Book Title: Atmakhyati
Author(s): Yashovijay Gani
Publisher: 
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020080/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir darbhAvatImaNDana-paramaprabhAvaka-zrIloDhaNapArzvanAthAya namaH // nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAyazrImadyazovijayagaNiviracitA aatmkhyaatiH| - aiM namaH // aindravRndanataM natvA vIraM tattvArthadezinam / AtmakhyAtiM karotyuccairyazovijayavAcakaH // AtmanaH zarIraparimANatvam / AtmA tAvad jJAnecchAdyAzrayaH pRthivyAdidravyebhyo bhinna iti nirvivAda sarveSAmAstikAnAM, paraM sa vibhurvA madhyamaparimANo veti vipratipattiH / tatra vibhureveti naiyAyikAdayastadvayaM na mRSyAmahe / Atmamo vibhutve gauravam Atmano vibhutve suSuptyupadhAyakAtmamanaHpUrvasaMyoganAzotpattikAle taduttaraM ca suSuptikSaNe AtmamanovibhAgakAlotpannavizeSaNajJAnAdinA jJAnAdyutpAdaprasaMgasya duritvAttadAnImapyAtmani puruSAntarIyamanaHsaMyogasattvAt / na ca tattanmanaHsaMyogatvena tattadAtmasamavetAtmavizeSaguNatvena hetuhetumadbhAvAnnAyaM doSa / iti vAcyam / Atmano vibhutAyAM svazarIrAvacchedena svAtmani svIyamanaHsaMyogotpattidazAyAM svazarIrAvacchedena puruSAntarIyAtmanyapi svIyamanaHsaMyogotpattyA puruSAntarIyAtmanyapi svAtmasamavetAma'vizeSaguNotpAdaprasaMgAt / na ca tadAtmasamavetavizeSaguNatvAvacchinnaM prati - tadAtmatvenApi samavAyikAraNatvAnnAyamatiprasaMga iti vAcyam , . pratyekAtmasthala eva kAryakAraNabhAvadvayApattau mahAgauravAt / zarIraparimANatvanaye tu sAmAnyata.. eva samavAyena jJAnAdau svajanyopayogavyApArasambandhena manaHsaMyogatvenaika eva hetuhetumadbhAva iti lAghavAt / / vyApArasambandhAnudhAvanaM suSuptau jnyaanaadynutpaadaay| tadAnImupayogarUpavyApArasyAkare nirastatvAt / astu vA suSuptivyAvRttamanaHsaMyogavizeSatvenava sAmAnyato hetutaa| evamapyuktagaurakhA For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH bhaavaat| vibhutve tvekatra manaHsaMyogavizeSotpAde'nyAtmanyapyatrAvarjanIyahetukatayA tadApatteruktAnantakAryakAraNabhAvakalpanAgaurakhaM duSpariharamiti / etena - tattadAtmatvaviziSTasamavAyasambandhena tattadAtmaniSThatvopalakSitasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAvizeSasambandhena vA''tmavizeSaguNatvAvacchinnaM prati tenaiva sambandhena tattanmanaHsaMyogatvena kAryasahavRttitayA hetutvam , AtmavizeSaguNatvaM cAtmetarasamavetA. samavetadharmasamavAyitvaM vibhuvizeSaguNatvavyApyo jAtivizeSo vA / na cobhayarUpasyApi tasya nityavRttitayA na kAryatAvacchedakatvamiti vAcyam , samavAyakAlikavizeSaNatvobhayasambandhenAtmavizeSaguNatvavattvarUpasvajanyAtmavizeSaguNatvasyaiva kAryatAvacchedakatvAt / vastutaH kAryatAvacchedakasya nityasAdhAraNye'pi prakRte bAdhakAbhAvAt / nityajJAnAdimaDhyAvRttAdhAratvasya kAryatAvacchedakasambandhatayA kAryotpatyavyavahitapUrvatvasya ca kAraNatAghaTakatayA nityajJAnAdAvanatiprasaMgAt / tatra manaHsaMyogajanyatvavyavahArApattezca / janyatAvacchedakatAniyAmakasambandhena janyatAvacchedakadharmavattvasyaiva janyatvavyavahAraniyAmakatvenaiva nirAsAdityapi nirastam , evamapyAtmabhedenAnantahetuhetumadbhAvasya durnivAratvAt / ___kiM caivamapi svakIyayorAtmamanasoH saMyogAt svazarIrAvacchedenAtmavizeSaguNotpattidazAyAM parakIyazarIre'pyavacchedakatAsambandhena tadutpattivAraNAya taccharIratvaviziSTAvacchedakatAsambandhenAtmavizeSaguNatvAvacchinna prati tAdAtmyasambandhena taccharIratvena kAraNatA vAcyA / taccharIra ca caitratvAdijAtivizeSeNa grAhyaM, tathA ca vizeSasAmagrIvirahAdeva tadAnI tAdRzaparazarIre AtmavizeSaguNasAmAnyApatyasaMbhavaH / svAtmasamavetajJAnAdeH svazarIrAvacchinnasyaiva saMbhavAdavacchedakatayA tadutpattau ca tAdAsyena svazarIrasyaiva hetutvAt , parAtmasamavetajJAnAdezca parazarIre ApAdanasyaivAsambhavAt , sama. vAyasambandhenotpatti vinA'vacchedakatAsambandhenotpattivirahAditi tattaccharIrasya viziS hetutvakalpayane'pi mahAgauravam / Atmavibhutve parAtmazarIrasamavetatvAvacchinnatvAbhAvo jJAnAdInAM kutaM iti prazne tadajanyatvAdityuttare tadapi kuta iti prazne kriyAsaMyogakAryakAraNabhAvoktayuktyA sarvAsAmeva samavAyikAraNavyaktInAM svasvasamavetaM prati- tAdAtmyena samavAyikAraNatvasya sarvAsAmeva vAvacchedakavyaktInAM svasvAvacchinnatvaM prati tAdAtmyena nimittakAraNatvasyAvazyakatayA vizeSasAmagrIvirahAdeva parAtmaparamarIrayoranatiprasaMga iti tvanyonyAzrayaparAhaterevAnudghoSyam / asmAkaM tu samudghAtAtiriktasthale zarIrasya viziSyahetutvAkalpanAralAghavamAtmanaH zarIraparimANatvenaivAnasiprasaMgAt / For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam parAtmazarIrasya samavetatvAvacchinnatvAbhAvAdityasyaivottaratvAt / api cAtmano vibhutve mRtAtmani pAralaukikazarIrAvacchedena jJAnAdyutpAdadazAyAM vidyamAnamRtazarIrAvacchedena kuto na jJAnAdyutpAdaH ? mRtAtmasamavetajJAnAdikaM prati jIvaddazAyAM mRtazarIrasya kAraNatvena kAraNasamAjasattvAt / __ ata eva sAmAnyato'vacchedakatAsambandhenAtmavizeSaguNatvAvacchinnasya zabdetarAtmavizeSaguNatvAvacchinnasya cotpattau tAdAtmyenaM ceSTAviziSTatvena zarIrasya ca samavAyena ceSTAtvena ceSTAyA vA hetutvaM kalpyate / mRtazarIre ca ceSTAvirahAnna doSaH / ceSTAtvaM ca jAtivizeSaH, utkSepaNApakSepaNatvAdestadvyApyaviruddhabhedena nAnAtvAbhyupagamAt , ceSTAtvasyotkSepaNatvAdiviruddhatvAbhyupagamAdvA na sAMkaryamiti cet-na, jJAne kriyAyA hetutvasya tadavacchedakatvasya vAdRSTasya kalpanAyA anyAyyatvAt / __ ceSTAvattvena ceSTAtvena vA sAmAnyato hetutvena parakIyazarIre'tiprasaMgavAraNAyogAcca / caitratvAdijAtirUpeNa zarIravizeSasyeva ceSTAtvavyApyajAtivizeSeNa tadvizeSasyopAdAtumazakyatvAt / caitrAdizarIrajanyatvAvacchedakaceSTAgatavizeSopAdAne'vayavaceSTAyA avayavajanyatAvacchedakatadgatavizeSopAdAne cAvayaviceSTAyA anupasaMgrahAdavayavAvayavinoramedasya ca tvanmate'nupagamAt / .. kiM ca mRtazarIre ceSTAbhAva eva kutaH ? Atmano vibhutve prayatnavadAtmasaMyogasyApi tatra sulabhatvAditi paryanuyoge kimuttara vAcyamAyuSmatA ? tadAnIM taccharIrAvacchinnatadIyaprayatnAbhAvAttaccharIrAvacchinnaceSTAbhAva ityuktau tAdRzaprayatnAbhAvo'pi tAdRzaceSTAbhAvAditi vyakta evAnyonyAzraya ityAtmasambandhavigamAdeva mRtazarIre nizceSTatvaM bhogAnavacchedakatvaM ceti pratipattavyam / ata eva jIvaddazAyAmapyAvacchinnanakhakezAdyavacchedena sukhaduHkhAbhAva AtmasambandhavirahakRta eva, tathA ceSTAbhAvasyApi tatprayuktatvAditi nizcitamAtmanaH zarIraparimANatvam / __ athAsamavAyinaH kAryasahabhAvena hetutvAnmanoyoganAzakAlotpattikaparAmarzAdinA suSuptisamakAlotpattikamanoyogasahabhUtena tadvitIyakSaNe'numityAdyanApattAvapi tadAnImAtmAtmatvAdimAnasotpattivAraNArthamAtmamanaHsaMyogasya samavAyasambandhanirUpitazarIrAvacchinnAdhAratAsambandhenAmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyasamavAyikAraNatvaM kalpyate / itthaM ca tvacaH zarIravyApakatayA nistvaci. purItatau zarIrAbhAvena suSuptikAle zarIrApacchedena manaHsaMyogavirahAnnoktApattiriti mRtazarIrAvacchedenApi manaHsaMyoge mAnAbhAvAnna tadavacchinnajJAnAdyutpattiriti cet-na, suSuptau jIvanayoniyatnadharmAdharmANAmapyanutpattyApattestathAhetutve mAnAbhAvAt , Atmano vizeSaguNopadhAnenaiva bhAnena tatA vizeSaguNAbhAvena tatpratyakSAbhAvA For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH tattadguNAnAM viSayatayA taddhetutvAt / saviSayakaprakArakAtmamAnasatvasyaiva manoyogAdikAryatAvacchedaka tvAdvA tadAnImAtmamAnasAdinirAsAt / etenAvacchedakatAsambandhena jIvanayoniyatnadharmAdharmetarAtmavizeSaguNotpatti pratyavacchedakatAsambandhena zarIraniSThatayA tvaGmanaHsaMyoga-prANamanaHsaMyoga-carmamanaHsaMyogAnAM trayANAmeva vinigamanAviraheNa nimittakAraNatvamiti na suSuptidvitIyakSaNe AtmAdimAnasaM na vA mRtazarIre jJAnAdyanutpAda[ jJAnAdyutpAda ?] iti prAcAM pralapitamapAstam / tvaGmanoyogasya sAmAnyato hetutve rasAdisAkSAtkArakAle tvacA dravyasAkSAtkArApatteH, sAmAnyasAmagrotayA tvaGmanoyogasyAvazyakatvAt / tadA na dravyeNa samaM tvaksanikarSa ityatra vedAbhAvAt / rasanamanoyogAdestvAcapratibandhakatve tu gauravAt / mAnasatvAvacchinna eva tvaGmanoyogo heturityapi vArtameva, tyAcatvAvacchinnaM prati pRthakkAraNatve gauravAditi na kiMcidetat / kiM ca vibhutve mRtazarIrAvacchedena svamanaHsaMyogo na kuta ityapi preryameva svAdRSTopagRhItazarIrasyaiva svamanaHsaMyogAvacchedakatvAnmRtazarIrasyApi jIvadazAyAM tathAtvAditi tato manaHsambandhavigamo'pi jIvasambandhavigamAdityakAmenApi pratipattavyam / kiM cAtmano vibhutve saMsArasyaivAnupapattiH / saMsaraNaM hi saMsAraH, sa ca bhavAntaragatisvarUpa eveti / vibhorapi sataH zarIrAntaraparigraha eva bhavAntaragamanamiti cet-na, parigrahapadArthAnirukteH saMyogasya tadarthatve'tiprasaMgAt / tadvizeSasya ca kSIranIranyAyenAnyonyAnugamalakSaNasya bhinnadezatve'nupapatteH, zarIrAntarAvacchedena labdhasvavRttikAdRSTajanyabhoga eva zarIrAntaraparigraha iti cet-na, tasya bhavAntaratve divyarddhimatAM nAnAzarIrairnAnAbhogabhujAmekasmin bhave bhavAntarApatteH / pUrvazarIrasambandhanAze satIti vizeSaNAnnAyaM doSa iti cet-na, vibhoH *sataH zarIrasattve pUrvazarIrasambandhanAzAnupapatteH tatkAle bhavAntarAnApatteH pUrvazarIrAvacchinnamanaHsambandhanAza. eva tadartha iti cet-na,tmamanasoranyonyAnugatatvena ekAvigame'nyAvigamAt / / - kiM caivaM sati pUrvazarIrasambandhanAze yAvannottarazarIramutpanna na ca tadavacchedena bhogo jAtastAvanna pUrvo bhavo nApi bhavAntaramiti mahadvaizasam / kiM ca pUrvazarIrasambandhanAzo'pi svavRttitatprAgabhAvA sahavRttirvAcyo'nyathA nAnAzarIravatAM kasyacitpUrvazarIrasya sambandhasya nAzenAtiprasaMgAt , tathA ca devatve naratvabhavamapekSya bhavAntaratva' durvacaH bhAvinarazarIrasambandhaprAgabhAvasya yadA sattvAditi dik / * mUlAdarzastho'yaM pAThaH sandigdhaH pratibhAti / For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam svadehamAtravyApakatvena harSaviSAdAdyanekavivartAtmakasyAhamiti svasaMvedanasya pratyakSasiddhatvAdAtmano vibhutvasAdhakatvenopanyasyamAnaH sarvo'pi hetuH kAlAtyayApadiSTa iti saMmatiTIkAkAraH, tathA cAtmano madhyamaparimANe tadgatavailakSaNye ca pratyakSameva mAnamityuktaM bhavati / yuktaM caitat , *tatparimANatadgatavailakSaNyayorayogyatvakalpane gauravAt / ayogyatvasya pratibandhakatve vizrAmAt / na caivamAtmA vibhuna veti vAdinAM saMzayAnupapattirjJAnaprAmANyasaMzayAttadupapatteH, na cANunA manasA zarIrakhyApakAtmasannikarSAbhAvAtkathaM tasya zarIraparimANatvagraha iti zaMkanIyam , tattadAtmaniSThalaukikaviSayatvatattadAtmasamavetaniSThalaukikaviSayatvasambandhena mAnasotpatti prati yathAkramaM tadAtmatvatadAtmasamavetatvatadAtmasamavetasamavetatvasambandhena tattadAtmatvenaiva hetutvAt , AtmamanaHsaMyogAdisannikarSANAM svatantrairevAnabhyupagamAt , janyasAkSAtkAramAtrasya sannikarSajanyatve mAnAbhAvAt , uktarItyAtmabhedena kAryakAraNabhAvabhede sAmpradAyikoktarItyA kAraNatAvacchedake manaHsaMyuktasamavAyatatsamavaitasamavAyayoH kAryatAvacchedake tatpuruSIyatvapravezena tatkAryatAvacchedake ca gauravAt / astu vA manaso'pi zarIraparimANatvAtsarvazarIrAvacchinnatatsambandhAdAtmaparimANagrahaH, aNuce tu tasya sarvAGgINasukhAnubhavasyApi duHsamAdhAnatvApatteH / uktAvacchinnatvaM cAdhAratAvizeSaparicAyakaM na tu sambandhamadhye nivizate / ata eva bhUyovayavAvacchedena cakSuHsaMyogAbhAvAnnArddhanikhAtavaMzAdevi: hastAdiparimANagraha iti pareSAmabhimatam / + bhUyo'vayavAvacchinnatvopalakSitasamavAyAvacchinnAdhAratAvizeSeNa 'cakSuHsaMyogavat ' samavetatvasya mahattvAdigrAhakasyAbhAvAnna tadgraha iti taduktiparamArthaH / anyathA yAvadavayavasannikarSasya kutrApyasaMbhavAdanekatatsaMyogasya cAtiprasaJjakatvA() bhUyo'vayavAva. cchinnatvAbhidhAnamanarthakaM syAt / yattu ---viSayatAsambandhena - parimANasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena tattadAvarakasaMyogatvena pratibandhakatvAnnArdhanikhAtavaMzAdiparimANagraho yadvA'rdhanikhAtavaMzAdemahattvAdikaM gRhyata eva mahAnayaM vaMza iti pratItestadavAntaravaijAtyaM tu nAnubhUyata iti tattadvaijAtyagraha pratyAvazyakasaMyogasya virodhitaa| na ca nikhAtAnikhAtasadRzavaMzayoH sannikarSadazAyAM tanmahattvAdivRttivailakSaNyAnubhavAdvaijAsyapratyakSaM pratyAvArakasaMyogAnAM pratibandhakatvAsaMbhava iti vAcyam , tAdRzavailakSaNyaprakArakapratyakSaM pratyeva teSAM virodhitvAdvizeSyatvaM pratibadhyatAvacchedakaH sambandhaH svAzrayasamavetatvaM ca pratibandhakatAvacchedaka ityanatiprasaMgAt / na caivaM nikhAtasannikarSAttAdRzavailakSadhyanirvikalpakApaciriSTatvAditi mathurAnAthAdibhirabhihitaM-tattuccham / evamapi nikhAtasannikarSAnmahattvAkArakatAdRzavailakSaNyavizeSyaka * eSa evArtha upAdhyAyaiH svakRtanyAyAlokasya prathamaprakAze pratipAditaH / (mu netanyAyAlokaH, pR. 31-11) + eSo'pyarthaH svakRtanayopadezagranthasya nayAmRtataraigiNITIkAyAM mbhihitH| For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 6]. AtmakhyAtiH sAkSAtkArApattervAratvAt / kiJcaivamAvRtaikapAvicchedena yasya cakSuHsaMyogAnnoktavaijAtyasya tadgrahastasyaivAnyadA puruSAntarasya vA tadAnI pArthAntarAvacchedena cakSuHsaMyoge'pyagrahaH syAdAvArakasaMyogasya virodhinaH sattvAt / tatkAlInatattatpuruSIyamahattvAdipratyakSaM pratyevoktapratibandhakatve tvanAvaraNakAlInasya vilakSaNamahattvAdipratyakSasyAvaraNadazAyAmutpattiprasaMgaH, na hi tatrApi sannikarSa vinA'nyadviziSya kAraNaM klaptaM yena tadvilambAttadvilambaH syAt / svaprAcIsthapuruSIyoktavaijAtyasAkSAtkAratvAvacchinna eva svapratIcyavacchinnAvarakasaMyogatvena pratibandhakatve tu dravyacAkSuSe'pyevaM bhittyAdisaMyogapratibandhakatvena nirvAhe vyavahitArthAdarzanAnyathAnupapattyA cakSuHprApyaH kAritvasAdhanaprayAsavaiphalyApattiriti na kiMcidetat / samavAyasambandhAvacchinnAvArakasaMyogAbhAvAvacchedakAvacchinnacakSuHsaMyogavatsamavetasamavetatvasyoktavaijAtyagrahe pratyAsattitvAttatsAkSAtkAraprayojakatayApi cakSurAdisaMyoganiSThavaijAtyAntarasvIkArAdvA nArdhanikhAtasthalIyavaijAtyasya nirvikalpakApa ttirityapi kecit ,-tadapyasat / sannikarSe AvazyakasaMyogAbhAvasya niveze cakSuHsaMyogavRttijAtyantarakalpane gauravAt , AdhAratAvizeSasya sannikarSamadhye niveza eva lAghavAditi dik / . kiM cAtmano vibhutve jJAnAdInAM jJAnAdyabhAvavirodho'vacchedakagarbha eva kalpanIya ityapi gauravam / asmAkaM tu tadagarbhasyaiva tadvirodhasya kalpanAlAghavam / 3. api cAvayavAvayavinoratyantabhedavAdinAmAtmavibhutvavAdinAM mate zarIrAvayavAvacchinnAnAmAtmaguNAnAM kathaM zarIrAvacchinnatvam ? na hyavayavasaMyogajAvayavisaMyogatadavayavAvacchinnajJAnajamavayavyavacchinnajJAnaM parairabhyupagamyate / ceSTAvadavacchinnatva eva nirbhare tu zarIratadavayavAnugataceSTAsamavAyikAraNatAvacchedakAbhAvAdindriyANAM nizceSTatve mAnAbhAvAd , ghaTAdivRtticakSuravayavAvacchedenApyAtmaguNotpattiprasaMga iti zarIraparimANatvaM vinAtmano guNAnAM tadavacchinnatvameva durghaTamiti dhyeyam / etenAdRSTaM svAzrayasaMyukte AzrayAntare kArabhate ekadravyatve sati ...kiyAhetuguNatvAdvegavadityanumAnAdAtmavibhutvasiddhiH svAzrayAsaMyuktastambhAdicalanahetau muzalahastasaMyoge vyabhicAradhAraNAya satyantaM, rUpAdau vyabhicAravAraNAya vizeSyaM, svAzrayasaMyuktalohAdibhrAmake'yaskAnte vyabhicAravAraNAya guNatvAditItyapi nirastaM, svAzrayasaMyogaghaTitasambandhenAdRSTasyAtmavartino dvIpAntaravartimuktAphalAdyAkarSaNahetutve'tiprasaMgA tvasiddheH / tatrasthasyaivAnyatra sthitopasarpaNahetutvasya prAsaprayatnAdAvadarzanAt , anyathA visphAritamukhasya hastAdisaMcalanahetvAntarA likaprayatnaM vinA mukhe prAsopasarpaNaprasaMgAt / * eSA'rthaH kiJcicchababhedena nyAyAlokasya prathamaprakAze darIdRzyate / For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam AtmasthitazarAsanAdhyAsanaprayatne dUrasthitalakSyakriyAprAptihetau tathAdarzane ca vicitrazaktikatvAdbhAvAnAmadRSTasya svAzrayasaMyogaM vinA'pi kAryahetutvAnna sAdhyasiddhiH / ayaskAntaniSThalohamrAmakasparzaguNena vyabhicArazca / na ca tatsparzasya na lohAkarSaNahetutvaM tenaivAnyathAsiddhatvA diti vAcyam , tadutkarSeNa kriyotkarSAttasya taddhetutvAt / etenAdRSTamevAyaskAntAkRSyamANalohadarzanasukhavatpuMso niHzalyatvena takriyAheturiti parAsta, dRSTenopapattAvadRSTakalpanAyA anyAyyatvAdanyathA'nyatrApi taddhetRtvaprasaMgAt / yadapi zatrujighAMsayA kRtena zyenenAdRSTajananAttasya zatrAvasaMbandhAtkathamAtmavibhutvaM vinA kriyAphalopapattiriti, tadapi na, zaktivizeSarUpasya kAraNatvasyAsambandhe'pyavirodhAt , sambandhaghaTitatve vA tasya prakRte'pi phalayogyatAkhyaH kazcitsambandhaH kalpyatAmiti / athAtmano mahattvaM tAvannirvivAda, dravyacAkSuSaM prati kalpanIyahetubhAvasya mahattvasya lAghavena janyadravyasAkSAtkAratvAvacchinnaM pratyeva hetutvakalpanAt , AtmasAkSAtkAranirvAhAyAtmani mahattvAvazyakatvAt , tacca mahattvaM na janyaM, kArya mahattvamavayavabahutvajanyaM syAttanmahattvajanyaM vA pracayajanyaM vA na ca tritayamapi niravayavasyAtmanaH saMbhavati / evaM cAyaM prayogaH-'AtmA vibhunityamahattvAdAkAzavaditi cet-atrocyate / atra hi paramaprakRSTaparimANavattvalakSaNaM vibhutvaM sAdhyate / na ca nityamahattve satyapi paramaprakarSaviparyaya bAdhate kazcittaka ityaprayojako'yaM hetuH / aprakRSTatve tasya janyatvApattirbAdhikA gaganamahattvAvadhikApakarSasya bahutvajanyatAvacchedakatvAditi cet-na, paramANuparimANasAdhAraNatayA tasya kAryatAnavacchedakatvAt , truTimahattvAvadhikotkarSeNa sama sAMkaryAttAdRzApakarSasya jAtitvAsiddhezca / kiM ca yuSmanmate Atmano mahattvaM tAvannirvivAdamityapi vArtAmAtram / Izvarasya ca parimANavattve mAnAbhAvo dravyatvasya truTitvAdekhi parimANasyAsAdhakatvAt , tasya cAparimitA-: vRttitvamasiddhamiti padArthakhaNDanapratIke / . vastutaH punarIzvarasya dravyatve'pi mAnAbhAvastatra saMyoge vibhAge'pi mAnAbhAvAt , mAnAbhAvAcca kriyAvizeSa prati prayatnavAtmasaMyogAsamavAyikAraNakatvasya / natvevamAtmamanoyogendriyajanyatAyA jJAnAdau tvayaiva bahuzo nirAsAdasmadAdInAmapi saMyogavibhAgau na syAtAmiti cet-na, syAtAmeva / - ata eva dravyatvamapi dUraparAhataM, dravyamahamiti na pratItirlokAnAm / tasmAnmUrtatvameva dravyatvamiti yuktamutpazyAma iti rAmabhadrasArvabhaumairvyAkhyAnAdrvyasAkSAtkArAvalambanenAtmani mahattvAsiddheH / athAzuddhametatsArvabhaumamataM, janyasattvAvacchinnasamavAyikAraNatAvacchedakatayA siddhasya For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yAtmakhyAtiH davyatvasyAtmanyapi sattvAjanyasattvAvacchinnaM prati dravyatvenAsamavAyikAraNatve samavAyena nIlAdau svAzrayasamavetatvena nIlAdehetutvenAvayavaguNAdAvapi nilAdyutpAdaprasaMgAt / na ca svasamavA yisamacetatvaM svasaMmavAyiniSThasamavAyapratiyogitvaM, tacca pratiyogibhedena bhinnamiti dravyaniSThena tena nIlAdau hetutvAnnoktApattiriti vAcyam , samavAyapratiyogitvaM samavAyidravyavyaktibhedAdeva bhinnaM, na tu pratiyogibhedena gauravAdityabhyupagamAt / na ca svAzrayasamavetatvaviziSTadravyatvasambandhena nIlAderasamavAyikAraNatvamastviti vAcyam , svAzrayasamavetatvadravyatvayorvizeSaNavizeSyabhAbena gurutarakAryakAraNabhAvadvayApatteH / na ca svAzrayasamavetatvadravyatvobhayasambandhena tadastviti vAcyam, nIlapItAdInAmanantAnAM kAraNatAvacchedakasambandhakoTau dravyatvapravezApekSayA sattvAvacchinne dravyatvena pRthakkAraNatAyA eva laghutvAt / na ca tathApi tattaskriyAdhInavibhAgasaMyogotpatteH pUrvottaradezaniyamAnyathAnupapatyA tattadrvyavyaktitvena hetutvAvazyakatayA yAvadvizeSasAmagrIbAdhAdevAvayavaguNAdau nIlAdyanutpAdAt sAmAnyato dravyatvena na kAraNatvamiti vAcyam , tathApi sattvAvacchinnaM prati sAmAnyato dravyatvena samabAyikAraNatvAvazyakatvAt / anyathA vinazyadavasthadravyenApi svanAzotpattikSaNe guNakarmaNorjananApatteH / tattadrvyavyaktitvena samavAyikAraNatAsu guNakarmaNorasamavAyikAraNatAsu vA kAryasahavartitvapraveze mahAgauravAt / yeSAM yeSAM hi kAryasahavartitvena hetutvaM sAmagranyavahitottaratvasya kAryAtpattivyApyatve tattatkAraNAdhikaraNatve satItyapi vizeSaNaM deyamitIti cet-na, vinazyadavasthadravyeNa guNakarmajananApattivAraNAya mUrtatvenaiva lAghavAddhetutvasiddhAvAtmasAdhAraNadravyatvAsiddheH / ___ kiM ca sattA ca na dravyaguNakarmavRttirekA pratyakSasiddhA jAtidharmAdInAmatIndriyatvena tatra pratyakSAyogAjjAtyAdAvapi sadvyavahArAcca, ghaTAdau sadvyavahArazca vartamAnatvAdinibandhana iti ziromaNinaivAbhidhAnAt sattAyA eva jAtitvAsiddheH, tadavacchinnajanakatAvacchedakatvena dravyatvasAdhane'siddhamasiddhena sAdhayato bhavato mahAnaiyAyikApattiriti na kiMcidetat / . vastutaH saMsAryAtmaparimANe zarIranAmakarmapariNativizeSaH siddhAtmaparimANe ca caramabhavIyatribhAgahInAvagAhanApariNAmo yoganiroghajanito heturiti nityamahattvAditi hetu naM pratyanyathAsiddheH / nanvevaM zarIraparimANabhede, AtmaparimANabhedAdAtmabhedApatiH parimANabhede drabyabhedaniyamAditi cet-na, ekatra ghaTe zyAmaraktAdibhedena ghaTabhede'pi tadghaTavyaktyabhedavatparimANabhedena tadviziSTAtmabhede'pi tadAtmavyaktyabhedopapatteH, viziSTabhedasya paryAyaniyatasya zuddhadravyAbhedAparipanthitvAt / itthameva kSaNabhedasamartha saMgacchate zuddhakSaNabhedastu puJjAtpuJjAntarotpatti svIkurvatAM bauddhAnAmeva siddhAnte nAsmAkam / viziSTAnatireke viziSTabhedo'pi durghaTa iti cet, tadapi kathaMcidatirivyatA For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam / sArvabhaumairviziSTAtirekAbhyupagamAt / na caivaM viziSTasattAnizcaye'pi sattAsaMdehApattiH navApi viziSTasattAnizcayasya viziSTAsattAsaMzayavyAvRttasattAnizcayatvazUnyatayA viziSTasattAnizcayatvena vyAvatakatayaiva vA pRthakpratibandhakatvadhrauvyAt / __ asmAkaM tu kathaMcitpadenaiva nistAraH, viziSTasattAyA viziSTasattAtvenAtireke'pi sattAtvenAnatirekAt / ata evAnantapadArthakalpanAgauravamapi nirastaM, samAhitaM ca pratyabhijJAnAdikam / . sarvathA viziSTAnatireke nArakazarIraviziSTAtmani tadavasthe sukhAbhAvaH kaSTasAdhyaH / AtmatvasAmAnAdhikaraNyena nArakazarIrAvacchinnasukhAbhAvasAdhane nArakimAtre tatsiddheruddezyAyo abhAvAdAtmatvAvacchedena tatsAdhane ca bAdhAt , viziSTAtireke tu tanmAtravRttihetunA tanmAtravRttisAdhyasiddhiranAvAdheti vibhAvanIyaM sudhIbhiH / ____nanu viziSTAnatireke'pi pratItibalAdviziSTAbhAvAtirekatvAdinA tattatparimANaviziSTAtmabhedAbhyupagama iti saMbhavAt kimadhikaM bhavatAmiti cet-na, kathaMcidvAdenevAsmAkamAdhikyAt / ayamidAnIM na devatvaviziSTo manuSyatvaviziSTo na devatvaviziSTo manuSyatvenAya svAbhinno devavena svabhinna ityAdipratItibhirviziSTadharmAvacchinnapratiyogitAkatAdRzAdhikaraNatAkatattadvizeSaNAvacchinnasvapratiyogikabhedAnAM yathopayogaM bhUyasAmeva grahaNAcchabalAtmake vastuni yathAkSayopazamaM kiyatAmeva paryAyANAM grahe'pi tattvato'nantadharmAtmakavastuparicchedAdeva samyagdRSTitvopapatteH / ____ ata eva vyadhikaraNadharmAvacchinnAdhikaraNatApratiyogikabhedAbhiprAyeNa ghaTatvena caitro nAtmA caitro ghaTatvena nAtmetyAdiprayogA apyAtmA nAtmAdisaptabhaMgyAM saMgacchante / uvAca ca vAcakacakravartIdravyAtmetyupacAraH sarvadravyeSu nayavizeSeNa AtmAdezAdAtmA bhavatyanAtmA parAdezAditi / avacchedakabhedenApyekatra bhedAbhedAnabhyupagantRbhizca daNDatvena daNDo ghaTakAraNaM na dravyatvena, dhUmatvena dhUmo vahnivyApyo na dravyatvenetyAdi kathaM samarthanIyam ? atra tRtIyArthe'vacchinnatve daNDatvapadArthasya dhUmatvapadArthasya ca nirUpitatvasambandhena, tasya cAvacchinnatvIyasvarUpasambandhena kAraNapadArthaikadezakAraNatAyAM vyApyapadArthaMkadezavyAptau ca vyutpattivizeSeNAnvayAnna doSaH, anyathAsiddhinirUpakatAnavacchedakaghaTavyApakatAvacchedakatvaviziSTadaNDatvarUpAyAH kAraNatAyAH zuddhadaNDatvena, svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakavahnitvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaviziSTaghUmatvarUpAyA vyAptezca zuddhadhUmatvenAvacchedyatvAditi cet-na, tathApi daNDatvaM ghUmatvaM ca viziSTatvenAvacchedya zuddhatvena ca nAvacchedyamiti balAdmedAbhedAntaropanipAtAt / viziSTAtirekopagame'pi viziSTadaNDatvarUpAyAH kAraNatAyA AdhAratA ceddaNDasvarUpA tadA daNDavati tadvattvAtyayaprasaMgo daNDatvasvarUpAccettadA sA daNDAvacchedenAdhAratAtvavatI vizeSaNAvacchedena ca na tatheti sarvatra sUkSmekSikAyAM bhedAbhedaM vinA na A-2 . For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10] AtmakhyAti: nirvAhaH / kiM ca na dravyatvenetyatra nArthe kasyAnvayaH daNDatvadhUmatvagarbhakAraNatAvyAptyauvyatvAvacchinnatvAbhAvena tadavacchinnatadvato arthe bhede'nvayasya kartumazakyatvAt / pratiyomyabhAvAnvayayostulyayogakSematvAdrvyatvAvacchinnatvasya nagarthe'bhAve tasya ca kAraNavyApyapadArtha kadezakAraNatAvyAptyorevAtrAnvaya iti cet-na, anubhUyamAnapratiyogikabhedApalApe na pratIteranyathAtvavyavasthApane zAkhAyAM na saMyoga ityatrApi saMyoge zAkhAvacchinnatvAbhAvAvagAhitvavyavasthApane zAkhAvacchinnasaMyogAbhAvAderapyasiddhiprasaMgAt / api cAtmadravyAttatparimANAdInAM bhedastAvadanyairapi svIkriyata eva,abhedastu tatsaMbandhatayaiva setsyatItyevamapi bhedAbhedaH sulabha eva, samavAye mAnAbhAvAt / samavAyanirAsaH * tathA hi --guNakriyAjAtiviziSTabuddhayo vizeSaNasaMbandhaviSayAH viziSTabuddhitvAddaNDIti buddhivadityanumAnAnna tatsiddhiH, abhAvajJAnAdiviziSTabuddhibhirvyabhicArAt / na ca tAsAmapi svarUpasambandhaviSayatvAnna vyabhicArastarhi tenaivArthAntaratvAt / na ca lAghavAtpakSadharmatAbalenaikasamavAyasiddhiH, pakSabAhulye lAghavasyAnupAdeyatvAt / anyathA dravyamapi pakSe'ntarbhAvya samavAyasiddhiprasaMgAt / na cAnubhavasiddhasaMyogAd dravye samavAyabAdhaH, pramANasamAhAre prameyasamAhArAvirodhAt / na ca nAnAvizeSaNasambandhe ekatvAnekatvAdarzanAttatra lAghavagauravAnavakAze'pyekatra sambandhaikatvAnekatvayordarzanena tatra tadavakAzAt pratyekaviziSTabuddhipakSIkaraNe laaghvaatsmvaaysiddhiH| ... svarUpasambandhasya sambandhidvayAtmakatvena gauravAddharmIti nyAyasyApyekakalpanAlAghavamUlatvenA. trAnavatArAditi vAcyam , dravye'pi tatsiddhyApatteH / na ca saMyogatvAvacchedena sambandhatvakalpanAtsaMyogasambandhavati sambandhAntarakalpane lAghavavaiparItyaM, guNaguNyAdidvaye tu naivamanugatadharmAntaramasti yena kluptalAghavAdvaiparItyaM syAditi vAcyam , tatrApi vastutvasattvAdyavacchedena vailakSaNyavizeSAvacchedena vA sambandhatvakalpanAt , kiM ca pratIteviSayaniyamo'nubhavAtsAmagrImedAvA na tu lAghavAt , anyathA saviSayakatvAnumAnaM sarvaviSayakatvAvagAyeva syAttattadaviSayakatvApekSayA tattadviSayakatva eva lAghavAt / / ___atha vizeSaNasambandhanimittakA iti sAdhyaM hetau ca satyatvaM vizeSaNaM tena viziSTazrame na vyabhicAraH buddhipadaM ca pratyakSaparaM tena nAMzato bAdhavyabhicArAviti samavAyasiddhiriti cet-na, guNAdiviziSTapratyakSe vizeSaNasambandhatvena na hetutvaM sambandhatvasya viSayatvAdigarbhatayA janakatAvacchedakatvAditi mizreNoktatvAt / ata eva guNAdiviziSTapratyakSe guNAdisamavAyena hetutvaM, * etat samavAyanirAkaraNa 'nyAyAlokasya dvitIyaprakAze'pyastyaiva / For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [ 11 samavAyatvaM ca na nityasambandhatvaM kiMtvakhaNDasamavAyavyaktireveti cet-na, guNAdisamavAyatvApekSayA guNatvAdinaiva hetutvaucityAt / na cAbhAvAdiviziSTabuddhivyAvRttAnubhavasiddhavailakSaNyavizeSavabuddhitvAvacchinnaM prati samavAyaM vinA nAnyanniyAmakaM guNatvAdinA hetutve vyabhicArAditi vAcyam , vailakSaNyasya jAtirUpasyAnumititvAdinA sAMkaryAt , viSayitArUpasya na samavAyAsiddhyA durvacatvAt / etena saMbandhAMze vilakSaNaviSayatAzAliguNAdiviziSTapatyakSe taddhetutvamiti parAstam / __yattu prathamAnumAnAdeva samavAyasiddhiH samavAyabAdhottarakAlakalpanIyena svarUpasambandhenArthAntarAbhAvAditi mizreNAbhihitam-tattuccham , anyatra klaptajAtIyatvenopajIvyatvena ca svarUpasambandhasyaiva prathamopasthitikatvAt ,anyathA'bhAvAdiviziSTabuddhAvapi svarUpasambandhAnavagAhitvaprasaMgAt, samavAyabAghottarakAlopasthitikasvarUpasambandhasya pUrva bhAnAyogAt / kiM ca samavAyasyAkhaMDasyAlIkatvAcchazazaMgasyeva bAdhaH kutrApi nApekSitaH, samavAyatvabAdhastu svarUpe sambandhatvakalpanAnantarameveti viparItametat / yadapi tadghaTarUpayoviziSTabuddhau vinigamanAvirahAdubhayoH sambandhinoH sambandhatvaM kalpanIya, tathA ca lAghavAdeka eka samavAyaH sambandhatvena kalpate, abhAvasthale tvadhikaraNAnAM nAnAtvAdekasyAbhAvasyaiva sambandhatvaM yuktamiti na tatra sambandhAntarakalpanapratibandhyavakAza iti, tadapi na / samavAyastatra samavAyatvaM klaptabhAvabhedo nAnAdhikaraNavRttitvamityAdikalpanAyAM mahAgauravAt / etena guNaguNyAdisvarUpadvaye sambandhatvamatiriktasamavAye veti