsavoM meM kharca hotA hai / kitane hI sthAnoM meM mandiroM, mUrtiyoM kI rakSA zraura pUjA kA ucita prabandha nahIM hai| maMDala prastAva karatA hai ki jaina samAja kI vicAradhArA meM isa prakAra parivartana kiyA jAya ki
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) dharmaniSTha loga apanA dhana maujUdA prAcIna mUrtiyoM aura mandiroM kI khoja, jIrNoddhAra, rakSA aura suprabandha meM lagAveM / 72 - dhArmika vAtsalya, sAmAjika prema aura sahayoga kI buddhi ke liye zrantarjAtIya, antara sAmpradAyika vivAha aura sahayoga kI zrAvazyakatA hai / 1946 74 - agasta 1642 ke rASTrIya zrAndolana meM maMDalA nivAsI udaya candajI, gar3hAkoTA nivAsI sohanalAlajI, tathA anajAna jaina vIroM aura zahIdoM ke prati zraddhAMjali | 75 - mahAvIra jayantI kI sArvajanika chuTTI ke liye kendrIya, prAntIya tathA dezIya rajavAr3oM se anurodha / 76 - akhaNDa jaina samAja kI mahatvAkAMkSA kI pratIka eka jaina dhvajA kA nizcita rUpa sthira kiyA jAya / 77 - sAmUhika vivAha kA pracAra maNDala adhivezana para aise vivAhoM kA Ayojana | 78 - mahAmaNDala ke anuzAsana meM, zrI ema0 bI0 mahAjana vakIla akolA dvArA jaina zrovarasIja borDa, ejukezana borDa, Ikonomika poliTikala, vAlaMTiyara borDa kI sthApanA / -- 76 - jahA~ taka bane, paca kalyANaka vimba pratiSThA, gajaratha zrAdiH banda kiye jAyeM, jahA~ kahIM nayA mandira banAyA jAya, vahA~ pUrva pratiSThita mUrti kisI anya mandira se lekara virAjamAna kI nAya, pUrva sthApita mandira ke paMcoM ko naye mandira ke liye mUrti dene meM garva kA anubhava karanA cAhiye / 80 * khetI, gopAlana ke udyoga ko apanAkara zuddha khAdya aura anya upayogI vastu zradhikAdhika upajAI jAvaM /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 59. ) 81-saba phirake apane sAmAjika, aura dhArmika utsava para ekatrita hokara, eka hI jagaha, milakara; eka vizAla jaina saMgha ke rUpa meM Ayojita kreN| maNDala saba jagaha kI paJcAyatoM ko aise kAryoM meM yathAzakti sahayoga detA rhegaa| 52-kAMgresa ko deza ko eka mAtra pratinidhi saMsthA mAnatA huA, jaina janatA se yaha maNDala anurodha karatA hai ki kAMgresa kArya meM yathAzakti pUrNa sahayoga de|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2 1 1863 3 4 5 pariziSTa (2) samaya-kramAnusAra adhivezanAdhyakSa tathA sthAna -sUcI san 8 mathurA 1866 meraTha sthAna 1900 mathurA 1602 | mathurA. 1603 hisAra 6 1604 ambAlA 1605 | sahAranapura 1606 . kalakattA 1607 |sUrata adhyakSa rAyabahAdura zrI sulatAna siMha zrAnarerI maijisTreTa, dillI rAyasAheba phUlacanda rAya ekjekyUTiva injIniyara, lakhanaU seTha dvArikAdAsa raIsa, mathurA seTha dvArikAdAsa rAyabahAdura sulatAnasiMhacI dillI ajitaprasAda lakhanaU seTha mANikacaMda je. pI. bambaI lAlA rUpacada, sahAranapura zrI gulAbacaMda DhaDDA jayapura