vinigamanAvirahAdapyantataH samavAyasiddhi rityapyapahastitaM jAteranugatatvena vyaktisambandhatvaucitye jAtivyaktyoH samavAyocchedApattezca / kiM ca rUpinIrUpavasthAnurodhena rUpAdInAM sambandhakalpanAvazyakatvAnna samavAyasya sambandhatvaM vAgvAdernIrUpatvasya rUpIyataddharmatAkhyasambandhAbhAvAdeva mizrarapyupapAditatvAt taddhamatAyAzca tadrUpAnatiriktatvAt / uktAnumitau (1) samavAyabAdhAbhAvaviziSTalAghavajJAnasya samavAyaviSayatvaniyAmakasya tadvAdhAbhAve'vyAhatvAtsvarUpasambandhena naarthaantrmiti| mizrAzayastu prakRte lAghavaprayojakakhaNDanAdeva nirastaH / eteneyamanumitirekasambandhaviSayiNI lAghavajJAnakAlInasambadhAnumititvAdityAdyapiH nirasta dravyapakSakasambandhAnumitau vybhicaaraacc*| yattu rUpasamavAyasattve'pi vAyau svabhAvato rUpAbhAvAdeva nIrUpatvamiti cintAmaNikRtokta sadavicAritaramaNIya, pratiyogisambandhasattve tatsambandhAvacchinnAbhAvAyogAt / atha pratiyogisambandhasattve'pi tadvattAyA abhAvAttatra tadabhAvAvirodhaH / na ca tatsambandhastadvattAniyato gaganIyasayoge vyabhicArAt , na ca vRttiniyAmaketi vizeSaNAnna doSa iti .... * etadanantaraM 'nyAyAloke' 'yattu rUpe tyAdipranthaH / For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12 . AtmakhyAtiH vAcyam , karavRttitAniyAmakakapAlasaMyogavati kAle kapAlAbhAvasattvena vyabhicArAt / yatra yadvRttitAniyAmakaH sambandhastatra tadvattvaniyama iti cet tarhi rUpasamavAyasya vAyuvRttitvAniyAmakatvAdeva vAyau na tadrUpatvamiti cet -na, tatra tadRttitAniyAmakatvaM hi tatra tadviziSTabuddhi. janakatvaM, asti ca vAyAvapIha rUpamiti dhIH, tadabhAvapratyakSavAdinA'pi tatrAvazyaM tatsvIkArAt / sAroparUpA na tu prameti cet-na, tadabhAvadhiyaH satyatvAsiddhau tadapramAtvAsiddheriti mizreNaivo. ktatvAt / vastutastatra tadviziSTadhIviraho'pi tadvattAbhAvAdityanyonyAzrayaH / yaccaikasyaiva samavAyasya kiMcidadhikaraNAvacchedena rUpasambandhatvakalpanenaiva vyavasthopapattirititanna, rUpasambandhatvaM hi rUpaprakArakaviziSTajJAnIyasambandhatAkhyaviSayatAvizeSazA litvaM tacca tattadadhikaraNAntarbhAvena viziSTabuddhihetutayaiva nirvahatIti mahAgauravAt / asmAkaM tu rUpaprakArakaviziSTabodha eva rUpasambandhastantramiti lAghavAt / athAdhAratAkhyaM padArthAntaramavazyaM svIkartavyaM kuNDAdebaMdarAdhAratAsvarUpatve kuNDe kuNDamiti pratItyApatteH / badarAdhAratAtvena kuNDe kuNDavRttitvaM na tu kuNDatvenetyupagame AdhAratAtvasyApyaghikasyAvazya kalpanIyatvAt / tacca sambandhabhedena bhinnamiti vAyoM rUpasamavAyasattve'pi samavAyasambandhAvacchinnarUMpAdhAratvAbhAvAnnAnupapattiH, tatsattve tatra samavAyena rUpaM neti buddhyanudayaprasaMgAt , tena sambandhena tadabhAvavattA buddhau tatsambandhAvacchinnAdhAratAsaMsargakatatprakArakabuddhereva virodhitvAt , ata eva kuNDAdipratiyogikasaMyogamAtreNa badarAdau kuNDAdiprakArakabuddhAvapi badarAdau kuNDAdika neti dhIriti cet-na, rUpAdibhedena samavAyasambandhAvacchinnanAnAdhAratAkalpanApekSayA nAnAsamavAyakalpanasyaivocitatvAt , itthameva jale snehasya samavAyo na gandhasyetyAdi pratItyupapatteH / anumatametacchiromaNimatAnuyAyinAm / / - te hi vadanti-rUpinIrUpavyavasthAnurodhAnnAnaiva samavAyaH, samaniyatakAladezAvacchedakAnoM saMkhyAparimANapRthaktvAdInAM caika eva / tadabhiprAyeNaiva samavAyakatvapravAda iti cet -- na, evaM hyasya tAdAtmyasyaiva nAmAntaratvAt , guNatvAvacchedena guNisvarUpasambandhatvakalpanAnaucityAdatiriktAno sambandhatvakalpanApekSayA klaptAnAM rUpAdInAmeva tattvakalpanaucityAditi dig [k] / ___yadi punarapyevamanugatadhInirvAhAya samavAyo'bhyupeyate tadA lAghavAdabhAvAdisAdhAraNa vaiziSTyamevAbhyupagantumucitam / na ca ghaTavati bhUtale ghaTAbhAvadhIprasaMgaH,tadAnIM tadadhikaraNatA svAbhAvyA bhAvasya vaktumazakyatvAt , svabhAvasya yAvaddvyabhAvitvAt / raktatAdazAyAM ghaTe zyAmAdhikaraNasAsvAbhAvye'pi zyAmAbhAvena tadaMze laukikapratyakSAbhAvAditi vAcyam / samavAya. For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [13 vAdino vRkSe zAkhAyAM kapisaMyogasya mUlAvacchedeneva vaiziSTyavAdino bhUtalAdau ghaTAbhAvavaiziSTyasya ghaTakAlAvacchedenAsambandhatvAt / na ca tatra zAkhAsamavAyobhayameva sambandho na tu samavAyasambandhatve zAkhAvacchediketi vAcyam , zAkhAvacchedena samavAyasambandhAvacchinnasaMyogAbhAvagrahe'pi zAkhAyA saMyogIti buddhyApatteH, tatroktobhayasambandhAvacchinnasaMyogAbhAvagrahasyaiva virodhitvAt / anvayavyatirekAbhyAM tatroktAbhAvagrahasyApi pratibandhakatvakalpane tu gauravam / astu cedAnI ghaTAbhAva ityatrApi tatkAlavaiziSTyobhayasambandhena ghaTAbhAva eva viSaya iti na kiMcidanupapannam / - atha samavAyena janyabhAvatvAvacchinnaM prati dravyatvena hetutvAtsamavAyasiddhiH svarUpasambandhena kAlikAdirUpeNa janyabhAvasya spandAdAvapyutpatyA'tiprasaMgAditi cet-na, tathA hetutvasya prAgeva niraasaat| samavAyasthAne kAlikavizeSaNatAdibhinnapadArthamAtrAdhAratAniyAmakavaiziSTyAkhyasambandhasyAbhiSekayogyatvAcca / na ca pratiyogitayA ghaTAdisamavetanAze svapratiyogisamavetatvena ghaTAdinAzasya hetutvAtsamavAyasiddhiH, svapratiyogivRttitvena hetutve ghaTAdivRttidhvaMsadhvaMsApatteH / na ca jAtyAdau tadApattivAraNAya mahApralayAvRttitvena pratiyogino hetutvAddhvaMse'pi na tadApattirjAtyAdau tadApattivAraNAya kAlAvacchinnasvapratiyogisamavetatvenaiva nAzakatvasvIkArAditi vAcyam , rUpAdAvapi samavAyasya kAlAvacchinnatve mAnAbhAvAt , rUpAdiviziSTasamavAyasya tattadAdhAratvarUpasya kAlAvacchinnatve viziSya grahaNaprasaMgenAsamaMjasyAt , kathaMcijjAtyAdivyAvRttasamavetatvasyeva dhvaMsAdivyAvRttavRttitvasyApi sugrahatvAcca / kiM ca ghaTAdisamavetanAzamAtre ghaTAdinAzo na hetuH, ghaTAdikAlItadvRttikriyAsaMyogavibhAgavegadvitvAdinAze vyabhicArAt , nApi ghaTAdinAzakSaNavRttitatsamavetanAze, kSaNAnAmAnantyena tattvatattvena nAzyanAzakabhAvasyaivocitatvAt / kiM tu ghaTAdinAzavRtteghaTA dinAzavata eva vA tatsamavetasya nAze, tathA ca ghaTAdinAzavRttestannAzavata eva vA nAze taddhetutvamastu, kAryakAraNayoH kAlika eva sambandhaH / na caiva ghaTAdinAzAnimAgrimakSaNeSu tAdRzanAzApattiriSTatvAt , pratikSaNaM tAdRzasya kasyacinnAzAt / na ca vinA'pi paTAdinAzaM paTAdirUpAdezipittiH paTAdinAzavRtteH paTAdirUpAdernAze paTAdinAzasyApi hetutvAt ? / itthaM ca caramadravyanAzAdeva caramadravyanAzavRttestannAzavato vA dhvaMsamAtrasya mahApralaye nAza ityeva kiM nAdriyate ? atha pratiyogitayA svapratiyogisamavetatvasvAdhikaraNatvobhayasambandhena nAzavannAzatvAvacchinna eva svapratiyogisamavetatvena nAzatvAvacchinnasya hetutvAtsamavAyasiddhiriti cet-na, tAdRzanAzavad ghaTanAzasya pratiyogitayA ghaTaprAgabhAve'pi jAyamAnatvena For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14] AtmakhyAtiH vyabhicArAtsamavetatvaM parityajya vRttitvasyaiva nivezAt , nAzatvAvacchinne sattvenAtiriktahetutayaivAnatiprasaMgAt / ki ca paramANurUpazabdakarmavegadvitvAdinAzadhArAvAraNAya pratiyogino viziSya hetutvAnna dhvaMse dhvaMsApattirityalaM samavAyena / na ca tAvatApyAzrayanAzajanyanAze pratiyogino viziSyA. hetutvAd dhvaMse tadApatterduritvam , nAzakAraNAnAM viziSya nAzyaniSThatathaiva hetutvAnna nAzadhArApaciriti vAcyam , tathApi ghaTAdinAzAttadrUpAdinAzastadrUpAdau tadvitvAdinAzastu tad dvitvAdAviti niyamAya pratiyogino viziSya hetutvAvazyakatvAt , na ca vyaktisthAnIyApatyabhAvAnnaivam , tatsattve'pi tattadghaTapaTAdirUparasagandhaikatvapRthaktvaparimANavegAdinAze tattadghaTAdyanyAsamavetatve sati samavetatvenaiva viziSya pratiyogihetutvAtsamavAyasiddheH, anyathA tattadghaTAdimAtravRttivegakriyAdidhvaMsadhvaMsApatteH / na ca sattvena nAzahetutvAnna tadApattiH sattvenAtiriktakAraNAntarakalpanAtaH klaptakAraNatAvacchedake'tiriktasamavAyanivezasyaiva yuktatvAditi vAcyam , nAnAkAraNatAghaTakapratyAsattiSvaklaptasamavAyanivezapekSayoktakakAryakAraNabhAvasyaiva laghutvAt / kiM ca pratiyogisamavetatvasthAne pratiyogivRttisattvasyaiva saMbandhamadhye nivezayituM zakyatvAnna kuto'pi samavAyasiddhiriti / yadapi dvivakSaNasthAyighaTAdinAzasya tattatsamavetanAzatvAvacchinna eva hetutvAjjAtyAdinAzavAraNAya pratiyogitayA dhvaMse samavAyavattvenaiva hetutvAttatsiddhiriti, tadapi tuccham , satvenaiva tAvatA taddhetutvaucityAt / kiM ca rUpAbhAvAnyamahatticAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhUtarUpavadvaiziSTayasya hetutvaadvaishissttysiddhiH| ma caivamapi mahattvAbhAvarUpAbhAvayozcAkSuSe kAryakAraNabhAvadvayAntarAvazyakatva rUpAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhatarUpavadvizeSaNatA, mahattvAbhAvAnyadravyavRttyabhAvacAkSuSe cakSuHsaMyukta mahattvavadvizeSaNatA, mahatsamavetacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhatarUpavatsamavAyo heturiti kalpanAyAeva yuktatvam / ata eva jAtisAdhAraNasamavAyasiddhiriti vAcyam , ubhayoH kAryakAraNabhAvatrayasAmye'pi dravyavRttirUpAbhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktamahattvavadvizeSaNatAdravyavRttimahattvAbhAvacAkSuSe cakSuHsaMyuktodbhatarUpavadvizeSaNatAheturityevaM.-. kalpane kAryatAvacchedakalAghavAt / kiMcoktarItyApi prathamadvitIyAbhyAmeva kAryatAvacchedake caramAbhAvatvApraveze dvitIye dravyabhedapraveze ca vaiziSTyavAdino nirvAhe na nAntyasya hetuteti lAghavameva / yadi caivaM pArthivANughANamAtrendriyasannikarSe pRthivItvAdipratyakSatApattirityucyate tadA tavApi tanmAtrasannikarSAjjalavAbhAvAdipratyakSavAraNArtha rUpAbhAvamahatvAbhAvacAkSuSayoruktarItyA kAryakAraNAbhAvadvayaM, mahattvavadvRtte rUpAbhAvamahattvAbhAvabhinnasya cAbhAvasya For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [15 cAkSuSe cakSuHsaMyuktamahadudbhatarUpavadvizeSaNatAheturityevamabhAvapratyakSa eva trayaM vAcyaM bhAvapratyakSe'nyat , tathA ca tRtIye kAryatAvacchedake'bhAvatvApravezAdbhAvapratyakSe'pi vaiziSTyavAdino nirvAhaH / evaM cakSuHsaMyuktasamavAyAderapyasvIkArAlAghabamiti / na ca mayApi vyAsajyavRttidharmapratyakSAnurodhena tattadrvyacAkSuSAdau cakSuHsaMyogA dihetutvenaiva tattavRttiguNakarmAbhAvAdipratyakSanirvAhaM kRtvA cakSuHsaMyuktasamavAyAdipratyAsattirnAdriyata iti vAcyam , tathApi yatra na vyAsajyavRttidharmapratyakSAnuruddhA hetutA tatra lAghavAdvaiziSTyasiddherduritvAt / na ca gandhagrAhakaM ghrANasaMyuktamahattvodbhatagandhavadvaiziSTyaM gandhAbhAvagrAhakaM ca ghrANasaMyuktamahattvavadvaiziSTayamAtramiti tatpratyAsatyorubhUtagandhaghaTitAghaTitayo3kyasaMbhava iti vAcyam , anubhUtagandhabhedatya gandhasAkSAtkArahetutayodbhUtagandhasya sannikarSAghaTakatvAditi / dravyajAtyanyacAkSuSe mahadudbhatarUpavadbhinnasamavetatvena pratibandhakatvAtsamavAyasiddhiriti tu mandam , dravyAnyasaccAkSuSatvAvacchinna eva mahadutarUpavadbhinnavRttitvena pratibandhakatvasya vaktuM zakyatvAt , jAtyanyatvasthAne nityAnyatvanivezenApi nirvAhAcceti dik / . - tadevaM paranItyA vaiziSTyenApi samavAyAnyathAsiddherna tatra mAnaM pazyAmaH / na ca vaiziSTyamapi guNaguNibhyo bhinnaM tRtIyatattvamanubhUyata iti kathaMcittAdAtmyameva tat tathA ca parimANabhedAt kathaMcidAtmabhede'pi tadAtmadravyAbhedo niSpratyUha eveti niyU~Dham / zarIrajIvAtmana utpAdavyayadhrauvyazAlitvam nanvevaM bAlayuvazarIrAderivAtmana utpattiH syAditi cet-satyam , bAlatvayuvatvAbhyAmutpAdavyayayozcatratvena ca dhrauvyasya bhedAbhedAbhyAmAtmani zarIratulyayogakSematvAt / taduktaM sammatau paDipuNNajovvaNaguNo, jaha lajjai bAlAbhAvacarieNa / kuNai ya guNapaNihANaM, aNAgayasuhovahANatthaM // Na ya hoi jovaNattho, bAlo aNNo vi lajjai Na teNa / Na vi ya aNAgayavayaguNa-pasAhaNaM jujjai vibhatte // jAikularUvalakkhaNasaNNAsaMbaMdhao ahigayassa / bAlAibhAvadiTThavigayassa jaha tassa saMbaMdho // tehiM atItANAgayadosaguNaduguMchaNa'bbhuvagamehiM / taha baMdhamokkhasuhadukkhapatthaNA hoi jIvassa // [ kANDa 1, gA. 43-46 ] For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16] AtmakhyAtiH . vyAkhyA-yathetyudAharaNe pratipUrNo vyatItavayaHsandhitayodbhato yauvanameva guNo yasya sa tathA bAlabhAvacaritena cauryAsaMspRzyasparzarajaHkrIDAdinA lajjate svasminnavivekitvaM jAnAti / tato yuvA bAla eva bAlAbhedapratyabhijJAnajatvAllajjAyAH, ato'tItavartamAnaikatvam / karoti ca yuvA'nAgatasukhopadhAnArtha vRddhAvasthAyAM sukhaprAptirUpopeyecchayA guNonopAyecchAlakSaNena praNidhAnaM sukhasAdhanamalam , evaM ca vRddho'haM sukhI syAmityabhedAdhyavasAyAdanAgatavartamAnayorekyamiti bhAvaH / na ca bhavati yauvanastho bAlaH kintvanya eva bAlabhedAdhyavasAye tasya tadAbhedAdhyavasAyaprayuktalajjAbhAvasyApi darzanAt / tadAha--tena bAlacaritenAnyo'pi na lajjate tasmAtpuruSAntakhabAlAdanya eva yuvA / evamatItavartamAnayorbhedaH tathA vibhaktaM vibhAgo bheda iti yAvad, bhAve ktaH, akAraprakSepAdavibhaktamabhedastasmin sati anAgataM vayovRddhAvasthA tatra guNaprasAdhanaM prAptyartho yatnastadapi ja saMbhavati avicalitakasvarUpatayA tatsukhasAdhanArtha yatnAsaMbhavAt / evamanAgatavartamAnayorbheda iti bhedAbhedazabalameva puruSatattvaM siddham , jAtiH puruSatvAdikaM kulaM pratiniyatapuruSajanyatvavyaMgyaH paryAyavizeSaH, rUpaM zvetaraktAdilakSaNaM sukhaduHkhasUcakaM tilakAdi, saMjJAnAmAbhidheyatvam ebhiryaH saMbandhastadAtmapariNAmastamAzrityAvagatasya bhinnatvenAdhyavasitasya bAlAdibhAvairduSTaivigatasya tairutpAdavigamatAmApannasyeti yAvat / yathA tasya saMbandho bhedAbhedApariNatirUpaH, tAbhyAmatItAnAgataguNadoSajugupsAbhyupagamAbhyAM yathA bhedAbhedAtmakasya puruSasya siddhiH tathA bandhamekSisukhaduHkhaprArthanA tatsAdhanopAdAnaparityAgadvAreNa bhedAbhedAtmakasyaiva jIvadravyasya bhavati, utpAdavyayadhrauvyAtmakasya tasyAnAdyanantasya prasAdhitatvAt / tathAhi-maraNacittaM bhAvyutyAdasthityAtmakaM maraNacittatvAjjIvadavasthAvinAzacittavat / tathA janmAdau cittaprAdurbhAvo'tItacittasthittivinAzAtmakazcittaprAdurbhAvatvAnmadhyAvasthAcittaprAdurbhAvavat , ityAdinAtmanastrayAtmakatvam / dRSTaM ca mRdrvyasyApi ghaTakapAlAdinAzotpAdAbhinnasthityAtmakatvam , ya eva hi kapAlAdyAtmanA mRdravyasyotpAdaH sa eva ghaTAtmanA nAzaH, tAveva ca mRdravyasthitiriti sArvajanInAnubhavAt / - ghaTAdipariNAmeSveva ghaTatvAvacchinnadhvaMsatvakapAlatvAvacchinnotpAdatvasattvakalpanAt atiriktatatkalpane gauravAt tadAzrayatAyA eva ca sthitirUpatvAt / na ca dhvaMsasyaivotpAdatve dvitIyAdikSaNeSvapyutpAdapratItyApattiH, utpAdatvAvacchinnavRttAvAdyakSaNaniyatasAmayikasaMbandhasyaiva niyAmakatvAt / na ca dhvasta iti pratItau dhvaMsAzrayatvena ghaTasthitiviSayIkaraNe ghaTadhvaMsakAle'Si pratiyogisattve pUrvavatpratyakSatvApattiriti vAcyam , tasmin kAle ghaTAsatve'pi nirAzrayadharmapratItyayogAdvyarUpeNa sattve dravyarUpeNa pratyakSasyApyanapavAdAcca / ghaTadhvaMsakAle ghaTatvena sattvaM tu nAGgIkriyate eveti / satkAryanayAva. lambinastvAhurghaTadhvaMsakAle dhvaMsAzrayatvena pratItyA dhvaMsAtmakabhAvarUpAtizayAzrayaghaTasattAGgIkAre'pi For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17] AtmanaH zarIraparimANatvam na tatpratyakSApattiH, pratyakSatvamantareNApi kuDyAdivyavahitasya sattAjIkArAt , pratyakSatvAvyApyena tadApAdanAyogAt , vyavadhAnAnAM ca phalaikonneyatvAt , kuDyAdivilakSaNavyavadhAnaM dhvaMsAnyathAnupapattireva gamayatIti na doSa iti / atha dhvasta iti pratItola sAzrayatvAvagAhitve ghaTo dhvasta itivatkapAlaM dhvastamiti pratItyApattiH, kapAle ghaTadhvaMsa iti pratItyA'bhede'pi ghaTAbhAve paTAbhAva itivattatra tadAzrayatvasya nirapavAdatvAditi cetna , utpAdatvAvacchinnAzrayatvAnavacchinnatAzrayatAyA eva dhvasta iti pratItiviSayatvasvIkArAt , dhvasta iti pratItiH dhvaMsapratiyogitvamevAvagAhatAM kimanayA kusRSTayati cet-na, pratiyogitvasya nirvaktumazakyatvAt / pratiyogitvanirvacanam na ca pratiyogivyavacchedakasambandhena svAbhAvavati tena sambandhenAsaMbaddhatvaM pratiyogitvaM, samavAyena vayabhAvavati saMyogena vaneH sambaddhatvAdvanyabhAvapratiyogitAyAmavyAptivAraNAya sambandhenetyaMtamanyonyAbhAvapratiyogitAyAmavyAptivAraNAyAvRttitvasthAne'saMbaddhatvanivezaH / na cAvyApyavRtterabhAvasya prAgabhAyAdezca pratiyogitAyAmavyAptivAraNAyaikadezakAlAvacchedeneti vizeSaNAvazyakatvAttadavyAptyanuddhAra eva, tattadabhAvasya dezatayAnavacchedakenAnavacchinnaM sat kAlatayAnavacchedakenAnavacchinnaM yattattadabhAvavatsaMbandhitvaM tadabhAvasya tadarthatvAt / dezatayA kAlatayAnavacchedakatvaM ca tattadavacchedakatayA tattadabhAvazUnyatvaM, nAto gotvAbhAvAnyonyAbhAvAdevizeSaNatayA vRttAvavacchedakApasiddhAvapi kSatiriti vAcyam, sattAbhAvapratiyogitve'vyApteH, samavAyena sattAbhAvavati samavAyena saMbandhatvAprasiddheH / pratiyogitAvacchedakasaMbandhena pratiyogisaMbandhi yadadhikaraNaM tadavRttyabhAvakatvaM pratiyogitvamityabhidhAne ca vyadhikaraNasaMbandhAvacchinnAbhAvapratiyogitAyAmavyApteH, tena saMvandhena pratiyogyadhikaraNAprasiddheH / avRttitvaM cAbhAvatAniyAmakasaMbandhena vAcyamiti sattApatiyogitve'vyApteH, sattAbhAvarUpapratiyogisaMbandhyadhikaraNe'bhAvatAniyAmakasamavAyena sattAyA vRtteraprasiddheH / ___ yAdRzasaMbandhasAmAnye / yaddharmAvacchinnapratiyogikatvayadabhAvAdhikaraNatvAnuyogikatvobhayAbhAvastaddharmavattvaM taddharmAvacchinnatatsaMvandhAvacchinnatadabhAvapratiyogitvamiti khaNDazaH prasiddhayA lakSaNakaraNe cAkAzAdAvAkAzatvAvacchinnanikhilAbhAvapratiyogitvApatteH saMyogAdisAmAnye AkAzatvAdyavacchinnapratiyogikatvanikhilAbhAvAdhikaraNAnuyogikatvobhayAbhAvasattvAt , evaM saMyogAdhavacchinnaghaTAdyabhAvapratiyogitAyAmavyApteH saMyogasya ghaTIyatvA'ghaTAnuyogikatvobhayavattvAt , evamavyApyavRtteH prAgabhAvAdezca pratiyogitve'vyAptezca / abhAvavirahAtmatvaM pratiyogitvamityuktA ... A-3 For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18.] AtmakhyAtiH ........ vapyanyonyAbhAvapratiyogitvatadavacchedakayoraprasaktyatiprasaktyoH, virahapadasya. tajjJAnapratibandhakajJAnaviSayArthatve : pratibandhakatvasya caikakAlAvacchedenaikatrAvartamAnatvagrahe'pi . vyadhikaraNasambandhena. sarvasya pratiyoginastAdRzabhrame'nyatrApi svAbhAvavatvena jJAte. sarvatra dharmiNi pratiyogimattAjJAne mAnAbhAvAt / yaddharmAvacchedena yatsambandhAvacchinnayadabhAvaprakArakajJAnakAlInajJAnIyaprakAratAsAmAnye taddharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatvatatsambandhAvacchinnatvobhayAbhAvastajjJAnaM tadvirodhivAcyamityuktAvapi yadabhAvetyAdau SaSThyarthapratiyogitvasya durvacatvAt , tatra svarUpasambandhasyaiva zaraNIkaraNIyatve'nyatrApi tasyaivAvazyakatvAt , tasya ca vinAzrayamasaMbhavAd dhvaMsakAle pratiyogisthitisiddhiH / hantaivaM pratiyogitAnupravezena dhvaMse ghaTAdekhi ghaTe paTAderapi bhedapratiyogitAnupravezena sthitiprasaMga iti sarva sarvAtmakamiti khaNDanamakhaNDanIyaM syAditi cet-na, tavyatvAdravyatvAbhyAM bhedAt syAtkAramudrayA khaNDanasya maNDanatvAcca / yadA ca pUrvottarAkAraparityAgopAdAnatayaikaM mRdAdivastvadhyakSato'nubhUyate tadA tattadapekSayA kAraNaM kArya vinaSTamavinaSTaM utpannamanutpannaM nAmeti saMmativRttikRdAdayaH, tathA ca bAlayuvatvAdyavasthAbhedena zarIradravyamAtmadravyaM ca tryAmakamiti suvyavasthitam / idamevAnUditaM haribhadrasUribhiH zAstravAsimuccaye lajjate bAlacaritairbAla eva na cApi tat / yuvA na. lejjate cAnyastairAyatyaiva ceSTate // yuvaiva na ca vRddho'pi, nAnyArtha ceSTate ca tat / / anvayAdimayaM vastu, tadabhAvo'nyathA bhavet // iti bAlatvAdyAH . zarIrasyaivAvasthA natvAtmanastasya sadA'vicalitasvarUpatvAditi cet-na, ahatvasAmAnAdhikaraNyena pratItyaitAsAmAtmadharmatvasyApyavirodhAt / anyathA baaltvaadipryojydossgunnyoraatmnynupptteH| hantaivaM gauro'hamityAdidhiyA kAyAtmanorabhedaH sidhyan cArvAkamataM na pratikSipediti cet - na, syAtkArasyaiva cArvAkanaiyAyikayorubhayorapi vAraNe samarthatvAnmUgapateriva mRgavAraNayoH ye tu pratyabhijJAbhiyA bAlyAdibhede'pi zariramapyekamevetyekAnte'bhinivizante / taduktaM padArtharatnamAlAyAm "pare tu tatrAzraya eka eva pratyabhijJAnAditi manyamAnAH parimANAntarotpAdamAhuri "ti te tvabAdhitabhedavyavahArameva nAnurundhate / atha yuvA na bAla ityatra yUni bAlavaidharmyameva bhAsate, tatra tato vRttimAn bhinnaM cArthaH vRttimati bAlapadArthasya bAlatvAvacchekakAlAvacchinnAgheyatayA vRttimato bhinne tatraiva ca kAlAderapyanvaya For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam itIdAnI na bAla ityasya - bAlasvaviziSTavRttimadbhinnaitatkAlInadharmavAnityarthaH, yuktaM caitanna pRthagiti pratItestadavadhika pRthaktvAbhAvavadrvyatvena tadanyonyAbhAvAbhAvasiddheH, tadAhuAyAcAryA: 'zyAmAdrakto vidharmA na tu pRthaga' iti cet-na, prAG na bAla ityasyApyApatteH, bAlyakAlAvacchedena bAlavRttiyoM dharmastadbhinnasyaM sattvAdeH prAkkAlavRtte yUni sattvAt , IdRzazyAmavaidhaya'sya zyAmaniSThatvAcchayAmo na zyAma ityAderapi prasaMgAt / kiM ca bhedo'pyasmAkaM nAtyantamatiriktaH, kiMtu dravyaparyAyAtmaiveti vaidha-paryAyamAdAya na bhedprtiityphnvH| anyathA kathaMcicchAbdabuddhayupapAdane'pyuktavaidharmyasya pratyakSabuddhau kathamAroha iti vicAraNIyam / ata eva bhedAnAmabhedAnAM cAparimitatvAdAtmanaH zarIrapRthaktvAbhAvAttaddharmAbhedo'pyatyantavizeSaparyAyaM yAvadavarjanIya iti kathaMcinmUrtatvena tasya zarIrAnupravezAdikamapi nAnupapannam / anenaivAbhiprAye eka AtmetyAdisUtraprasiddheH, 'anyonyAnupravezena zarIrai kyamApannasyaiva karaNabhedenAnekAntAtraividhyasiddheH,bAhyAbhyantaravibhAgasya cendriyanoindriyabuddhimAtrakRtatvena zaGgAgrAhikayA'vyavasthitaH,ubhayaparyAyANAM zarIrAtmadvitvavadavivecanIyatvAditi vibhAvanIyam / yanmahAvAdI.--. aNNuNNANugayANaM, 'imaM ca tava' ti vibhayaNamajutte / jaha duddhapANiyANaM, jAvaMta visesapajjAyA // svAipajjavA je, dehe jIvadaviyaMmi suddhaMmi / te aNNuNNANugayA, paNNavaNijjA bhavatthaMmi // evaM 'ege AyA, ege daMDe ya hoi kiriyA ya' / karaNaviseseNa tivihajogasiddhI vi aviruddhe // // ya bAhirao bhAvo, abbhatarao ya asthi samayami / NoiMdiyaM puNa paDucca, hoi abbhaMtaraviseso // [sammatiprakaraNa kANDa 1, gA. 47-50] na ca zarIrasambandhAtprAgAtmano'murtatvaM durvAraM saMsArAvasthAyAM tadA taijasakAmaNazarIrasambandhAbhyupagamAt , anyathA tattadvyavacchinnasthUlazarIrasambandhAyogAtpudgalopaSTambhavyatirekeNordhvagatisvabhAvasya diggamanAsambhavAt / manuSyazarIrAdhakSaNe AhArakriyAyAH pUrvazarIraprayoga vinAssambhavAtprAMgapi zarIrasambandhasiddheH / zarIravRddhitvAvacchinne AhArasya hetutvaM ca lokAvagatameva, zarIravRddhitvaM ca zarIratvavyApyo jAtivizeSaH, svaviziSTaudArikAdyanyatamatvaM vaa| na caivaM lAghavAMccharIratvAvacchinna evAhArasya hetutvAdvigrahagatAvapyAhAraprasaMga iti vAcyam , AgamAnupagrahe lAghavasyAkiMcitkarasvAt / kiMcAnAdizarIrabandhanasiddhAveva tannAzArtha mumukSoH pravRttyupapattiH, For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20] AtmakhyAtiH sthUlazarIranAzasyAnAtyantikatvenAkAmyatvAt / api ca "azarIraM vA vasanta, priyApriye na spRzata" iti zrutirevAtmanaH zarIrasambandhAbhAvasya kAlike na sukhaduHkhaprAgabhAvAbhAvavyApyatvamavagAhamAnA saMsArAvasthAyAM sadA zarIrasambandhasAkSiNI / etena khaNDapralaye zarIrasambandhAbhAvavatAmevAtmanAM sargAdAvubuddhavRttikenAdRSTena janitasya zarIrasya punaH sambandha iti naiyAyikAdimatamapAstam / __azarIrasyAdRSTasambandhe mAnAbhAvAt , anyathA muktAvapi tatprasaMgAt / iSyata eva ziromaNimatAnuyAyibhirmuktAvapyadRSTaM, tanmate mokSasyAnucchidyamAnasukhadhArAsvarUpatvAt / tasyAzca vinazyadavasthamithyAjJAnavAsanAsahakRtatattvajJAnajanitAdRSTadhArayaivopapatteH / tasyAzca na kSaNikatvaM mithyAjJAnavAsanAnAzanAzyatAvacchedakoTau prArabdhetaratvattattadadRSTetarakhvasyApi dAnAditi cetna , tanmatasyAtyantaniyuktikatvAt , muktau nAnAdRSTajanyanAnAsukhAbhyupagame tadvaicitryaprasaMgAt / kiMcaiva vaiSayikamapi sukhaM muktau prasajyetAdRSTasyeva viSayANAmapi sukhe hetutvAvadhAraNAt / viSayajanyatAvacchedakajAtibhinnaiva jAtirmuktisukhe svIkriyata iti cetta hiM tasyA'dRSTajanyatAvacchedakajAtibhinnatvasvIkAre kiM vaJchidyate / evaM hi nAnAdRSTAdikalpanAgauravamapi parihRtaM bhavati / tasmAnnAzarIrasyAdRSTam / pralayanirAsaH / pralaye'pi mAnAbhAvo'horAtratvasvAvyavahitAhorAtrapUrvakatvavyApyatvAt / na cAtrAvyavahitasaMsArapUrvakatvamupAdhiryathA varSAdinasvenAvyavahitavarSAdinapUrvakatve sAdhye rAzivizeSAvacchinnaravipUrvakatvamupAdhiH, pakSa eva sAdhanAvyApakatvena, asya pakSetaratulyatvAcca / kAlatvasya bhogavyApyatvAcca bhogarahitakAle na mAnamasti, na hi karmaNAM viSamavipAkatayA sarveSAM yugapannirodhaH sNbhvii| na ca suSuptikAle katipayAdRSTanirodhavatkadAcitsamastAdRSTasya nirodhasyApi nAnupapattiriti vAcyam , ekasya suSuptAvapyanyasya suSuptyabhAvAt , ekasya samastAdRSTaniroghe'pi sarvasya tadasaMbhavAt , katipayasamastAdRSTanirodhayoH svasvadoSaguNavizeSaprayojyatvAt , kAlavizeSasya kAlavipAkikarmodaye sahakAritve'pi svasvapariNAmasya sarvatra pradhAnakAraNatvAt / kiM ca, pralaya iti SaSThArakasyaiva nAma, sarvathA bIjAbhAve punarmanuSyAdyanutpattiprasaMgAt , adRSTavizeSamanuSyajanyatAvacchedakamanuSyaniSThajAtibhedakalpane ca mahAgauravam / adRSTe pApapuNyarUpe sAMkaryAttadgatajAtirUpavizeSAsiddhezca / kiM ca pralaye bIjAbhAve AdyapravartakapuruSAnutpattyA yugAdau saMketagrAhakAbhAvAcchAbdavyavahArAnupapattiH, ghaTAdinirmANanaipuNyAdarzanAd ghaTAdisaMpradAyocchedazca / na ca tadezvara. eva prayojyaprayojakavRddhImaya saMketaM Ahayati, sa eva ca kulAlAdizarIraM parigRdha ghaTAdisaMpradAya For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam -[21 pravartayatIti vAcyam , zarIratvAvacchinne'dRSTasya hetutvenezvarAdRSTaM vinezvarazarIrasyaivAnutpatteH / tadadhInopadezAdyabhAve na tena vyavahArasya pravartayitumazakyatvAt / na ca caitrAdRSTAnmaitrazarIrAnutpattyA tadIyazarIre tadIyAdRSTasya viziSya hetutvAdIzvarazarIrasyAdRSTaM vinApyutpattau na doSa iti vAcyam , tadIyatAnirUpakatvasaMbandhenAtmaniSThatayA zarIrotpattAvadRSTasya samavAyena sAmAnyata eva hetutvAt / etena bhUtAvezanyAyAdIzvarasya tattaccharIraparigraha ityapi nirastam, bhUtAvezasyApi caitrAdyadRSTotpA. ditazarIre svAdRSTAdhInasvAtmapradezAnupraveza vinAnupapatteH, jagadadRSTena bhagavaccharIrotpattiriti tu bAlizabhASitaM tena muktazarIrotpatterapi vaktuM zakyatvAt / kiM ca, pralayottarasagai bhagavatsisRkSAyA api pareNa hetutvaM vAcyam , sisRkSA ca sargasAmagrIsamavahitatvaviziSTeccheti mitraiH pratipAditam , sAmagrItvaM ca naikamiti sargAdyaghaTotpatteH svasAmagrIsamava. hitatvaviziSTezvarecchAghaTitasvasAmagrayavyavahitottarakSaNatvaM vyApya vAcyamiti mahAgauravam , tadvaraM ghaTasAmagrItvenaiva ghaTotpattivyApyatayA kAlatvasya caghaTasAmagrIvyApyatayA'nantasraSTasaMhartRzarIrAdikalpanAgauravakalaMkanastAnantasargapralayAdyakalpanameva / etena mahApralayo'pi sutarAM nirastastatra mAnAbhAvAt / na ca sarvamuktau savAtpattimannimittasyAdRSTasyApAyAt sarvabhoktRpravRttau prayojanAbhAvAcca na tadanantaraM sRSTirasti / na hi . bIjaprayojanAbhyAM vinA kAryotpatcirityarthAnmahApralayasiddhiriti vAcyam , sarvamuktAveva mAnAbhAvAt / sarvamuktiniSedhaH *tarhi saMsAryakasvabhAvA eva kecidAtmAna iti sthite'hamapi yadi tathA syAM tadA sama viphalaM pArivrajyamiti zaGkayA brahmacaryAdau kazcidapi na pravartateti vipakSabAdhakatarkasahakRtaduHkhasantatiratyantamucchidyate santatitvAtpradIpasantativadityanumAnameva sarvamuktisAdhakamiti cet-na, santatiH khalvekajAtIyamaneka vastu, tatraikajAtyaM yadi sattvAdinA tadA manasA . vyabhicArAt, yadi ca guNatvaduHkhatvAdinA tadA dRSTAnte sAdhanavaikalyAt , ayogyatvazaGkAnivRttestu svavyApnabhavyatvazaGkAmUlabhavyatvanizcayAdeva saMbhavenoktayuktenirmUlatvAt / etena zamadamabhogAnabhiSvaMGgAdinA mumukSucihena zrutyuditena na tacchaGkAnivRttiH, saMsAritvenaiva mokSaM prati svarUpayogyatvAcchamAdAvapi saMsAritvenaiva hetutvAcceti vardhamAnoktamapyapAstam , saMsAritvasya nityajJAnAdimadbhinnAtmatvarUpasya nAnAbAdgurutvAcca, lAghavAdbhavyatvasyaiva muktizamAdisvarUpayogyatAvacchedakatvakalpanAt / etena AmAdeH zrutau sahakAritvena bodhanAnna svarUpogyatAvacchedakatvaM zamAdisaMpannatvena ca na mokSAdhikAritA, zrutisaMkocApatteH / zamAdisaMpatteradhikAranizcayastatazca tadarthapravRttau zamAdisaMpatiriyuktAvapi va kSatiH, bhanyatvasyaiva svarUpayogyatAvacchedakatvAdhikArivizeSaNatvasaMbhavAt , bhavAntarIya For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22] - AtmakhyAtiH / pAca / vAsanAdhInAnatizayitazamAdinA pravRttyuttaramatizayitazamAdisaMpattisaMbhavAt , zamAdisaMpannatvenAdhikAritve'pyanyonyAzrayAbhAvAcca / kiMca, sarvamuktyupagame pratikalpamekaikasyApi muktAvanantakalpavigame'nantajIvAnAM muktAvidAnI saMsArocchedaprasaMgaH / nanu kRtameva tatrAcAryaiH samAdhAna, satyamanantA evApavRktA na tu sarve, saMprati saMsArasyAnubhavikatvAditIti cet , satyaM kRtameva, na tu samyagvicArya kRtaM, kAlAnantyasaMkhyAto jIvAnantyasaMkhyAyA atizayitAyA anabhyupagame dRSTabAdhAyA evoddhartumazakyatvAt / tadupagamazca na parArdhaparyantasaMkhyAvAdinAM mithyA samasaMkhyAtAnantAdivibhAgasya jinazAsana eva siddhatvAt / ___kiM ca, prathamasRSTeH pUrva zarIrAdyadhInAdRSTAbhAve'pi yathAtmanAM bhagavadicchAmAtreNa svanmate zarIrendriyAdisaMparkastathA mahApralayAnantaramapi kathaM na tatsaMbhavaH ? prathamamuktasyevAnantaramuktasyApi bhogAderbhagavataiva saMpAdayituM zakyatvAt / kAlAnAditvAt sRSTipralayadhArA pravAhato'nAdireveSyata iti cet , tarhi kAlAnantatvena sA'nantApyeSTavyeti datto mahApralayAya jalAJjaliH / . kiM ca mahApralaye heturapi durvacaH / na cezvaraprayatnavadAtmasaMyogajairaNukarmabhirvibhAgadvArA zarIrendriyArambhakANusaMyogadhvaMse teSAM paramANvanto vinAzaH, tathaiva pRthivyAdeH, caramadvayaNukanAzAnuguNaparamANukriyAyA janyadravyarUpottaradezasaMyogAt / asya cAzrayanAzAccaramAdRSTasya caramabhogAditi kluptanAzakAdeva sarvanAze mahApralayotpattisaMbhavaH iti vAcyam , tat kriyA gaNanAdinApi paramANusaMyogajananasaMbhavena tatsaMyoganAzAnupapatteH / athAnyasya klaptanAzakAdeva nAzaH paramANvAkAzAdisaMyogacaramaduHkhasAkSAtkArajanakAtmamanoyoganAza eva ca caramAdRSTanAze hetuH / vastuto yugapadeva tatkAlInanikhilakAryanAze caramabhoganAzyAdRSTanAza eva hetuH / itthaM hi caramadezAnAM naashsyaikyaallaaghvmpi| na ca diniyamAya svAzrayanAzahetutvamAvazyakaM, tattatpratiyogihetutvenApi tanniyamopapatteH / bhinnadikkAlAnAmapyekanAzasvIkAre tadA pratItyAdivirodhasaMbhAvanAbhAvAcceti cet -- na, bhoge'dRSTanAze ca caramatvasyaivAsiddheH, siddhau vA sarvAtmanAM tadyogapadye niyAmakaM vAcyam / khaNDapralayanimittAdRSTena yugapadakhilAtmazarIrendriyAdinimittAdRSTavRttyanuddbodhavad yugapadakhilAtmacaramabhogacaramAdRSTanAzahetumahApralayanimittAdRSTasya svIkartumazakyatvAt , svabhAvasyaiva niyAmakatve ca gatamIzvarAdinApi / IzvarecchAyAzca hetutvaM tattatsAmagrIghaTitatvenAtmAzrayAdidoSagrastam / tatkAlAvacchinnataddezAvacchinnavizeSaNatayA taddhetulvamapyekakAraNaparizeSAdikalaMkitamiti na kiMcidetat / tasmAdanAdyanantameva jagat / saMsAriNazca sataH sazarIratvameva sazarIrasya kathaMcinmUrtatvameveti vyavasthitam / For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [23 atha zarIrAtmanostAdAtmye zarIrAvayavacchede AtmAvayavasyApi chedaprasaktiriti cet-na, kathaMcittAdAtmye kathaMcicchedasyApyabhyupagamAt , anyathA zarIrAtpRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhyanupapatteH / na ca chinnAvayavAnupraviSTapRthagAtmatvaprasaktistatraiva pazcAdanupravezAbhyupagamAt / ata eva tadanantaraM na chinnAvayavakampopalabdhiH / kathaM chinnAchinnayoH pazcAtsaMghaTanamiti cet-na, ekAntena chedasyApyanabhyupagamAt , padmanAlatantuvadavicchedasyApi dRSTeH, saMghaTanasyApi tathAmUtAdRSTavazAdaviruddhatvAt / na cAtmanaH zarIratAdAtmyena sAvayavavattve prAkprasiddhasamAnajAtIya-* kapAlasaMyogapUrvako mRtpiNDAtprathamameva svAvayavasaMyogAdyAtmanastasya prAdurbhAvadarzanAt / nanu naitad yukta, bhAvakAryamAtre'samavAyikAraNasya hetutvena - kapAlasaMyoga vinA ghaTAnutpatteriti cet-na, asamavAyikAraNa eva mAnAbhAvAt / asamavAyikAraNanirvacananirAsaH yannivRttyavacchinnA yadutpattistattasya samavAyikAraNamitaracca nimittamiti yaugikasaMjJayA nimittakAraNasyaivAsamavAyikAraNapadenAbhidhAnAt / tathA coktaM kAraNavibhAge bhASyakRtA "samavAiasamavAI, Nemittiyameva ya Nimittamiti / " paribhASA'pyasamavAyi kAraNasya paraiH kartumazakyA / tathAhi kiM nAmAsamavAyikAraNatvam na tAvatkAyaikArthapratyAsatyA kAraNatvaM, tanturUpAdau paTarUpAdestadabhAvAt / nApi kAraNaikArthapratyAsatyA tattvaM, zabde zabdasya tadabhAvAt / nApi kAryakAraNabhAvanirUpakasaMbandhyekArthasamavAyitvAvacchinnakAraNAvaM tat , saMyogAdevibhAgAdikaM prati, turItantusaMyogAdezca paTAdikaM pratyasamavAyikAraNatvApatteH / na ca saMyogAdikamapi kiMcitkAryAsamavAyikAraNaM bhavatyeva, kAryavizeSAsamavAyikAraNatvalakSaNe tu tattatkAraNAnyatvamapi nivezyamiti vAcyam , nimittapavanAkAzasaMyogamanogaganasaMyogAdeH kAryamAtrAsamavAyikAraNabhinnasya zabdavibhAgAdyekArthasamavAyapratyAsattyA hetorasamavAyikAraNatvApatteH, jJAnAdericchAdyasamavAyikAraNatvApattezca / na cAtmavizeSaguNAnyatve sati kAryakAraNAnyataraikArthapratyAsattigarbhakAraNatvAbhAvavyApyajAtyasamAnAdhikaraNadharmasamavAyitvaM tat , tAdRzakAraNatvAbhAvavyApyaM ca paratvAparasvabuddhipRthaktvatvAdikaM tadasamAnAdhikaraNaM rUpatvaikapRthaktvAdikaM tatsamavAyitvaM rUpAderiti lakSaNasamanvayaH / manogaganasaMyogAdayastu 1) * etatsaMvAdinI nyAyAlokapAThasyAnusAreNAtra "samAnajAtIyAvAyavArabhyatvaprasaktiriti vAcyam , tathA mAtyasiddhe, ghaTAdinA vyabhicArAt / ghaTAdihi sAvayavo'pi na tantuvatprAsiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyoga" iti pAThasya saMyojanenArthasaMgatiH spaSTA jaayte| .. For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *] ... AtmakhyAtiH sAmAnyato * bhavantyevAsamavAyikAraNAni, vizeSe tu pUrvoktaiva gatiriti vAcyam , nimittapavana. saMyogAdivadaNutvaparatvayorapi sAmAnyatastadvayavahArabhAjokhyApteH / ___ nApyAtmavizeSaguNAnyatve sati kAryakAraNaikArthapratyAsattyA kAraNatvaM tattvaM, kAraNaM samavAyi tena tejaHsaMyogAyekArthasamavetasyoSNasparzAderna pAkajAdikaM pratyasamavAyitvaM, yadyatkAryasya tAdRzapratyAsatyA kAraNe yatra nAsamavAyikAraNatvavyavahArastattatkAryapratiyogikatavRttibhinnatvena kAraNatvaMvizeSaNAnna turIsaMyogAdAvativyAptiH, vibhAgapratiyogikasaMyogavRttibhinnatvapaTAdipratiyogikaturItantusaMyogAdivRttibhinnatvAdinA'vizeSaNAnna paTatvAdipravezAdananugama iti niSkarSo'pi yuktaH, bhedapratiyogitAvacchedakakoTau tattkAryapratiyogikatvAdeviziSyaniveze'nanugamasya durvAstvAt , akhaNDabhedaniveze cetaravizeSaNopAdAnaklezasyApi nirarthakatvAt , sAmAnyato vizeSatazcAnyApohAbhyAmeva tathA tathA'samavAyikAraNatvavyavahArasaMbhavAditi yatkicidetat / athAstu yatkiMcidasamavAyikAraNatvaM, na hi tena janyabhAvatvAvacchinnahetutA, kiMtu janyadravyatvAdyavacchinne vijaatiiysNyogtvaadineti| na ca kapAlayoH saMyogavizeSAdravyAntarotpattau ghaTotpattivAraNAya ghayAdijanakatAvacchedakaH saMyoganiSTho jAtivizeSo'vazyaM svIkaraNIyastAsAmevottarakAlaM saMyogavizeSeNa ghaTArambhadarzanAt , tat kapAlatvameva nAstIti vaktumazakyatvAt , tathA ca janyadravyajanakatAvacchedakajAtau mAnAbhAva iti vAcyam , tathApi jalajvalanAdidvayaNukAdijanakatAvacchedake mAnAbhAvAtsAmAnyato janyadravyajanakatAvacchedakajAtikalpana eva lAghavAt , tadAzrayajalAdisaMyoge sati jalAdhutpattau vilambAbhAvAt , tathA ca kapAlasaMyoga vinA kathaM ghaTotpatciriti cetna , saMyogakarmajanyatAvacchedakajAtibhyAmaMbhighAtatvanodanAtvAbhyAM ca parAparabhAvAnupapattyA janyadravyajanakatAvacchedakajAterevAsiddheH / atha saMyogAdijanyatAvacchedakajAtInAmetajjAtivyApyatvasvIkArAnna dossH| na ca vinigamanAvirahaH dravyajanakatAvacchedakajAtenodanAtvAdivyApyatve tadAzrayajanyadravye jAtivizeSo. vAcyaH, so'pi vizeSo ghaTatvapaTatvAdinA parAparabhAvAnupapattyA ghaTatvAdivyApyaH svIkaraNIya ityanantakAryakAraNabhAvApatteH / , abhighAtatvAdInAM nAnAtve ca karmAdiniSThaM tajjanakatAvacchedake jAticatuSTayameva kalpanIyamiti lAghavasya vinigamakatvAt / vastuto dravyAsamavAyikAraNaM saMyogaH karmaja eva, na saMyogajaH / kimatra vinigamakamiti cet , paramANostrasareNorvA samavetadravyaM pratyasamavAyikAraNasya saMyogajatvAnupapattirevetyatilAdhavamiti cet ? hata ! yadyevaM lAghave dattadRSTirbhavAn tarhi janyadravyatvaM dravyatvaM vA na janyatAvacchedakaM kiMtu tvadabhimataguNakarmAdisAdhAraNaM, tathA cotpAdavyayapariNAmA guNAnAmeva na dravyasyetyasmanmatameva kimiti nAzrIyate ! - For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [25 guNamAtravRttyudayavyayapariNAmaniSedhaH hantedaM navyanAstikamatameva tathA ca tadupagamaH - santyaNavo nityAstathApi saMyuktANudvayaM hRyaNukaM saMyuktANuSaTkaM tryaNukaM saMyuktANucaturvizatikaM caturaNukamityAdyastu / laukikaviSayatayA dravyasAkSAkAratvAvacchinne tryaNukatvAdighaTakasaMyogAnAM pizAcatvAdighaTakasaMyogabhinnAnAM vaijAtyena kAraNatvAnna kevalANuvyaNukAdeH pratyakSatA / na ca vaijAtyakalpane gauvaM, tvayA dravyArambhakatAvacchedakatvenAbhimatasyaiva mayA pizAcAdyArambhakatvAbhimatasaMyogavyAvRttatvasvIkArAt / na ca kAryatAvacchedakagauravaM dravyaniSThalaukikaviSayatAyAM sambandhatvAvazyakatve sAkSAtkAratvasyaiva tattvasaMbhavAt / evaM hi mahatvodbhatarUpayordravyasAkSAtkAre pRthagdhetutvAkalpanAlAghavam , tAdRzasaMyogaviziSTavRttitvAdikaM guNAdipratyakSe tantramiti kevalANuvyaNukAdiguNApratyakSatve'pi na tryaNukAdiguNApratyakSatvam / .. na ca tantunAmeva paTatve tantuSu paTa ityAdidhIna syAt syAdvA tantuSu tanturityAdikamapIti zaGkanIya, phalabalena vilakSaNasaMyogavattvarUpatantutvAdereva vilakSaNasaMyogatvarUpapaTatvAdiviziSTAdhAratAvacchedakatvasvIkArAt / paTa utpannaH paTo vinaSTa ityAdipratItistu zikhI vinaSTa ityAdipratyayavadvizeSaNasya paTatvAdighaTakasaMyogasyotpAdavinAzaviSayakA / . ekaH paTa iti pratItirekaM vanamityAdivatsamUhaikatvaviSayA / etena paTo mahAniti pratItyanupapatriNUnAM mahatvAsaMbhavAditi parAstam , samUhamahattvabuddhau saMyogavizeSasyaiva viSayatvAt / itthameva mahAn dhAnyarAziriti prayogaH sUpapAdaH / truTAveva vizrAme tu truTipuJja eva ghaTAdiriti nAnupapattilezo'pi / -atha nAnAMzukriyayAMzusaMyoganAzAttantunAzastannAzAtpaTanAza iti saMbhavati / tava mate tu nAyaM saMbhavo vilakSaNasaMyogavattAvadaNupuJjAtmakasya paTasya yatkicinnAze'pi nAzAbhyupagame vilakSaNasaMyogavattAvadaNutvasya paTatvAdirUpatve tAvatvasya vilakSaNadvayatvAdirUpasya pratisandhAnaM vinA paTatvAdipratyayAnupapatteH / vilakSaNasaMyogatvAdikameva paTatvatantutvAdikamityupagame cAzukriyayAMzusaMyoganAzAttantunAzasthale paTatvaghaTakavijAtIyasaMyoganAzAnupapattistadavacchedakAkcchedenAMzukriyAbhAvAditi cet , na, anAyatyA paTatvaghaTakavijAtIyatatsaMyoganAze tantutvaghaTakatatsaMyoganAzatvena - hetutvasvIkArAt , itthamapyantarA. tantvAdinAzAkalpane lAghavAditi cet / nanvidaM navyanAstikatvaM svIkurvatAM naiyAyikAnAM mataM nAsmAkam , vayaM hayevaM bamo'parityaktAjanakAvasthAsvabhAvAnAM paramANUnAM na dvayaNukAdijanakatvaM, na vA dvayaNukatvAdighaTakasya tajjanane'tizayarUpasya vA saMyogasya janakatvaM tatrApyatizayAntarApekSAyAmanavasthAnAt / na ca tadutpattau kriyaivAtizayastadutpattAvapyatizayAntarApekSAyA avirAmAt / adRSTavadAtmasaMyoga eva tatrApyatizaya iti cettatrApyadRSTavRtyubodhAdikAraNaM gaveSaNIyamevetyavazyaM svabhAvabheda AzrayaNIyaH / A-4 For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26] AtmakhyAtiH ___yadi ca paramANavaH svarUpAparityAgataH kAryadravyamArabhante svAtmano'vyatiriktaM tadA kAryadravyAnutpattiprasaktiH / na hi kAryadravye paramANusvarUpAparityAge sthUlatvasya saMbhavastasya tadabhAvAt / svasamavetavyatiriktakAryotpAdastu samavAyanirAsAdeva vaktumazakyaH / kiMcAtra pakSe bhUyasyo'nupapattayastathAhi___ kAraNagatanIlAdinA kAryagatanIlAdivatkAraNagatANutvAkAryagatANusvasyotpattiprasaMgaH, na ceSyata eva paramANujanyadvayaNuke janyANutvamitISTApaciriti vAcyaM, vyaNukAdAvapi tatprasaMgAt / prakRSTaparimANasAmagryA ca pratibandhAtvyaNuke nANutvopapattiriti cet , tarhayavayavabahutvamevANutvapratibandhakamityAgataM tathA codAsInaM(?)mAdAya bahutvavatparamANudvayArabdhe'NutvAnupapattiprasaMgaH / svaparyAptimatsamavetatvasambandhenaiva bahutvamaNutvapratibandhakamiti cet , tathApi hyaNukAbhyAmArabdhaM kiMcida dravyaM syAt / dvayaNukAbhyAM nArambhaH prayojanAbhAvAditi tu svagRhagoSThimAtraM, evaM hi paramANubhyAmapi dvayaNukaM nArabhyate kintu tribhistryaNukamityuktAvapi kaH pratIkAraH ? na ca prayojanakSatibhiyA sAmagrIkArya nArjayati / kiMca tribhidyaNukaistryaNukArambhakAle'pi dvAbhyAM sAmAnyasAmagryA dravyamArabhya tatrANutva mutpa(pA.)dyatAM, etena tribhiH paramANubhisyaNukajananapakSe'pi caNukotpattikAle vyaNukotpattirApAdayitumazakyA dvayaNukatvasya kAryatAvacchedakatvAt , anyathA trikapAlaghaTasthale'pi dvAbhyAM dvAbhyAM ghaTAntarotpatyApatteriti keSAMcit samAdhAnaM nirastam , dvAbhyAM dvAbhyAmaNubhyAM dravyArambhe tatra cANutvopapattisaMbhave'rthata eva tadA vynnukotptyaaptteH| - atha dvaSaNukatrayasaMyogAnAM saMbhUyaiva kAryajanakatvAnnokta doSa iti cet , tarhi paramANutrayasaMyogasthale'pyevaM kalpanayA gataM dvayaNukajanyANutvAbhyAm / astvayameva pakSaH parimANatvenaiva mahatvAsamavAyikAraNakAraNatvaucityAditi cet , na, tathApi paramANUnAM tathA tathA kAryatvapariNatyanabhyupagameM paramANutrayajanyavyaNukAdekaparamANvapagame'nirvacanIyadravyaprasaMgAt / ayameva doSoM dvayaNukatrayajanyatryaNukapakSe'pi dvayaNukasya paramANutrayAdervA'pagame'pyudbhAvanIyaH / avayavAyavinorekAntabhedasya nirAkaraNam ___kiMcAvayavebhyo'vayavina ekAntabherdai ekadezarAge sarvasya rAgaH syAdekadezAvaraNe ca sarvasyAvaraNaM bhavedraktAraktayorAvRtAnAvRtayozca bhavadabhyupagamenaikatvAt / yattvekasmin bhedAbhAve sarvazabdaprayogAnupapattirityudyotakareNoktaM tattu svazastraM svopaghAtAyaiveti nyAyamanusRtam , ekAntAbhiniveza eva sarva vastraM raktaM kiMcidvastraM raktamiti sArvajanInavyavahAravilopAdanekAntavAdinAM tu skandha For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [27 dezAdibhedena tadupapatteH / na ca sarvatvamapekSAbuddhijanyamazeSatvarUpamiti vastrapadasya vastrAvayave lakSagayA tatra sarvapadaprayogo nAnupapanna iti vAcyam , askhalavRttitvAttaprayogasya / yadapi zaMkarasvAminoktaM-vastrasya rAgaH kuMkumA didravyeNa saMyoga ucyate sa cAvyApyavRttistata ekatra rakte na sarvasya rAgo na ca zarIrAderekadezAvaraNe sarvasyAvaraNaM yuktamiti / tadapyayuktaM paTAdeniraMzasyaikadravyasya kuMkumAdinA vyAptAvyAptaMzAbhAvena tatra saMyogAvyApyavRttitvasyAsaMbhavaduktikatvAt , tadArambhakAvayavasyaiva raktatve ca na tasya kiMcidavyApyavRttitvaM nAma, avayavaM vyApyaiva rAgasya vRttervyvinshcaarkttvaadev| na ca syAditthamavayavini raktatvapratItiH / atha tattadavayave kuMkumasaMyogAkhyo rAgo jAtastattadavayavAvacchedenAvayavinI rAgaM janayati kAraNAkAraNasaMyogAt kAryAkAryasaMyogotpatteH atastasyAvyApyavRttitvarUpamavacchinnatvaM yuktamiti cet , na, tatrAvayavAvayavivRttikramotpadyamAnarAgadvayAnupalambhAt / kramikanAnAvayavasaMyogairavayavini saMyogasya pratibandhakasya sattve saMyogajasaMyogasya janayitumazakyatvAt , tattatsaMyogajasaMyogatvena tattatsaMyogajasaMyogapratibandhakatve gauraveNa / saMyogajasaMyoge mAnAbhAvAcca / saMyogajasaMyogapratyAkhyAnam durvacaM ca saMyoge saMyogasya hetutvaM na hi saMyogasAmAnye saMyogo hetuH karmajasaMyoge vyabhicArAt, na ca vijAtIyasaMyoge saMyogasya hetutvaM kAryaikArthasamavAyena tattve ghaTAkAzasaMyogasya ghaTe'pi sattve na tatra kapAlAkAzasaMyogasyAbhAvena vyabhicArAt , kAraNaikArthasamavAyena tattve cAkAze'pi ghaTAkAzasaMyogasattvena tatra ca kAraNaikArthasamavAyAbhAvena vyabhicArAt / na ca yatra ghaTAkAzasaMyogAvyavahitapUrvakSaNatvaM tatra kAlikasambandhena kapAlAkAzasaMyoga iti kAlikavyApakataiva kAraNatAghaTiketi vAcyaM, tathApi ghaTapaTasaMyoge tantughaTasaMyogasyeva kapAlapaTasaMyogasyApi hetutvena vyabhicArAt / na ca tantughaTasaMyogAjanye tatra kapAlapaTasaMyogo hetuH kapAlapaTasaMyogAjanya eva tantughaTasaMyogasya hetutAyA vAcyatayAnyonyAzrayAt / na ca vijAtIye ghaTapaTasaMyoge tantughaTasaMyogasya tadvijAtIye ca tatra kapAlapaTasaMyogasya hetutvoktAvapi nistAraH, kAlikasambandhena hetutve karmajasaMyogasthale'pyuktasaMyogasyAnanta [saM.] sAre kvacitsattvena vaijAtyasyAvyAvartakatvAt / svAzrayaMsamavetatvena samavAyena vA tattve ghaTapaTayoH paTaghaTayo, vyabhicArAt / ... etena 'svAzrayasamavetatvasamavAyAnyatarasambandhena taddhetRtvamapyapAstaM tantukapAlayorapi tATasaMghaTapaTasaMyogotpattiprasaMgAt , ghaTapaTasaMyogatvAvacchinne ghaTapaTayoviziSya hetutvena tadvAraNaM tu tadasiddhereva durvacam / etenaiva-ghaTavRttitvaviziSTasamavAyena vijAtIye ghaTapaTasaMyoge samavAyena tantughaTasaMyogo hetuH paTavRttitvaviziSTasamavAyena ca tatra svAzrayasamavetatvasambadhena sa heturityAdirityekatraiva sambandhabhedena For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28] AtmakhyAtiH kAryakAraNabhAvadvayamityapi nirastaM, tantughaTasaMyogasya samavAyena tantAvapi sattvena tatrApi ghaTavRttitvaviziSTasamavAyena vijAtIyaTaghapaTasaMyogotpattyApattyAvAraNAt , ghaTavRttitvaviziSTasamavAyena kAryatvAvacchinne tAdAtmyena ghaTatvAdinA hetutvakalpane tu mahAgauravam / tantupratiyogikatvaviziSTaghaTapaTasaMyogatvAdinA hetutve'pi na nistArastantvanuyogikaghaTasaMyogAdapi ghaTapaTasaMyogotpatyabhyupagamAt / ____kiMca tantughaTasaMyogasamAnakAlotpattikakapAlapaTasaMyogajanye ghaTapaTasaMyoge vaijAtyasya sAMkaryam / ubhayajanyatAvacchedakajAtyantarasvIkAre tadavacchinnotpattikAle pratyekajanyatAvacchedakAvacchinnotpatyApattiH / anyatarajanye'nyatarasya pratibandhakatve tu mahAgaukham / avacchedakabhedena saMyoganAnAtvAbhyupagamastvatiprasakta iti na kiMcidetat / karmajanyasaMyogasya nirAkaraNam 'etena karmajanyasaMyoge karmaNo hetutApi parAbhyupagamanItyA nirastA bodhyA tathAhi saMyogasAmAnye na karmaNo hetutA saMyogajasaMyoge vyabhicArAt / na ca tavyAvRttasaMyoganiSThavaijAtyAvacchinnaM prati karmaNo hetutvaM zarAdikarmaNAkAze saMyogotpatyA tathApi vyabhicArAt / kvacidekatarakarma kvaciccobhayakarmaheturiti tu kAryavizeSaM vinA durvacam / na cAmyupagamyata eva kAryavizeSa iti vijAtIyasaMyoga prati ubhayakarmatvena tadvijAtIyasaMyoga prati caikatarakarmatvena hetuteti vAcyaM, ghaTaM prati ubhayadaNDatveneva saMyogaM pratyubhayakarmatvena hetutAyA aprasiddheH / na ca samavAyena vijAtIyasaMyoge vyApyatAsambandhena karmaNo hetutayaivobhayakarmaNo hetutvamiti sAmpratam , 'tadvayaktitvena vyApyatayA karmaNo'nyatarakarmajasaMyogasthale'pi satvAtkAryaghaTitavyApyatAsambandhena ca hetoH kAryAt pUrvamasattvena tasya kAraNatAnavacchedakatvAt / . etena-vijAtIsaMyogaM prati karmatvenaiva hetutA tatra, yadyapi yatra vijAtIyaH saMyogaH samavAyena tatra kamaiMtAdRzavyApakatAvyabhicAreNa na siddhA / tathApi yatra tAdAtmyena vijAtIyasaMyogastatra sAmAnAdhikaraNyena kamaitAdRzyeva vyApakatA kAraNatAghaTiketi prAcAM pralApA nirstaaH| kAryaghaTitasambandhena karmaNaH pUrvakAle [ kAle'sattvenai--] sattvenaitAdRzanyApakatAyA asaMbhavAt / ___ atha yatra kAryatAvacchedakasambandhena kAryotpattistatra tadavyavahitapUrvakSaNe kAraNatAvacchedakasambandhena kAraNamiti niyamaH / kAraNatAghaTako yadyapyanyatra prasiddhastathApi prakRte yadI yatra tAdAtmyasambandhena vilakSaNasaMyogotpattistadA tatra tadavyavahitapUrva kSaNAvacchinnasvasamavAyAdhAratAvatsamavetatvasambandhena karmeti niyamasyaiva kAraNatAghaTakatvaM kAryabhedena kAraNatAzarIrabhedAt / kriyotpattisamakAlaM For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam 29] saMyogotpattivAraNAyAvacchinnAntamAdhAratAvizeSaNaM, pUrvasaMyogasya pratibandhakatvena tadAnIM saMyogotpattivAraNe tu nopAdeyameva tat / tadvayaktiniSThatatkAlapUrvotpannamUrtAntarakriyAdhInamUrttAntarasaMyogavyaktiSu tatkAlapUrvotpannAsu tadAnImutpadyamAnAsu vA tadvyaktiniSThasaMyogavyaktiSu tadAnIM tAdAtmyena saMyogotpattiprasaMge tu tadvAraNAya vilakSaNasaMyogatvaviziSTasvasamavAyyutpattikatvaM kAraNatAvacchedakasambandha eSTavya iti cet ? na, evaM hi kAraNAvyavahitottarakSaNatvApekSayA lAghavAtsarvatra kAraNakSaNatvameva kAryotpattivyApyamiti tulyakAlayorapi zaktivizeSAt pratiniyatarUSeNa kAryakAraNabhAvaH / ata eva 'kriyamANaM kRta 'miti siddhAntapravAda ityasmadIyaM nizcayanayamatamevAdRtaM syAditi kRtAntakoSa eva pareSAm / / ___kiMcaitAvatApi samavAyasambandhena vilakSaNasaMyogotpattau niyAmakaM mRgyam , etena svAvyavahitapUrvavartikriyAvadvRttitvaviziSTasamavAye na vilakSaNasaMyogAvacchinne samavAye na kriyAtvena hetutvAnna vyabhicAraH, ghaTasya samavAyenotpAdaM vinA saMyogenotpAdavat tAdRzaviziSTasamavAyenotpAdaM vinA kevalasamavAyenotpatteralIkatayA na kriyAvirahadazAyAM kevalasamavAyena vilakSaNasaMyogotpattirityapi nirastam , tAvatApi vilakSaNasaMyogaH kevalasamavAyena kvacideva jAyate kvacinnetyatra niyAmakAkathanAt / - yattu rudrabhaTTAcAryadRSTam ubhayakarmajasaMyogasthale vijAtIyasaMyogaM prati karmaNo yA hetutA sA nobhayakarmatvena kintu karmatvenaiva, kAraNatA kAryatAvacchedakazca samavAya eva, ekatarakarmajasaMyoge tAdRzavaijAtyAbhAvena vyabhicArAbhAvAt / ekatarakarmaNAM tu tatsaMyoga prati tadvyaktitvenaiva hetutA satra kAlikyaiva vyApakatA kAraNatAghaTiketi, tnn| suSThu dRSTam , pramANAntarasiddhavaijAtyAbhAve karmatvAvacchinnajanyatAvacchedakatayobhayakarmajasthale tadavacchinnavaijAtyasyaikatarakarmajasthale (1) balAdApatteH ekatarakarmajasya samavAyenotpattau niyAmakAnupalabdhezca / / ___navyAstu tattatyiAtkavena kAraNatA tattakriyAdhInasaMyogatvena kAryatA tadvyaktivRttitva-: viziSTasamavAyaH samavAyazca kAryakAraNatAvacchedakasambandhau, tattatkarmAdhInatvaM ca tattatkarmajanyatAvacchedako jAtivizeSo, na ca yatkarmavyaktyA . eka eva dravye saMyogo janitastatra tadasaMbhavo jAterekavyaktivRttitvAbhAvAditi vAcyam / ekayaiva karmavyaktyaikena samamuttarasaMyogajananadazAyAmanantapavanagaganAdisaMyogAnAmavazyaM jananAt / na cobhayakarmajanyasaMyoge tattatkarmavyaktidvayajanyatAvacchedakayoH sAMkarya tatrApi jAtyantarApanyupagamAt / na ca tasyaikavyaktivRttitvam , avacchedakabhedena sarvatrobhayakarmavyaktijanyasaMyogAnAM nAnAtvAvazyakatvAt / .. na ca dravyArambhakasaMyogajanakakarmavyaktijanyatAvacchedakasya dravyArambhakatAvacchedikayA sAMkarya tatkarmavyaktyA'nArambhakagaganAdisaMyogasyApyavazyaM jananAditi vAcyam , tAdRzakarmajanyatAvacchedaka For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 30] AtmakhyAtiH yorArambhakatAvacchedakajAtivyApyatadviruddhayovaijAtyayo nAtvAbhyupagamAt / na cArambhakaikasaMyogavyaktijananasthale tadasaMbhavaH sarvAbhirapi tAdRzakarmavyaktibhiravacchedakabhedena dravyArambhakanAnAsaMyogajananAt / na caitAvadvaijAtyakalpanApekSayA lAghavAttatkarmavyaktitvena tatkarmavadvattitvaviziSTasaMyogatvena ca kAryakAraNabhAvaucityamiti vAcyam , tatkarmasamakAlotpannamUrttAntarakriyAdhInasaMyoge vyabhicArAt , tatkarmAvyavahitottarasaMyogatvaM ca na kAryatAvacchedakaM tadavyavahitottaratvasya taccaturthakSaNotpannatvarUpasyAnugatasya durvacatvAt / tathApi tattatkriyAdhInasaMyogasya taddezavRttitvaviziSTasamavAyenotpattau karmaNAM niyAmakatvaM siddham , sa kvacidevottaradeze jAyate nAnyatra kvacidevAvacchedake nAnyatretyatra kiM niyAmakamiti cet , tattakriyAdhInasaMyogavattvAvacchinnaM prati tattaduttaradezavyaktInAM tattadavacchedakavyaktInAM ca tAdAmyena hemutvameva / tattaddezavRttitvaviziSTasamavAyasya tAdRzAvacchedakatvasya ca kAryatAvacchedakasambandhatvAnna mitho vyabhicAra iti / athaivaM tavRttikriyAtvena tadIyasaMyogatvena ca hetuhetumadbhAvo'stu kiyAbhedena kAryakAraNabhAvabhedasya jAtibhedasya ca kalpane gauravAt / tadIyatvaM ca tattavRttikarmajanyasaMyogamAtraniSThajAtivizeSo, nAtastavRttikarmaNA vinApi jAyamAne saMyogajatadIyasaMyogamUrtAntarakriyAdhInatanniSThamUrttAntarasaMyoge ca vyabhicAro, na cobhayavRttikarmajasaMyoge sAMkarya tatra citrasaMyogabhedasyaivAbhyupagamAditi cet ? na, aGgulIniSThakarmAntarajanyazAkhAGgulIsaMyoganAzadvArA bhUtalAdAvajulIsaMyogajananadazAyAM tacchAkhAyAmapyaGgulIsaMyogotpAdaprasaMgasya duritvAt , aGgulIpUrvasaMyoga prati tacchAravAyA api hetutvenottaradezasthalatvena hetutayApi tadvAraNAsaMbhavAt / etena samavAyena sAmAnyato vilakSaNasaMyogatvena karmatvenaiva kAryakAraNabhAvo'stu dviSThakAryasthale yatkiJcidadhikaraNavyabhicArasya kAraNatAzarIrAvighaTakatvAt / prakRte. kAryatAvacchedakAvacchinnA yAvatyo vyaktayastattadvayaktyutpattitvAvacchinnapUrvakAlAvacchedena tattadvayaktyutpatyadhikaraNadezavyaktiSu vartamAnatve satyanyathA siddhayanirUpakadharmavatvasyaiva kAraNatAzarIraghaTakatvAditi keSAMcinmataM nirastam / ... etenaiva ca pratiyogitayA vilakSaNasaMyogatvAvacchinne samavAyena karmatvena hetutvam , pratiyogitvaM cAyametatpratiyogikasaMyogavAnityAdipratItisAkSikaH svarUpasambandhavizeSaH, sa . ca yadIyakarmaNA saMyogo jAyate tatraiva varttate nAnyatreti na vyabhicAra iti svatantramatamapi nirastaM kriyAyAstadvyaktitvena kAraNatvaM vinottaradezasya tadvayaktitvena hetutayA'yuktAtiprasaMgAvAraNAdityAhuH For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam / 31 tuccham, karmadvayajanyasaMyogasthale vaijAtyAntarasvIkAre karmatrayajanyasthale'pi vaijAtyAntarasvIteH, tatra dvAbhyAM saMyogadvayasvIkAre ekaikakarmavRddhau bahubahutarakAryavRddhiprasaMgAt / kiMcaivamubhayajasthale'pi pratyekajanyakAryadvayaM kuto na svIkriyate ? jAtisaMkarabhiyA yAgasyaiva sAMkaryasya tatrAdoSatvasvIkArasya vaucityAt , anubhavastu pratyekasamudAyakAryasthale riNAmaM vinA sarvathaivAnupapannaH skandhadezabhedenaikatvAnekatvAbhyAmeva saMyogAnubhavasya sArvatvAt / kiMcobhayakarmajanyasaMyoge vaijAtyAbhyupagame paramANvoH kriyAbhyAM janite saMyoge tadanupapattirjAyaktivRttitvAbhAvAt , niraMze paramANAvavacchedakabhedena saMyoganAnAtvasyApi svIkartumazakyatvAt / bhAgAya tatrApyavacchedakabhedaH svIkartavya iti cet , samyakanekAntavAde mArge samAyAto'si, taH sAMzatvasya dravyato niraMzatvasyAbhyupagamaM vinetthaM vaktumazakyatvAt / kiMca sAmAnyatastattaddezavyaktisamavetasattvAvacchinnaM prati tattaddezavyaktyavacchinnaM ca pratyeva zavyaktInAM tattadavacchedakavyaktInAM ca tAdAtmyena hetutvaM kalpate na tu tattatkarmAdhInavAdInAmanantAnAM kAryatAvacchedake pravezo gauravAt , itthaM ca tattatkarmaNaH svAvyavahitottarasaMbAvacchinne kAlikenaMva hetutvamastu, ayamevAsmAkaM tathAbhavyatvahetutAvAdastavyapariNAmacchanne, tavyaM tadravyaviziSTapariNAme ca tadravyaviziSTasvabhAvo heturiti tadarthAt , itthameva -kAlikAtiprasaMganirAsAt / nanvevaM karmaNaH saMyoge kevalaMkAlikakAraNatve nimittakAraNatvameva syAnnAsamavAyikAraNate siddhAntahAniriti cet , kiM nazchinnaM, mithyAbhinivezahetuH siddhAnta eva tavAsmAkaM yetavya iti / kiMca tattatkarmaNA'vayave saMyoge jananIye'vayavinyapyavarjanIyasaMnidhitayA sarjanIya iti kutaH saMyogasya vailakSaNyam ? avayavAbhimukhye'vayavinyAbhimukhyAbhAvasya vaktumazakyatvAt / hantaivikriyayA'vayavAntara ivAvayavinyapi saMyogajananApattiriti cet , ekAntasamudrapAte kiyatI taH / iSyata eva navInairavayavAvayavinorapi saMyogaH zirasi zarIrasaMyuktaH pANiriti pratyayAt / sukhadeza cAvayavakarmaNo'nya ivAvayavyapIti na kAraNabAdhaH ata evaikatantukaH paTo'pi saMgacchate'ntusaMyogena paTotpatteH / aMzau paTotpatyApattistu dravyAntarasya pratibandhakasya sattvAdeva na 'ti tairabhidhAnAt / . For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH _atha tantukarmaNA tantvAkAzasaMyoge jananIye tantoH samavAyitvAdAkAzasya cottaradezatvAttayoreva tadutpattiH, paTAkAzasaMyogastu na tena jananIyaH paTasyodAsInatvAditi saMyogajasaMyogAt karmajasaMyogavailakSaNyamiti cet , na, tantukriyAkAle paTakriyAyA AvazyakatvAnnAyaM niyamaH / ata eva kampajanakAbhidhAtAdeH phalabalena kalpanAt pANau zarIraM calatIti pratyayasya pANivRttikampasya zarore paramparAsambandhaviSayakatvenopapAdanAtsakampaniHkampatvAbhyAM zarIrabhedaH prAGbhinirasta iti cet ? na, e sati karmaNo'NumAtragatatvasya truTimAtragatatvasya pANAvevApatteH / sarvAvacchedenopalabhyamAnakarmavatyapi zarIrAdau karmadhiyaH paramparAsambandhaviSayatvasya suvacatvAt / sAkSAtsambandhaviSayatve'tiriktazarIrakalpanAyA eva bAdhakatvAt , karmAbhAvopalambhasya ca paritaH pratiyogyupalabdhidoSAdevAprasaMgAt / yadi ca tatra sAkSAtsambandhaviSayaka evAnubhavaH pramANIkriyate tadA tabdalAdevAvayavakriyAkAle'vayavikriyA'vazyamabhyupagantavyA iSyate ca navInaiH / ____ karmAvyApyavRttitvam / anyathA saMyogAvyApyavRttitve'pi kA pratyAzA ? mUle vRkSa ityAdAvapi mUlavRttisaMyogazAkhAvRttisaMyogAbhAvayorvakSe paramparAsambandhaviSayakapratItervaktuM zakyatvAditi vibhAvanIyam / . yadi caivamapi svaprakriyayA karmajasaMyogajasaMyogau vilakSaNAviSyetetadApyavayavini karmajasaMyoge mAnAbhAvaH / paramANukarmaNAmevasaMyogajanakatvodavayavini