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) saMkhyA san sthAna adhyakSa meraTha bhI bAMkelAla vakIla, hisAra 1610 | bayapura ajitaprasAda, lakhanaU 1911 / mujaphpharanagara je. ela. jainI bairisTara sahAranapura 1913 banArasa 1955 / bambaI 1619 / lakhanaU pro0 DAkTara khuzAla bhAI zAha bhI mANikacaMda vakIla, baina dharma bhUSaNa khaMDavA bA0 zItalaprasAdanI 1917 kalakacA 1318 | vardhA zrI sUrajamalabI, haradA nAgapura je. ela. benI bIkAnera vADIlAla * motIlAla zAha lakhanaU seTha acalasihanI, AgarA 1138 vardhA seTha rAjamala lalavAnI, ema. ela. e. jAmanera 1638 / varuDa, amarAvatI zrI bhaiyAlAlajI mAMDavagar3e, .. vaitula 1940 yavatamAla zrI RSabha sAva kAle,ema.ela.e. 1944 vardhA khuzAlacada khajAMcI
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA sana sthAna adhyakSa prophesara hIrAlAla ema. e. DI. liTa. nAgapura zreyAMsaprasAda bambaI sAhu 25 1645 gADaravArA 26 1646 |iTArasI 27 1647 | haidarAbAda dakSiNa | zrI kundanalAla zobhAcanda phIrodiyA spIkara bambaI lejisleTiva kAunsila
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ citroM kA paricaya 1866 ke meraTha adhivezana ke adhyakSa svargIya rAya sAhaba phUlacanda rAya, B. A., C. E. supariMTenDiMga i' biniyarI ke pada se sarakArI penzana prApta kI / harIcanda hAI skUla kA bhavana apane pUjya pitAjI ke nAma se banavAyA / skUla kA saba kharacA dete rahe / aba bhI inakI jAyadAda se inake suputra zrI tilokacanda jaina harIcanda hAI skUla kA kharacA dete haiM / 1606 kalakattA adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyuta lAlA rUpacaMda, raIsa va jamIMdAra sahAranapura janma 1855 - zarIrAnta 1606 sarala svabhAvI, udAra hRdaya, tIrthasevaka, dayAsAgara | 1607 sUrata adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyut gulAbacada DhaDhDhA, M. A. janma 1867, ema. e. ilAhAbAda yUnivarsiTI 1860 jayapura rAjya meM - munsifa, nAz2ima, sivila jaja, cIpha minisTara suparinTeMDeMTa, inTelIjensa, posTa Aphisa ( khettarI ) vibhAga / nembara, borDa, darabAra vakIla, AbUzaila /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ -bIkAnera rAjya meM-aikAunTeMTa-jenarala / gavAliyara rAjya meM membara korTa-aApha-vADUsa / bAMsavADA rAjya meM spezala Aphisara / jhAbumA rAjya meN-diivaan| bAmbe maraceMTsa baiMka-ejeMTa raMgUna brAMca pUnA baiMka mainejara bAmbe brAMca samAja-sevA saMsthApaka-zrAla iMDiyA jaina zvetAmbara kAnpharensa / usake pradhAna maMtrI 25 sAla taka / -sabhAdhyakSa-prAntAya jaina zvetAmbara kAnpharensa peThApura adhivezana, 1905 / -vASika adhivezana (All India Jain Youngmens' Association) Ala iMDiyA jaina yaMgamensa aisosiyezana sUrata, 1607 // -mahArASTra prAntIya jaina zvetAmbara kAnpharensa ahamadanagara, 1633 / -vArSika adhivezana zrI zrAtmAnanda jaina gurukula paMcAva, gujarAMvAlA, 1935 / -akhila bhAratIya zrosavAla sammelana kalakacA 1937 / -mAnada adhiSThAtA zrI pArzvanAtha umeda jaina bAlAbhama ummeda pura maarvaadd'| 1904 ambAlA tathA 1610 jayapura adhivezana ke sabhAdhyakSa ajitaprasAda, M. A. janma 1874. ema. e., ela.ela. bI. upAdhi 1865. vakIla hAI korTa ilAhAbAda, 1865. munsipha rAyabarelI 1901.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarakArI vakIla lakhanaU 1601 se 1916 taka jana hAIkorTa bIkAnera 1926-1930 / eDavokeTa cIpha korTa lakhanaU, hAI korTa paTanA, hAI korTa lAhaura / maMtrI RSama brahmacaryAzrama hastinApura 1911 se 1915 / sammedAcala kSetra ke pUjA kesa meM kalakatte gaye, 1914 / pAvApurI kesa meM paTanA gaye 1917 / zikharajI iMjekzana kesa meM, bairisTara campata rAya jaina ke sAtha hajArIbAga, rAMcI, paTanA hAIkorTa meM vakAlata ko 1623, 1924, 1928 / rAbagirI kesa meM vakAlata paTanA meM kI 1626 se 1928 / pAvApurI kesa meM paTanA, kalakattA meM vakAlata, tathA kamIzana meM kAma kiyA lakhanaU, bambaI, dillI Adi zaharoM meM / 1926-1929 / eDITara caina gajeTa 1912 se aba taka. DAirekTara seMTrala jaina pabliziMga hAusa, ajitAbhama lakhanaU, 1926 se aba tk| maMtrI akhila bhAratavarSIya jaina poliTikala kAnpharensa 1617 se 1921 tk| racayitA aMgarejI bhASA meM puruSArtha siddhayupAya, gommaTa sAra karmakAMDa bhAga 2, Pure Thoughts. zrI amitagati prAcArya kRta sAmAyika pATha kA aMgrejI anuvAda / 1611 tathA 1620 ke adhivezana ke sabhAdhyakSa yugamandhara lAla jainI (J. L. Jaini) M. A. (Oxon). .. bai rasTara-eTa-lA janma 18-1. zarIrAnta 1627.. sarvocca prathama zreNI meM ema. e. ilAhAbAda yunivarsiTI 1603. rejiDenTa suparinTenDenTa borDiMga hAusa myora senTala kAliba.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gha) sampAdaka jaina gaz2eTa agrejI 1903 - 1606. bairisTarI ke vAste laMdana prasthAna 1606 / jaina sAhitya pariSad kI sthApanA laMdana meM 1 1610 meM vasa 1911 se sampAdana jaina gajeTa 1613 meM phira laMdana ko prasthAna / aMgrejI bhASA ke jaina jAti meM zradvitIya kalAkAra paNDita | tasvArthAdhigama sUtra, gommaTasAra jIvakAMDa, karmakAMDa, paMcAstikAya, zrAtmakhyAti samayasAra, zrAtmAnuzAsana kA anuvAda, TIkA, bhASya, prAk-kathanasahita aMgrejI bhASA meM apane kharca se chapavA kara prakAzita karAyA / Fragments from a Students' Diary unake rupaye se laMdana meM chapakara prakAzita huI / ka jaina divyaloka (Bright ones in Jainism), jaina : trilokaracanA (Jain Universe), svatantra pustakeM aMgrejI bhASA meM prakAzita kI / jaina nIti (Jain Law), romana lA ( Roman Law), sara harIsiMha gaur3a ke "hindU dharmazAstra " ( Hindu Law ), tathA misez2a sTIvanasana ke " jaina dharma kA hRdaya" "Heart of Jainism" para kar3I yuktiyukta samAlocanA unakI anupama sAhityika kRtti haiM / indaura hAIkorTa ke jaja, cIfa jasTisa, aura zarIrAnta samaya taka indaura rAjya kI vidhAna nirmAtrI samiti Legislative Council ke adhyakSa President rahe / apanI sArI sampatti jaina dharma pracArArtha rajisTarI vasIyatanAmA likhakara dAna kara do / jaina dharma pracAra, aura jaina jAti uddhAra inake jIvana kA mukhya uddezya thA /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakhanaU adhivezana 1616 ke sabhApati zrI mANikyacaMda jaina 1882 meM khaMDavA meM janma lekara, 1918 meM 36 barasa kI bharI javAnI meM, kalakattA nagara