kAraNAkAraNasaMyoga[-ja]saMyogasyaiva suvacatvAt , ekasyAmapyavayavivyaktau kAlabhedenAnantakarmavyaktInAM hetutvakalpane gauravAt / ghaTAdikarmotpattisamaye tadArambhakaparamANAvavazya karmotpattyA caturthakSaNe paramANoruttaradezasaMyogastataH paJcamakSaNe paramANUttaradezasaMyogAt ghaTAderuttaradezasya saMyoga ityekakSaNavilambakalpanasyAdoSatvAt / sAkSAtparamparAsAdhAraNAvayavasaMyogasyaivAvayavisaMyogajanakatvAmyupagamenAnupapattyabhAvAt / athAnayA yuktyA svatantraiH paramANukarmaNAmeva vibhAgajanakatvaM svIkriyate'vayavini tu vibhAgajavibhAga eva svIkriyate'vayavikarmaNAM gauravAnmAnAbhAvAcca vibhAgAjanakatvAt / saMyogasthale tu naivaM, paramANukarmasthale lAghavAtsAmAnyato nAzAjanyakarmanAzatvAvacchinnaM prati phalopadhAyakatvasambandhena saMyogatvena kAraNatvasya klaptatayA'vayavikarmaNAM nAzAnyathAnupapattyaiva saMyogajanakatvakalpanAditi cet ! na, nAzAjanyatvasya sAmAnyato durvacatvAt , saMyogajanyasyApi karmanAzasya kAlikena nAzajanyatvAt svapratiyogisamavetatvasambandhAvacchinnanAzajanyatAzrayo yo yastattadbhinnatvaniveze ca gauravAtparamANukriyAsu vaijAtyasyaiva nAzyatAvacchedakatvaucityAt / itthaM cAvayavikarmaNAM kriyAbhedena kriyAjanyatAvacchedakasaMyoganiSThavaijAtyabhedasthale kriyAnAzakatAvacchedakasaMyoganiSThavaijAtyabhedasyApi suvacatvAt / nahayevaM paramANvavayavinoH / ubhayatraiva kriyAvyaktibhedena kriyAsaMyogayoranantanAzyanA . ... For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam zakabhAvakalpanAmapekSya kevalAvayavisthale kriyAvyaktibhedena kriyAsaMyogayoranantakAryakAraNabhAvakalpanasyaiva laghutvamiti-mathurAnAthavacanasyAvakAzaH paramANukriyAnAzasthale sAmAnyataH * klaptanAzyanAzakabhAva eva nAzAjanyatvaM parityajya vaijAtyapradezena nirvAhAt / nanvevaM paramANukriyAkAlotpannaghaTakriyAyAH paramANUttaradezasaMyogottarotpannaghaTottaradezasaMyogena nAgattasyAH paJcakSaNasthAyitayA karmaNazcatuHkSaNasthAyitvaniyamabhaMgaprasaMga iti cet-na, tanniyamasya reSAmavyavasthAparAhatatvAt / tathA ca teSAM prakriyA ziSyabuddhivaizadyArthamupadazyate / karmaNa tuHkSaNasthAyitvaM tAvatsuprasiddhameva, trikSaNasthAyitvaM vA'janitasaMyogasya, dvikSaNasthAyitvaM vA'janitavibhAgasaMyogasya / ajanitasaMyogavibhAgatve karmaNaH kathamiti cet , avayavini karmotpattiryAvadavayavakarmotpattivyApyeti vaizeSikavRddhAH / yAvadavayavakarmavyApyetyanye / yujyate caitat , vibhAgagranthe bhASyakAreNAMzau karmotpatyanantaraM tadArabdhe tantau karmakathanAt / dvayamapyautsargika tantukarmanAzakSaNe sAmagrIbalAtpaTe karmotpatteriyitumazakyatvAt , tadA ca tantau karmotpatterasaMbhavAtkarmaNastatpratibandhakasya satvAditi naiyAyikAH / .. .. matatraye'pi kvacidajanitasaMyogasyApi vinAzaH avayavikriyAdikrameNottarasaMyogajananakAla evAzrayavinAzAt / antimamatadvaye cAvayavinAzakasAmagrIkAle jAtasyAyavavikarmaNo'janitavibhAgaH saMyogadvikSaNasthAyitvaM tatpUrvakAlotpannasya vA'janitasaMyogasya trikSaNasthAyitvaM yuktisiddhimiti / ArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakasya ca karmaNaH paJcakSaNasthAyitvamapi / dIdhitikRnmatena karmaNaH paJcakSaNasthAyitvam / dIdhitikRtastu prakArAntareNApi karmaNaH paJcakSaNasthAyitvam , tathAhi karmAdikrameNa zarIre pUrvasaMyoganAzaH zAkhAyAM ca karmetyekaH kAlaH, tataH zAkhAkarmaNA zAkhAkAzavibhAgaH zarIrakarmaNA zarIrazAkhAsaMyogazca, tayovibhAgastu tadA notpadyate saMyogavirahAt / asaMyuktayovibhAgajanane meruvandhyayorapi vibhaagaaptteH| tatazca zAkhAkAzayovibhAgAttyoH saMyoganAzaH zAkhAkarmaNA ca zAkhAzarIra vibhAgaHtatazca zAkhAzarIrayoH saMyoganAzaH, tadAnIM ca zAkhAyA nottarasaMyogaH zarIrAtmakapUrvadezasaMyogena prtibndhaat| pUrvadezasaMyogasyApratibandhakatve yugapadeva paramANoH pUrvAparadezavRttitvaprasaMgAt / pUrvotpannastu zAkhAkAzavibhAgo na zAkhAzarIrasaMyoganAzakastadanadhikaraNavRttitvAt , tataH zAkhAyA uttarasaMyogastataH karmanAzaH / evaM pANipUrvasaMyoganAzakAlotpannasya zAkhAkarmaNaH SaTkSaNAMvasthAyitvaM pANizAkhAsaMyogena zarIrazAkhAsaMyogajanane kSaNavilambAt / / evaM aGgalyAH pUrvasaMyoganAzakAlotpannasya saptakSaNAvasthAyitvamiti / evaM zAkhAkarmaNo A-5 For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 34] AtmakhyAtiH tasthale zAkhAzarIravibhAgakAle mUrttAntareNa saMyogasya evaM pUrva mUrtavibhAgakAle uttarottaramUrtasaMyogasyotpAde'dhikakAlAvasthAyitvamapi / / nanu pUrvoktasthale zAkhAkAzavibhAgasyaiva zAkhAzarIrasaMyoganAzakatvamastu / na ca saMyogavyApyo vibhAgo nAzako yena kenacidvibhAgena yasya kasyacitsaMyogasyAnAzAditi vAcyam , yatra dIrpaNa tantunakastaroH zAkhAvacchedena saMyogo janito vilambena ca mUlAvacchedenAnyastatrAmAvacchinnatarutantuvibhAgena mUlAvacchedena tarutantusaMyoganAzApatteH / na ca tatra mUlAvacchinnatarutantusaMyogo nazyatyeva mUlAvacchinnAMzutarusaMyogAtpunastarutantusaMyogo'nyo jAyata iti vAcyam , tathAgrAvacchinnatarutantuvibhAgakAlotpannasya mUlAvacchinnatarutantusaMyogasya kSaNikatApatteH, etena saMyogavyApako vibhAgo nAzaka ityapAstaM tasya vibhAgasya samavAyena mUlAvacchinnatarutantusaMyogavyApakatvAt / na cAvacchedakatAsambandhena saMyogavyApako vibhAgo nAzaka iti vAcyam , tantukarmaNA zAkhAdinAnAvayavAvacchedena tarutantusaMyoge jAte zAkhAkarmajazAkhAtantuvibhAgAcchAkhAmAtrAvacchedena jAtena tarutantuvibhAgena pUrvotpannatarutantusaMyoganAzAnApatteH / evamagre'pyavayavAntarAvacchedena tarutantuvibhAgAdapi sa saMyogo na nazyettasyApi saMyogAvyApakatvAditi / na cAvacchedakatAsambandhena saMyogavyApya eva vibhAgo nAzaka iti vAcyam , yatra dIrdheNa santunA taroragramUlAvacchedena kramikaM saMyogadvayaM janitaM tatra sarvAvayavAvacchedena jAtAdvibhAgAttayoH saMyogayo zAnApatteH / na ca tatra vibhAgadvayaM lAghavAdekasyaivotpatterupagamAditi, maivaM, pratiyogitAsambandhena saMyoganAzaM prati janakatAsambandhena vibhAgasya hetutvena svajanakasaMyogasyaiva vibhAganAzyatvAditi tarutantusaMyoganAzaM prati tarutantusaMyogAvacchedakAvacchinnatarutantuvibhAgo heturevamanyatrApi, tena nAMzutaruvibhAgajanyatarutantuvibhAgAtsvAjanakatarutantusaMyoganAzAnApattirityapi kecit , ataH siddhaM prakArAntareNApi paJcakSaNasthAyitvaM karmaNa ityAhuH / __atra cintayanti, karmaNA saMyoge jananIye saMyogamAtraM na pratibandhakaM taddezAvacchinnasaMyoge satyevAnyadIyakarmaNA tatra saMyogasyotpatteH / na ca tadvRttisaMyogasya tadvRttikarmajasaMyogapratibandhakatvaM satyArambhakasaMyoge'nArambhakasaMyogavirodhikriyayA tantoruttaradezasaMyogAnutpatyApatteH / ' ArambhakasaMyogAnyatvavizeSaNe'pi - sati jatusaMyogAdau zarAderuttarasaMyogAnApatteH / na ca tatkarmaprayojyavibhAganAzyaH saMyogastatkarmajanyasaMyogapratibandhakaH / prayojyatvavizeSaNAdArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgahetukarmajanyasaMyoge'pyAkAzasaMyogasya virodhitvamiti vAcyam , anArambhakasaMyogavirodhikriyAyA ArambhakasaMyoganAzakavibhAgAhetutvasyApi tattakriyAyAstattatsaMyoganAzakatattadvibhAgahetutvAbhyupagama eva saMbhavAt , tathA cArambhakasaMyogasattva iva zAkhAkarmajavibhAgakAlInazarIrasaMyoge satyeva zAkhAyA uttarasaMyoge bAdhakAbhAvAt takriyAyAH zarIrasaMyoganAzakavibhAgahetutvanirNayAt / For Private and Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam tasmAdAtmasaMyoga evottrsNyogprtibndhkH| na cAkAzasaMyogatvAdinA vinigamanAviraha Atmatvasya jAtitvena laghutvAt / na cAtmasaMyogavatyevottaradeze zarAdikarmaNA saMyogajananAtso'pi kathaM pratibandhaka iti vAcyam , viziSyaivaitaccharakriyAviziSTAtmasaMyogatvenaitaccharakriyAjanyasaMyoge pratibandhakatvAt tasmAnnoktarItyA-paJcAdikSaNasthAyitvamiti, naitad yuktam , kriyAvirahaviziSTanirUpitatavRttyanArambhakasaMyogasya tavRttikriyAjanyasaMyoge pratibandhakatvAvazyakatvAt / nahi nizcale pUrvadeze tato'vibhajyaivottaradeze saMyujyate'nanubhavAt / jatusaMyogastu na tathA zarakarmakAle jatudravye'pi katpiAdAt / ekatantukriyAnAzakAlInAparatantukriyayottaradezasaMyogotpattaye'nArambhaketi, tadvRtterArambhakasaMyogasyApratibandhakatvAditi dIdhitikRnmatasyaiva yuktatvAdityapare / anyamatena karmaNaH kSaNatrayasthAyitvam __anye tu karmaNa autsargika kSaNatrayasthAyitvaM / tathAhi-kriyAto vibhAgastata uttarasaMyogastataH karmanAza iti| . na ca pUrvasaMyogasyApratibandhakatve yugapadeva paramANoH pUrvAparadezavRttitvaprasaMga uttarasaMyoge vibhAgasya hetutvenaiva tannirAsAt / .. na ca paramANau yatkicidvibhAgasattvAtparamANukarmadvitIyakSaNe pUrvasaMyoge satyevottarasaMyogApattiriti bAcyam , . etadvayaktivRttitvaviziSTaM etadvayaktikarmajaM saMyoga- pratyetadvayaktivRttikarmajo vibhAgo heturityupagamAdevAnatiprasaMgAt / tvayA'pyArambhakasaMyogasyApratibandhakatvAnurodhena pUrvasaMyogasya viziSyava pratibandhakatAyA vAcyatvAt / na ca kAraNAkAraNasaMpogAtkAryAkAryasaMyogadhArAvAraNAya tayoH saMyogaM prati tayoH saMyogasya pratibandhakatvAvazyakatvAtsatyAtmamanaHsaMyoge manaHkarmaNA nAtmasaMyoga utpAdayituM zakyaH, kintu tannAze sati caturthakSaNe, tadA ca manaHkarmatRtIyakSaNotpannazarIramanaHsaMyogAdinA manaHkarmanAza ityAtmamanaHsaMyoga eva na syAditi vAcyam , manaHkarmaNaH svajatyAtmamanaHsaMyogasyaiva nAzakatvAt , uttarasaMyogatvasyAnanugatatvAt , tattvatatvena pratibandhakave AtmamunaHsaMyoge AtmamanaHsaMyogasyApratibandhakatvAdvA, uttarasaMyogena manaHkarmanAzAta, kAryasahavRttitvena karmaNo hetutvAcca manaHkarmajAtmasaMyogadhArAnApatteH / - atathAtve tu prakRte zarIramanaHsaMyogena manaHkarmanAzakSaNe AtmasaMyogasaMbhavAt / vastutaH saMyogajasaMyogasyaiva vijAtIyasaMyoge parasparaM pratibandhakatvaM vAcyamiti manaHkarmaNA tRtIyakSaNe AtmasaMyogajanane bAdhakAbhAvaH karmajamanaHsaMyoge manaHsaMyogasyApratibandhakatvAdityAhuH / For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH paramatena karmaNo dvikSaNasthAyitvam pare tu karmaNo dvikSaNasthAyitvameva / tathAhi ---zarAdau karma, tata uttaradezasaMyogastataH karmanAza iti. pUrvasaMyogasya virodhitve vibhAgasya hetutve ca mAnAbhAvAt , vibhakta iti pratyayasya saMyogadhvaMsenotpattau vibhAga. eva mAnAbhAvAt / na caivaM kathaM " pUrvasaMyoganAzaH karmaNaiva dvitIyakSaNe. pUrvasaMyoganAzasyottarasaMyogasya ca jananAt / na caivamavizeSAccharakarmaNA zarajatusaMyoganAzApatirArambhakasaMyogavirodhivibhAgAjanakenApi ca tantukarmaNArambhakasaMyoganAzApattiriti vAcyam , tavApi mate tena karmaNA jtuvibhaagaadijnnaaptteH| yadi ca tattatkarmaNo viziSyaiva tattadvibhAgajanakatvaM tvayeSyate tadA mayApi viziSyaiva tattatsaMyoganAzakatvaM vAcyamityAhuH / bhArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakakarmaNaH paJcakSaNasthAyitvam .. athArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakakarmaNaH kathaM paJcakSaNasthAyitvamiti cet , ittham / tantau karma, tata ArambhakasaMyogapratidvandvI tantudvayavibhAgaH, tatastantudrayavibhAgAtantvAkAzAdivibhAgastata AkAzAdisaMyoganAzastatastantUttaradezasaMyogastataH karmanAza iti / vibhAgajavibhAgo dvividhaH kAraNAkAraNavibhAgajaH kAraNamAtravibhAgajazca / tantvAkAzavibhAgAtpaTAkAzavibhAgaH kAraNAkAraNavibhAgajaH / tantudvayavibhAgAtantvAkAzavibhAgaH kAraNamAtravRttivibhAgaja iti vyavasthiteH / nanvArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatantukarmaNaiva na kutastantvAkAzavibhAga iti* citrArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakakarmaNo nAnArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakatvamiti niyamasya pramANasiddhatvAt , anyathA vikasatkamalakuDUmalabhaGgaprasaMgAt / kamaladalakarmaNA'nArambhakasaMyogavirodhivibhAgasyevArambhakasaMyogavirodhivibhAgasyApi jananasaMbhavAt / na caitadupapattaye anArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakakarmaNo'nArambhakasaMyogavirodhivibhAgajanakatvamityeva niyamaH sidhyati, natvArambhakasaMyogapratidandrivibhAgajanakena karmaNA nAnArambhakasaMyogapratidvandivibhAgajananamiti viparItaniyama iti cet ? na, tulyayogakSematayA tadvyAptyaivArthata etadvayApterapi siddheH / ArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakakarmaNaH SaTsaptakSaNasthAyitvam ....... evaM ca kAraNamAtravRtivibhAgasyArambhakasaMyoganAzamapekSya tantvAkAzAdivibhAgajanakatvamiti pakSe ArambhakasaMyogapratidvandvivibhAgajanakakarmaNaH SaTkSaNAvasthAyitvam / dravyanAzamapekSya tasya tantvAkAzAdivibhAgajanakatvapakSe saptakSaNasthAyitvamiti / - - * iti cet ? nArambhaka * For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [ 31 nanu tantvArambhakasaMyogapratidvandrivibhAgajanikA kriyA tatastantudvayavibhAgaH, tata ArambhakasaMyoganAzaH, tatastantvAkAzavibhAgaH, tatastantvAkAzasaMyoganAzaH, tatastantUttaradezasaMyoga iti SaTkSaNasthAyitvaM tantukarmaNaH / evamArambhakasaMyoganAzadravyanAze sati tantvAkAzavibhAga iti mate saptakSaNAvasthAyitvaM tasyetyabhipretaM tacca na saMbhavati tathAhi tantukarmotpattikAle zukarmotpattisaMbhavAdvitIyakSaNezvAkAzavibhAgaH, tRtIye tenaiva tantvAkAzavibhAgaH, caturthe tantvAkAzasaMyoganAzaH, paJcame tantUttaradezasaMyoga iti paJcakSaNasthAyitvasyaiva saMbhavAt / yuktaM caitadanyathA yatratattantukotpatticaturthakSaNe tantvantaranAzAttantudvayavibhAganAzastanatattantukarmaNaitattantoruttarasaMyogo na syAdetattantvAkAzasaMyoganAzakavibhAgAbhAvAt / tasmAttatrAMzvAkAzavibhAgAttadvibhAgo vAcyastathA cAnyatrApi tatheti cet , na, paramANvorArambhakasaMyogapratidvandrikriyAyA eva matabhedena SaTsaptakSaNasthAyitvasaMbhavAt / pAkajaprakriyAyAH dazaikAdazakSaNasthAyitvam - evaM cAsya karmaNaH SaTkSaNasthAyitvamate AcAyairdazakSaNA pAkajaprakiyA prAdarzi saptakSaNasthAyitvapakSe caikAdazakSaNA / tathAhi ghaNukanAzamArabhya katibhiH kSaNaiH punarantyavyaNukamutpadya rUpAdimadbhavatIti jijJAsAyAmucyate'nyabhighAtAtparamANau karma, tataH paramANudvayavibhAgaH, tataH paramANudvayasaMyoganAzaH, tato yaNukanAzaH paramANvAkAzavibhAgazca yugapadeva, dvayaNukanAzadvitIyakSaNe paramANvAkAzasaMyoganAzaH, tRtIye paramANuttaradezasaMyogaH, caturthe paramANukarmanAzaH, paJcame'dRSTavadAtmasaMyogAvayaNukAntarArambhaNAya paramANukriyA, SaSThe paramANupUrvadezavibhAgaH, saptame paramANupUrvadezasaMyoganAzaH, aSTame paramANvorAmbhakasaMyogaH, navame dvayaNukasya, dazame tadrapasyotpattiriti dazakSaNAH, dvayaNukanAzadvitIyakSaNe paramANvAkAzavibhAgotpAdAbhyupagame caikAdazakSaNAH, pakSadvaye'pi dvayaNukanAzottaramagnisaMyogAtparamANau zyAmAdinivRttistaduttarakSaNe raktAdyutpattiH pAkajarUpanivRttau samavAyena dravyasya pratibandhakatvAtsati dvayaSNuke tadasaMbhavAt / . . ekasmAdagnisaMyogAtparamparayA paramANvAdikriyAkrameNa dvayaNukanAzo'nyasmAcca zyAmAdivinAzo'nyasmAcca raktAdyutpAda iti bhASyakRtaH / yuktaM caitatkadAcitparamANau nIlasya kadAcipItAderutpattiriti niyamAya vijAtIyAgnisaMyogAnAM paramANunIlatvAdevijAtIyAmisaMyogasya ca paramANurUpanAzatvasya. kAryatAvacchedakatvAt / idaM tu bodhyam - For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 38] AtmakhyAtiH svottarabhAvinamapekSyaiva kAraNamAtravibhAgasya vibhAgajanakatvamiti siddhAntamanurudhyAcAyairdazaikAdazakSaNA prakriyA'bhihitA tAmapekSyaiva yathA saMyogasya saMyogajanakatvaM kAraNAkAraNavibhAgasya ca vibhAgajanakatvaM tathA kAraNamAtravibhAgasyApi, yathA ca tathAtve'pi na tayoH karmalakSaNAtivyAptistathA'trApIti svatantramate navakSaNA, kAraNamAtravibhAgapUrvakavibhAganaGgIkartRnaiyAyikamate punaraSTakSaNA, karmaNaivArambhakasaMyogapratidvandvayapratidvandvivibhAgajananAt / iyaM ca kSaNagaNanA ekasminneva pUrvadvayaNukanAzakottaradvayaNukotpAdakakriyAsattvamadhikRtya jJeyA / paJcamAdi kSaNeSu guNotpattiH .... yadA tvekatra dvayaNukavinAzikA'nyatra dvayaNukotpAdikA kriyA tadA vyaNukavinAzamArabhya paJcame SaSThe saptame'STame navame vA kSaNe gunnotpttiH| kathamiti cet ? itthaM, yadA dravyArambhakasaMyogo vinazyati tadaiva paramANvantare karma, tata ekatra krameNa dravyanAzaparamANvAkAzasaMyoganAzaparamANUttarasaMyogAH, anyatra vibhAgapUrvasaMyoganAzottarasaMyogAH, tato dravyotpattistaduttarakSaNe guNotpattiH / evaM dravyavinAzakSaNe paramANvantare kriyAcintanAt SaSThe, paramANvAkAzasaMyoganAzakAle kriyAcintAyAM saptame, paramANUttarasaMyogotpattikAle kriyAcintAyAmaSTame, paramANusaMyogadvitIyakSaNe ca karmacintanAtu navame kSaNa iti / evaM dvitricatuHkSaNA prakiyA na saMbhavatyevetyAcAryAH / yaNukanAzakAle paramANvantarasaMyuktena vinazyadavasthazyAmAdizAlinA dvitIye kSaNe vyaNukAntarasyotpAdaH / tRtIye ca paramANvantararUpAdinA tatra rUpAderutpattiH, rUpAdyantarasahakRtasyaiva rUpAde rUpAntarajanakatve tu caturthe / kSaNadvayaM nIrUpAdikaM dvayaNukamiti punrucchNkhlaaH| saMyogajasaMyoganiSedhasyopasaMhAraH - *iti tasmAtkarmaNazcatuHkSaNasthAyitvaM pareSAM na niyatamiti ghaTakriyAkAlInaparamANukriyAjanitaparamANusaMyogajasyaiva ghaTasaMyogasyasambhavAttannAzyaghaTakriyAyAzca paJcakSaNasthAyitvasyApi sambhavAtsaMyogajasaMyogAbhyupagame'vayavini karmajasaMyogoccheda iti dUSaNaM vajralepAyitameva / yadi cAvayavisaMyogevayabasaMyogasyaiva hetutvamiti paramANoravayavini sAkSAdavayavatvAbhAvAtparamparAsambandhenAvayavatve gauravamityuprekSyate tadA skandhasambandhaniyato'vayavini paramANoH sAkSAtsambandha eva kalpyatAM; tenaivAsmAkaM prdeshtvvyvhaarH| pradeze saMyoganiyAmakameva ca pradezAvacchinnadezAdisaMyoganiyAmakam |svaanyaabhi nnadezA* 'iti' padaM cintyam / For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmanaH zarIraparimANatvam [39 divRttitvarUpaM pradezAvacchinnatvaM hetvaniyamyameva vArthasamAjasiddhatvAt / na vaM pradezagatasattvAderapyavyApyavRttitvApattiranekAnte tadadoSAt / itthaM ca paramANusaMyogajAnAmapi paramparAsambandhena dvayaNukAdAvanantAnAM saMyogAnAmakalpane lAghavameva / anayaiva dizAkAzAdau paramANvAdisaMyogAvacchinnatvAya pradezasiddhiH paramANau tvapradezatvAnna vyabhicAra iti vibhAvanIya svasamayaniSNAtaiH / adhayavAyavinorekAntabhede punaH dUSaNam tasmAtsaMyogajasaMyogAdiprakiyAyAM mAnAbhAvAnnAvayavarAgajAvyApyavRttirAgasaMbhava ityavayavina ekAntabhede ekadezarAge sarvarAgasyaikadezAvaraNe sarvAvaraNasya ca prasaMgAvanuddhRtAveva / yattvayavavyarakta eva kevalaM kvacidavayave raktarUpeNAraktarUpAbhibhavAttadanupalambha iti kasyacitsamAdhAnaM tadajJAnavilasitam , avayavirUpasyaikatvenAnyAvayave'pyaraktAnupalambhaprasaMgAt / na ca tadavayavAvacchinnaM raktatvaM tadavayavAvacchedenaivAraktAbhibhAvakamiti vAcyam , araktatvagrahapratibandhakagrahaviSayatvarUpasyAbhibhAvakatvasyAnavacchinnatvAt / na ca raktAvayavaviSayakatadaraktatvagrahe tadrAgaH pratibandhaka iti vAcyaM gauravAt , raktAvayavAvacchedena cakSuHsannikarSe raktAvayavAviSayakatadaraktatvapratItiprasaMgAcca / .. kiMca kiMcidvastraM raktaM sarva vastraM raktamiti pratItau kiMciditi sarvamiti ca vastragatAveva vizeSau bhAsete na tu rAge kiMcitsarvAvayavAvacchinnatvavizeSa iti kimapuSTasamAdhAnena / dezaskandhAdibhedAnabhyupagame'rdhAdivyavahArasya kthmpynupptteH| avayavagatArdhAdipariNAmAtskandhagatasya tasya vailakSaNyAt / etena, raktatvaM paTe raJjakadravyaniSThameva paramparAsambandhena pratIyate'raktatvaM tu samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAko raktabheda eveti na virodha ityapi nirastam , paramparAsambandhApratItAvapi tathA pratIteH, kiMcittvAdyavacchinnAdhAratAyA asamarthanAcca / etena dezAvaraNasthaleDapyavayavyanAvRta eva tadgataparimANagraho'pISTa eva / tadgatahastatvAdijAtimahe tu yAvadavayavAvicchedena sannikarSopi heturiti lIlAvatIkArAdyAzayo nirasto yAvaMdavayavAvacchedena sannikarSAsaMbhavAcca parabhAgamadhyAvayavAdyavacchedena tadanupapatteH pratiniyatAvayavAvacchedena sannikarSAddhastatvAdigrahAbhyupagame ca hastAdimAnAvayavAnantaratvamevAvayavina Agatam, anyathA prAsAdadhAnyarAzyAdigataM. hastatvAdikamapi svasamavAyisamavAyidravyAntaramAkSipet evaM pratiniyatAnAvRtAvayavopalambhe paTAdeH pRthupRthutarapRthutamatvAdyupalambho'pyavayavAbhede sAkSI atiriktaparimANasyAvyavasthitopalambhAyogAt / parimANabhedipaTAderadhyakSaM bhrAntamiti cet , tarhi sthUlAkAre prAntatvaM pUtkurvANo mAyAsU nuziSyaH kathaM nirdhAraNIyaH [?], kathamekatra vastuni pRthupRthutaratvAdi bhedena citrapratibhAsa iti cet ? tadidaM tasyaiva praSTavyaM, yazcitre vastuni citrollekhamunmIlayanneva(?)vijRmbhate / yuktaM cAvAntaradezaparimA For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH Nena vastunazcitratvaM adhikAvayavApagame tAvata eva darzanAt / tadA'nyadeva svalpaparimANaM dravyamutpannamiti cet , prAgapi tAvadanyadeveti kuto na svIkriyate ? ata eva dazatantukapaTAdezvaramatantusaMyogaviyogakrameNa nAze navatantukapaTAdyupalabdhinirAbAdhA, tatrAvasthitasaMyogairnavatantukapaTAntarotpattikalpane tu gauravam , prathamatantusaMyogaviyogakrameNa dazatantukanAze'pi navatantukopalabdhernAnupapattirdazatantukotpattikAla eva caramatantuparyante dvitIyatantumAdAya navatantukapariNAmasvIkArAt / na caivaM pratilomAnulomakrameNAnantapaTakalpanApattidvitIyamAdAya navatantukasyeva tRtIyamAdAyASTatantukasyApi svIkarttavyatvAditi vAcyam , anantaparyAyadravyopagame tAdRzakalpanAgauravasyAdoSatvAt / agre svIkarttavyasyaiva prathamataH svIkArAnnavatantukAdau dazatantukAdidhvaMsasya hetutve mAnAbhAvAcca / na ca janyadravye dravyasya pratibandhakatvAdvitantukAdisattve tritantukAyanutpAdo dIrghatantvAdau vastrayugmAdyanupatyApattestatpratibandhakalve mAnAbhAvAt / na ca vastrayugmAdivyavahAra ekasmin dazahastAdiyugmavyavahAravadupapAdya iti vAcyam , tadvyavahArasyApi vAstavasyAnekAntAbhyupagamaM vinAnupapatteH pradarzitatvAt / yAdRcchikatve tu tasya ghaTAdAvekatvavyahAre'pi nAzvAso, na caivamekatra naanaapttoplmbhaapttiH| aGagulIbhUtalasaMyogAvacchedena paannyaadynntsNyogaanuplmbhvtsaadRshyaadivttdnupplmbhopptteH| vivicyopayoge tAvattAvadavayavasannikarSe nAnApaTopalambhasyeSTatvAcca / na caikaH paTa iti pratIteH loke smRtyAdau ca tathAvyavahArasyAnupapattirmahApaTamAdAya tadupapatteH, anekAnte'nekatve'pyekatvopapattezca / kathamanyathA prAsAdAdAvekatvapratyayaH ? nahi prAsAdAyekadravyaM bhavadbhirabhyupeyate vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt , samUhakRtaM tatraikatvamiti cetpaTAdAMvapi kiM na tathA ? avayavyekatvasya nizcayataH paramANusamUhakRtatvAt / snigdharUkSatvavizeSakRtabandhatadabhAvAbhyAM punarvyAvahAriko vizeSa ityupagamAt / ekAntabhede'vayeSvayavavyekadezena samaveyAt kAtsyena vA ? Aye taddezasyApi dezAdikalpanAyAmanavasthA, dvitIye ca pratyavayavasamavetAvayavibahutvaprasaktiH na ca dezakAsnyatirekeNAnyAvRttirastIti bahuzo vivecitamiti prAzcaH / saMyogena dravyavRttitra evAvacchinnAnavacchinnatvarUpadezakAtyavikalpasaMbhavo na tu samavAyena vRttitva iti nAya prasaMga iti cet-, na, dvitvasya dvayoH paryAptatvavat yAvadavayaveSvavayavinaH paryAptatve yAvadavayavAgrahe tadgraho na syAt pratyekaparyAptatve caikatvadravyAdivar3hedaprasaMga iti prAcInamataniSkarSAt / For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [41 . atha vahitvAdikamekaikasmin paryAptaM dvitvaM tu dvayorevetyAdipratItyA vahnitvAdiparyAptyavacchedakamekatvam / dvitvAdestu dvitvAdikameveti siddheH, pratyekaparyAptatve'pi vahnitvAdivannAvayavibheda iti cet-na, atyantAtiriktajAtyabhyupagame'pyasyaiva dUSaNasya sAmpradAyikairudbhAvanAt , asiddhadRSTAntAt prakRtasiddhayayogAt / dvitvAdiparyAptau pramANapradarzanam - atha pratyekAvRtteH samudAyAvRttitvaniyamAdvitvAderekatrApi paryAptirvAreti dvitvAderapi paryAptau mAnAbhAvo dvAvityAdipratIteH samavAyAdiviSayatvenaivopapatteH / eko dvAviti pratItistu paryAptisvIkAre'pi durvaaraa| _ vastuta ekatra dvAviti na zAbdadhIrekatvAvacchinne dvitvAdyanvayasya nirAkAMkSatvAt , nApi tathA pratyakSaM tatra yAvadAzrayasannikarSasya hetutvAt / na cobhayAzrayasaMnikarSakAlInasthAyameko dvAkyaM caiko dvAviti pratyakSasya prAmANyApattistatprAmANyasya yAvadAzrayavizeSyatAkatvaghaTitatvAt / ekaghaTavati ca dvitvAvacchinnAdhikaraNatAvirahAdeva nobhayaghaTavattAdhIriti cet ? na, paryAptyanabhyupagame tritvAzrayasannikarSakAle jAyamAnAyAstriSu trayo dvAviti pratyakSadhiyo yAvadAzrayavizeSyatAkatvasyApi satvenU prAmANyApatterduritvAt / dvitvasamavyApyavizeSyakatAkatvaM codAsInamAdAya samUhAlambane'prasaktaM tasmAtparyAptisambandhenaikatvadvitvAdevattAvidantvadvitvAdikam avacchedakam / na cAtmAzrayo dvitvAdivyaktibhedenApi tattvasaMbhavAdityayameka imau dvAviti pramA na tu dvAveko'yaM dvAvityAdikam / ghaTAvityAdi zAbdadhIstu vRkSaH saMyogItivadavacchedakAviSayiNyapi / paryAptyavacchinnAvacchedakatAkaikatvavitvAdyavacchinnabhedavRttau tu dvitvaikatvAdyavacchedakam , tena dvau naika eko na dvAviti pramA, na tvayaM naiko dvau na dvAvityAdi / na vA virodhaH mUlAgrayorivedaMtvadvitvAdyavacchedakabhedAt / na ca samavAyenaivaM saMbhavati tenaikatvavAn dvitvavAn dvitvavAn ekatvavAniti pramotpAdAt , ekacavAnnadvitvavAniti pramAnutpAdAcca / iyAMstu vizeSo dvitvAdeH kAlikAdinaikatrApi paryAptisvIkAre samavAyAvacchinnaparyAptitvAdinA sambandhatvamanyathA paryAptitvenaiveti tvadIyaiH pratipAdanAt / . vastutaH sAmAnyavizeSarUpazabalapariNatyanabhyupagame eptyiAdhAratAvizeSAbhyupagame'pyekaghaTavatyubhayaghaTavattvadhIprasaMga ekaikaghaTavatorevobhayaghaTavatvAt / cAlanIyanyAyenemo ghaTadvayavantAvityavigAnena pratIteH / na ca paryAptyA dvayavRttau dvitvamevAvacchedakaM ekasyApyubhayatvAt / na ca ghaTavRttidvitvameva paryAptyA ghaTadvayavRttAvavacchedakatAvacchedakaM tadanullekhinyA evemau ghaTadvayavantAviti buddherjAya.... 