meM svarga padhAre / zrImad rAyacaMdra jaina, svAmI rAmatIrtha, bAbU devakumAra svAmI vivekAnanda kumAra devendra prasAda jaina sikandara mahAna, bAirana. zrI zaMkarAcArya, jIsasa krAisTa, koTsa, zelI, caiTaraTana, kI taraha, 30-35 barasa meM vaha kAma kara gaye, jo loga 100-125 barasa meM nahIM kara sake / skUla kAlija meM U~ce nambaroM se uttIrNa hokara, chAtravRtti pAte rahe / 'sukhAnanda manoramA' nATaka, 'jIva dayA, 'hitopadezaka', 'hindI vyAkaraNa', 'bhArata bhUSaNAvalI', pustakeM banAkara prakAzita kIM / vakAlata meM khyAti prApta kI / zrI0 cetanadAsa, yugamandharalAla ke samparka se ilAhAbAda meM vidyAdhyayana karate samaya hI aMgrejI jaina gajeTa ke sahAyaka sampAdaka rahe / mahAmaMDala ke kalakattA aura sUrata nagara ke adhivezanoM kI zrAyojanA kI / ilAhAbAda ke " zrabhyudaya" patra kA sampAdana kiyA / mAlavA prAntika sabhA ke siddhavarakUTa adhivezana kI svAgata samiti ke sabhApati ke sthAna se 42 pRSTha kA chapA huA vyAkhyAna diyA / myunisipala kameTI ke membara, kAMgresa kameTI ke mantrI rahe / .. 1627 bIkAnera adhivezana ke adhyakSa zrIyuta vADolAla motIlAla zAha janma 1878, dehAnta 1631 mahAna sAhityika / 23 barasa taka gujarAtI mAsika "jainahitecchu" ke, 7 barasa taka gujarAtI sAptAhika "jaina samAcAra" ke, 4 barasa taka
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI pAkSika jainahiteccha ke, kucha samaya taka "jainaprakAza" ke sampAdaka rhe| pahale tInoM patra unake nijI the, ina tInoM patroM meM nirmIka aura gambhIra vicAra prakaTa kiye jAte the| ___ karIba 100 pustakeM agrejI, hindI, gujarAtI, marAThI bhASA meM likhI aura sampAdita kii| gujarAtI lekhakoM ke liye niyata "galIbArA prAija' guvAta sAhitya sabhA ne unheM meTa kiyA thaa| __ gahana vidvAna / jaina zAstroM ke acche jJAtA the / thiyAsoMphrI, nyu thATa, nitze siddhAnta, vedAnta kA gaharA adhyayana thaa| svatantra vyApAra karate the| ugra se ugra vicAra spaSTa zabdoM meM prakAzita karate the| anubhava jJAna gaharA thaa| jela meM bhI rahe, aura rAjamahala meM bhI / zrImAnoM se garIboM se niHsaMkoca mile| bhArata ke aneka prAntoM aura yUrapa ke aneka dezoM meM phire / bhArata jaina mahAmaMDala, akhila bhAratIya sthAnakavAsI jaina kAnphareMsa, di0 jaina tAraNapandha sabhA Adi ke adhyakSa pada ko suzobhita kiyA / . 1636 lakhanaU adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyut seTha acala siMha jA, AgarA deza-sevA 1916 kI lakhanaU kAMgresa meM darzaka rUpa sammilita hue| 1916 se kAMgresa ke utsAhI sadasya / 1921 meM tilaka svarAjya phaMDa ke liye zrAgarA se 20,000 jamA kiyaa| 1630 ke aAndolana meM sitambara meM 6 mAsa kA kar3A kArAgAra ora 500 rupayA juramAnA; aura 1632 meM 18 mAsa kI kar3I kaida aura 500 rupayA juramAnA sahA /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( cha ) vaiyaktika satyAgraha meM 15-12-40 ko eka sAla kI jela bhugtii|' 1.8.42 ko phira giraphtAra ho gaye aura asTUbara 1944 meM chutte| samAja-sevA 1921 meM AgarA myunisipala borDa ke sIniyara vAisa cairamaina nirvAcita hue| .1923 meM svarAjya pArTI kI tarapha se yU. pA. lejisleTika kAunsila ke sadasya rahe. 1935 meM kAMgresa kI tarapha se AgarA myunisipailiTI ke sadasya, 1936 meM lejisleTiva esembalI ke nirvAcita sadasya / 1939 meM AgarA kanTranmeMTa borDa ke sadasya nirvAcita hue| 1920 se. 1938 taka siTI kAMgresa kameTI zrAgarA ke presIDenTa / 1931 se aba taka yU0 pI0 kAMgresa kameTI ke sadasya haiN| 1636 meM zrAlahanDiyA kAMgresa kameTI ke sadasya nirvAcita hue| 1924 kI bAr3ha ke kaSTa nivAraNa, 1926 ke bihAra bhUkampa pIr3itoM ke liye koSa jamA kiyA aura tana-mana-dhana se sahAyatA kI / 1928 meM "acala TrasTa" kI nIMva DAlI; aura 1925 meM 100100), kA grAmINa sevA uddezya se TrasTa rajisTaro ho gyaa| dhArmika utsAha 1121 ke pahale se seThajI ne cAma kI banI vastu kA vyavahAra tyAga diyA hai| 1921 meM akhila bhAratIya jIva dayA pracAriNI sabhA ke sabhApati nirvAcita hue| 1945 meM akhila bhAratIya pazu saMrakSiNI sabhA kI sthApanA kii| jisakA prathama adhivezana mahArAjA sAhiba bharatapura kI adhyakSatA meM huaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1138 ke vardhA adhivezana ke sabhAdhyakSa ... zrI0 seTha rAjamala lalavAnI Ex. M. L. A. (Central) janma 1800/1806 meM jAmanera ke seTha lakhamIcandajI kI goda Aye / tejasvI vaktA / kendrIya esembalI dillI meM hindI bhASA meM bhASaNa karane kA prArambha kiyaa| lokapriya kaaNgresii| tAlukA kAMgresa kameTI ke adhyakSa / zrApakI pASANa mUrti jalagA~va ke TAuna hAla meM sthApita hai| hajAroM kA vASika guptadAna karate haiN| sAla meM , mAsa daure para rahate haiN| khetI kI unnati, naI bastI basAne kA utsAha hai / sAdA jIvana, vinamra svabhAva hai| 1928 varuDa amarAvatI adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyut bhaiyyAlAla jaina, vaitula nivAsI janma 1866, jilA vaitUla | maiTrIkulezana parIkSA 1617 / myunisipala sekreTarI vardhA, 1655 / sthAnIya jaina boDiMga ke avaitanika suparinTeMDeMTa tathA mntrii| 1940 yavatamAla adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyut RSabha sAva kAle ( R. P. Kale ) madhyaprAnta meM sarvaprathama apanA vivAha antarajAtIya mahilA se kiyaa| 1946 ke iTArasI adhivezana ke sabhAdhyakSa zrIyut sAhu zreyAMsa prasAda jI bambaI .: prasiddha kAryakartA, / aneka miloM ke, havAI jahAja kampanI ke bar3e hissedAra, tathA prbndhkrtaa| udAra daanii|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( jha ) prabandha kAriNI samiti ke sadasya zrI0 cetanadAsa jI B. A. L. T. sarakArI penzanara malhIpura, sahAranapura barasoM taka mahAmaNDala ke pradhAna maMtrI rahe / mahAmaNDala ke parama bhakta, athaka kAryakartA, satata hitecchu, karmaTha vIra / prabandhakAriNI ke sadasya seTha ciraMjIlAla baDajAte, varSAM prArambhika jIvana se dezasevA, sabhA saMgaThana, tathA dhArmika kAryoM meM vizeSa yoga dete rahe haiM / digambara jaina borDiMga vardhA ke saMsthApaka tathA adhyakSa hai / 1658 meM jaina