1. idantvadvitvAdyavacchedakayorbhedAditi bhAvaH / A-6 For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 42] AtmakhyAtiH maantvaat| zabalavAde tu saMgrahabuddhayaikIkRte AdhAradvaye tAdRzAdheyadvayabuddharupapattaretadvAkyasya yogyatA / vyavahAradRSTayA tu medavivakSAvazyakatvAnna yogyateti vyavasthitiH / ____ ata eva ghaTapaTayo rUpamityatrApi saMgrahanayopasthApite ghaTapaTobhayasAmAnye rUpasAmAnyasyAnvayasaMbhavAt yobhyatvaM, vyavahAradRSTyA tu sAmAnyavAcino'pi rUpapadAdbhinnAzrayavAcakapadasamabhivyAhAreNa bhinnamUrtikatayaivopasthiterayogyatvam / ata eva tanmate na paJcAnAM pradezaH kintu paJcavidha iti vivecitaM pradezadRSTAnte / ata eva cAtra syAd ghaTapaTayo rUpaM syAd ghaTapaTayona rUpamityAdisaptabhaGgayA eva pravRttiriti svasamayarahasyam / __ yattu ghaTapaTayo rUpamityAdau dvitvAzrayavRttitvabodhe tayordhaTarUpamityapi syAdvivRttitvabodhe'pi tathA, dvitvaparyAptimato'pyubhayasya pratyekAnatiriktatvAt / dvitvaparyAptyavacchinnAdhAratAnirUpitatvasambandhena ghaTapaTayoH saptamyarthavRttitve'nvayasvIkAre ca tayo rUpamityapi na syAt , na hi kimapi rUpamubhayavRttIti / dvitvasya samavAyenaivAnvayastadvavRttitvasyApi ca rUpatvAdisAmAnAdhikaraNyenAnvayabodha evedaM sAkAMkSamiti na doSa iti pareSAM samAdhAnam , tattuccham , vyutpattibhamAd ghaTapaTayorghaTarUpamiti bodhasya jAyamAnasya prAmANyApatteH, rUpamityatraikatvAnanvayaprasaMgAcca, aikatvaviziSTe ubhayavRttitvAnanvayAt ghaTapaTayonaka rUpamiti bodhasya sArvajanInatvAt / ... na caikatvamavivakSitaM, evaM sati dvitvAvivakSayA ghaTo nAstItyatra ghaTau nAstItyAderapi prasaMgAt / tasmAdatra saMgrahanayAdhInasaMketena rUpapadasya rUpasAmAnyaparatvaM vinA na nistaarH| kiMcoktadizApi dvayorgurutvaM na gandha ityAdAvagatiH gurutvatvasAmAnAdhikaraNyeneva gandhatvasAmAnAdhikaraNyenApi pRthivIjalobhayatvAzrayavRttitvasAmyAdvidhiniSedhaviSayArthAnirukteH / __ atra saptamyAH svArthAnvayitAvacchedakasvarUpA tatsamavyApyA'tiriktaiva vAdheyatArthastatra prakRtyarthasya tanniSThanirUpitatvavizeSeNAnvayAt , pRthivIjalobhayaviziSTAdheyatAtvena gurutvaM vidheyatayA, gandho niSedhyatayA ca pratIyata iti cet , tarhi pRthivIjalayona gandho ghaTapaTayorna rUpamiti kevalaniSedhasthale kA gatiH ? tatra saptamyAH svArthAnvayitAvacchedakAdisvarUpAdheyatAvizeSAnupasthApanena tanniSedhasya kartamazakyatvAt / dvitvavadviziSTAdheyatAtvAvacchinnaM tu pratyekadharme duniSedham | atha jAtighaTayorna sattetyatra yA gatiH saiva ghaTapaTayorna ghaTarUpamityatra jJeyA tathAhi- . tatraM sattAbhAve nobhayatvaparyAptyadhikaraNavRttitvAnvayo bAdhAt / nApyubhatvAdhikaraNavRtti tvAnvayastathAtve pRthivItadbhinnayorna dravyatvamityasyApyApatteH, dravyatvAbhAvasyApyubhayatvAdhikaraNapRthivI bhinnaguNAdivRttitvAt / kintu saptamyarthI nirUpitatvaM, samavetatvaM c| tatra nirUpitatve For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [43 dvitvAnvitaprakRtyarthAntrayaH, tasya narthe'bhAve tasya ca samavetatva iti jAtighaTobhayanirUpitatvAbhAvaksamavetattvavatI sttetyrthH| . samavAyena jAtighaTayorna sattetyatra ca vRttitvamAnaM saptamyarthastadabhAvasya samavAye'nvayastRtIyAyAzca vaiziSTayamartha iti jAtighaTobhayavRttitvAbhAvavatsamavAyaviziSTA satteti bodhastadvat ghaTapaTayorna ghaTarUpamityAdAyapi ghaTapaTobhayanirUpitatvAbhAvavatsamavetatvavad ghaTapaTobhayavRttitvAbhAvavatsamavAyaviziSTaM vA ghaTarUpamiti bodhasaMbhavaH / na caivaM ghaTavatyapi bhavane saMyoge na ghaTa iti syAdbhavanAvRttiprAMgaNAdisaMyogavaiziSTayasya ghaTe sattvAditi vAcyam, ghaTAnvathisaMyogatvavyApakatvaviziSTavizeSaNatayA bhavanAvRttitvAnvaya eba tathAvyavahArAditi cet-na, dvitvavannirUpitatvAd dvinirUpitatvasthAnatireke'syA apyukterniravakAzatvAt / . kiM caivamapi ghaTapaTayorna rUpamityapi syAt / avyAsajyavRttitayA kasyApi rUpasya samavetatvasya dvinirUpitatvAbhAvAt / api ca ghaTapaTayorghaTarUpapaTarUpe ityasya 'kathamapyanupapattirghaTarUpatvAdisvarUpAyA AdheyatAyA ubhayAnirUpitatvAt / tatra tadvitvAdisvarUpaivAdheyateti cettahi dvayoH pratyekarUpAvacchedena dvitvAbhAvAnniSedhasyApi pravRttiH syAt / anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva saptamyarthAdheyatvAnvayavyutpatteyaM doSa iti ce tathApi ghaTapaTayorna ghaTarUpAkAze ityAdikaM katham ? ghaTapaTobhayanirUpitatvAbhAvavatsamavettvasyobhayara trAbhAvAt / jAtau samavAyena na gaganamityatrevAtra natra ubhayatra sambandhAtAdaMzasamavetatvAbhAvabodhasyApyatra vaktumazakyatvAt , ghaTarUpe tadabhAvAt / etenAnva AkAzaM na pazyatItyatrApi natra ubhayatra sambandhAdeva ghaTakarmakatvAbhAvavadarzanAzrayatvAbhAvavAnandha iti bodho gacchatyapi naH gacchatIti prayogasya ca tAtparyasattve iSTApattirityAdi nirastam / / kicaikaSaTavati bhUtale na ghaTAviti / kathaM samAdheyam ? tatra ghaTAnvayisaMyogatvAvacchedena tadbhUlalAvRttitvAyogAdekaghaTasaMyogasya tadbhutalavRttitvAt / na ca natra ubhayatra sambandhenApi nistArastadbhUtalAvRttisaMyogAbhAvasyApyapaspaTe'sattvAt / atha tatra saMyuktatvamAnaM saptamyarthastasya ca maartha'nvyAsadbhUtalasaMyuktatvAbhAvavantau ghaTAvityanvayabodha iti cet , tarhi vinA vyAsajyavRttidharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvAbhyupagama noktasaMbhavaH / dvitvasAmAnAdhikaraNyena tatra bhUtalavRttitvAbhAvAbamAbhyupagame ghaMTe sattAtadbhinnajAtI na staH ityasyApi prasaMgAt / / ... atha idaparvatayorna vahirikhyAdipratItyA'styeva vyAsajyavRttidharmAvacchinnAdhikaraNatAko'bhAvaH / meM hUdaparvalobhayattisvAbhAvavatsaMyukto bahirilyeva tatra pralIyata iti vAcya, tathA sali ayamapi nApattiriti bhAvaH / / For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 44] AtmakhyAtiH mahAnasaparvatayorna vahnirityasyApi prasaMgAt / kasyApi vahnisaMyogasya mahAnasaparvatobhayAvRttitvAt , vahisaMyogavizeSA evobhayAvRttayo na tu bahisaMyogasAmAnyam , uktAvRttitvAnvayazca saMyogasAmAnye vAcya ityanatiprasaMga ityuktau ca vizeSANAM kathaMcitsAmAnyapariNatyanabhyupagame sAmAnyadharmAvacchinnAdhikaraNatAko'pyatirikto bhAvaH svIkartavyaH syAditi / kiMca hRdaparvatayorna vahniparvatatve iti pratItyanurodhenApi vyAsajyavRttidharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvasiddhiH / na ca tatra sambandhadvayAvacchinnaikAbhAvAnupapattiH, saMyogasamavAyAbhyAM kapAle guNe vA na vastumAtramiti pratItyA sambandhadvayAvacchinnAvyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasiddhau tAdRzavyAsajyavRttidharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvasiddherapi nirapAyatvAt / na ca vyAsajyavRttidharmAvacchinnAdhikaraNatAkAbhAvasattve parvate na vahirityapi syAditi vAcyaM, tAdRzAdhikaraNatAvacchedakadvitvAdiviziSTa eva tadanvayasya sAkAMkSatvAt / hantaivaM guNe na guNakarmAnyatva. viziSTasatteti pratItyA viziSTAvacchinnAdhikaraNatAko'pyatiriktaH sidhyediti cet , sidhyatu nAma tAdRzapratItisattve tatsiddherhastena pidhAtumazakyatvAditi cet-na, tathApi saMyogena ghaTe na rUpamityAdAvagateH / tatra ghaTasaMyuktatvAbhAva eva pratIyata iti cet-na, sparza saMyogena ghaTa ityatra tathApyagateH tatra sparzavRttitvAbhAvavatsaMyogAbhAva eva pratIyata iti cet--na, rUpe tabuddha / sayogena rUpavattAzramasyApratibandhakatvena tatsattve'pi tadApatteH / athA'tra saMyogasambandhAvacchinnapratiyogikarUpAbhAva eva . ghaTe pratIyate bhUtale na ghaTa ityAdau dvividhabodhasyaiva ziromaNinA svIkArAt / taduktaM nabdIdhitau-atra ca tAtparyavazAtkaMdAcibhUtalAdau ghaTAdyabhAvaH kadAcicca ghaTAdau bhUtalavRttitvAbhAvaH pratIyata iti / ata eva ghaTapaTayorna rUpamityapi vAkyaM tAtparyabhedenaM yogyAyogyaM rUpatvAvacchedena ghaTapaTobhayavRttitvAbhAvAnvayatAtparya yogyam / rUpatvAvacchinnAbhAvasya ghaTapaTobhayavRttitvAnvayatAtparye tvayogyamiti vivekAditi cet-na, rUpe saMyogena na rUpamityAderapi yogyAyogyatvApatteH / rUpe saMyogasambandhAvacchinnarUpAbhAvAnvayavivakSAyAM yogyatvAdrUpavRttitvAbhAvavatsaMyogAnvayavivakSAyAM cAyogyatvAt / athAneSTApattirata eva dravye naH rUpaM ghaTe na jAtirityAdivAkyAnAmapi tAtparyabhedena yogyAyogyatvaM gIyate, duvye khyAbhAvo jAtitvasAmAnAdhikaraNyena ghaTavRttitvAbhAva ityabhiprAyeNa yogyatAnyathAtvayogyataiveti / yadi ca ghaTe na jAtiH pRthivyAM na rUpamityAdyayogyamevAnuyogitAvacchedakAvacchedenaiva vRttitvAbhAvAnvayavyutpatteH, dravye ma rUpamityasyApyayogyatve tu tatra vizeSaNatAvacchedakAvacchinnasyaivAbhAvAnvaye sAkAMkSatvAdekAntayogyatvamiti cet-na, evaM satyekarUpabodha eva nAdipadAnAM sAkAMkSatvApatteH, ubhayabodhAnurodhenobhayatra sAkAMkSatvAvazyakatve coktadoSAnuddhArAt / kiMcAniyamapakSe dvitIyakalpe dhAtoH kAlasambandho'rtha AkhyAtAoM vartamAnatvAdyAzrayatvaM saMkhyeva tathA ca bhUtale ghaTo nAstItyato bhUtalavRttitvA For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [45 bhAvavAn ghaTo vartamAnakAlasambandhAzraya iti vodhe'vidyamAno'pi ghaTo bhUtale nAstyutpadyamAno'pi ghaTo bhUtale nAstIti prayogAnupapatteH saptamyA nirUpitatvaM dhAtorAdheyatvamarthastathA ca bhUtalanirUpitavartamAnAdheyatvAzrayatvAbhAvavAn ghaTa ityanvayo vAcyaH / itthameva paramparayA bhAvanA vizeSye ghaTAdau tiDapasthApyasaMkhyAyA anvayAt sutiGorvacanaizyaniyamopapatteH / itthameva ca bhavanAnnirgate ghaTe bhavane ghaTo'stIti bhavanasthe ca ghaTe bhavane ghaTo nAstIti vyavahArAprAmANyopapatteH / gaganamastItyanurodhena kAlasambandhasthaivAs dhAtvarthatve tu saptamyarthasyAvacchinnatvasyAstyarthe'nvayo vAcyaH, meyatvaM ghaTe'stItyAdau tu vRttitvameva saptamyartha iti / tathA ca ghaTapaTayorghaTapaTarUpe ityasya sarvathA'nupapattiH, ubhayanirUpitasyAdheyatvasya ubhayAvacchinnakAlasambandhasya vA prakRtasthalesbhAvAdityetAdRzasthale pratyekasamudAyApekSAyAM yogyAyogyatvavyavasthAyai nayabhedo'vazyamAzrayaNIyo, dvitvena saMgRhItAdheyayotveina saMgRhItasambandhAbhyAM dvitvena saMgRhItAdhAravRttitvasya, vibhakte ca vibhaktadvayAvRttitvasya saMbhavAt / evamavayavino'pyekAntabhede pratyekasamudAyApekSAyAmavayavavRttitvaM dunirUpam , nayabhedAzrayaNe tu na kApyanupapattirekatvena saMgRhItasyAvayavinaH svadravyatvena saMgRhItayAvadavayavavRttitvasaMbhavAt / tatkim ? avayavyekatvamapi dvitvAdibadbuddhijanyameveti cetna , ekatvadvitvAdInAmanantAnAM saMkhyAparyAyANAmekadravyavRttInAmeva satAM yathAkSayopazamaM buddhivizeSeNa pratiniyatAnAmeva grahaNamityupagamAt / yuktaM caitat , anyathA ekatraiva ghaTe tadrUpatadrasavatorekyamityAdinA dvivacanaprayogasya bahuSu ca karituragarathapadAtiSu senetyekavacanaprayogasyAnupapatteH / athaikatra dvitvAditattaddharmaprakArakabuddhiviSayatvAdikaM, gauNameva dvitvAdivyavahAranimittaM, tacca tattaddharmAvacchedenaiva paryAptamiti naiko dvAvityAdeH prasaMga iMti cet-na, uktaviSayatArUpadvitvAderapyekatra paryAptatvAt , tattaddharmaprakAratAnirUpitatvaviziSTa viSayatAyA api kvacitsambandhAdibhedena prakAratAbhedAdekasyA abhAvAt / bhAve'pi ca dvayasya pratyekAnatiriktatvenaikadharmAvacchedena dvitvAdiparyAptiprasaMgAt , dharmagatadvitvasyaiva tatparyApyavacchedakatvasvIkAre ca tatrApi dvitvasya vAstavasyAbhAvAdrUpatvarasatvAdiprakArakatruddhiviSayatvarUpasyaiva gauNasya svIkAre tatyAptyavacchedakAdigaveSaNe'navastheti vAstavadvitvAbhAve jJAnAkArataiva tatra paryavasyediti dravyatvAvacchi naikatvAvacchedena paryAyatvAvacchinnadvitvAdeH payAyavAvacchinnadvitvAdyavacchedena ca dravyatvAvacchinnaikatvAdeH paryAptisvIkAre'nekAntavAda evAnAvilA vyavastheti dhyeyam / ata eva "davyadvayA ege ahaM nANadasaNaDayA duve ahaM' ityAdi pAramarSam / [ For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ... AtmakhyAtiH dvitvAdikasyApekSAbuddhayA janyagamyatvam idamapyatra vicAryate dvitvAdikamapekSAbuddhyA janyaM vA vyaMgyaM veti ? tatra' janyameveti naiyAyikAH, vyaMgyamiti prAbhAkarAH, janyagamyamiti vayam / tatra naiyAkAnAmayamAzayaH. dvitvasya vyaMgyatvanaye'pekSAbuddherditvatvaprakArakalaukikapratyakSatvaM kAryatAvacchedakaM vAcyamiti tadapeMkSayA dvitvatvasyaiva kAryatAvacchedakatve lAghavam / na ca vyaMgyatvanaye'pi laukikaprakAratAsambandhena dvitvatvameva tatkAryatAvacchedakaM vaktuM zakyaM, guNatvasaMkhyAtvatavyaktitvAdinA vinA'pyapekSAbuddhiM tatpratyakSaprasaMgAt / tena tena rUpeNa tatpratyakSa prati tasyA hetulvakalpane cAtigauravAt / na ca svAzrayaviSayatayA dvitvatvasya kAryatAvacchedakatve na doSa iti vAcyam, tathApi vyaMgyatvanaye svAzrayaviSayatvaM kAryatAvacchedakatAvacchedakaH sambandho, janyatvanaye tu samavAya iti janyatvapakSa eva laaghvaat| ___ atha dvitvapratyakSe'pi pratyakSatvameva kAryatAvacchedakaM dvitvavRttiviSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhavatvenaivAnatiprasaMgAt / anyathA dvitvapratyakSasya viSayatayA dvitvatve'pi jAyamAnatvena vyabhicArAt / apekSAbuddhitvaM kAraNatAvacchedakaM tacca mAnasatvavyApyo jAtivizeSaH, kAraNatAvacchedakaH sambandhaH svaviSayaparyAptatvaM tena ghaTapaTaikatvabuddhitvenApekSAbuddherdhaTapaTa dvitvapratyakSe hetutve'nantakAryakAraNabhAvA dvitvapratyakSatvAvacchinne'pekSAbuddhitvena sAmAnyatA hetutve'pi ghaTapaTadvitvapratyakSakAle ghaTakuDyadvitvapratyakSApattiH, viSayavRttisambandhenApyapekSAbuddhestatra sattvAdityAdidUSaNaM nirastam / ghaTapaTai. kanvabuddherghaTakuDyadvitve svaviSayaparyAptatvasambandhenAsattvAditi vyaMgyatvanaye'pi na gauravamiti cet-na, evaM sati pratyakSatvaM vA kAryatAvacchedakaM jJAnatvaM vAnubhavatvaM cetyAdau vinigamakAbhAvAt / kiM ca vyaMgyatvavAdinA maitrIyApekSAbuddhyA sannikarSAdivazAdvitve caitrIyapratyakSotpattivAraNAya caitrIyApekSAbuddhitvacaitrIyapratyakSatvena kAryakAraNabhAvo vAcya iti gauravameva / ... atha tava puruSAntarApekSAbuddhijanitadvitvasya puruSAntarApratyakSatvAya dvitvaniSThaviSayatAsambandhena caitrIyapratyakSe maitrIyadvitvAdibhedasyApi hetutvaM klpniiym| - - - yadvA caitrIyadvitvapratyakSaM prati caitrApekSAbuddhijanyadvitvatvena hetutA kalpanIyA, kAryatAvacchedakaH sambandhI viSayatA, kAraNatAvacchedakastAdAtmyamata eva caitramaitrApekSAbuddhibhyAM tulyaviSayAbhyAM yugapadutpannAbhyAmutpAditaM dvitvamekameveti mate'pi na kSatiriti kalpanAyAmadhikaM gauravamiti cet-na, tadgauravasya phalamukhenAdoSatvAt / / 1. eSa viSayo 'nayopadeze' prathamaprakAze'pi vartate / For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH / 47 yadyapi dvitvAdAvapekSAbuddhenaikatvAvagAhibuddhivena hetutA'yaM dhaTa eka iti buddhito'pi dvitvotpattyApatteH, nApi nAnaikatvAvagAhibuddhitvena ayamekazciranaSTo ghaTazcaika iti buddhito'pi tadApatteH, tathApi dvitvAdijanakatAvacchedikA. mAnasatvavyApyA nAnAjAtayo vAcyAH, anyathA kadAcidvitvaM kadAcitritvamiti niyamo na syAt / na ca smRtivyApyatvameva tAsAM na kuta iti vAcyaM, yadvayaktivizeSyakaikatvasmaraNaM kasyApi na jAtaM tatra smaraNAnubhavakAryakAraNabhAvakalpane saMskAravyavadhAnena kSaNavilambe ca gauravAt , smRtivyApyatve'pi smaraNAtmakaikatvabuddhikalpanAkSaNe mAnasotpattau bAdhakAmAvAt , upanAyakajJAnaghaTitasAmagrIsattvAt , mAnasaM prati tattatsmRtisAmagrayAH pratibandhakatvakalpane gauravAn / santu vA cAkSuSatvAdivyApyA nAnAjAtayo dvitvAdau ca* tadAzrayajanyatAvacchedikAH; na ca vilakSaNabuddhayaiva dvitvAdivyavahAropapattAvatiriktadvitvAdau mAnAbhAvaH dvau traya ityAdivilakSaNabuddheH prakArabhedaM vinA'sambhavAt / anyathA sarvatra viSayanirapekSaireva jJAnaistattadvayavahArajananaprasaMgAt / meM ca dvAvityAdibuddhe vijAtIyajJAnaM viSayo'cAkSuSatvApatteH / na cemau dvau madhupAvete trayaH kamalakalhArakalahaMsA ityAdau yugapadeva dvitvatritvapratIterekatra buddhau dvitvatritvajanakatAvacchedakajAtyupagame jAtisaMkaraprasaMga iti vAcyam , dvitvatritvotpAdakApekSAbuddhayorutpAde sUkSmakAlabhedakalpanAt / giriraya vahimAnahaM tjjnyaanvaanitynumitiprtykssyoriv| atha tatra bhinnaviSaye'numitisAmagrayAH pratibandhakatvAdastu tayoryugapadanutpAdo na tu prakRte iti cet-tarhi pratibandhakaM kiMcidatrApi kalpyatAm anyathAnupapatterbalIyastvAt / astu vA tatrApekSAbuddhAvubhayajanakatAvacchedako jAtivizeSaH, AstA ca dvitvatritvayostajjanyatAvacchedako jAtibhedau / etena samavAyyasamavAyinimittAnAmaviziSTatve dvitvatritvAdyutpattiniyame kiM kAraNaM dvAbhyAmekatvAbhyAM dvitvaM tribhistritvamArabhyaM iti vaktumazakyatvAt / ekatve buddhitvAderabhAvAt / na ca zuddhayA'pekSAbuddhyA dvitvaM dvitvasahitayA ca tayA tritvamutpAdyata ityapi suvacam , dvitvatritvayoyugapadevoktapratyayaviSayatvAt / na caikatveSveva dvitvAdijanakatAvacchedakA jAtivizeSA abhyupeyAstata eva dvitvAdivyavahAropapattau dvitvAdhucchedaprasaMgAdityAdiparyanuyogo nirastaH / apekSAbuddhiniSThadvitvatritvAdijanakatAvacchedakajAtibhedenaiva tayoH sAmagrIbhedAt , ekApekSAdhIjanyadvitva yorapyanyatra paridRSTabhedavajjAtIyatvenaiva bhedaat| . __ AcAryAstu dvitvaprAgabhAvagarbhava dvitvasAmagrI tritvaprAgabhAvagarbhA ca tritvasAmagrIti tayovizeSaH ito'pi. prAgabhAvasiddhiH, anyathA tayorvizeSo na syAt / paryAptisambandhena dvitvAdikaM prati *'ca' adhikaM pratibhAti / For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48] AtmakhyAtiH paryAptisambandhena tatprAgabhAva eva niyAmakaH, ata evaikasminna paryAptisambandhena dvitvAdipratyayastaprAgabhAvasyaikasmin paryAptyabhAvena tasyApi tadabhAvAdityAhu / athApekSAbuddhijanyatve dvitvasya dve dravye iti laukikapratyakSAnupapattiH apekSAbuddhiratha dvitvaM atha dvitvatvanirvikalpakaM, tato dvitvatvaviziSTapratyakSaM, tadaiva ca dvitvanirvikalpakena svottaravartivizeSaguNavidhayA janito'pekSAbuddhivinAzastatazca dve dravye iti laukikapratyakSaM tadaiva cA'pekSAbuddhivinAzAdvitvavinAza iti hi tvadabhimatA vyavasthA, sA cAnupapannA'pekSAbuddheH svajanyasaMskAreNa dvitvanirvikalpakotpattikSaNaM eva nAzAt , yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svottaravartiyogyajAtIyavibhuvizeSaguNatvena hetutvAt , suSuptiprAkkAlavartijJAnanAzakatayaiva ttsiddheH| anyathA'nubhavadhvaMsenaiva saMskArAnyathAsiddheriti cet-na,apekSAbuddheH saMskArAjanakatvAdu pekSAbuddhibhinnatvasyevApekSA buddhibhinnatvasyApi saMskArajanakatAvacchedake pravezAt / na caivamapyapekSAbuddhijanitaikatvAdiviziSTabuddhyapekSAbuddhinAzaprasaMgastaduktam 'apekSAbuddhiH saMskAraM mAM kArSIdviziSTabuddhiM tu kuryAdeve ti vAcyam , viziSTabuddhijanane'pi dvitvasAmagryAdereva phalabalena pratibandhakatvakalpanAt / vastuto'pekSAbuddhinAze dvitvalaukikapratyakSasya viziSya kAraNatvakalpanAnna doSaH / na ca tathApi pUrvIpekSAjanitadvitvanirvikalpakena svadvitIyakSaNotpannenApekSAbuddhastRtIyakSaNe nAzaprasaMgaH pratiyogitayA'pekSAbuddhinAzeH svaviSayajanakatvasambandhena dvitvalaukikapratyakSatvena hetutvAt / ... nanvevamapi dve dravye iti laukikapratyakSaM kathaM tadutpattikSaNe dvitvanAzAditi cet ? maivam , dvitvasya hi pratyakSe viSayavidhayA hetutvaM na tu kAryasahavartitayeti doSAbhAvAt , na hi sarveSAM kAraNAnAM kAryasahavartitayaiva hetutvaM, prAgabhAvapakSatAderahetutvaprasaMgAditi / so'yamAzayo na yuktH| anantadvitvAdidhvaMsaprAgabhAvAdikalpanAyAM gauravAt , tadvayaMgyatvapakSasyaiva yuktatvAt , anyathA nAnApuruSIyakramikApekSAbuddhisamasaMkhyatulyavyaktikanAnAdvitvAdikalpanarayApi prasaMgAt / mama tu nityAnAmeva teSAM tattadapekSAbuddhivyaMgyatve doSAbhAvAt / - na caivaM teSAM jAtitvApattirasamavAyitve satyanekasamavetatvasya samavetatvasyaiva vA jAtivyavavahAranimittatvAt , na ca vizeSe'tiprasaMgastatra mAnAbhAvAt / kiM ca dvitvAderjanyatve pratiyogitayA nAzAjanyatannAze svapratiyogijanyatvasaMbandhenApekSAbuddhinAzatvena hetutA vAcyA, tathA ca dvayaNukaparimANahetuparamANudvitvasyezvarApekSAbuddhijanyasya nAzAnupapattiH / na ca yAdRzopAdhiviziSTAyAstasyA apekSAbuddhitvaM tAdRzopAdhinAzAdeva . tannAzo'viziSTAyAstasyA dvitvahetutve sarvadA dvitvotpattiprasaMgAditi vAcyam , svAvyavahitapUrvakSaNAvacchinnatvenaiva tasyA. apekSAbuddhitve tannAzAtparamANudvitvanAze tasya kSaNikatvaprasaMgAt , atiriktAnugatopAdhezcAnirvacanAt / For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [49 kiMcaivaM tattadvitvanAze tattadapekSAbuddhinAzatvena hetutve mahAgauravam / api ca mAnasatvavyApyajAtivizeSeNApekSAbuddherdvitvAdihetutve IzvarApekSAbuddhayA paramANudvitvAdijananApattiH, IzvarajJAna sAdhAraNadvitvAdijanakatAvacchedakajAtisvIkAre ca janyasAkSAtkAratvAdinA sAMkayaM tritvAdyutpattikAle dvitvAdyApattizca durnivaaraa| etena dvitvAdijanakatAvacchedakatayA'pekSAbuddhiniSThalaukikaviSayatvasvIkAro'pi nirastaH / parArdhAdisaMkhyAnutpattiprasaktezca; tadAzrayayAvadrvyavRttilaukikaviSayatAyA asaMbhavAt / atha parArdhasya kasyApi na pratyakSaM tasya vidyamAnatAdRzayAvadrvyavRttitayA'tIndriyaguNatvenAtIndriyatvAt / svAvyApakayAvatsaMkhyAvyApakatvasyaiva parArdhalakSaNatvAt / na ca parArdhadvitIyakSaNotpannadravyamAdAyotpannaparArdhAzrayayAvadrvyamAdAya ca parArdhAntaramutpanna tatparArdhAvyApake pUrvaparArdhe'vyAptiH, ekadravyotpAdakSaNe niyamena dravyAntaravinAzotpAdopagamAt / tadanupagame tu svasamAnakSaNotpattikaikatvAnyayAvatsaMkhyAvyApakatvaM parArdhatvaM, yAvatvamazeSatvaM, tena svA sva vyApakasya svasyaiva vyApakatvamAdAya lakSaNasamanvayaH / dvayamapi cedaM parArdhasya svAvyavahitapUrvavRttiyAvadrvyavRttitvaniyamenAnyathA'pekSAbuddhivaicitryAnyUnAdhikadezavRttiparArdhadvayotpAde nyUnavRtteradhikadezavRttyavyApakatvenAvyApteH, tAdRzavyApakajAtIyatvaM vaktavyaM kasyAzcitparArdhavyakteH svavyApakayAvatsaMkhyAvyApakatayA tajjAtIyatvenaiva tAdRzaparArdhanyUnavRttiparArdhe'pi lakSaNasyAkSuNNatvAditi 'tavApi parArdhapratyakSe'pekSAbuddhahetutvAnupapattiriti cet-na, mama sAmAnyata ekatvAnyasaMkhyApratyakSatvAvacchinna evApekSAbuddhitvena hetutve'pi vyAsajyavRttiguNapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvena vizeSasAmadhyabhAvAdeva parArdhApratyakSatvopapatteriti prAbhAkaravRddhAH / kecittu dvitvatritvAdikaM tulyavyaktivRttikameva sAmAnyaM anityasya saMyogAdekhi nityasyApi dvitvAdervyAsajyavRttitve virodhAbhAvAt , bhinnendriyagrAhyANAM rUparasAdInAmiva samAnendriyagrAhyANAmapi satyapyekAvacchedena samAnadezatve pratiniyatavyaMjakavyaMgyatve virodhAbhAvAt , sahacAradarzanamAtrasyAkiMcitkaratvAt / bhedazca viruddhadharmAdhyAsAt sa ca nyUnAdhikadezaparyAptavRttikatvamityAhuH / pare tu ghaTakuTakuDyakuzUleSu dvitvatritvAdipratItAvekataranAze tadvatterdvitvAderapi saMyogAdekhi vinAzapratyayAdanityavRtti nAnAvyaktikameva dvitvaadikm| AzrayavinAzotpAdAbhyAmeva tasyotpAdavinAzau, asamavAyikAraNaM cAzrayasyaikatvaM parimANaM vA, ekavRttikamekatvamiva tulyavyaktivRttikaM dvitvAdyapi nAnekaM tulyavyaktivRttikadvitvAdeH pratibandhakatvAt / buddhivizeSastadvayaJjako natUtpAdako nityeSu caikavyaktikamanekavyaktikaM vA nityamityAhuH / A. 7 For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50] AtmakhyAtiH - vayaM tu brUmaH--ekatvAnyasaMkhyAtve dvitvAdiparArddhaparyantasaMkhyAvRttijAtivizeSe vA nApekSAbuddherjanyatAvacchedakatvaM vyaGgyatAvacchedakatvaM vaa| eko dhAnyarAzirityAdipratyayasiddhe sAmUhikaikatve vyabhicArAt / na dve ime nIlapIte iti gauNadvitvAd vilakSaNaM 'dve ime paTakuNDe ' ityatra dvitvamanubhUyate, na caikatra jJAne dvitvaM prakAro'nyatra tu netyapi vinigantuM zakyam , ekatrApi ca ghaTe nIlatvaghaTatvAbhyAM dvitvamanubhUyata eveti svasAmagrIprabhavaikatvadvitvAdyanantaparyAyopetadravya eva kayAcidapekSayaikatvaM kayAcicca dvitvAdikaM pratIyata iti janyasya sato dvitvAderapekSAbuddhigamyatvaM gIyate, apekSAbuddhidvitvabuddhayoH paurvAparyAnavabhAsAdvitvAcaMze'pekSAtvAkhyaviSayatAzAlinyA eva buddherapekSAbuddhitvasvIkArAt / ayaM ghaTa etadvayaktyapekSayako nIlatvaghaTatvAbhyAM ca dvayAtmaka ityatraitavyaktitvAvacchinnaikatvavati ghaTe nIlatvaghaTatvaprakAratAdvayanirUpitApekSAtvAkhyaviSayatAvacchinnadvitvaprakAratAkabuddhereva nayarUpAyAH svIkArAt / ata eva samUhAlambanasthale'pekSAtvasyAMzikatvopapattiH, bAdhadhiyazcApekSAntarbhAvenaiva pratibandhakatA / imau dvAvityAdisthale'pi yAzaviSayatAviziSTAyA apekSAbuddheH parairjanakatvaM vyaMjakatvaM vA svIkriyate tAdRzaviSayatAnirUpitApekSAtvAkhyaviSayatA dvitvAdau sulabhA / sAmAnyavizeSatvAderApekSikatve'pIyameva rItiranusatamyA / na caivamanapekSakatvAdvitvAdipratyakSAnupapattivyatayA'napekSaviSayatAntarasyApi svIkArAt , ata eva sApekSatvAnapekSatvAbhyAM syAdvAdo'pi saMgacchate, ata eva ca ghaTo'ghaTo no ghaTo no adhaTa ityAkArite vibhktnypricchedoppttiH| na ceyaM vikalpaparamparA zabdazuddha spRzatu pratyakSa tu na mAtaMgIva spraSTumarhatIti vAcyam , asyA dhanyAyAH kanyAyA bhAgyavataH pratyakSasyaiva spraSTumarhatvAt / avagrahehApAyadhAraNAtmake tatra samyaktvavAsanopanItaparicchinnAnantadharmAtmakatvAvagAhitayaiva lokottaraprAmANyavyavasthiteH / . je egaM jANai, se savvaM jANai / je savvaM jANai, se ega jANai // ti [ ]. bhagavadvacanaprAmANyasyetthameva vizeSAvazyakAdau vyavasthApanAt / laukikaM tu yathArthapravRttijanakatvAdi rUpaM prAmANyaM ghaTa ityAdyAMzikajJAnasyApi na vArayAma iti dik / tadevamavayavAvayavirUpatayaiva ghaTAderekAnekatvAdikamupapadyata iti sthitam / avayavAyavinorekAntabhede dUSaNAntaram kiJcAvayavina ekAntabhede zatamASakArabdhe'vayavinyavayavagurutvAdhikagurutvAdavanativizeSaprasaMgaH / na ca gurutaradravyayoH samayoruttolane ekatrasaMlamatRNAdigurutvAdhikyAdanavanativadupapattiH, avayavinyatyantApakRSTagurutvasvIkArAditi samAdhAnaM sAmpratam , samavAyena samavetasambandhena For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH dravyavattvarUpAvayavitvena svasamavAyiniSThagurutvAtyantApakRSTagurutvatvAvacchinnaM prati hetutve gurutvenavA svAtyantApakRSTagurutvatvAvacchinnaM pratyevAsamavAyikAraNatve dvynnukaadyntaavyvipryntessvtyntaapkRssttgurutvsyaivaaptteH| tatheSTApattAvapi tRNAdisamudAyagurutvenevAvayavisamudAyagurutvena tulAdAvavanativizeSasya durvAstvAcca / avayavinyavanatisvarUpAyogyameva gurutvamityatra tu mAnAbhAvaH / - astu tarhi paramANAveva gurutvaM vyaNukAderadhaHsaMyogastu gurutvasApekSapAtajanyAvayavavegajavegAdhInakriyayA, pAtavyavahArastu varttisthadIpapAtavyavahAravadgauNa iti vAcyam , karmamAtraM na vegajanakaM mandakarmaNo'pi vegApatteH, kintu nodanAbhighAtAdyapekSamiti bhASyokte!danAbhivAtasApekSAyA eva kriyAyA vegajanakatvopagamena gurutvasApekSAyAH kriyAyA atathAtvAt , anyathA gurutvAdevottarottarakarmasantAnasaMbhavAdvegocchedApatteH, atha nodanAbhidhAtasApekSatvaM karmaNa utkarSopalakSaNaM tathA ca gurutvasApekSAyA apyutkRSTa kriyAyA vegajanakatvamaviruddham / yuktaM caitat , adhaHsaMyogatya kvacidabhighAtAtmakasya vinA vegamasaMbhavAt , vegena pttiityaadivyvhaaraacc| na caivaM mahAvayavipAte bahuvilambaH mitho vizra[STa ?]bdhAvayavAnAM' viSTambhAdhInakriyAjanyavegenAntyAvayavini drutavega[gA ?]saMbhavAditi vAcyam , vegajanakatAvacchedakotkarSasya tajjanyatAvacchedakAprakarSeNa samaM sAMkaryAt , caramAdimakriyayoraikai kAbhAvAnmadhyamAsu cobhayasattvAt / utkRSTakriyAtvena vegajanakatAyA vaktumazakyatvAt / samavAyena tadvegena tattakriyAtvena vegajavege ca svasamavAyisamavetatvena vegatvena hetutve ca gurutva eva mAnamucchinnaM takriyAhetutayA gurutvAsiddhervijAtIyakAryasyaiva vijAtIyakAraNAnumApakatvAt / etena pAtavyavahAravatparaMparayA sambandhavizeSeNa vA paramANugurutvameva patananiyAmakamityapi nirasta tulyanyAyenaivaM paramANugatarUpAderevAyavicAkSuSAdyupapattAvayavirUpAderapyucchedApattezca / kiM ca vegAkhyaguNa eva tAvanmAnAbhAvaH, ekasyA evaM kriyAyAH prakarSAnusAreNa phalabAhulyakalpanAyAzcaramasaMyoganAzyatAyAzcopapatteH, vegAbhyupagame'pyekasmAdevAdRSTAtsvargasantAnavadekasmAdeva tata uttarottarakarmasantAna iti matasyopapannatvAt / svajanyakriyAjanyasaMyogasya veganAzakatve prAthamikavegadvitIyakarmaNoryugapadeva nAzAd dvitIyavegAnupapatteH, vegavati vegAnupatteH prAk tadasaMbhavAt / svajanyakarmaNo veganAzakatve tu vegaH sparzavadrvyasaMyogavirodhIti bhASyavirodhAditi. gurutvasApekSapAtajanyAvayavavegajavegAdhInakriyAyA dvayaNukAderadhaHsaMyoga iti riktaM vacaH / / - etena pralaye paramANavo dodhUyamAnAstiSThantIti bhASyamapi niyuktikameva draSTavyam , tadAnIM tatra gurutvAdhInakarmasantAnasya durabhyupagamatvAtpAtapratibandhakavegAbhAvena tadA paramANUnAM pAtasyaiva 1. parasparasambaddhAvayavAnAmiti bhAvaH / For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 52]. AtmakhyAtiH prasaMgAditi kimaprakRtena / yattu gurutva eva mAnAbhAvo vAyutejasostiyaMgUrdhvagamanavatpAthaHpRthivyoradhogamanasyAsatipratibandhake'dRSTavadAtmasaMyogAdinaivopapatteH / patanaprakarSastvavayavAdhikyAt , avayavini gurutvApakarSopagame pareNApi tathaiva vAcyatvAditi keSAMcitsamAdhAnam , tanna ramaNIyam , vArkatUlAdau tvaksannikarSavizeSeNa gurutvalaghutvayoH pratyakSasiddhatvAt , ata evAdhovacchedena saMyuktasamavAyAd gurutvaM pratyakSamiti vallabhAcAryAH / ..... idaM tu dhyeyaM, gurutvalaghutve sparzatvavyAptau jAtivizeSau na tu gurutvaM guNAntaraM laghutvaM ca tadabhAvo vinigamakAbhAvAt , tAratamyasyobhayatrApi darzanAt / gurutvasya guNatve ca patanahetutAvacchedakaM gurutvatvaM vaktavyam , uktajAtivizeSatve ca tadeva hetutAvacchedakamiti lAghavam, ata. eva gurudravyasya bhasmIbhAvadazAyAmapakarSadarzanAd gurusparzasya pAkajatyopapattiriti dik / . .. tasmAdatyantabhede'vayavino gurutvavizeSAdavanativizeSaprasaMga iti dUSaNamanudbhatameva / tadevaM vyatiriktasvasamavetakAryAbhyupagame bahudoSasadbhAvAdavayavavyutpattikAle paramANUnAmevaikatvasaMkhyAsaMyogamahattvAparatvAdiparyAyaistadvinAzakAle ca teSAmeva bahutvasaMkhyAvibhAgANupariNAmaparatvAtmakatvenotpattiH sviikrtvyaa| na ca ya eva kAryadravyAraMbhakA paramANavasta eva tadvinAzottarakAlaM svarUpeNa vyavasthitAH kAryadravyaprAgabhAvapradhvaMsayorekatvavirodhAt ghaTadravyaprAgabhAvapradhvaMsamRtpiNDakapAlavat / tuccharUpatA tu tayoH sklprmaannbaadhitaa| api ca ghaTe dhvaste kapAladravyotpattidarzanAttatra pareNa ghaTadhvaMsatvena hetutA vAcyA, mayA tu vilakSaNadravye vilakSaNasaMyogatveneva vilakSaNadravye vilakSaNavibhAgatveneti lAghavaM tathA ca paramANopridezikavibhAgajanyatAnAyAsasiddhava / tadidamuktaM sammatau davvaMtarasaMjogAhi, kei daviyassa biMti uppAyaM / . uppAyacchA kusalA, vibhAgajAyaM Na icchaMti // tti [3-38] paramANunAzopapAdanam . ....... itthaM ca paramANAvapi saMyuktatvAdinotpAdasyAsaMyuktatvAdinA vinAzasya vibhaktatvAdinotpAdasya saMyuktatvAdinA ca dhvaMsasya dravyArthatayA dhrauvyAnuviddhasya sattvAt traikAlakSaNyaM [trailakSaNyaM ? ] traikAlyAnu viddhatvaM copapadyate / yattu prAcAM mate kvacitsamavAyikAraNanAzasya kvaciccAsamavAyikAraNanAzasya navyamate ca sarvatrAsamavAyikAraNanAzasyaiva dravyanAzahetutvAnna paramANunAzasaMbhava iti, tanna, uttaraparyAyatvAvacchinnotpAdasyaiva pUrvaparyAyatvAvacchinnadhvaMsatvena tadavacchinne pRthagghetutAyA evAkalpanAt / 1. sanma titarka granthe / For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [53 anyathA' janyadravyApekSayA lAdhavAdrvyatvameva nAzyakatAvacchedakamityato'pi paramANunAzasya nirAbAdhatvAt / __yadapyantaragamanalakSaNo vinAzaH paramANUnAmasaMbhavI paramANuparyantatvAtsarvavinAzAnAmiti keSAMcidabhidhAnaM tadapyasaMgatam , tathAbhUtavinAze pramANAbhAvAt / adhyakSasya kapAlAdiparyantaghaTAdivinAzopalambha eva vyApArAt , tata eva tanmUlAnumAnAderapyapravRtteH / paramANuparyante ca vinAze ghaTAdidhvaMse na kiMcidupalabhyeta / na vA pAkanikSiptena ghaTena vyabhicAra ukta prasaMgasAdhane sarvasya pakSIkRtatvAt / pAkAnyathAnupapattyA paramANuparyanto vinAzaH parikalpyata iti cet-na, viziSTasAmagrIvazAdviziSTavarNasya ghaTAdevyasya kathaMcidavinAze'pyutpattisaMbhavAt / vaizeSikamate paramANupAkanirUpaNam atra vaizeSikamatAnuyAyina udayanAcAryAH2 sarvadigavacchedenAmisaMyogasya rUpaparAvRttinimittatvAnmUrtayoH samAnadezatAvirodhena paramANvantarAvaSTabdhe paramANau tadasaMbhavAttIvAgnisaMyogAtparamANukriyAvibhAgAdikrameNa dvayaNukAdyantAvayaviparyantanAzaH / punaryathoktarItyA dvayaNukAntarotpattau paramparayA ghaTAdiparyantotpattiH / - na ca nibiDadravye pAvakapraveza eva kathaM yena tadadhInaparamANukriyAdikrameNa vyaNukAdyanyAvayaviparyantanAzaH syAditi zaGkanIyam , avayavidravyANAM sAntaratvena tadupapatteH / kathamanyathA madhyasthAnAmapAM syandanam ? IdRzo hi tejaso vegAtizayaH sparzAtizayazca yat tajanmakarma kAryavyaM pUrvavyUhAt pracyAvayati tadavayavAMzca vyUhAntaraM prApayati / asAntaratve cAvayavidravyANAmantare - pravizati pAvake kvathyamAnAH kSIranIrAdayo nocaM mApayeran (?) / na ca mRdusaMyogatvAttathA'tidRDhAnAmapyupalAdInAmagnidagdhAnAM sphuTanAt , tasmAd yathA zarIrAdau pratyahamanupalakSaNIyo'pi kAlAntare sphuTIbhUto vizeSaH pratIyate tathA ghaTAdipAke'pIti yuktam / etena pAkottaraM tasyaivAvayavinaH pratyabhijJAnaM sarvadA darzanam upari nihitamUrttAntaradhAraNasaMkhyAparimANarekhoparekhAdicihnAviparyayaH pUrvadravyAvinAze pramANamiti nirastaM sUcIprabhedavidalitatricaturatrasareNughaTAdivaduSaparityAhuH / nyAyamatenAvayavipAkanirUpaNam naiyAyikAstu pAkAtparamANAvivAvayavinyapi rUpaparAvRttau bAdhakAmAvo, nibiDayoreva mUrtayoH samAnadezatAvirodhena paramANvantarAvaSTabdhe'pi paramANau pAvakapraveze sarvadigavacchedena ca tatsaMyoge bAdhakAbhAvAt / anantadravyanAzotpAdAdiprakriyAyAM mAnAbhAvAt / upagamyate hi karasaMyuktazilAdau 1. 