poliTikala kAnpharensa kA adhivezana zrI bADIlAla motIlAla zAha kI adhyakSatA meM karAyA / 1623 ke jhaNDA satyAgraha meM jela meM rahe / 1630 ke Andolana meM kaThina kArAvAsa sahA / 4615 se 1627 taka myunisipala kameTI ke sadasya rahe / 15 barasa taka mAravAr3I zikSA maNDala ke maMtrI rahe ! nAgapura kAMgresa ke avasara para 1620 meM Apane jaina poliTikala' kAnpharensa tathA mArata jaina mahAmaNDala ke jalse karAye / 1617 se zrApa bhArata jaina mahAmaNDala ke maMtrI, aura zrAjakala saha-maMtrI kA kArya kara rahe haiM / " 2100) di0 jaina ba'DiMga ko 1000/ mahAmaNDala ko, iTArasI adhivezana ke samaya pradAna kiyA / prabandha kAriNI samiti kI sadasyA zrImatI saubhAgyavatI vidyAvatA bAI devariyA dharmapatnI zrI0 pannAlAla jI devariyA, jo 1420 se nAgapura rASTrIyA kSetra ke gragaNya kAryakartA hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apa khuda nAgapura vArDa kAMgresa kameTI kI adhyakSA hai, suyogya kavi aura prakhyAta kAryakartA haiN| prabandhakAriNI samitike sdsy| zrIyut tastamala jaina aiDavokeTa bhelasA (gvAliyara ) janma 1894 pUrva minisTara phrAra rUrala velapheyara eNDa lokala selpha gavarnameMTa, madhya prAnta / lokapriya rASTrIya kAryakartA, khAdI vratadhArI, rUr3hi virodhI / myunisipala membara, aura 8 barasa taka vAisa presiDeMTa myunisipila kmettii| 1940 meM bhiMDa jilA rAjanaitika kAnpharensa ke sabhAdhyakSa / ... 1940 meM gvAliyara rAjya meM minisTara / 1941 meM minisTarI se tyAga patra / . samAja-sevA .. melasA jaina mandira ke nirmANa aura mUrti sthApanA meM saphala prayatna / zrI sitAba rAya lakhamIcaMda jaina hAI skUla melsA kI sthApanA aura suprabandha kA zreya zrApa ko hai| madhya bhArata harijana sevaka saMgha kI kAryakAriNI ke sadasya rahe haiN| pachAra meM jaina vimAna nikalavAne meM sahAyaka hue / jilA kAMgresa kameTI ke adhyakSa haiN| prabandhakAriNI samiti ke sadasya zrI vijayasiMha nAhara M. L. C. prakhyAta vidvAn svargIya zrI0 pUrNacandra nAhara, M. A. B. 4. ke suputra / dezasevA meM dattacitta / 1944 se barAbara kalakattA kAraporezana ke sadasya /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( Ta ) svargIya pitA mahodaya kA apUrva citra, pASANa mUrti, sikke tathA anya pradarzanIya vastu saMgraha inhoMne kalakattA yunivarsiTI ke zilpa sambandhI prAzutoSa pradarzanAlaya kI bheMTa kara diyA / jaina siddhAnta aura citrakArI Adi kalA meM AviSkArArtha "pUrNacandra nAhara chAtravRtti" sthApita kI hai| 1937 se 1936 taka bhAratavarSIya zrosavAla kAnpharensa ke sekrettrii| taruNa jaina ke sampAdaka / zrI jaina sabhA kalakattA ke adhyakSa / baMgAla prAntIya kAMgresa kameTI ke sadasya / 2-10-42 ko agasta Andolana ke sambandha meM jela meM rakhe gye| kalakattA hAIkorTa kI spezala beMca ke hukma se rihA kiye gaye. paranta turanta hI regyulezana 3, san 1818 meM giraphtAra kara liye gaye; aura mArca 1645 taka sarakArI kaidI rahe / asvastha hone ke kAraNa chor3a diye gye| pharavarI 1946 baMgAla lejisleTiva