'anyathA 'padena pUrvaparyAyatvAvacchinnadhvaMse pRthag hetutAyAH kalpane, ityoM grAhyaH / 2. kiraNAvalyAM [ pR. 187] aMzataH pAThabhedo vartante / For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 54] AtmakhyAtiH zItoSNatvopalambhAdantarA toyatejasoH sattvam / na ca samavAyena pAkajarUpe tena* dravyasya pratibandhakatvAtkathaM sati dravye'vayave pAkajotpattiriti vAcyam , tathApyantyAvayavini tadutpattau baadhkaabhaavaat| uktapratibandhakatAyAM mAnAbhAvAcca, kevalaparamANupAke'rthasiddhasya kAryadravyAvaSTambhavirahasya rUpavinAzotpAdAprayojakatvAt / na ca dAhapratibandhakamaNyAdyavayaveSu dAhAnutpattaye dAhaM prati samavAyena maNeH pratibandhakatvamavekSya lAghavena samavAyena drvysyaiv| pAkajarUpAdau pratibandhakatvaM paramANutvena vA rUpajanakavijAtIyAmisaMyogahetutvaM kalpata iti nAvayavini pAkajasaMbhava iti vAcyam, hastAntagatAnyAdAviva maNyavayaveSu paramparAsambandhavizeSeNa maNeH pratibandhakatvasaMbhavAt , vijAtIyAmisaMyogAbhAvAdeva vA tatra dAhAnutpatteH / paramANutvena ca vijAtIyAmisaMyogaM prati na hetutA, saMyogasya vahanAvapi vRttervyabhicArAt , vahibhedaviziSTatAdRzasaMyogatvasya ca ghaTabhedaviziSTasaMyogatvavajjanyatAnavacchedakatvAt / yadi ca kAryadravyasAdhAraNI maNyAdevirodhitA tadA dvayaNukanAzAtparamANau pAkajasyeva maNyavayave'pi maNyAdinAzAttadApattiriti / ... yattu rUpAdidhvaMsAtmakadAhe maNyAdeH pratibandhakatve gauravAnmaNyAdiyukte tRNAdau vahanyAdyutpatteriNIyatvAcca vijAtIyavahUnAvevottejakAbhAvaviziSTamaNyAdyabhAvo hetuH svajanyavahUnereva svasmindAhajanakatvAnmaNyAdiyukte na dAhaH / maNitadavayavAnAM tu vahrisvarUpAyopyatvAdeva na sa iti kaizcidabhihitaM taccintya, svajanyavaH svasmin rUpAdidhvaMsAtmakadAhahetutve paramANujanyavayapasiddhayA tatra rUpadhvaMsAnupapateH / avayavidAhe svajanyavahnitvena hetutve gauravAt / vaijAtyavizeSaNenAnudbhUtavanivyAvRttau maNisaMyuktataptAyaHzalAkAdisaMsargajanyatAdRzavahinA zarIre dAhAnApatteH, etena dhAraNAkarSaNahetuvilakSaNasaMyogena vanyutpattau taddhetutvamapyapAstaM, tasmAjjvarAdAviva vahau maNyAdeH pRthageva pratibandhakatvaM dAhe tu pRthagiti na kiMcidetat / __atha vijAtIyasyAmisaMyogasya paramANurUpatvaM janyatAvacchedakaM vijAtIyasya paramANurUpastvaM nAzyatAvacchedakamiti matadvaye tulyameva, nyAyanaye'vayavirUpe'vayavarUpasyAgnisaMyogasya ca hetutvamavayavirUpanAze'vayavinAzasyAgnisaMyogasya hetutvamiti gaurvm| kANAdanaye.vaiyavirUpe'vayavarUpasyaivAvayavirUpanAze'vayavinAzasyAmisaMyogasya ca hetutvamiti lAdhavAditi ceta-na, nIlapItAdikAdAcitkatvaniyamAya vijAtIyavijAtIyAgnisaMyogajanyatAvacchedakaM paramANunIlatvAdikaM parairvAcyam , mayA tu nIlatvAdivyApyajAtivizeSaH, sa ca pAkajAvayavinIlAdiniSTho'pItyadhikAkalpanAt / pratyuta paramANunIlatvAdikaM janyatAvacchedakaM paramahasvanIlasvAdikaM netyatraiva vinigamanAvirahAt / * smvaayenetyrthH| For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [55 ata eva nIlAdijanyanIlAdAvapi jAtivizeSopagamAdavayavinIlatvAdegurutvAdavayavitvasya, samavetadravyatvasyeva prakRte samavetapRthivItvasyApi suvacatayA, vinigamanAvirahAtpAkAjanyanIlatvAderapi 'nIlAdijanyatAvacchedakatve gauravAt / avayavirUpe'vayavinAzanAzyatA. ca parimANAdisAdhAraNyena klaptaiva / pratiyogyadhikaraNatAvacchinnavizeSaNatAvizeSasambandhena rUpanAzatvaM nAzAjanyarUpanAzatvaM vA'vayaviparamANurUpanAzasAdhAraNaM vijAtIyAmnisaMyogajanyatAvacchedakamiti na tatrApyadhikakalpanamiti / na ca citrarUpe'gnisaMyogahetutvakalpane gorakhaM pAkAdavayaveSu nAnArUpotpattyanantaramevAvayavini citrruupsviikaaraat| na cAvayavini citrajanakatvAbhimatasya pAkasyAvayavanIlapItAdijanakatve nIlapItAdijanakatAcchedakajAtisAMkarya tatra pAkanAnAtvasvIkArAt / na caivaM gauravam avayavini pAkajacitrasvIkAre'vacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkanIlajanakakAgnisaMyogAdyabhAvaSaTkasya svAzrayasamavetasvasambandhena pAkajacitre vAyvAdau tadApattivAraNAya rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogasya ca hetutvakalpana eva mahAgauravAt / na cAvyApyavRttirUpapakSe yadA sarvanIlaghaTasyaikakapAlAvacchedena pAkAdraktasyAnyakapAlAvacchedena pAkAtpItAderutpattistadA raktAnavacchedakAvacchedena raktotpattivAraNAya raktaM pIttotpAdakasya pratibandhakatvakalpane'vacchedakatAsambandhena vijAtIyaraktaM prati. tenAgnisaMyogasya hetutvakalpane vA gauravamiti vAcyam , svAvacchedakAvacchinnasamavAyena raktAdikaM prati vijAtIyAgnisaMyogAnAM hetutvenaivopapatteH / na caivaM pAkAtsarvaraktasyApi rUpamavacchinnavRttikaM syAdiSTApatteH, sAmagyA eva tadavyApyavRttitve maantvaat| astu vA svAnavacchedakAnavacchinnasamavAyena raktAdikaM prati vijAtIyAgnisaMyogAnAM. hetutvam / yadvA tatra sthale paramANAveva raktAdyutpAdako vijAtIyatejaHsaMyogaH svIkriyate, avyApyavRttirUpaM vAvayavini citrarUpAMgIkArapakSe citrarUpamiva kAraNaguNakrameNaiva jAyata ityadoSaH / api ca pareSAmanantaghaTakapAlAdikalpanApyanalpagaukhAvahA / api caivaM ghaTatvamapi daNDajanyatAvacchedakaM. na syAt / na ca khaNDaghaTavadupapattiH, tatra daNDadivyApArANAM kapAlasaMyogAdInAM sattvAt atra teSAmapi nAzAt / na ca kulAlasvarNakArAdijanyatAvacchedakamRttvasuvarNatvAdivyApyaghaTatvanAnAtvamAvazyakaM, nahiM svarNaghaTAdau cakrAdikaM mRdghaTAdau ca lohavartulAdikaM hetuH, anugatadhIstu kthNcitsausaadRshyaat| ghaTapadaM nAnArtha tadvadihApi ghaTatvabhede nAnupapattiriti vAcyam , kulAlavizeSa * gauravamiti bhAvaH / For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH . janyatAvacchedikAyA. apyAmaghaTasAdhAraNyA ekasyAH pakvaghaTasAdhAraNyAzcAnyasyAstattadvayavahAraprayojikAyA jAtevaizeSikANAM kalpanIyatvAt / evamanantazarAvatvAdibhedakalpane'pi gauravam , evamApAkanihitaghaTanAze taduparinihitadravyadhAraNamapi na syAt , na ca khaNDadhaTavadupapattiH, tatra tadavayavAntarANAM dhArakatvAt , atra tu sarveSAmeva nAzAt / syAdetat nyAyanaye rUpanAzakAgnisaMyogasyAnAvapi sattvAttatra tadApatteH [ttiH ?], asmannaye cAvayavAtmakAgnisaMyoga eva rUpanAzaprayojakaM vaijAtyaM svIkAryam , agnyavayave ca dravyasya pratibandhakasya sattvAnna tAdRzarUpotpattiritti, maivam , tAdRzarUpanAze pRthivItvenApi hetutvopagamAt , na caivaM gauvaM daNDAdiprayojyaghaTatvAdibhinnaghaTatvazarAvatvasthAlItvAdyanantajAtitadavacchinnahetutvAdikalpanAgauravasyAgre'syANIyastvAt / ... vastutaH pratiyogitayA nAzAjanyarUpapRthivIgarbhasyAsAmAnAdhikaraNyena vijAtIyatejaHsaMyogasya tejaHpratiyogikavijAtIyasaMyogatvena vA hetutvAnnoktadoSo na vA'dhikakalpanamapIti dhyeyam / etena nIlapItAdikaM prati pRthivItvena hetutvaM tvayA vAcyaM anyathA'gnisaMyogAdagnau nIlAdyApatteH / na ca rUpasya pratibandhakasya sattvAnnAgnau tadApattiH, USmAdernIrUpatvapakSe sUkSmasaMyogajanIlAdanUSmaNyapyutpattyApatteH / evaM ca nIlapItAdinAnAMkAyeM pRthivyA nAnAhetutvamapekSya rUparasagandhasparzasAdhAraNakajAtyavacchinne dravyAbhAvasya hetutvakalpanaucityaM kAryatAvacchedakatayA ca tAdRzajAtisiddhiH, na ca dravyAbhAvasya vanyavayavini sattvAttatra nIlAdyApattinyavayavasaMyoga evaM nIlAdihetutAvacchedakajAterupagamAdityapi pareSAM kukalpanamapAstam , dravyAbhAvasya mUrtIbhAvasya sparzavato'bhAvasya rUpavato'bhAvasya vA tejobhAvasya vA pRthivItejonyatarAdyabhAvAdezca vinigamakAbhAvena hetutvaapttaavnekkaarnntaaptteH| pAkajarUpatvAvacchinne pRthivItvenaiva hetutve sAmAnyasAmagryabhAve uktapadarzitasthale vizeSApatyabhAvAditi diga [k] / svamatena paramANau pAkajarUpAdyasambhavasya pratipAdanam vayaM tu brUmaH-kevalaparamANau pAkajarUpAdyasaMbhava eva pAkajavizeSe pRthivIjalasAdhAraNasthUlapariNAmavizeSasyaiva niyAmakatvAt / -jale'pi pAkajagandharasavizeSANAmAnubhavikatvAtsUkSmapudgaleSvapi tadupagame ghrANasahagatapudgaleSu zabdAdiSu ca tadApatteH / / kiM ca pAkAdiva kledAdapi mudgAdau rUpAdiparAvRttidarzanAt paramANau pAkajavizeSasvIkAre kledajavizeSasyApyApattiH / evaM ca pacyamAne'pi mugAdau jalasaMyogavaiSamyAttejaHsaMyogavaiSamyAccA For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH pakvatvavyavahArAttadubhayasaMyogaja ekatra vikRtilakSaNo vizeSaH svIkartavya iti so'pi paramANAvabhyupagantavyaH syAt, na ca tatra jalajanyavilakSaNavahinaiva pAkaH svIkriyata iti vAcyaM bhAjanajanyavilakSaNavahipravezAdAparamANvantanAzaprakriyayotpannena vilakSaNajalenaiva tatsvIkArasaMbhavAt / anubhavaviruddhA ca pAkasthale AparamANvantabhaMgaprakriyeti vilakSaNatejaHsaMyogasya janyatAvacchedakaM ghaTAdiniSTha vaiziSTayameva kalpanIyam, evaM ca pratyabhijJAdayo'pi nirAbAdhA viziSTotpAdasyAviziSTasthityavirodhitvAt / tacca vaiziSTayaM yathA darzanaM pratiniyatarUpAdinirUpita pratiniyatAvacchedakAvacchinnaM ca svIkAryam / .. na caivaM nirUpakAdibhedena bhedaprasaMgo bhede'pyabhedAMzenAnugatajanyatAsaMbhavAt / na ca tathApi ghaTAdibhedena pAkahetutAbhedAd gauravam / ekenaiva vahninA pakvAnAM nAnAvidharasavattvAdidarzanena rasarUpAdivizeSe dravyavizeSasya hetutvakalpanApekSayA tattattejaH kriyAjanyatAvacchedakasaMyoganiSThajAtyA viziSTa ghaTatvAdhavacchinna eva hetutve lAghavAt / astu vA viziSTadravyatvAvacchinne vijAtIyatejaHsaMyogasya sAmAnyato hetutaiva, vyaktisthAnIyApattisattve tu kalpyatAM vizeSahetutA'pi, sAmAnyavizeSabhAvena hetutAkRtagauravasyAnekAntadoSAnAvahatvAt / avazyaM ca ghaniSTha pAkajanyatAvacchedakaM vaiziSTayaM strIkartavyam, nahi rUpavizeSAdyAdhAnArthamApAke kubhaM nidadhati kuMbhakArAH, kintu jaladhAraNAdyasamarthA''matAvirodhivaiziSTayAdyAdhAnArthamiti pratipattavyam / uktAnabhyupagame naiyAyikanaye citrarUpasvIkArapakSe citrarUpe vijAtIyatejAsaMyogasya hetutvakalpane gauravameva, tatrAvayavagatanAnArUpotpattyanantaramavayavini citrarUpasvIkArasya niyuktikatvAt, avayavAvayavinoyugapadeva pAkAbhyupagamAt / __anayaiva hi yuktyA pAkAvayavanIlahetutvatajjanyatAvacchedakajAtyakalpane lAghavAdavayavagatanIlAbhAvAdenIlahetutvAt pRthivItvasiddhiriti padArthamAlAyAM bhaTTAcArya nirastaM nIlAbhAvAdenIlAdhavacchinne virodhitvAbhAvAdavayavAvayavinoyugapadeva pAkAnIlAdhutpatteH, apAkajanIlAdau virodhitvaM janyapRthivItvena ca hetutvamityAdikalpaneM mahAgauravAditi / ata eva vyApyavRttirUpapakSe'pi sarvanIlaghaTe pAkAdavayavapItaraktotpattikrameNa tdutpttirsNbddhaa| vastutaH pAkasyAvayaviviziSTapariNAmahetutvAnabhyupagame pItanIlaghaTe pItamAtra nAzakapAkena vyApakanIlajananAnupapattiravasthitanIlanAzakAbhAvena tatsattve ghaTe pAkarja For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH naulotpatyasaMbhavAt , pAkajanIle pAkajanIlasyaiva virodhitvena tadupapAdane'pi svasva sAmagrIprabhavAvacchinnanIladvayApatteH avacchinnanIlAdau nIlAbhAvAdiSaTkasyAvayavagatasyA nAlApatyasabhavAta jana pAkajanAlamyaka pAdana'pi svasva .. . ." vayAvagatasya '. kajanAlasyA jamArasthAnamAsyA . . . pakinAvacchinnAnavacchinnanIladvayAbhyupagamaprasaMgaH / na ca tatrAnatyagatyA'vasthitanIlanAzAnantarameva pAkajavyApakanIlotpattyabhyupagamAnnAnupapattiH kAryasahabhAvena nIlAbhAvAbhAvAdevAvacchinnanIlotpattivAraNAta, ata evaM nIlapItazvetAdhArabdhe zvetAdhavacchedena nIlajanakapAke sati prAktananIlanAzapUrvameva tattavacchinnanAnAnIlotpattiH, ata eva ca nIlamAtrArabdhe pAkena kvacidraktarUpotpattI prAktananIlanAzAdevAvacchinnanIlotpattirabhyupagamyata iti cet, na, vijAtIyatejaH saMyogatvenaiva nIlanAzakatvAd vyApakanIlajanakasyAvasthitanIlanAzakatve svajanyanIlasyApi tannAzyatayA, kSaNikatApatteH na ca nIlajanakatAvacchedakajAtivyApyajAtyavacchi-. nasyAvacchinnanIlanAzakatvAdadoSo, nIlapItArabdhe nIlAvacchedena pItajanakainApyavacchinnanIlanAzAta, pItajanakasaMyogAdhanAzyAvacchinnanIlanAzatvAvacchinne uktahetutvakalpane ca mahAgauravAt / kiM ca nIlamAtrArabdhe pAkena raktotpattau prAktananIlanAzapUrvamavacchinna-nIlotpatyabhyupagame'vayavAkyavinoyugapadeva nIlanAzAt kenAnantaramavacchinnanIlotpattiH pAkasya raktamAtrajanane nIladhvaMsa eva vyApArAt, avacchinnanIlaz2anane'pi tavyApAropagameM ca nIlaraktajanakatAvacchedakayoH sAMkarya, tatra nIlapItaz2anakAkyavaniSThapAkadvayasvIkAre ca kapAlikAdiparamANvantAvayavAvacchedena pItajanakapAke'nantanIladhvaMsanIlotpattyAdivaiyayAdavayavinIlotpattidarApAstava / kiM ca pItapItetararUpadhvaMsasAdhAraNadharmavizeSAvacchinne vilakSaNepAkasya samAnAvacchedakatvapnatyAsatyA hetutvAdvinaSTAvinaSTaikanIlAdyApattivArA / * citrarUpavicAraH viziSTadravyapariNAmavAde tu nAnupapattiravacchinnanIladvaye'pi vyApakakanIla citrarUpaviyAga, nayopadezagranthagatacitrarUpavicAreNa zabdato'rtha tazca saMvadati [nayo. pR, 57] tatraiva, upAdhyAyaH "yathA ca sarvasya vastunazcitatva tathokamasmAbhirAsarayAnI vistArabhiyA~ neha prtnyte|" asyAM paMktau AtmakhyAtigranthasya nAmollekhaH kRtaH / For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [59 ......... . . . AtmakhyAtiH pariNAmasvIkArAt kevalanIle pItAdijanakapAke cAvacchinnapariNAmasyaiva jananAt ananta'nIlAdinAzotpattitaddhetutvAdikalpanApekSayoktapariNAmakalpana evaM lAghavAt / ata evaM citravyavahAro'pyekAnekarUpaviziSTadravyapariNAmAdeva / anyathA kthmpynupptteH| tathA hi nIlaM nIlAnyarUpAsamavAyikAraNaM na veti citrarUpe vipratipattiH, vidhikoTiH sAmAnAdhikaraNyena niSedhakoTiravacchedakAvacchedena, tena nAMzato bAdhaH siddhasAdhanaM vA / ___ yattu nIlarUpAsamavAyikAraNakaM pItarUpAsamavAyikAraNakaM naveti vipratipattiriti tanna, nIlarUpAsamavayikAraNakasya nIlasya pakSatve bAdhAt, citrarUpasya pakSatve AzrayAsiddheH / yadapi nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaviziSTarUpatvaM pItarUpAsamavAyikAraNakavRtti naveti keSAMcidvipratipattyuddhAvanam, tadapi na, viziSTasya viziSTAdheyatAyA vA anatiriktatvAditi dina / tatra nAnArUpavadavayavArabdhe'vayavini nIlapItAdibhireka saMbhUya citraM 'rUpamArabhyate, na ca sAmagrIsattvAnnIlAdiminIlAderapi tatra jnnaapttiH| aMgatyA nIletararUpAdenIlAdikaM prati pratibandhakattvakalpanAtaM / pratibandhakatAvacchedakaH sambadhA : svaMsamavAyisamavetatvaM pratibadhyatAvacchedakazca samavAyaH, citratvAvacchinne'pi, nIletarapItetararUpAdinava hetutA tena. na kevalanIlakapAlArabdhe citrasaMgaH / yatvavayavaniSThanIlAbhAvAdiSaTkasyaiva citraM prati hetutvamiti, tanna, nIlapItobhayakapAlArabdhe ghaTe - pAkanAzitAkyavaSItasvacitre'vayave vyApyavRttinIlotpattikAle citrotpattyApatteH, na ca kAryasahabhAvena nIlAbhAvAdInAM tadetutvAdayasaMdoSaH, nIlapItazvettatritayakapAlArabdhe pItazvetayoH krameNa nAze zvetanAzakAle'pi tadApatteriti pAkajacitre caM navyA cAra, pAkAdavayavanAnArUpotpattyanantaramevAvayivini citrasvIkArAt / pAkajacitra svIkAre ca vijAtIyacitra prati nIletaratvAdinA hetutA agnisaMyogajacitre cAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkA nIlajAnakAgnisaMyogAderabhAvA rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogAzca hetavaH / astu vA tejAsaMyogamAtrajanye vijAtIyacitre vijAupAdhyAyaH sarvatra "digu prayoga evaM svtiH| S hr FDM 11.01 ... tA PAja For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [60 tIyatejaHsaMyogasya hetutvam pAkarUpobhayajanye vijAtIyacitre cabhiyoreva, rUpamAtrajAtirikta eva vA vijAtIyatejAsayogo hetuH phalabalena vainAtyakalpanAt / agnisaMyogajamAtrAtirikte rUpahetutAyA vaktumamazakyatvAdubhayasthale nIletarAdisamAnAbhAvAditi naiyAyikasaMpradAyavRddhAH / / navyAstu citrapaTe'vyApyavRttInyeva nIlapItAdIni nAnArUpANi, eka rUpamiti pratItereko dhAnyarAziritivatsamUhaikatvaviSayatvAt / saviSayAvRttivyApyavRttivRttijAteravyApyavRttivRttitvavirodhastvaprAmANika eva ata eva lohito yastu varNena, mukhe pucche ca pANDuraH / zvetaH khuraviSANAbhyAM sa nIlA vRSa ucyata | iti smRtirapyupapadyate / na cAvyApya-vRttinIlAdikalpane gauravam tathAhi-avaccheda katAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyena nIletararUpAdonAM pratibandhakatvaM vAcyama, anyathA pItAvayavAvacchedena nIlotpattiprasaMgAt, na ca nIlasya svAzrayAvacchedena nIlajanakatvasvAbhAvyAdeva na tadApattiriti vAcyaM, vinaitAdRzaprativadhyapratibandhakabhAvaM tathA svAbhAvyAnirvAhAt / nanu samavAyena nIlaM jAyata eva pItAvayavAvacchedenetyatra cApAdakAbhAva iti cet,na, samavAyasyevAvacchedakatAyA api kAraNaniyamyatvAt / ___ * evaM ca nIlAdau nIletararUpAdInAM nIletararUpAdau vA nolAdInAM pratibandhakatve vinigamakAbhAvo mama tu nIletararUpAdau nIlAdInAM na pratibandhakatvaM nIlapItArabdhe nIrUpatvaprasaMgasya bAdhakasya sattvAditi vAcyam, mamApi nIlatvAdikameva pratibadhyatAvacchedakaM na tu nIletararUpatvAdikaM gauravAditi vaktuM zakyatvAt, na ca nIlatvena pratibandhakatvaM natu nIletaratvena gauravAdityeva kiM na syAditi vAcyam, pratibandhakatAkchedakagauravasyAdoSatvAt / astu vA'tracchedakatayA nIlAdau samavAyena nIlAdonAmeva hetutvam, na ca nAnArUpavatkapAlArabdhaghaTanIlasya tatkapAlAvacchedenotpattiprasaMgaH kevalanIlatvAdinaiva taddhetutvAt / na ca kevalatvaM nIlAbhAvAsamAnAdhikaraNatvamiti gauravam, anavacchinnasamavAyena nIlAdihetutvasyaiva tadarthatvAt / samavAyena nIlAdau * navyamate avacchedakatA sambandhena nIlAdika prati samavAyasambandhena nIletararUpAdInAM pratibandhakatvAbhyupagame satItyarthaH / For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH ca svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlAdInAM hetutvam, vyApyavRttinIlasthale'vyApyavRttitvavAraNAya cAvacchedakatayA nIlAdau tvasamavAyisamavetadravyasamavAyitvasambandhenanIletararUpAdInAM hetutvamityaSTAdazakAryakAraNabhAvAH, citrarUpe'pyetAvanta eva, citrarUpe nIletararUpAdiSaTakasya, nIlAdau nIlAdiSaTkasya hetutvAnIletarAdiSaTkasya nIlAdau pratibandhakatvAccetyAdhikyAbhAvAt, vastuto'vacchedakatayA nIlAdAvuktasambandhena noletararUpaviziSTanIlatvAdinaiva hetutvam, na ca nIletaratvAdyavacchinnaM prati nIla viziSTanIletaratvAdinA hetutvena vinigamakAbhAvaH, nIlatvApekSayA nIletaratvasya gurutvAt, itthaM cAbhiniSkarSe 'smAkaM dvAdazaiva kAryakAraNabhAvA iti lAghavAdityAhuH, citrarUpasvIkArapakSe'pi nolAdau nIletarAdipratibandhakatvenaiva zuklAvayavamAtrArabdhe nIlAdyanutpattinirvAhAt nIlAdau nIlAdihetutvAkalpanAt kAryakAraNabhAvasaMkhyAsAmyAt, avyApyavRttinAnArUpatatprAgabhAvadhvaMsAdikalpane paramparasyaiva gauravAt / / kiMcAvyApyavRttirUpapakSe'vacchedakatAsambandhena rUpe utpanne punastenaiva sambandhenAvayave rUpotpattivAraNAyA'vacchedakatAsambadhena rUpaM pratyavacchedakatAsambandhena rUpa pratibandhaka kalpanIyamiti gauravam / / na cAvayavini samavAyenotpadyamAnamevAvayave'vacchedakatayotpattumarhatItyavayavini rUpasya pratibandhakasya sattvena rUpasAmAnyAbhAvAdeva nAvayave'vacchedakatayA tadA rUpotpattyApattiriti vAcyam, evaM havayaviniSTharUpAbhAvo'vacchedakatAsambandhena rUpaM prati heturvAcyaH. tathA ca nAnArUpavatkapAlArabdhaghaTasya nIlarUpAdenIlakapAlikAvacchedenAnutpattiprasaMgAttadavayaviAne kapAle rUpasattvAt / api ca nIlapItavatyagnisaMyogAkapAlanIlanAzAttadavacchedena raktaM na syAt samavAyena rUpaM prati tena rUpasya pratibandhakatvAt, tadavacchinnarUpe tadavacchinnarUpasya pratibandhakatvakalpane cAtigauravam / ___athAvacchinnanIlAdau nIlAbhAvAdiSaTkamavayavagatamavayavigataM ca hetU raktanIlArabdhe raktanAzakapAkena vyApyavRttinIlotpattau cAvayavini nIlAbhAvAbhAvAnnAvacchinnanI lotpattiH, kevalanIle pAkaina kvacidratotpattau ca prAktananIlanAzAdevAvacchinnanIlotpattiriti cet, na, nIlapItazvetAgharabdhe zvatAdyavacchedena, nIlajanakapAke sati prAktananIlanAzena tattadavacchinnanAnAnIlakalpanApekSayaikacitrakalpanAyA eva laghutvAt / 15. / For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH . *atha vyApyavRttirUpasyApyavacchedakatvasvIkArAdavacchedakatayA nIlAdika, pratyeva samavAyena nIlAdehetutvam, na caiva ghaTepi tayA nIlAdhApattiH avayavanIlatvena dravya viziSTanIlatvena vA taddhetutvAt na, ca nIlamAtrapItamAtrakapAlikAdvayAradhanIlapItakapAle tadApattiH nIlakapAlikAvacchinnatadavacchedena tadutpatteriSTatvAt, astu vA tayA nIlAdau nIletararUpAderevaM virodhitvamiti cet, na, nIlAdau nIlotararUpAdipratibandhakatayaivotpattau tatra nIlAdihetutAyAM mAnAbhAvena nAnArUpavadavayavArabdhe citrarUpasyaiva prAmANikatvAt vyApyavRtteravacchedakAyogAt, nIletarAdau nIlAdeH pratibandhakatve'vinigamAcca / ., yadi ca svAzrayasambandhena nIlaM prati svavyApakasamavAyena nIlarUpaM heturupeyate, nIlapItAdhArabdhasthale ca svAzrayasambandhena nIlarUpasya pItakapAle'pi saMbhavena vyabhicArAt uktasambadhena hetvabhAvAdeva na tatra nIlotpattiriti vibhAvyate, tadA nIlaM prati noletararUpAdeH pratibandhakatvaM citrarUpavAdinA na kalpanIyamityatilAghavam, evaM sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAko nIletarAbhAvaH samAnAvacchedakatvapratyAsatyA nIlahetu rityapi nirastaM sAmAnAdhikaraNyasya vyApyavRttitvena tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkanIletarAbhAvAsattvAcceti bahavaH saMpradAyaM samAdadhate / kecittu vijAtIyacitraM prati svavijAtIyatvasvasaMvalitatvobhayasambandhena rUpaviziSTa rUpatvenaika hetutvam svavaijAtyaM ca citratvAtiriktaM yatsvavRtti tadbhinnadharmasamavAyitvam svasaMvalitatvaM ca svasamakAyisamadhetAvyasamavAyivRttitvam, na ca svatvAnanugamaH sambandhamadhye ttprveshaadityaahum| pare tu nIlapItobhayAbhAvapItaraktobhayAbhAvAdInAM * svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM samavAyAvacchinnapratiyogitAkAnAM ca vijAtIyavijAtIyapAkobhayAbhAvAdInAM yAvattvAvacchinnapratiyogitAka eko'bhAvacitratvAvacchinna prati heturityAhuH / rUpatvenaiva citraM prati hetutvaM kAryasahabhAvena citretarAbhAvasya hetutvenAnatiprasaMgAdityanye / Today ".......... .. . .. ... . .... .eruiryarving , un ** ayaM nyopdeshe'pi| For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [63 pare tu citratvAvacchinne jarUpatvenaiva hetutvaM nIlapItobhayArabdhavRtticitratvAvAntara lakSaNyAvacchinne ca nIlapItobhayatvena hetutA, evaM tattritayArabdhe tattritayatvena, nIla pItobhayAdimAtrArabdhe nIlapItAdyanyatarAdItararUpatvena, pratibandhakatvAnna tritayArabdhacitravati dvitayArabdhacitraprasaMgaH, na 3 gauravaM prAmANikatvAt / / vastutaH samavAyena dvitayajacitrAdau svAdhikaraNaparyAptavRttikatvasambandhenaiva dvitayAdInAM hetutvaM, nAtaH prAguktapratibandhakatvakalpanAgauravamityAhuH / - ucchRGkhalAstu nIlapItaraktAdhArabdhaghaTAdau nIlapItaraktAdibhya evaM nIlapItobhayajapItaraktobhayajanIlaratobhayajatastritayajAdInAmutpattiH sarveSAM ..sAmagrIsatvAt, caramaM vyApyavRtti itarANi tvavyApyavRttInIti vizeSaH / na caikameva tadastviti vAcyaM tattadavayavadvayamAtrAvacchedenendriyasannikarSe vilakSaNa vilakSaNacitropalambhAt, na ca. nIlapItAdiviziSTacitreNAvAntaracitrapratItisaMbhavaH. akhaNDena sAmAnyacitratvenAkhaNDAvAntaracitratvAnAM sAmAnAMdhikaraNyapratyayAt, na. cedevaM tadA nIlAvizeSitA ye nIlAdibhedAstattadAzritarUpasamudAyenAnugatacitrapratItetritvaM anIlAdisamudAyena nIlAdyanugatapratItisaMbhavAnnIlatvAdikamapi ca vilIyeteti, jAteravyApyavRttitve punarastvekameva tat, kiMcidavacchedena tatra nIlatvapItatvaraktatvavilakSaNacitratvAdisaMbhavAdityAhuH / tadidamakhilamasaMbaddhaM citrapaTAdau citraikarUpaprati patteranubhavaviruddhatvAt, zuklAdirUpANAmapi sAkSAtsambandhena nirvigAnaM tatra pratIteH, pratyetavyakalpanAgauraveNa pratItibAdhe rUpAdestruTimAghagatatvApattestadidamAhuH sammatiTIkAkRtaH na ca citrapaTAdAcapAstazuklAdivizeSa rUpamAtraM tadupalambhAnyathAnupapattyA'stItya bhyupagantavyam, kathaM ? citrarUpaH paTa iti pratibhAsAbhAvaprasakteriti / ekAdhikaraNAvacchinnazuklAdisamudAya, evaM kathaMcitsamudAyAtiriktacitramiti tatra zuklAdyagrahe citrAgrahaprasaktirityetattAtparyam / kiM caivaM zuklAvayavAvacchedenApi citropalambhaH syAt / athaH citratvagrahe paramparayAvayavagatanIletararUpapItetarUpAdisattvagrahoM hetuH, ata eva dUyaNukacitraM cakSuSA naH gRhyata ityAcAyo: *ekAdhikaraNyAmiti bhAvaH / For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [64 --- na ca citratvaniSThaviSayatayA citratvagrahe svavizeSyasamavetasamavetasamavetatvasambandhenoktasya hetutve ghaTAvayavagatatadgrahAcchuklAvayavAvacchedena citrapaTasannikarSe'pi tadpacitratvapratyakSApattiriti vAcyam, vizeSyatayA citratvaprakArakapratyakSa eva caramasamavetatvavinirmuktasambandhena taddhetutvAt, na ca nIletararUpatvAdhavacchinnaprakAratAkagraho na hetuH,nIlatvapItatvAdinA'vayavagatanIlapItAdigrahe'pyavayavicitrapratyakSAditi vAcyam vilakSaNacitrapratyakSe tena tena rUpeNa tattadagrahasyApi hetutvAt / / . ___vastuto nIletararUpatvAdivyApyatvena nIletararUpatvapItatvAdhanugamAnna kSatiriti cet, na, vyaNukacitrarUpAgrahe caturaNukacitrapratyakSAnupapatteH, citrAvayavArabdhe citragrahe'vayavaviSayakanIletararUpatvAdivyApyacitratvAvacchinnaprakAratAkayahasyaiva hetutvAt / yadi ca nIletararUpapItetararUpAdimadavayavAvacchedenendriyasannikarSasyAvayavanIlAdigatanIlatvAdigrahapratibandhakadoSAbhAvAnAM ca citrapratyakSe hetutvamatastrasareNucitrasyApi cakSuSA graha ityudbhAvyate, tadA'nantahenuhetumadbhAvakalpanAgauravAccitratve samAnAdhikaraNanAnArUpagrahavyaGgayatvakalpanameva jyAyo, nahyevaM gauravam, citratvagrahe sAmAnAdhikaraNyena rUpaviziSTarUpagrahatnaiva hetutvAt / na caivamanekarUpadharma eva citratvamityAgataM nAnAvayavAvacchinnaparyAptavRttikasyaikasya citrasyApyanubhavasiddhatvAt, ata evaikAvayavAvacchedena citrAbhAvapratItirapItyekAnekacitradravyasvabhAvabhyupagamaM vinA na kApyupapattiH / kiMca nIletararUpAdiSaTkasyaiva citrarUpe hetutvamityetAvataiva nopapattiravayavagatetkRSTApakRSTanIlAbhyAmapi citrasaMbhavAt, te cotkarSApakarSA anantA eva, vigatabhaviSyadbhiH paryAyairiva pratyutpannaparyAyairapi bhedAbhedau dravyasya saMmatau bhAvitau tathAhi dantra jahA pariNayaM, taheva acchitti tami samayaMmi / vigayabhavissehi u, pajaehiM bhayaNA vibhayaNAyA || ... sanmati- ] dravyaM cetsamavetaM na vA yathA tadAkAreNa tadAkArArthagrahaNatayA vA pariNata tasmin vartamAnasamaye tattathaivAsti, itiruktisamAptyarthaH, vigatabhaviSyadvistu paryAyaistu bhajanA kathaMcidekatvaM, vibhajanA kathaMcinnAnAtvaM, vA zabdaH kathaMcidarthaH, tadevopapAdayati For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmalyotiH parapajjavahiM asarisa gamehiM NiyameNa NiccamaviNacchi / ... sarisehi vi vaMjaNao, asthi Na puNa asthapajjAe // [...] parayAyairvartamAnaparyAyavyatiriktabhUtabhaviSyatparyAyairvisadRzagamairvijAtIyajJAnagrAniyamena nizcayena nityamapi nAsti tairapi" satve'vasthAsaMkaraprasakteH, sadRzairekajJAnaviSayaistu vyaMjanata Ayanaya"trayaviSayavyaMjanaparyAyamAzritya - sattvadravyatvapRthivItvAdisadAdipadaMpratipAdyasAmAnyavizeSAtmaka sti, na'punararthaparyAyairanyonyavyAvRttasvalakSaNagrAhakarjusUtrAdisaMmataiH, saptamyekavacanaM tRtIyAbahuvacanArthaparam / pratyutpannaparyAyeNa bhAvasyAstitvaniyame'pyekAntavAdApattirityata Aha paccuSpaNami vipajjayami bhayaNAgaI paDai / . davvaM je egaguNAI yA aNatakappA guNavisesA // [ . . ] pratyutpanne vartamAne'pi paryAye bhananAgati bhedAbhedaprakAraM patatyAsAdayati dravya, yad yasmAdekaguNakRSNatvAdayo'nantaprakArAstatra 'guNavizeSAH / ' kalpazabdaH prakAravAcI,' teSAM madhye 'kamaciMdeva guNavizeSeNa yuktaM taditi / kRSNaM hi dravyaM dravyAntareNa tulyamadhikamUnaM vA bhave"akArAntarAbhAvAt, Adhe sarvatulyatve tadekatApattiH, uttarayoH saMkhyeyAdibhAgaguNavRddhihAnibhyAM 'ghaTasthAnakapratipattiravazyaMbhAvinI, tathA ca pratiniyatahAnivRddhiyuktakRSNAdiparyAyeNaM sattvaM nAnyeti / itthaM ca nolatvAdyavAntarajAtInAmanantatvAttaratamazabdamAtreNa tadanugamasya kartumazakyatvAt, tattavAntarajAtIyanIletarapItetaratvAdinA'nantakAryakAraNabhAvApattiH,vilakSaNavilakSaNacitratvAvacchinne 'tattadavAntarajAtIyanIlomayatvAdinA hetutve cAdhikameva gauravam / etena citrapratyakSajanakatAvacchedakamapi cakSuH saMyoganiSThaM vaijAtyaM svIkattavyamityapi nirastaM, vilakSaNacakSuH saMyogasattve'pi sausAdRzyenAvayavanIladvayAdigatavaijAtyAgrahe'vayavini citrApratyakSAditi draSTavyam / avyApyavRttirUpapakSe 'pyavayavagatotkRSTApakRSTanIlAbhyAmavayavini tayoravacchinnayoH sAmAnyasAmagrIvazAdarthAdamavacchinnanIlasyApattiprasaMgaH, avayavinIlataratvAdyavacchinna evAvayavanIlataratvAdinA hetutve nIlatvAvacchinnasyAkasmikatvaprasaMgaH, kimAkasmikatvamiti cet , taddharmAvacchinnArthitayA pravRttivirahaH etatkAraNasattve nIlatvAvacchinnasyAvazyamutpattirityanizcayazca / pratIyate ca tatra nIlasAmAnyamanavacchinnAmavacchinnAzca tadvizeSAH, kevalazukle'pi. svalpabahvavayavAvacchedenendriyasannikarSe'NumahatvopetazuklavizeSAstadanugataM zuklasAmAnya ca-pratIyata ityekAnekavarNaviziSTadravyapariNAmopagamaM vinA na nistAraH / etenAvyApyavRttinIlAdikalpe tADaganolAdipratyakSaM prati dravyasamavetapratyakSatvAvacchinnaM pratyavyApyavRttidravyasamavetapratyakSatvAvacchinnaM prati vA cakSuHsaMyogAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAdhAratAsannikarSoM nirUpakatayA viSayaniSTho hetuH saMyogAdipratyakSasthale klama eveti nAdhika A.9 For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH kalpanIyam , na ca nIlakapAlikAvacchedena cakSuHsaMnikarSasya tatsamavetanolapItobhayakapAlAvacchinnatvaniyamAttadavacchedena sannikarSe potAdigrahApattiH, saMyogavyaktiryaddezavyApinI tatra paramparayA taddeza evAvacchedako na tu saMpUrNo'vayava ityAdyabhyupagamAdityAdi nirastam, zAkhAmUlobhayAvacchinnadIrghatantutarusaMyogasadRzobhayAdyavayavAcchinnacitrAderapi vilakSaNasyAnubhavasiddhatvenobhayAdiparyAptAvacchedakatAkAdhikaraNatAgarbhasannikarSasya tatpratyakSe'pi . hetutvAzrayaNAvazyakatvAt / upadarzitasaMyogasthale'pyekaikAvacchinnasaMyogadvayasvIkAre ca tattadavayavAvacchedena nAnAnIlasyaivAsaMbhavAdavayavini kevalanIlamapyucchidyate, tathA ca yaduktaM dIdhitikRtA-. . "sarvaizca nIlairArabdhe'vayavini nIlAnnIlaM svasvAvacchedena - samutpadyamAnaM rUpamavirodhAyApakamevotpadyate sajAtIyavijAtIyeSu nAnApadArtheSu jAyamAnaM samUhAlambanamivaikaM jJAnamiti"tatsarve vilanazINa syAt ; ghaTAvacchedena paTajJAnAnanuvyavasAyAddArTAntike 'pyavacchedakabhedena bhedasiddheH, yathAdarzanamaMzakAtyA'bhyAM nAnaikarUpasaMyogarUpAbhyupagame ca jitaM syAdvAdinaiva, yatra parainiyamaH- svIkriyate tatrAniyamAbhiSeka eva syAdvAdasAmrAjyAt / etena nAnArUpavadavayavArabdhe vyApyavRttInyeva nIlapItAdInyutpadyate nIlAdikaM prati nIletarAdipratibandhakatvanIlAbhAvAdikAraNatvakalpanApekSayA vyApyavRttinIlapItAdikalpanAyA eva nyAyyatvAdityapi pareSAM mataM nirastaM, nIlakapAlAvacchedena cakSuHsannikarSe pItAderupalambhApatterapi tatra doSatvAt , tadAha saMmati. TIkAkAraH .. "AzrayavyApitve'pyekAvayavisahi te'pyavayavinyupalabhyamAne'parAvayavAnupalabdhAvapyanekarUpapratipattiH syAt sarvarUpANAmAzrayavyApitvAditi" / na ca nIlAdyavayavAvacchinnasannikarSasya nIlAdigrAhakatvakalpanAdadoSaH, pItakapAlikAvacchinnanIlapItobhayakapAlAvacchedena sannikarSe'pi nIlagrahaprasaMgAt, na ca kevalanIlAvayavAvacchinnasannikarSasya nIlAdigrAhakatvakalpanAdadoSaH, pItakapAlikAvacchinnanIlapItobhayakapAlAvacchedena sannikarSe'pi nIlagrahaprasaMgAt / na ca kevalanIlAvayavAvacchinnasannikarSasya - nIlAdigrAhakatvaM citrakapAlasthale tadasaMbhavAt, na ca tatra nIlakapAlikAvacchinnasannikarSa eva grAhaka iti vAcyam, nIlapItobhayadvayaNukArabdhatrasareNunIlApratyakSApatteH, paramANusannikarSasyeva paramANvavacchinnasannikarSa syApi dravyAgrAhakatvena tadgatarUpAgrAhakatvAt / etena nIletarAnavacchinnasannikarSAdenIlAdigrAhakatvamapyapAstam / yatvetatkapAlAvacchinnasaMyogAdipratyakSAnurodhenaitatkaSAlAnavacchinnavRttikatve sati yattannIlAnyat tadbhinnaM yadetadghaTasamavetaM tasyatatkapAlaviSayakasAkSAtkAraM pratyetatkapAlAvacchedenaitad For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir [67 AtmakhyAtiH ghaTacakSuHsannikarSasya hetutvAnna pItAkyavAvacchedena sannikarSe nIlAdicAkSuSApattiriti; tanna, tathAhetutAyAMmatigauravAt, tatkapAlAvacchinnapratyakSa eva tatkapAlAvacchinnasannikarSahetutvaucityAt, anyathA pItakapAlAvacchedena - sannikarSe potakapAlaviSayakanIlapratyakSasya balAdApatteH, pItakapAlAvacchi nasaMyogapratyakSaniSThakAryatAvacchedakAkrAntatvAttasya, tatkAryatAvacchedakakoTau bhedapratiyogitayA potAnyamevi nivizate na nIlAnyamiti cet, na; ubhayAvacchinnadIrghatantusaMyogapratyakSAnurodhenobhayAnyasyApi pratiyogikoTauM nivezanIyatvAditi dig / ... - tasmAdavasthitadravyasya citrAdiviziSTavarNapariNAma eva pAkAyadhIna iti na tadanyathAnupapattyA paramANuparyanto vinAzo na vA sarve vinAzAH paramANvantAH kintu paramANorarthAntaragamanalakSaNo vinAzaH sthaulyAdiparyAyenotpatti vyatayA ca dhrauvyamiti tadvadevAtmano dravyaparyAyarUpasya nityAnityatvaM suvyavasthitam / . ghaTajJa evAhaM paTajJI bhUta iti svasaMvadenamapyAtmanastathAtve pramANam, atra vipratyayArtho .. dhvaMsa utpattizca, tatrotpattau prakRtyarthasya prakRtyarthatAvacchedakAvacchinnatvasambandhenAnvayo dhvaMse samabhivyAhatapadArthasyAnvayapratiyogitAvacchedakAvacchinnatvasambandhena, dhAtvarthazca dhrauvyamiti ghaTajJatvAvacchinnadhvaMsAbhinnapaTajJAnatvAvacchinnotpatyavacchinnadhrauvyAzrayo'hamiti zAbdabodhaH / ccipratyayasyAbhedamAtrArthatve ahaM dravyIbhUtastanturdravyabhUta ityAdyapi syAditi bhAvanIyam / jJAnasya svasaMviditattvam nanu svasaMvedanamAtmanastathAtve pramANamiti yaduktaM tadvayaM na sahAmahe jJAnasya * svasaMviditatvosiddheH / na ca sarvajJAnAnAM ghaTamahaM jAnAmotyAdyAkAratvAtpratyakSeNaiva' svaviSayatvasiddhistatra jJAne ghaTaviSayatvagrahe'pi svasya jJAnaviSayatvAgrahAt , svasya svAviSayatvena svaviSayatvAviSayatvAtanyathA ghaTajJAnajJAnavAnityAkAraprasaMgAt / kiMca 'ghaTamahaM jAnAmi' iti jJAne kriyAyAH kRtervA samavAyitvalakSaNamAtmanaH kartatva, parasamavetakriyAphalazAlitvaM karaNavyApAraviSayatvaM vA viSayasya karmatvaM dhAtvarthatvaM kRtijanyatvaM vA jJAnasya kriyAtvamayogyatvAnna bhAsata itiH kartRkarmakriyAvagAhitripuTIpratyakSAnna svasaMviditatvasiddhiH / kiM cArthaviSayatvenaiva jJAnasya pravartakatvaM na tu svaviSayatvenApi gauravAdityarthamAtraviSayatvaM vyavasAyasya / / *ayaM jJAnasya svasaMviditatvapratipAdakaH sandI nyAyAloke [78-10-2], sa eva zAstravArtAsamuccayasya syAdvAdakalpalatAyAmalpamedena [pR.41-78] vartate / For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 68 AtmakhyAti:.. api. cAhamidaM jAnAmotyatredantvaviziSTajJAnavaiziSTayamAtmani bhAsate, na ca svaprakAze tadupapattiH jJAnasya : pUrvamajJAtatvena prakAratvAnuSapatteH / na cAbhAvatvAbhAne'pyabhAvatvaviziSTabodhAttastatra, vyabhicAravAraNAya samAnavittivedyabhinnavizeSaNajJAnatvena viziSTabuddhau : hetutvAnna doSa iti vAcyaM yaddhi : yena vinA na bhAsate tattatsamAnavittivedhaM tadgrahasAmagroniyatamahasAra magrIkamityarthaH / na ca jJAnAbhAne AtmAbhAnamityasti tadabhAne'pi 'ahaM sukhI' iti bhAnasya sarvasiddhatvAt / api ca pratyakSaviSayatAyAmindriyasannikarSasya niyAmakatvAtkathaM tadanAzrayasya. svasya pratyakSatvaM ? kathaM vA pratyakSAjanakasya pratyakSaviSayatvaM pratyakSAveSayatAyAstajjanakatvavyAptatvAt / na ca saMskArasmRtyAdhupanItatattAdau vyabhicAraH anAgatagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajanyapratyakSaviSayatAyAstathAtvAt, na ca vidyamAnatvasAmAnyalakSaNAjanyapratyakSaviSaye vyabhicAravAraNAyAnAgatagocaratvaM parityajyAjanakagocarasAkSAtkArajanakapratyAsatyajanyapratyakSaviSayatAyAstasvokto lAdhavAtpratyAsattijanyatvabhAgamapahAyAjanakaviSayasAkSAtkArAnyapratyakSaviSayatAyA eva pratyakSajanakatvaniyamakalpane svasyAjanakatvena . svaviSayatAyAM janakatvasyAniyAmakatvena svaviSayatA na bAdhiteti mizrakalpanA yuktA, paramate jJAnamAtrasyaivAjanakaviSayatvenaH yathAzrute'prasiddherajanakavRttiviSayatAnyasAkSAtkAraviSayatApratyakSajanakatvanaiyatyakalpane sAkSAtkaromItyanubhavasiddhalaukikaviSayatAyA eva tathAtvakalpanaucityAt / / - kiMca laukikapratyakSaviSayatvena lAghavAdindriyayogyatA necchAtvarUpatvAdinA, laukikapratyakSaviSayatvaM copalakSaNaM na tu vizeSaNaM tena pratyakSapUrva pratyakSAviSayatve'pi na kSatiH / ayamoM, viSayasya pratyakSe kAraNatA lAdhavAdviSayatvenaiva, viSayatvaM ca laukikaviSayatAsambandhena sAkSAkAravatvam, sambandhenetyantaM gurutvAdivyAvartanAya, sAkSAtkAratvena kAryatA, kAryatAvacchedakaH sambandho laukikaviSayatA, tenAtItAdiviSaya kAlaukikapratyakSe'vyabhicAro, na ca tadvAraNAya laukikatvaM kAryatAvacchedakakoTAveva dIyatAmiti vAcyam laukikAlaukikasamUhAlambane vyabhicArakhAraNAya sambandhamadhya evaM tannivezAvazyakatvAt, kAryatAvacchedakesambandhena kAryasya kAraNatAvacchedakalve ca bAdha kAbhAvaH, kevalavizeSye viziSTAnyonyAbhAvAnabhyupagamAtpratiyogyavRttitvena kAraNatAzarIre'nyonyAbhAvavizeSaNAdvA. sAkSAtkAraviziSTasya sarvatra pUrvamasatve'pi na vyabhicAraH / na ca tathApi laukikaviSayatayA jJAnavatvAnubhavattvamAdAya vinigamanAvirahaH kAraNatAvacchedakasyeva tadavacchedakatAvacchedakasyApi . vyaapkdhrmtve'nythaasi|vinigmktvaat / na ca sAkSAtkAratvasya nityavRttitvAnna janyatAvacchedakatvam taddharmAzrayIbhUtayatkiMcidvayaktyavyavahitapUrvasamayAnyatvaM yaddharmAvacchintavanmiSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakaM tadanyo dharma eva taddharmAvacchinnaM prati niyatapUrvavartitAvacchedaka iti nityAnityavRtterapi dharmasya janyatAvacchedakatvasaMbhavAtmakRte nityasAdhAra For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH.. Nye'pi laukikaviSayatAsaMbandhAbhAvAdevezvarasAkSAtkAravyabhicArAbhAvAt |ttr laukikaviSayatAbhyupagame'pi vinazyadavasthaviSaya janya lokikasAkSAtkArasthitikSaNe vyabhicAravAraNAya laukikaviSayatvAvacchinnotpattareva kAryatAvacchedakasambandhatvena tata evezvarasAkSAtkAre vyabhicArAbhAvAcca / kAryatve sati kAryatAvacchedakadharmavattvasyaiva ca tajjanyatvavyavahoraniyAmakatayA na tatra viSayajanvatvavyavahAra iti dig / - eten| kSaNikAtmavizeSaguNatvena na yogyatA nirvikalpakajIvanayoniyatnasAdhAraNyAt , nAphi taditastvaniveze doSAbhAvo nirvikalpakAnyatvajIvanayoniyatnAnyatvayorvizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAvirahAt , kSaNikatvasya caturthakSaNavRttivvaMsa pratiyogitvarUpatvAt, kSaNasya svatvaTitatvenAnanugamAJca, nApi. jJAnecchAdivRttirjAtivizeSa eva mano-yogyatAvacchedako jJAnatvAdinA sAMkaryeNa tAdRzajAtyamiddheH / na ca tAdRzajAtenirvikalpakavRttitve'pi sasambandhikapadArthanirUpaNasya sambandhitAvacchedakaMprakArakajJAnAdhInatvena tadvirahAdeva tasya viSayoparAgeNAjJAnaM tadanuparAgeNa ca tad- jJAnaM jJAnabhAnasAmagrayA viSayabhAnasAmagroniyatatvAdeva neti mizramataM yuktam, nirvikalpakAnantaravyavasAyasya sambandhitAvacchedakaghaTatvAdiprakArakasya satvAnnirvikalpakAdhyakSApateH / na ca pratyakSe svasamayavRttitvena viSayasya hetutvAnnoktadoSa iti vAcyaM, gauraveNa svasamayavRttitve. nAhetulkAta, na cAnuvyavasAyattya , pramAtvaniyamAd ghaTatvaprakArakatvaprakArakAnuvyavasAyasya nirvikalpakaviSayatve : bhramatvApAtAttAdRzapramAsAmagrobhUtaguNasya nirvikalpakavirodhitvAdeva na tatpratyakSamitiH vAcyam, tAdRzaguNasyAtmamanoyogavizeSasya vA virodhitvamityatra vinigamanAvirahAlAdRzapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanApejhayA tadayogyatvakalpanAyA evaucityAt / nApi bhedavizeSastathA pratiyogyananugame tadananugamAdakhaNDabhedasya cAsiddheriti nAnugatarUpeNa yogyatAstIti parAstam, paraprakAze'navasthAnAt svaprakAzasiddhirityapi na yuktaM svaprakAzatvasya : parizeSAnumeyatayA tadanumitisvaprakAzatAyA apanumAnAntaragamyatayA'navasthAsAmyAt, viSayAntasaMcArAdinA pratibandhena tadbhagasyApyubhayatra sAmyAt / kiMcaivaM pratyakSatvaM jAtine syAdanumityAdAva yaMzato. vRttitvAt / na ceSTApattiH svaviSayatve jJAnAnapekSatvasyaiva pratyakSalavasyAbhyupagamAditi vAcyam, ekatra jJAnApejhAnapekSayorvirodhAt / na ca bhramasya yathAdharmaviSayakatvAvacchedena doSApekSA dharmiviSayakatvAvacchedena ca tadanapekSA tathAnumityAdau. vahnayAdiviSayatAvacchedena jJAnApekSA svaviSayatAvacchedena ca na seti vayAdiviSayatAvacchedena parokSatvaM svaviSayatAvacchedena ca pratyakSatvamiti vAcyam doSApekSe bhrame tadanapekSAnabhyupagamAt, dhamyaMze svabhAvAdevAbhramatvAt / For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 70] . AtmakhyAtiH kiMca jJAnajanyatAvacchedakaM yatkicijanyatAvacchedakaM yadviSayatvaM tadavacchedena pratyakSatvaM vAcyam, svaviSayakatvaM ca na tathA jJAnasAmagrayA jJAnatvasyaiva janyatAvacchedakatvAt vizeSasAmaprojanyatAvacchedake ca tasyAtiprasaktatvAdevApratyakSAdita kathaM tadavacchedena pratyakSatvam / - atha vitteravazyavedyatvAt svaprakAzatvaM no ced yA vittirna vedyate tadadhInasattvasya viSayaparyantasyAsattvaM syAditi cet, na sarvAsAM vittInAM jJAnajJAnatvenAvazyavedyatvAditi pUrvapakSaH / atrocyate-'jAnAmi' iti sArvalaukikaM jJAnaM pUrvAparajJAnakalpanAgauravasahakRtaM kartRkarmakriyAvagAhi sat svaviSayatve pramANam / tadidamuktaM saMmatiTIkAkRtA-ekasmAdeva. viSayAvabhAsasiddheH kiM dvayakalpanayeti / ... na ca jAnAmotyatra jJAnAvabhAse'pi . tadviSayatvAnavabhAsa iti vAcyam, arthaviSayatAyA iva svaviSayatAyA api prAganupasthitAyAH prakAratayA saMsargatayA vA jJAne bhAnAbhyupagamAt, jJAnasyedaM jAnAmIdaM jJAnaM jAnAmItyubhayAkAratvAt / AMzikatajhedAccAbhilApabhedastasya vivakSAdhInatvAt, etena svaviSayatve siddhe gauravasahakRtaM jJAnagocaratAgrAhakaM pratyakSaM svaprakAzatAyAM pramANaM tena ca bhAnena tasya svArthaviSayatvasiddhirityanyonyAzraya iti / parAstam, jJAnaviSayatvenAnubhUyamAnasyAnuvyavasAyasya vyavasAyAtmakatvakalpana eva lAghavavyApArAt, itthaM cArthaviSayatAyA jJAne svaviSayatAnayatyasiddheH na caivamanuvyavasitanaSTajJAnAnabhyupagamAdupekSAtmakajJAnAsiddhiH, dhAraNAnAtmakatvenaiva *jJAnArNavAdAvupekSAtvavyavasthApanAditi / . . . ...paraprakAzavAde tu jJAnasya pratyakSAnupapattireva / na ca jJAnatvanirvikalpakajanyajJAnakSaNe vyavasAyasyAbhAve'pi pUrvaM tatsattvAttadA jJAnatvaprakArakaM. vyavasAyapratyakSamupapadyate, tato vizeSaNa jJAnAdAtmani jJAnaprakArakadhIH vizeSaNaM ca na viziSTapratyayahetustattAM vinApi tabuddheH pratyabhijJAdarzanAditi vAcyam, pratyakSe viSayasya svasamayavRttitvenaiva hetutvAt , anyathA vinazyadavasthaghaTacakSuHsannikarSAt ghaTanAzakSaNe ghaTapratyakSaprasaMgAt, jJAnasyAtItatve na jAnAmIti vartamAnajJAnAnupapattezca. na ca vartamAnatvena sthUlaupAdhirbhAsate na tu kSaNastasyAtIndriyatvAditi vAcyam, sthUlopAdherapi niyamato bhAsakasAmagrayabhAvAt saMsargazabdAdinA tu kSaNasyApi sujJAnatvAt sthUlopAdhimAdAyaiva vartamAnatvasamarthane ca ghaTapUrvasamaye idAnI ghaTo bhavatIti vyavahAraprAmANyaprasaMgAt / nayabhedeneSTApatti caikaantvaadibhirdusskraa|| . kiMcAhaM ghaTajJAnavAnitivanmayi ghaTajJAnamityAtmavizeSaNako jJAnavizeSyako'pyanubhavo necchAmAtreNApahnotuM zakyaH tatra ca vizeSyasannikarSasyApi pUrva sattvamapekSitamiti taM vinA kathaM tatpratyakSam ? tadidamuktaM-syAdvAdaratnAkare / . * svaviracito'yaM pranthaH / For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH ... [71 kiMcendriyaja pratyakSaM sannikRSTa viSaye pravartate'tItakSaNavartinazca jJAnasya manolakSaNendriyasannikarSoM na yujyate tataH kathaM prAcInajJAne mAnasapratyakSavArtA'poti / vyavasAyanAzakSaNotpannavyavasAyAntare jJAnatvaviziSTabuddhirityAMpa na ramaNoyam, taddhetozcakSuHsannikarSAdestadAnI niyatasannidhikatvAbhAvAt, anumitipAzcAtyavyavasAye'numititvAbhAvAtpUrvavyavasoyavizeSyakajJAnasya kathamapyanupapattezca / etena jJAna jJAnatvaM ca nirvikalpake bhAsate tato jJAnatvavaiziSTayaM jJAne cAtmani bhAsata iti vizeSye vizeSaNanyAyena jJAnapratyakSamityapi nirastam. anubhUyamAnaviziSTavaiziSTyaviSayatApalApAcca / . yattu jJAnamabhAva iva viziSTajJAnaviSaya evAnuvyavasAyasya viSayarUpavizeSaNaviSayakavyavasAyasAdhyatvena viziSTajJAnasAmagrIsattvAt , jJAnatvamapi tatra bhAsate sAmagrIsattvAt , aMze tatsaprakArakaM niSprakArakaM ceti narasiMhAkAraM, tatraiva viziSTaM jJAnatvavaiziSTayaM ca bhAsate, anumityAdau ca na tathA'nuvyavasAye'numititvAbhAvAditi vastutastviti kRtvA cintAmaNikRtoktaM, tadasat , sArvatrikaprakAraM vinA kvAcitkaprakArAbhidhAnasya prayAsamAtratvAt , abhAvapratyakSasya ghaTatvAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamavad jJAnapratyakSe tanniyamAbhAvAt , ahaM sukhItivadahaM jJAnavAniti viSayavinirmuktapratIteH sArvajanInatvAt , viSayaviziSTajJAnapratyakSasyaiva sannikarSakAryatAvacchedakatvakalpanena tadapalApeca mahAgauravAt, jJAne nRsiMhAkAratopagame viSaye'pi tadAvazyakatvena syAdvAdApAtAcca / narasiMhakArajJAne jJAnatvaghaTatvaprakArakatvobhayAzrayajJAnavaiziSTayadhIna syAditi tu viSayanirUpyaM hi jJAnaM na tu viSayaparaMparAnirUpyamityAdinA mizreNa samAhitam / yatta svasaMvedane kRtisamavAyitvAdirUpakartRtvAdyanavabhAsa ityuktaM tadabhiprAyAparijJAnAt / AzrayatvarUpakartRtvasya viSayatvarUpakarmatvasya vizeSaNatvarUpakriyAtvasya ca doSAkalaMkitatvAt, adhikaviSayakatve'pi ca vyavasAyasyArthaviSayatvena ca pravartakatvamaviruddham, iSTatAvacchedakapravRttiviSayavaiziSTyAvagAhijJAnatvena pravartakatvAt / na cAtra prameyamiti jJAnAtpravRtyApattiriSTatAvacchedake tadbhinnaniSThadharmAprakArakatvavizeSaNAt, na ceSTatAvacchedakaprakArakajJAnasya mukhyavizeSyatayA pravRttihetutvaM tadranatamidaM dravyAmAte jJAnAtmavRttivAraNAya pravRttivizeSaSyakatvAva chedeneSTatAvacchedakaprakA rakatvasya vAcyatve iSTatAvacchedakavizeSyakatvAvacchedena pravRttiviSayaprakArakatvenApi hetutAyAM vini..manAvirahAdubhayabuddhayoruktenaikarUpeNa hetutvaucityAt / For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2] AtmakhyAtiH yattu vahvivyApyadhUmavatparvatavAn deza iti parAmarzAt parvatoM vahnimAnityanumiteranudayAvahnivyApyadhUmatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnamukhyavizeSyatAkaparAmarzatvena parvato cahnimAnityanumitau hetutA vAcyA, mukhya vizeSyatAtvaM ca prakAratAnAtmakavizeSyatAtvaM, svaprakAzanaye ca tadanupapattiH parvatavizeSyatAyA jJAnavizeSyatAnirUpitaprakAratAtmakatvAt , tadatiriktavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAtmakatvanivezena gauravamiti, tanna, svaprakAzasya vyavasAyAnubhyavasAyomayAkAratve'pyavirodhAt ,tava jJAnamAnasAdau vahnayanumitisAmagryAdipratibandhakatvakalpane mahAgauravAca / na ca manaHsaMyoganiSThavaijAtyasyaiva mAnasapratyakSapratyakSaprayojakatvAnmAnasapratyakSaM prati mAnasetarajJAnasAmagrayA eva pratibandhakatvaM, vaijAtyasya phalabala kalpatayA mAnasetarajJAnajanakamanaHsaMyoge tadanabhyupagamAt / na ca manaH saMyoganiSThavaijAtyasya laukikamAnasapratyakSaM pratyeva prayojakatayA mAnasetarajJAnotpatti'samaye sarvAzAlaukikamAnasavAraNAyaiva mAnasetarajJAnasAmagyAH pratibandhakatvamAvazyakam , ati-riktapratibadhyapratibandhakamAvakalpanAbhiyaiva sarvAMzAlaukikamAnasAnabhyupagamAditi vAcyam, mAnasapratyakSaprayojakavaijAtyasya mAnasetarajJAnajanakavyAvRttatvAbhyupagame svotpattidvitIyakSaNotpAditamAnasaparAmarzamanaH saMyoganAze prAktanaparAmarzasyaivAbhAvAkenApi manaH saMyogena tadAnumityanutpattiprasaMgAt, tricaturAdikSaNabilambena tatra smaraNAtmakaparAmarzakalpanAyA api mahAgauravagrastatvAt , tadApi / saMyogo na mAnasajanaka ityasya zapathapratyAyanoyatvAt, kiMcaivaM jAgaradvitIyakSaNotpannanirvikalpa2. kajanyaghaTatvAdiviziSTajJAnAnuvyavasAyaH SaSThakSaNotpannamanaHsaMyogAntareNa saptamakSaNe syAditi kSaNa trayApalApaprasaMgaH / kiM caivaM samAnaviSayatvAntarbhAvena pratyakSasAmagyA api balavattvakalpanAdvizeSadarzanottaramanumitiH pratyakSaM vetyepi kathaM vinigamanIyam / na ca pUrvaM tatrAnumitireva pazcAttu siddhayA'numitipratibandhAt pratyakSamiti sAmpratam , anumitidvayeSTApatyA sidvipratibandhakatve mAnAbhAvAt, mAnasavizeSadarzanasthale uktavadanupapattezceti kimaprakRtena / __ yattu jJAnasya pUrvamanupasthitatvAjjAnAmItyatra vizeSaNatayA bhAnAnupapatciriti, tadayuktam, tasyAtmavittivedyatvAt, ahaM sukhotyasyApi sukhaM sAkSAtkaromotyAkAratvAt , yadapi pratyakSaviSayasAyAmindriyasannikarSa eva niyAmaka iti tadapi na, alaukikapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt, laukikatvasya pratyakSavizeSaNatvaM ca tasyendriyasannikarSajanyatvarUpatayA indriyasannikarSajapratyakSaviSatAyAmindriyasannikarSaniyAmakatvasya prakRtAparipanthitvAt , laukikatvAkhyaviSayatAvizeSo'pi nendriyasannikarSamAtraprayojyaH zaMkhAdAvida pItarUpamiti doSaprabhavapratyakSaviSayatAyAM vyabhicArAt / vastutazcakSurmanasoraprApyakAritvAdoSAjanyalaukikapratyakSaviSayatAyAmapi nendriyasannikarSasya niyAmakatvamiti smarttavyam abhede kathaM viSayatvamiti ced / yathA ghaTA bhAve ghaTAmAvavizeSatvam For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH kiM taditi cet , svabhAvavizeSa eva, anirvacanAttadasiddhiriti cet , na, mAdhuryAdivattasyAkhyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyatvAt / ___ yadapi pratyakSAjanakasya pratyakSAviSayatvaM syAdityuktaM tadapi prAguktayuktyaiva pratyuktam, IzvarasAkSAtkAraviSaye doSavizeSaprabhavasAkSAtkAraviSaye vyabhicArAcca / ataeva laukikapratyakSaviSaya vena lAghavAdindriyayogyatvAt jJAnaviSayaM mAnasaM jJAnamAvazyakamiti nirastam, kAryatAvacchedakasambandhena kAryasya kAraNatAvacchedakatve samavAyena ghaTAdimattayApi kapAlAdihetutApattezca / / tasmAcchaktivizeSeNaivendriyayogyatAvacchede iti yuktam / etena jJAnasya mAnasasAkSAtkAkArAnabhyupagame dharmAdharmAdInAmiva mAnasasAkSAtkArapratibandhakatvakalpane gauravamiti sArvabhaumamataM nirastam, ayogyatvasya pratibandhakatve'vizrAmAt svarUpAyogyatayaiva tattvAditi yauktikAH / yattu jJAnasya svaprakAzAnumitau tatsvaprakAzatAyAmapyanumityantarApekSAyAmanavastheti, tanna, jJAnatvAvacchedena svaprakAzatvAnumitau tadvizeSe tatsaMzayAyogAt , vizeSe tadanumitsayA ca tAdazAnumiteryAvasisAdhayiSamanusaraNenAnavasthAparihArAt , na cAnuvyavasAye'pyayaM nyAyaH saMbhavI, pratyakSasyecchAnadhInatvAt , ghaTadidRkSayonmIlitanayanasya puMsaH sannikRSTasya paTasyaiva darzanAt / ___yadapyuktaM jJAnajanyatAnavacchedakaM yatkicijjanyatAnavacchedakaM yadviSayatvaM / tadaMvacchedenaiva pratyakSa svaviSayatvaM tu na tatheti tadavacchedena na pratyakSasaMbhava iti, tadapyayuktaM, yatkiMcijanya. tAnavacchedakatvadAnasya vyarthatvAt / ___ ata evAhametatkSaNavartijJAnavAnetatsAmagrIta ityanumitAvapi parAmarzajanyatAvacchedakapakSasAdhyaviSayatAtiriktapitRmAtRviSayatvAvacchede naiva pratyakSatvaM saMgirante ahametatkSaNavartijJAnavAnetadahaM jAnAmIti tadAkAratvAt / - nanu bhavatu jJAnasya svasaMviditatvamAtmanastu katham ! saMvidabhedAditi cet , na, saMvidabhinnAtmAbhinnatvenaivaM sarvAtmadharmANAM svasaMviditatvApatteH, na ca saMvida bhedo'parokSateti jainAnAM mataM kintu vedAntinAmeva / vedAntamatena saMvidabhedo'parokSateti nirUpaNam . te va saMgirante sAkSI tAvatsphuTaM cidrUpatvAdaparokSaH / ajJAnAderdaihaparyantasya tu tatrAdhyastatvAdevAparokSatvaM adhyasyamAnAdhiSThAnayorabhedAt , tatrAjJAnamanAdibhrAntikAraNamAtmanyadhyastatayaiva dharmigrAhakamAnena siddham , tacca svaparAdhyAse kAraNaM, na cAtmAzrayAdidoSa utpattijJaptyavirodhitvAt , tenAjJAnAdhyAsaviziSTe caitanye ahaMkAradhyAsaH / 'ahamajJa' iti tvahaMkArAjJAnayorekacaitanyAdhyAsAdekavahnisambandhAdagdhRtvA'yasorayo dahatItivatpratyayaH, ahaMkArazvAhamAkAreNa pariNatamantaHkaraNameva, taddhi smRtipramANavRttisaMkalpavikalpAhaMvRttyAkAreNa pariNataM A. 10 For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAti cittabuddhimamI'haMkArazabdaLavahiyate, idamevAtmatAdAtmyenAdhyasyamAnamAtmani susvaduHkhAdisvatramA dhyAse upAdhiH, sphaTike japAkusumamiva lauhityAvabhAse, yathA sphaTike'dhiSThAne lauhilpamAnirbhavatIya tasaMso vA'nirvacanIyaH samutpadyate evamAtmani kartRtvAdyantaraM tatsaMsargo vA'nirvacanIya ityarthaH / evaM ca nAnyathAkhyatiH, iyAMstu vizeSaH sphaTike japAkusume sato lAhityasaMsadinyaH saMsargaH, Atmani tu saMsargotpattipakSe na saMsargAntaraM kintu svAzrayatAdAtmyameva, ahaM kattati kartRtvaviziSTasyaivAntaHkaraNasya tAdAtmyenAdhyAsasya vivaraNAcAryAdisaMmatatvAt , sarvasyAcyA statvena taMtra saMsargAntarakalpane mAnAbhAvAt , kartRtvAntarotpattipakSe tu saMsargAntarotpattiH svIkriyata eva, na ca sphaTike lauhityasaMsargotpattipakSe lauhityAparokSatvAnupapattiH sphaTikAvacchinne pramAtacaitanye lauhityAdhyAsAbhAvAditi vAcyam , japAkusumaniSThasya pramANavRttyA'parokSasyaivaM satoM lauhityasya saMsargaH sphaTike utpadyata iti svIkArAt , yathA hyadhiSThAnAparokSatvadazAyAmeva rajatotpattistathA lauhityasyAparokSatvadazAyAmeva sphaTike tatsaMsargotpattirubhayajJAnasyApi gRhyamANArI kAraNatvAditi die / evaM prANApAnAdayastaddharmAzcAzanAyApipasAdayastathA zrotrAdayo vAgAdayazca taddharmAzca badhiratvAndhatvAdayodhyasyante, tathA dehastaddharmAH sthUlatvAdayazcAtmanyadhyasyante, latrendriyAdIMnA na tAdAtmyAdhyAso'haM zrotramityapratIteH, dehastu manuSyo'hamiti pratItestAdAtmyenAdhyasthala ityaabuuhyaam| ghaTastu brahmaNastAvadaparokSa eva, saMvidrUpe brahmaNyabhedenAdhyastatvAt / jIvasya tu paricchinnasya pakSe, ayapi na tena sambandhastathApyadRSTendriyArthasanikarSAdinotpadyamAnena "viyadvastusvabhAvAnurodhAdeva na kArakAt / viyatsaMpUrNatotpattau kumbhasyaivaMdRzA dhiyAm // " iti nyAyena citkhacitena ghaTAdiparyantaM lambamAnena svAdhyastAntaH karaNapariNAmama vRttyAkhyena saMsuSTo ghaTo ghaTasaMsRSTA vA vRttirdhaTAvacchinnabrahmacaitanyAvaraNanivRttau tadahInanivRttI vA tadubhAbhAvapakSe vA viSaya caitanyAbhedenAbhivyaktihetuH saMpadyate, tataH svAdhyasto ghaTaH sukhavadaparIkSaH, ekatra sAkSyaparokSatvamanyatra pramANAparokSatvamityetAvAn vizeSaH / aparicchinnasya pakSe'pi aparicchinnatvaM ghaTAdibhirvyavadhAnAbhAvaH, tAvataivAparokSatve jagadaparokSatvaprasaMga ityasagasya jIvacaitanyasya ghaToparAgArthavRttiH, uparAgazca na saMyogAdirUpaH kintu prAguktadizA svAdhyastatvameva, tathAhi; asmin pakSe vyavahArasaukaryAya ghaTAvacchinnacaitanye AvaraNAntaramajJAnA. .ntaraM vA nopaMgamyate; ghaTaM jAnAmoti vyavahArastu pramANavRttyabhAvAdeva, ato nAvaraNanivRtya For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH jJAnanivRtyarthA vA vRttiH kintUparAgArthA / jIvacaitanyasya hyasaMgatvAd ghaTAnadhiSThAnatvAcca na vRtteH prAgghaTasambandhaH, antaHkaraNavRttistu jIvedhyasteti yujyate tayA saha sambandhaH; tenendriyadvArA nistAntaHkaraNavRttyA saMsRSTe ghaTe ghaTasaMsRSTAyAM vA vRttau jIvacaitanyaM viSayAdhiSThAnacaitanyAbhedApanna bhavati |anen prakAreNa ghaTAdhyAsa evoparAgaH / na ca brahmAdhyasto ghaTaH pramANavRttyA jIvAdhyasto bhavatItyevAbhyupagantavyaM kimubhavacaitanyAbhedopattyeti vAcyam ,vRttahinnissaraNavaiyarthyaprasaMgAda, ubhayacaitanyAbhedAbhivyaktyarthameva tadupagamAttadanaMgIkAre cAntaHsthayA vRttyAntaHkaraNopahite jIve kathaM bahiSThaghaTAdhyAsaH / .. na ca ghaTAvyavahitatayA ghaTAvacchinnajIvacaitanyasyAsaMgasyAdhyAsikaghaTasaMsargArthameva vRtterbahinissaraNam ayameva coparAga iti vAcyam , evaM sati brahmAdhyastaghaTasaMsargasya