kAunsila ke sadasya sarvasammati se nirvAcita hue| baMgAla kAunsila kAMgresa pArTI ke sekreTarI hai| haidarAbAda ( dakSiNa ) adhivezana 1947 ke sabhAdhyakSa prAnarebila kundanamala zobhAcanda phirodiyA spIkara bambaI lejisleTiva aisambalI saMkSipta paricaya ApakA canma ahamadanagara meM 1885 meM huzrA / pharagusana kAlikA pUnA se 1907 meM DigarI prApta karake, 1910 meM aiDavokeTa hue / 1942 taka vakAlata kA kAma kiyA / 6 agasta 1942 ko najarabanda
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) kaida ho ge| maI 1644 meM najarabandI se mukta hue, vakAlata kA vyavasAya tyAga diyA aura sArvajanika kArya meM saMlagna ho ge| kAlina ke dinoM se hI Apa lokamAnya tilaka ke anuyAyI rahe hai| 1616 nAgapura kI bambaI prAntIya bApharensa ke sekreTarI the, aura una pA~ca vyaktiyoM meM the jinhoMne kAnpharensa kA sampUrNa ghATe kA bhAra apane upara liyA thaa| ahamadanagara piMjarA pola ke mantrI 20 barasa taka rhe| 1914, 1620 meM hukkAla-nivAraka-samiti ke mantrI rhe| ahamadanagara ayurveda mahAvidyAlaya ke saMsthApaka hai, aura 1942 taka usake adhyakSa rahe haiN| . .. ahamadanagara zikSaNa samiti kI prabandhakAriNI ke 20 barasa se Upara sadasya, aura kaI barasa taka samiti ke adhyakSa rahe haiN| tilaka svarAjya phaMDa ke juTAne meM agragAmI rahe haiN| 1927 meM jaba mahAtmA gAMdhI ne ahamadanagara jile meM svAdI pracAra ke liye rupaye ekatrita karane ke vAste daurA kiyA thA, to usakI AyojanA Apa ne kI thii| 1930, 1632 ke asahayoga Andolana meM bharapUra dravya khuda diyA, 'aura candA jamA kiyaa| ahamadAbAda myunisipailiTI ke sadasya 1616 se rahe haiM, 164041 meM usake presIDeNTa nirvAcita hue / DisTrikTa borDa ke presIDeNTa 1635 se 1938 taka rhe| sthAnIya sAptAhika "dezabandhu" ke sampAdaka 5 barasa taka rahe / kAMgresa ke mukha-patra "saMgha-zakti" ke sampAdakIya maNDala ke sadasya raha cuke haiN| . 1930 se 1942 taka jilA zaharI seMTrala koApareTiva baiMka ke ceyaramaina rahe, aura usako Arthika saMkaToM se ubhAra kara prAnta ke saphala baiMkoM meM pahu~cA diyaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1916-1917 meM DisTrikTa homa rUla lIga ke sekreTarI rahe, aura kAMgresa kamiTI kI AyojanA meM mukhya bhAga liyA / usI samaya se jilA aura sthAnIya kAMgra esa kameTI ke kAryakartA rahe haiM / 1937 se prAntIya kAMgresa kameTI ke mahArASTrIya elesthAna - TrAibyUnala ke sadasya rahe haiN| bambaI lejisleTiva aisembalI ke sadasya 1637 meM nirvAcita hue / 1940 meM vaiyaktika satyAgraha kiyA aura 6 mAsa kA kArAgAra -sahA / zrApa zrosa vAla jaina haiM; aura jaina samAja aura dharma sambandhita sarva pragatizIla zrAndolanoM aura kAryoM meM mukhya bhAga lete rahe haiM, karIba 25 barasa se bhArata jaina mahAmaNDala kI prabandha kAriNI kameTI ke sadasya rahe haiN| hamako Apase gaharI aura mahAna AzAe~ haiM : Apa cirAyu hoM; dina pratidina vRddhigata yaza tathA vaibhava prApta kareM /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
_