jIvacaitanye utpattau tasyaivAparokSatvaM syAnnatu ghaTasya, nahi dezAntarIyarajatatAdAtmyotpattAvapi rajatasyAparokSatvaM nAmeti tasmAdubhayacaitanyAbhedAbhivyaktyA ghaTasya svAdhyastatvamevoparAga ityeva samyak / yadvA varaNAbhibhavArthA vRttiH sarvagatepi jIvacaitanye'khaNDAvaraNasya, svaviSayacaitanyagocarapramAtrAdivispaSTavyavahArapratibandhake uttejakasthAnIyenAntaHkaraNapariNAmena tatkAryapratibandharUpAbhibhavAdhAnAt , saMdarthatvAvRtteH, bhavati hi tadabhibhave pariNatAntaHkaraNasambandhAtpramAtrAkAraM pariNAmasambandhA pramANe pariNAmasaMsRSTaviSaye viSayacaitanyAbhedenAbhivyaktaM jIvacaitanyaM phalamiti vispaSTavyava'hAraH, na cAsminpakSe pariNAmasaMsRSTaviSayAbhivyaktajIvacaitanyena ghaTaviSayIkaraNe kimubhayacaitanyAmedAbhivyaktyeti vAcyam , brahmAdhyastaghaTasya jIvacaitanyAparokSatvAya tadAzrayaNAvazyakatvAt , saMvidabhedo hyaparokSatA nAmeti / - evaM ghaTAvacchinnabrahmacaitanyAbhedenAbhivyaktaM pramAtRcaitanyaM ghaTaM viSayokarotIti ghaTasya phalavyApyatvamucyate / viSaye'bhivyaktaM caitanyaM phalaM vRttyavacchinnaM pramANaM pramApariNatAntaHkaraNAvacchinnaM ca pramAtetyaMzabhedena tridhAvyavahAraH / vahnayAdau tvanumAnAdivRtyA pramAtRcaitanyaniSThA jJAnamAtranivRttAvapyubhayacaitanyA-bhedAbhivyaktyabhAvAvRttezcAntarevotpAdAtparokSatA, bhramasthale tu zuktyajJAnasamutpannamanirvacanIyaM rajatAdyavabhAsata ityupagamyate, tatredaMvRttyedamaMzasya ghaTAdityAyenAparokSatvaM, rajataM tu pramAtRcaitanyAbhinnedamaMzacaitanyedhyastaM sukhAdivadaparokSam , idamaMzatAdAtmyenotpannatvAccedaM rajatamiti pratyayo natvahaM sukhItivadahaM rajatamiti / kathaM tarhi tatra sattAvabhAsaH zuktisattAcabhAse'nyathAkhyAtyApatteriti cet, na, anirvacanIyazuktisattAsaMsargasyaiva tatrotpattyaMgIkAkArAt, tarhi dezAntarIyarajatasaMsarga eva zuktau svIkriyatAmanirvacanIyo bhramAnumityAdAviva tenaiva nirvAhasaMbhavAt , kiM rajatAntarotpAdakalpanayeti cet , na, evaM sati rajatasya vahariva parokSatvApatteH zuktisattAyAstvaparokSatvaM pramANavRttyaivedamaMzavat / 441 For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH . anye tu tatrApi vahnayaMze zuktisattAMze vAnyathAkhyAtiprasaMgo mA bhUditi vahnayutpattiM rajate sattAntarotpattiM cAcakSate / : nanvevaM sukhAdivadaparokSatve rajatAkArA vRttirna syAt , vRttirhi nAjJAnanivRtyarthA sukhAdivadrajatasya yAvatsattvaM sAkSiNA bhAsanAt , nApi sambandhArthA tatraivAdhyastatvAt , nApi suSuptAvajJAnasukhasAkSAtkAravRttivatsaMskArArthA rajatanAzAdeva viziSTasAkSinAzAt saMskArotpatteriti cet , atra kecit-sAkSicaitanyaM hi svataH sphuradapi sarvagatamapyasaMgatatattadviSayAvabhAsanAyAsamartha jJAnasaMzabditavRttipratibimbitaM viSayAvabhAsakaM bhavati vRttyavabhAsakaM ca, pareSAM ghaTatvAdeH sarvagatasyA'pi ghaTAdAvivAsmAkaM tAdRzasyApi caitanyasya vRttyaiva sambandhAt tadavacchedenaivAbhivyakteH, vRtti. viSayayostu vRttyAkAramantareNApi prakAzasaMsargAt prakAzamAnatA, evaM cAjJAnasukhAdInAmapi tadAkArAvidyAvRttipratiphalitacidbhAsyatvameva, kevalamAkSivedyatvaM tu pramANavRttyanapekSatvAt / tato vaktavyaiva rajatavRttiranyathA ghaTAyajJAnAnAM sAkSiNi sAkSAdadhyastatvena teSAM, tadvizeSaNatayA ca ghaTAdInAM sadA bhAnaprasaMgaH viSayaviziSTatvAdevAjJAnapratItestadAkArAvidyAvRttipratiphalita cidbhAsyatve tu nAyaM doSo vRttersdaatntvaadityaahuH|| . apare tu vRttau tAdRzasAmarthyAbhAvAvRttibhAnaprayojakAdhyAsikasambandhasyaivAjJAnadibhAnaprayojakatve vRttikalpanAnavakAzAnnAjJAnAcA kArAvRttirbhAnArthA'jJAnavizeSaNatayA sarvaviSayabhAnaM tviSTameva manuSyatvAdhabhimAnavat , ata eva svasattAyAmavyabhicAri-prakAzatvamahaMkArAdInAmuktaM granthakAraiH / hantaivamajJAnasukhAdivat sAkSiNyadhyastaM rajatamaparokSamiti na svAkArAM vRttimapekSeta taddhIdaM vRttyendriyadvArA bahiniHsRtayedamaMzAvacchinnabrahmacaitanyAbhinnapramAtRcaitanye utpanna : tatazca pramAtRcaitanyamidamAkAravRttipratiphalitatayedamaMze pramANamapi tatraiva viSaye'bhivyaktatayA phalamapi, rajatAMze zuddhasAkSirUpaM na pramANaM phalaM pramAtA vA tadAkArapramANavRtyabhAvAditi sukhAdivatsAkSigamyaM rajataM na vRtyapekSamiti, na, idamaMzAvacchedena tasyAparokSatve'pi antaravacchedena vRttivizeSaNatayA tadbhAnAthai vRtteravazyAzraNoyatvAt , na cedaMvRttivizeSaNatayA rajatasyAntaH pratibhAsastasyAstadAkAratvAbhAvAt , ghaTAparojhatvamapyantaravacche dena vRttivizeSaNatayaiva, svAtantryeNa tu bahiravacchedenaiva vRttebahinissaraNasya bahiravacchedenaiva ghaTAparokSatvaniyAmakatvAt, ajJAnanivRtteH zabdAdijanyavRttapi bhAvAt / . * brahmacaitanyaM hi ghaTAvacchedenaiva ghaTamaparokSIkaroti na zarIrAvacchedena navA'nyAvacchedena / nahi paTAvacchinnaM brahmacaitanyaM ghaTaM viSayokarotIti yujyate, paTAvacchinnasya sarvajJatvaprasaMgAt, ato ghaTasaMsRSTa vRttirvRttisaMsRSTo vA ghaTazcaitanyadvayasyAbhedAbhivyaJjaka ityubhayathApi ghaTAvacchedena caitanya yorabhedAbhivyaktyarthavRtterbahirnissaraNaM dRSTArthaM bhavatyanyathA'dRSTArthatvaprasaMgAt / .-. - .-. For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [77 kiMca viSayAvacchinnaM phalamityavivAdaM, tena phalavyApyatA viSayAvacchedenaiva, sA hi na kevalasAkSigamye sukhAdau nApi parokSe kiMtu pramANAparokSe, tattvaM ca jaDasya phalavyApyatvamiti siddhaM viSayAvacchedenaiva ghaTAparokSatvamiti zarIrAvacchedena tatsphuraNaM vRttivizeSaNatayaiva / na caivaM * zarIrAvacchedena ghaTaM sAkSAtkaromIti dhI syAdvahiravacchedenaiva ghaTAparokSatvAditi vAcyam, viSayAparokSatvanimittakasya vRttigatasya sAkSAtkAratvadharmasyAnumititvasyeva zarIrAvacchedena sAkSigamyatvAvirodhAt / .. tadevaM kevalasAkSivedyatve tulye'pi rajatAdau vRttirapekSitA nAjJAnAdau, na ca dehasya na kevalasAkSivedyatA cakSuhyatvena pramANavedyatvAditi vAcyam / tathA satyajJAnaviSayatvena kadAcidahaM manuSyo naveti saMdehApatteH, tasmAdeka eva deho dehatvena brahmaNyadhyasto na jIve'haM deha ityapratIteH, tAdAtmyAbhiniviSTamanuSyatvena tu jIvedhyasto na brahmaNi, ahaM manuSya iti pratIteH, pareNa manuSyamAtrasya cakSuSA grahaNe'pi cittAdAtmyApannamanuSyatvasyA'yogyatvAnna graha iti tena rUpeNa kevalasAkSivedyatvameva / evamantaHkaraNAdirapi tattvAdinA brahmaNyadhyasto'hanvAdinA tu jIva iti siddhamajJAnopahitacaitanyarUpasAkSivedyatvaM dehasya / nanvevaM bhavatu dehasya kevalasAsiMvedyatvaM apratyakSe'pi hyAkAze bAlAstalamalinatAdyadhyasyantIti bhASyapratIke kevalasAkSivedya iti vyAkhyAtRRNAM vivaraNAcAryANAmabhimatamAkAzasya tatvaM tu kathaM ghaTate ? IzvarasAkSivedyatvena tattvasyAtiprasaMgAt, jIvasAkSivedhaM ca kathamAkAzaM tatra tasyAnadhyastatvAt / svAnadhyastasyApi sAkSivedyatve ghaTAdAvatiprasaMgAt / na cedamaMzasya pramANagamyatve'pi rajatasya sAkSivedyatvavad ghaTasya svAkArapramANavRtti gamyatve'pi ghaTAvacchinnAkAzasya sAkSivedyatvamupapattimadrajatasyAnAvRtatvAdAkAzasya tvAvRtatvAt / ghaTavRttyA ca ghaTAkAzAvaraNAnivRtteH anyAkAravRttyA'nyAvaraNanivRttAvatiprasaMgAt, etenordhvadezavartiprabhAmaNDalAvacchinne nabhasi nailyAropastacca prabhAmaNDalavRttyaiva sphurati idaMvRttyeva rajatamityapi nirastam, uktadoSAt / na ca prabhAmaNDalavRttyA tadavacchinnacaitanyAvaraNanivRttivattadavacchinnAkAzAvaraNasyApi nivRttI nAtiprasaMgaH tadviSayAvRttistadavacchinnaviSayAvaraNanivRttiheturityeva niyamAditi vAcyam , viSayAvacchinnacaitanyasyaiva sarvatra pramANavRttiviSayatvAt, prabhAmaMDalaviSayatvasyApi tadavacchinnacaitanyAvaraNa. nivRttAvapi na tadavacchinnAkAzAvaraNanivRttiH, anyathedaMvRttyA zuktyAvaraNanivRttiprasaMgAditi / 'yattu rajatavatkevalasAkSivedyameva prabhAmaNDalAvacchinnaM nabho na tu tatrAvaraNamasti UrdhvadezavattiprabhAmaNDalajJAnamAtreNa nIlaM nama iti bodhadarzanAditi; tanna, idaMvRtyedamaMzAvacchinnabrahmacaitanyAbhinne sAkSiNyadhyastasya. rajatasya sAkSivedyatvopapattAvapi nabhasi. tadanupapatteH, na hi tatpra For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7] AtmakhyAtiH bhAmaNDalAvacchinnabrahmacaitanyAbhinne sAkSiNyadhyastamidaMvRtteH prAgrajatasyeva prabhAmaNDalavRtteH prAgnamaso'satvAbhAvAt / tacca nabho brahmacaitanya evAdhyastamiti na kevalasAkSivedyatA, nApi jJAnaviSayatayA'jJAnaviSayatayA vA nabhasaH sAkSiNyadhyAsAtsAkSivedyatA tAdRzasAkSivedyatvasya zuksyAchAvapi sattvAt , tasmAnna kevalasAkSivedyaM namaH / nApi cAkSuSam , apasiddhAntAt , cakSuHprasAraNasthAkAzAnugatasattAsphuraNe'nyathAsiddhAnthikairabhidhAnAt , atra sattAzabdena sadeva satteti devatAdivat svArthikanal pratyayena prabhAmaNDalamucyate, tasmAnnIlaM nabha ityayaM bhramo durghaTo na hyayaM parokSo'parokSAnubhavavirodhAt , nApyaparokSa uktavidhayA nabhasaH sAkSyaparokSatvasya cAkSuSavasya cAbhAve parokSatvAt / parokSe cAdhiSThAne nailyApArokSyAnupapatteH / svAbhinnatvena hyaparokSatvaM, na ca nailye tadvaktuM zakyata iti cet , atra vadanti yathA siddhAnte kevalasAkSigamyasyApyajJAnarajatAdeH prAmANikabhAvatvamithyAtvAdidharmapuraskAreNa pramANagamyatvaM evaM prAmANikasyApi nabhasaH kevalasAkSivedyanailyAdidharmapuraskAreNa kevalasAkSivedyatvaM, cakSupA prabhAmaNDalajJAne jAte tadutpAditanabhonailyAvagA kAvidyAvRtyA pratiphalitena sAkSiNA nailyasya tadAzrayasya nabhasazca viSayIkaraNAt , nabhasi samutpanna nailyaM vinoktavRttyA tu sakSiNA viSayokartumazakyaM sAkSiNa idamaMzeneva nabhasA'nandriyakeNAnavacchedAt / na caivamapi nabhovyayoH sAkSAtsAkSitambandhAbhAvAdavidyAvRttiveSayatayaiva sAkSiNA viSayIkaraNe bhramAnumitau vaDhe rivAparokSatvAnupapattiH, Izvarasya mAyAvRttiviSayAnAmatItAnAgatakalpAnAmiva liGgAdyapratisandhAnena jJAyamAnatvena tayoH sAkSyaparokSatvAt , ataevAjJAnaviSayatayA ghaTavahayAdeH sAkSisambandhe'parokSatvavyavahAro, bhramapramAnumityostvatathAtvAdevAvidyAntaHkaraNavRttiviSayatayA vahneH sAkSisambandhe'pi nAparAkSatvavyavahAraH / tasmAnnabha so nailyaM namoniSThanailyAbhAvAjJAnajanitaM nabhovacchinnacaitanyaniSThamapi khAkArAvidyAvRttiviSayatayA sAkSiNi svAdhyastaM liMgAdyapratisandhAnAdaparokSaM vyavahiyata iti tolaM nabha iti bhramo'pyaparokSa eva / na cAdhiSThAnajJAnAbhAve kathamasau bhramaH na cAdhiSThAnajJAnamapyavidyAvRttirUpameva kevalasya nabhasaH prAmANikasya ghaTAderiva tadasaMbhavAditi vAcyam , anumiti rUpasyaivAdhiSThAnajJAnasya svIkArAt , adhiSThAnAparokSatvaM ca prAgbhramAd yadyapi nAsti tathApyu"ktavidhayA nolaM nabhaM iti bhramasyAparokSatvam , prAgaparokSa evAdhiSThAne'parokSabhrama iti niyame mAnAbhAvAt , tasmAdAvidya kanailyapuraskAraNa nabho'vidyAvRttiviSayatayA kevalasAkSivedyam / yadvA sAkSAdajJAnArabdhatvena tamovadavidyAvRtyA sAkSivedyam , evaM duHkhAbhAvAdayo'pyaviyA kRtyaiva kevalasAkSivedhAH, tehi svAdhyastA api na sukhAdivatsAkSigamyA yAvatsatvaM sukhAdibanAnAbhAvAt , so'pi sarvadA pratiyogijJAnAbhAvAt , na ca sAkSirUpe duHkhAdyabhAvajJAna pratiyomijJAnaM na. kAraNa, lAghavAdabhAvajJAnatvAvacchedenaiva. taddhetutvAvadhAraNAt ata eva suptotthitasya For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH [79 sukhamaGmasvAsa na kiMciddavediSamiti pratyayo na duHkhAbhAvajJAnAbhAvAnumitirUpo liMgAbhAvAt., nAphi duHkhAbhAvajJAnAbhAvasmaraNarUpaH suSuptau pratiyogijJAnAbhAvena tadrUtvanubhavAsaMbhavAt , kintu sukhAjJAnasmaraNarUpaH svIkarttavya iti tadanyathAnupapatyA sukhAkArA'jJAnAkArA ca vRttiH suSuto, takratatra vyavasthApitA, tAbhyAM cAjJAnasukhAbhyAM smaryamANAbhyAM sauSuptikajJAnAbhAvaduHkhAbhAvA.. sumAjam / na. cAjJAnasya na jJAnAmAvaliMgatvaM vyabhicArAditi vAcyam , avasthAvizeSaviziSTasya tasya talliMgatvasaMbhavAt / sa cAvasthAvizeSo'jJAnAdyAkArA vRttireva tena na jJAnAbhAvAdirUpatve tasthA'nyonyAzrayAdidoSaH / / * nanveve vivaraNagranthavirodhastatra hi kvacitsuSuptau sAkSiANa vidyamAno'pi duHkhAmAbo nAnu bhUyate pratiyogijJAnAdityuktaM kvacicca prakAzasaMsargaH prakAzamAnatetyabhidhAnA duHkhAbhAvasya sAkSivaidhatvamuktamiti cet , na, sAkSigamye'pi duHkhAdyabhAve vispaSTasAkSigamyatA pratiyogijJAnenaiva pratiyogibhUtaduHkhasmaraNamantarAduHkhAbhAvatvena tad jJAnAbhAvAdityubhayAbhidhAne virodhAbhAvAt , suSuptau caM pratiyogijJAnAbhAvAna duHkhAbhAvo vispaSTasAkSigamyaH / na cAvispaSTasAkSibodhAt smRtisaMbhavaH parairapi nirvikalpasya smRtijanakatvAnabhyupagamAt / sukhaduHkhAdInAM tu vispaSTasAkSigamyatA'pyavidyAvRttimantareNaiva tasyAH prayojanAbhAvAt , duHkhAdhabhAvastvavidyAvRttiH svIkAryA, evaM jJAnAbhAve'pi / astu tarhi duHkhAbhAvaH pramANagamyo duHkhAnupalabdhyaiva duHkhAbhAvapramANavRttisaMbhavAditi cet , na, jJAnAbhAve'nupalabdhigrAhyatAyA vaktumazakyatvAt , jJAtAyA eva tasyAH pramitijanakatvenAnavasthAprasaMgAt , kvacid jJAtAyAH kvacidajJAtAyAzca hetutve'vyavasthAprasaMgAditi jJAnAbhAvasya sAkSivedyatve duHkhAbhAvasyApi tathAtvameva, ekatra klRptamanyatrApi pratisandhIyata iti nyAyAt / nanvevaM svApnikapadArthAnAM kathaM sAkSivedyatvam idantayA pratibhAsamAnatayA ghaTAdivattadanupapatteH nApi pramANagamyatvaM tatra pramANAnuparamAt / . kiMcAnirvacanIyaM sAkSivedyaM bhavati, na ca svApnikarathAnAmanirvacanIyatvam ajJAnAjanyatvAt tathAhi na tAvanmUlAjJAnaM tadArambhakaM saMsAradazAyAM bAdhAbhAvaprasaMgAt, nahi mUlAjJAnakArya saMsAradazAyAM bAdhyate, bAdhyate ca svapnaH / kiMca mUlAjJAnakAryatve tasya rajatabhrame zuktyajJAnasyeva tatra jAgratprapaMcAjJAnasyAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM na syAt,asti taditi / astu tarhi jAgratprapaMcAjJAnamevArambhakamiti cet, na, tathA sati zuktau rajatotpattivajrAgratprapaMce svApnikarathAdyutpattiprasaMgAt / / na ceSTAMpattistatsAmAnAdhikaraNyena sphuraNAbhAvAt, karaNoparameNa tadapratIteH / na ca yadvi1. 'paMcapAdikA nAmakaranyasya vivaraNa' ityAkhyA TokA vartate / For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH SayAjJAnena yadutpadyate tattatsAmAnAdhikaraNyena sphuratIti na niyataM zuktiviSayAjJAnenotpannasya rajatasya zuktisAmanAdhikaraNyenedaM sjatamiti sphuraNAt , ahaMkArasukhAderapi cinmAtrAjJAnArabdhasya citsAmAnAdhikaraNyenAhamityahaM sukhIti sphuraNAt, AkAzaghaTAderapi satsAmAnAdhikaraNyenAnubhUyabhAnatvAt , kvacidapi vyabhicArAbhAvAt, na ca parvate vahnayabhAvAjJAnArabdhasya vahaneMvahnayabhAvasAmAnAdhikaraNyena sphuraNAbhAvAdvayabhicAraH zuktau zuktitvaprakArakazuktivizeSyakAjJAnasya rajatArambhakatvavadvahyabhAvaprakArakaparvatavizeSyakAjJAnasyaiva parvate vahanyArambhakatvAttatsAmAnAdhikaraNyena ca parvato vahnimAniti baDhnaH sphuraNasya sarvasiddhatvAt / etena bhramAnumitau parvate vahanestatsaMsargasya vA na janma vahanyabhAvAjJAnasya tadbhututve tatsAmAnAdhikaraNyena vahnaH sphuraNaprasaMgAt, parvatAjJAnasca ca de'tutve hetvabhAvAdeva vahanyanutpatteriti parvato vahinamAnityanyathAkhyAtireva tatra svIkartavyeti keSAMcidardhajaratIyAzrayaNamapAstaM parvate pratibhAsamAnasya dezAntarasattve mAnAbhAvAt tatra vaDhemithyAtvAnubhavAnurodhenoktadizA hetutayaiva sarvasAmaMjasyAt, gauraveNamithyArthAnaGgIkAre tenaiva mithyAjJAnAnaGgIkArAdgurumatasAmrAjyApatteH / tasmAdasti vahvestatsaMsargasya vA parvate utpattiH, na ca parvatAparokSatvena zuktirajatavattadaparokSatvApattiH parvatAvacchinnesAkSiNi vayutpatterabhAvAt dRzyamAnapradezAvacchedena vahnayabhAvAnubhavAt , pradezavizeSAvacchinne parvate. ca vahnayutpattAvapi tadadhiSThAnAparokSatvena tadapArokSyAt / ata evedaMvRttyA caitrAparokSe idamaMzacaitanye utpannaM caitrasya rajataM, tayaiva tasminneva caitanye maitrAparokSe'pi na maitrasyAparokSaM, maitre caitanyAbhede nAnutpannatvAdityekalolIbhAvo'pi niSkalaMkaH / parvata-: tvena jJAnAccAdhiSThAnajJAnasaMpattirvahnibhrame pakSatA tu parvatatvenApISTeti die / tatsiddhametat yad yadajJAne notpadyate tattatsAmAnAdhikaraNye na sphuratIti na jAyatprapaM cajJAnArabdhaH svapnaprapaJcaH / nApyantaHkaraNAvacchinnacaitanyAjJAnaM tadArambhakamuktahetoreva antaHkaraNe ca sAkSivedhe nAjJAnasaMbhava ityanirvacanIyatvAbhAvAnna svApniko rathAdiH sAkSivedya iti cet , atrAyaM saMpradAyaH / rathAdistAvadadhyasto dRzyatvAt tadArambhakaM ca mUlAjJAnameva / cinmAniSTa hi tatsvakAryamAkAzAdIzvaratvAvacchedena janayati, kiMcittvahaMkArasvapnAdi jIvatvAvacchedenApi, ubhayamapyAkAzAhaMkArAdi citsAmAnAdhikaraNyena sphuratIti na mUlAjJAna kAryatve dUSaNam , na ca tathAtve saMsAradazAyAM bAdhAnApattiH 'savilAsAjJAnanivRttirUpabAdhAbhAvAdiSTApatteH / doSanivRttyA'bhAvabodharUpabAdhasya tu svapnArambhakAjJAnAnivRttAvapi tUlAjJAnAnaGgIkArapakSe mUlAjJAnakAryarajatAdAvivAnupapatyabhAvAtjApratprapaMcAjJAnAnvayavyatirekAnuvidhAnaM tu svapnAraMbhakanidrAdoSeNAnyathAsiddham / mUlAjJAnakAryamapi svApnikarathAdi jIve utpannamiti na, tadAkAravRttyapekSA'haMkArAdivatsvAdhyastatayaiva bhAnAta , evaM tamopi sAkSivedyam / svApnAdi sAkSAt, tamastvavidyAvRttiviSayatayeti paraM. vizeSaH / '. . For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH yadyapi cakSurvedyaM tama iti pakSo'pyasti, tathApi cakSuSaH svaviSaye AlokasApekSapravRttiniyamAt sAkSAdajJAnArabdhasya svapnazuktirajatAdau cakSurgrAhyatvAbhAvavyAptigrahAt , nimIlitanayanasyAntaratamodarzanasya cAkSuSatvAnupapattezca sAkSivedyaM tama iti pakSo'pyabhiyuktaiH svIkriyata iti / kecittvantaHkaraNasambandhamAtraM na sAkSibhAnaprayojaka tatsambaddhe'nAvRte'pi zuktirajatAdAvasvacchatvAtsvacchepi brahmaNyAvRtatvAddharmAdharmAdau tvasvacchatvAdAvRtatvAcca tadAkAravRttimantareNa bhAnAbhAvAt, svacchAnAvRtasukhaduHkhAdereva tatsambandhamAtreNa bhAnAt / svapnasthale'pi mana eva rathAdyAkAreNa pariNamate iti mate manaHpariNAmarUpam avidyaiva tathA pariNamata iti mate cAvidyApariNAmarUpam, svApnikarathAdyavidyAvRtyA bhAsate / na ca tadA manaso. vRttyAkArapariNAme draSTatvasaMbhave nAtmanaH svayaMjyotiSvAsiddhirbahirindriyavRttyabhAvena tadAnIM manaso'grAhakatvAttasahakAreNaiva tasya grAhakatvaniyamAt savRttikAntaHkaraNAvacchinnasyaiva ca caitanyasya pramAtRtvaniyamAt , tadAntaHkaraNasattve'pi pramAtrabhAvaH, adhiSThAnaM ca svapnAdhyAsasya manovacchinnaM jIvacaitanyamityeke / mUlAjJAnAvacchinnaM brahmacaitanyamityapare / ... kiM zreyo ? matabhedenobhayamapi, tathAhi brahmacaitanyasyAdhiSThAnatve saMsAradazAyAM tadbhAnAbhAvAjAgradodhAttannivRttirna syAt , AkAzAdivatsvapnasya sarvasAdhAraNyApattizceti na tadadhiSThAnam , na ca jIvacaitanyasyAnAvRtatvena sarvadA bhAsamAnatvAtkathaM tadadhiSThAnatvam , ? tatrApi svapnAdhyAsAnukUlavyAvahArikasaMghAtabhAnavirodhyavasthAjJAnAbhyupagamAt , svapnadazAyAM cAhaM manuSya ityAdika prAtItikasaMghAtAntarajJAnAbhyupagamAt, na cAhaM manuSya ityAdi vyAvahArikasaMghAtajJAnasya pramANAjanyatvAtkathamajJAnanivartakatvam ? avasthAntarAnyathAnupapatyA tatkalpane suSuptAvapi svapnabAdhakajJAnopagamena jAgratvApatteriti vAcyam , svapnAvasthAjJAnasyaivAntaHkaraNalayasahitasya suSuptirUpatvena tatra tadabAdhAt jAgaraNe tu mithNaiva svapnobhAdityanubhavAt , ahamiti jJAnasya pramANajanyatvepi yathArthatvAccharIrAdijJAnasya ca pramANajanyavAdavasthAvirodhitvamanubhavasiddham / vizeSAjJAnaM tu pramANajanyavRttimantareNa na nivartate sAkSiNo vidyAsAdhakatvenaiva dharmigrAhakamAnasiddhatvAt / ... yAvanti jJAnAni tAvantyajJAnAnIti vA'bhyupagamAcchaktijJAneneva vyAvahArikasaMghAtajJAnenAjJAnanivRttAvapi punarapi kadAcidrajatabhramavanna svapnAdhyAsAnupapattiriti jIvacaitanyAdhiyAnatvapakSa na ko'pi doSaH / mUlAjJAnAvacchinnabrahmacaitanyAdhiSThAnatvapakSe'pi rajvA daNDabhrameNa sarvabhramatirodhAnavadadhiSThAnajJAnAbhAve'pi jAgrameNa svapnubhramatirobhAvaH / pratijIvaM svapnAsAdhAraNyaM tu manogatavAsanAnAma mAdhAraNyAditi nAnupapattiH, astu vA manovacchinnaM brahmacaitanyamevAdhiSThAnam , avasthAjJAnasyAvaraNatvAGgIkArAcca nAnupapatti: ata eva zAstre kvacittathA vyapadezaH / na cAtra pakSe'haM gaja ityahaMkArasAmAnAdhikaraNyena pratItyApattiH ahaMkArasya zuktivadadhiSThAnAvacchedakatvAt , A. 11 For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH tadjJAnasya bhramavirodhitvAcchukto rajatamitivadahaM gaja iti bhramAyogAt , idamAkArastu rajatabhramA virodhyeva tatra bhAsate / svapne tu gajAkAravadidamAkAro'pi mithyaiva / ubhayAkArabAdhe'pyadhiSThAna caitanyAbAdhAnna zUnyavAdaH / adhyastameva parisphurati bhrameSviti nyAyAnusaraNe tvidamAkAro rajatabhrame'pi prAtItika evAdhiSThAnasatyatvameva cAdhyAsaprayojakamiti digityAhuH / vedAntamatanirAkaraNam / ... iyaM ca prakriyA nirmUlA advaitavAde'jJAnasyaivAsattvena tanmUlakaprapaMcAdhyAsasya tanniSThAvaraNazaktyabhibhavanAzAdidvArA pramAtRviSaya caitanyAbhedAdezca vaktumazakyatvAt , anirvacanIyavicitrazaktikAjJAnAbhyupagabhe sadadvaitAbyAkopAnna doSa iti cet , na, anirvacanIyarajatasyevAnirvaca. nIyAjJAnasya kAryAkSamatvAt , anyathA mRge zazatvabhrame tacchaMge zazazRMgamidamiti pratItyanurodhenAnirvacanIyazazazaMgotpatyabhyupagamena tasyApi kAryakSamatAM vadan vedajaDo bhavAn kasya nopahAsyaH syAt / na ca tatra mRge tAdAtmyenotpanne'nirvacanIyazaze tAdRzazaMgasyauvotpattiH svokriyate na tvakhaNDazazazaMgasyeti vAcyam , zuktau rejatabhedAjJAnasyAtAdAtmyena tatra rajatotpAdakatvavanmRgazaMge zazazRMgabhedAjJAnasya tatra tAdAtmyena zazazaMgotpAdakatAyA eva tvanmate yuktatvAt anyathA tatra zaMgatvena dvedhA bhAnaprasaMgAt / / api cendriyadvArA niHsRtAntaHkaraNavRttipariNAmApAditasya viSayacaitanye pramAtRcaitanyAme.dasyAparokSatvaniyAmakatve kavikAvyamUlabhUtajJAnaviSayANAM prAtibhajJAnaviSayANAM ca padArthAnAM kathamaparokSatvaM tadavacchinnabrahmacaitanye pramAtRcaitanyAbhedasya tatropAyAbhAvena vaktumazakyatvAt / __atha svaakaaraavidyaavRttiprtiphlitsaakssivissyiikriymaannnbhonelyaadivdiishvriiymaayaavRttivissyokriymaannaatiitaanaagtaanntklpvcc teSAM liMgAdyapratisandhAnena jJAyamAnatayaivAparokSatvavyavahAra iti cet , nanvevaM ghaTAdAvapItthamevAparokSatvopapattau tatra viSayacaitanyAbhedAbhivyaktiprayAsavaiphalyam / na ca jJAnasya ghaTAdiniSThatvopapAdakatayA tatsAphalyaM viSayendriyasannikarSamAtrAdeva tadupapatteH / dvividhaM hyAvaraNamekamasattvApAdakamantaHkaraNAvacchinnasAkSiniSThamanyadabhAnApAdakaM viSayAvacchinnabrahmacaitanyaniSTham / AyaM parokSAparokSasAdhAraNapramAmAtranivartanIyam anumite'pi vahnau nAstIti pratItyanudayAt , antyaM tu sAkSAtkAreNaiva nivartate sAkSAtkRta evArthe na bhAtItyapratIteH, tato jJAnAjJAnayoH . samAnazrayaviSayakratvena -nivartyanivartakabhAvAdabhAnApAdakaghaTAvacchinnabrahmacaitanyaniSThAvaraNanivRttaye ghaTasAkSAtkArasya sannikarSAdhInAntaH karaNapariNAmena ghaTaniSThatvamAtraM svIkriyatAmubhayacaitanyAbhedAbhivyaktistu niSprayojanA / parokSatvasya liMgAdhajanyajJAnatvenaivopapAdanAt / vastutastattadAkArasAkSAtkAratvenaiva tattadajJAnanivartakatvAttatra viSayaniSThatvamaprayojakaM namonailyAdAvabhAvAcca / sAkSAtkAratvaM ca liMgAyajanyajJAnaniSThaviSayatAvizeSa iti tannirUpakatayaiva For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH - viSayAparokSatvasaMbhavAtsaMvidabhedo hyaparokSateti riktaM vacaH / na ca nabhonailyAdAvapi svAkArAvidyAvRttiviSayatayA sAkSiNi svAdhyastatvamevAparokSatvaprayojakamiti vAcyaM anumAnavRttiviSaye vahnayAdAvatiprasaMgAt , liMgAdyajanyatvena vRttivizeSaNe tasyaiva prayojakatvAt , Izvare'pi sarvAkAramAyAvRttiviSayatayA'tItAnAgatakalpA vartamAnakAle yadyadhyastAstadA vartamAnanvena tadajJAnApattiH yadi ca nAdhyastAstadA tadajJAnAdIzvarasyAsAzyam / atha sAkSAdadhyastatvameva vartamAnatvaprayojakaM na tu vartamAnezvarajJAnaviSayatayA'dhyastatvamatItAnAgatArthAnAM tatheti cet , jJAnaviSayatvamapi teSAM tadA satAmasatAM vA ? Aye vartamAnatvApattiH antye'satkhyAtyApattiH; athezvarajJAnaviSayatayA tadA tatsatve'pi svarUpeNAsatvaM na virudhyate bhAvatvAdinA pramANagamye'pyajJAnAdau svarUpeNa tadgamyatvavaditi na doSa iti cet , nanvevaM syAdvAdapakSe pravezAtsarvatrAnAvilamarhanmatamevAzrayaNIyam / rajatAdeH pramAtRcaitanyAbhinnedamaMzacaitanye'dhyastatvAtsukhAdivadaparokSatvamityapi na samIcInam ,idaMvRttyA caitrAparokSe idamaMzacaitanye utpannasya caitrarajatasya maitrasyApyaparokSatvApatteH / idaMvRttyedamaMzasya caitanyasya maiMtrasyApyaparokSatvAnmaitracaitanyAbhedenAnutpannatvAnna tatra maitrAparokSatvamiti cet , na, caitracaitanya iva maitracaitanye'podamaMzacaitanyAbhedAvizeSe caitracaitanyAbhedena tadutpannaM na maitracaitanyAbhedenetyatra niyAmakAbhAvAt , taccaitanyAbhedena rajatotpatau tadgatavizeSAdarzanAgheva niyAmakamiti nAtiprasaMga iti cet tarhi yena rUpeNAsmAkaM tattadretUnAM rajatAdibhramahetutA tena rUpeNa tava rajatAdihetuteti parvatatvAvacchedena kUTaliMgajaparAmarzAtparvatatvAvacchedenaiva mithyA vahnayutpattiriti parvatApArokSyAttadapArokSyApattiH / atha parvatatvAvacchedena parAmarzo'pi nIlaparvate vahnikalpane lAghavamiti lAghavajJAnasahakRto yathA pareSAM mate nIlaparvatatvAvacchedenaiva vahnayanumitiM janayati tathAsmAkaM parvatatvAvacchedena kUTaliMgajaparAmarzo'pyadRzyamAnapradezAvacchedena vahnayabhAvAjJAnasahakRtastadavacchedenaiva parvate vahnimutpAdayatItyadoSa iti cet , tarhi tatpradezasthatAdRzaparAmarzavatpuruSAntarasya tadapArokSyApattiH, tatpradezAvacchinnaparvate tadIyavahnayutpattau tatpradezAvacchedena tadIyavahnayabhAvAjJAnatvAdinA hetutvakalpane cAtigauravam , evaM sannikarSAdivazAccaitrIyarajatAdemaitrAdeH pratyakSavAraNAya caitrIyarajatapratyakSa caitrIyarajatatvAdinA viSayavidhayA hetutve'pyatigauravamiti na kiMcidetat / ___ api ca vizeSAdarzanAde rajatabhramatvApekSayA lAghavAdrajatatvaM yathA kAryatAvacchedakaM tvayocyate tathA ghaTacakSuHsannikarSAderapi ghaTajJAnatvApekSayA lAghavAd ghaTatvameva kAryatAvacchadekaM kalpayitumucitamiti zuktirajatavadghaTAderapi prAtotikatvamAgatam evaM ca tadAkAravRttyAzrayaNe gauravAvRttigatameva rajatatvaghaTatvAdi tathA kalpayitumucitamiti jJAnAkAramAnaM jagaditi vadan yogAcAra eva vijayate / atha dRSTisRSTivAde catanyAtiriktapadArthAnAmajJAtasattvaM nAstyeveti ghaTAdInAM yadA pratItistadA sattvaM nAnyadA, na ca tatra daNDAdijanyatvaM kintvajJAnamAtrajanyatvaM, svapnavacca daNDAdyapAdAnaM For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AtmakhyAtiH ajJAna dehAdikaM tu bhAsamAnameva tiSThati abhAvanizcayAbhAvAcca putrAdhabhAvakRtarodanAdhaprasaMgaH / pratyabhijJAnamapi bhrama evAkAzAdikrameNa sRSTyAdivarNanamapi matAntarasiddha nAdiyate / jJAnajanyatvasAkSyadhyastatvayostaulye'pi ghaTAderaparokSatvaM vahnayAdeH parokSatvaM ca, tatrAparokSatvAderapyadhyastatvAdevetyetAvanmAtreNa saugataptAmye'pyadhiSThAnasya sthAyitvAdabAdhitattvAccAjJAnasyApyanAdeH sakaladRSTihetoraGgIkArAdasti vedAntinAM vizeSa iti cet , na, daNDaghaTAdAviva yAgasvargAdAvapi kAryakAraNabhAvasya svapnatulyatvena yajeta svargakAma ityAdeH prAmANyAbhAve vedAnteSvapi prAmANyAnAzvAsaprasaMgAt / loke'jJAnAtiriktakAraNAbhAve'pi vede yAgAdau svargAdisAdhanatA prAmANikyevetyardhajaratIyAzrayaNIyaM tu pareSAM vAsanAmAtrajambhitamiti saMvidabhedasyAparokSatAnimittatve jJAnAkAramAtrameva jagatsyAdityavadheyam / tathA ca suSThapahasitametat-. pratyakSAdiprasiddhArtha-viruddhArthAbhidhAyinaH / vedAntA yadi zAstrANi, bauddhaiH kimaparAdhyate 1 // iti / tadevaM vedAntinAmiva jainAnAM saMvidabhedasya nApArokSatAnimittitvamiti jJAnasya svasaMviditatve'pi kathamAtmanaH svasaMviditatvamiti cet , na, arhanmatasya sakalanayamayatvena vedAnti* naye'khaNDAdvitIyasvaviSayajJAnarUpatvena saugatamate ca svAkArajJAnaparyAyamAtrarUpatvenAtmanaH svasaMviditatvopagame doSAbhAvAt / - yattvaparokSatve sati phalAvyApyatvameva svaprakAzatvamiti vedAntinaye paribhASyate, taccintyam , vizeSaNadvayenAnumeye ghaTAdau cAtivyaptivAraNe'pi rajate'tivyApteH / pramAtRcaitanyAbhedenAbhivyaktacaitanyena phalenedamaMzasya vyApyatve'pi pazcAttatrotpannasya rajatasyAtathAtvAt , pramANato'parokSatvavivakSayA rajatavyAvRttau ca pramANapravRttyaviSaye caitanye'gateH / pramANAparokSatvayogyatvopAdAne cAnumeyavahayAdAvativyApteH / sarvadA sphuradrUpatvaM svaprakAzatvamiti phalitArtho'pi na yuktaH sarvadetyasya vyarthatvAt / svaviSayatvasvabhAvavizeSeNaiva svasaMviditatvavyavahAropapatteriti dig / vastuta AtmA jJAnadvArA jJAnAnanya eveti taddvArA svasaMviditatvaM jJAnAtiriktaparyAyadvArA tu na tathAtvamiti syAdvAda evAnAvila iti sarva mavadAtam | samApteyaM nyAyavizAradanyAyAcAryazrImad-yazovijayavAcakena viracitA-AtmakhyAtiH / / iyaM AtmakhyAtiH paramapUjyAcAryazrIvijayadharmasUrIzvaraziSyamuniyazovijayena saMzodhitA saMpAditA ca / vi0saM0 2020 varSe For Private and Personal Use Only