Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
म
मोहरिते सच्चवयणस्स पलिमंथू (ठाणंगसुत्त, ५२९)
है. अनुसंधान
ithita
श्री हेमचन्द्राचार्य
प्राकृतभाषा अने जैनसाहित्य विषयक संपादन, संशोधन, माहिती वगेरेनी पत्रिका
संपादक : विजयशीलचन्द्रसूरि
३१
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी
स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि, अहमदाबाद
2005
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
मोहरिते सच्चवयणस्स पलिमंथू (ठाणंगसुत्त, ५२९ ) 'मुखरता सत्यवचननी विघातक छे'
अनुसंधान
प्राकृतभाषा अने जैनसाहित्य - विषयक सम्पादन, संशोधन, माहिती वगेरेनी पत्रिका
३१
सम्पादकः
विजयशीलचन्द्रसूरि
श्रीहेमचन्द्राचार्य
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद फेब्रुअरी २००५
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान ३१
आद्य सम्पादक : डॉ. हरिवल्लभ भायाणी
सम्पादक : विजयशीलचन्द्रसूरि
संपर्क :
C/o. अतुल एच. कापडिया A-9, जागृति फ्लेट्स, पालडी महावीर टावर पाछळ अमदावाद-३८०००७
प्रकाशक : कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम
जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि, अहमदाबाद
प्राप्तिस्थान : (१) आ. श्रीविजयनेमिसूरि जैन स्वाध्याय मन्दिर
१२, भगतबाग, जैननगर, नवा शारदामन्दिर रोड, आणंदजी कल्याणजी पेढीनी बाजुमां, अमदावाद-३८०००७ सरस्वती पुस्तक भंडार ११२, हाथीखाना, रतनपोल, अमदावाद-३८०००१
मूल्य : Rs. 50-00
मुद्रक : क्रिश्ना ग्राफिक्स, किरीट हरजीभाई पटेल
९६६, नारणपुरा जूना गाम, अमदावाद-३८००१३ (फोन : ०७९-२७४९४३९३)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुक्रम
मूर्तिपूजायुक्ति बिन्दुः, मूर्तिमन्तव्यमीमांसा मूर्तिपूजा-प्रतिपादक बे लघु रचनाओ ।। कर्ताः आ. विजय उदयसूरि ॥
सं. विजयशीलचन्द्रसूरि
१
श्रीनेमिनाथादि-स्तोत्र-त्रय
म० विनयसागर १३
श्रीसंघ-यात्रानां ढाळियां । कर्ता : देवचंद श्रावक
सं. विजयशीलचन्द्रसूरि २१
श्राविकाणां चतुर्विंशति नमस्कार
सं. विजयशीलचन्द्रसूरि ६१
माहिती
६७
आवरणचित्र : प्राचीन हस्तचित्रित पत्र
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
निवेदन
'अनुसन्धान' ए एक संशोधननी प्रवृत्ति गणाय. संशोधन ए केळववा जेवो शोख छे. आमां ज्ञानप्राप्सिनो आनन्द छे, तो ज्ञान-वहेंचणीनो पण आनन्द छे. आ आनन्दमां सहभागी सहयोगी थवा माटे सहु मित्रोने हमेशां खुल्लुं निमंत्रण छे ज. परन्तु अनुभवे समजाय छे के आमां रस लेतां सहुने करवा ए कांइ सहेलुं काम नथी ज.
सद्गत हरिवल्लभ भायाणी अने जयन्त कोठारी जेवा आरूढ विद्वज्जनो हता त्यारे अवनवा शब्दो वगेरे विषे रसदायक चर्चा तथा नोंधो आव्या करती. ते बधुं तेमनी विदाय पछी जाणे के कोई करी शके तेम नथी ! एक शोध - सामयिक माटे आ स्थिति जरा खेदजनक लागे.
अत्यारे तो, 'पुराणी रचनाओनां सम्पादनोनो संचय' एवं आ पत्रिकानुं स्वरूप बन्युं छे. आमां विषयोनुं तथा प्रकारोनुं वैविध्य पण उमेराय तेवी आशा रहे छे, अने ते आशा सफल बनाववानी दिशामां सहयोग आपवा विद्वानोने निवेदन छे.
शी.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूर्तिपूजा-प्रतिवादक बे लघु रचनाओ ॥ कर्ताः आ. विजय उदयसूरि ॥
सं. विजयशीलचन्द्रसूरि आ. श्रीविजयोदयसूरि महाराज ए वीसमा शतकना प्रभावक जैनाचार्य श्रीमद् विजयनेमिसूरीश्वरजीना पट्टशिष्य हता. तेमना निर्मल चारित्र जेवू ज तेमर्नु अगाध ज्ञान हतुं. तेमणे अनेक ग्रन्थो रचेला छे, जे महदंशे मुद्रित छे. तेमनी बे लघु रचनाओ हजी अप्रगट रही छे, ते अहीं प्रकट करवामां आवी रही छे.
बन्ने रचनाओनो विषय मूर्तिपूजा छे. वीसमा शतकमां जैन धर्मना मूर्तिपूजक वर्ग अने मूर्तिनिषेधक वर्ग-ए बे वर्गो वच्चे खासा संघर्षों चालता हता. 'मूर्ति न जोईए, अने मूर्तिनी पूजाथी कोई लाभ तो न ज थाय, ऊलटुं, ते अधर्म छे, मोक्षमार्ग विरोधी छे, जैन सिद्धान्तथी विपरीत छे,- आवां प्रतिपादनो उग्रतापूर्वक थतां, अने बाल के मुग्ध जीवो ते वातोमां तणाई पण जतां ज. तेनो प्रतिवाद करवा माटे घणा विद्वानोए घणा ग्रन्थो-पुस्तको-लेखो लख्या छे अने मूर्ति तेमज मूर्तिपूजानी योग्यता शास्त्र, आगम तथा तर्कना आधारे पुरवार करी छे. ते प्रकारनो ज एक प्रयास आ बे कृतिओमां पण थयो छे.
प्रथम रचनानुं नाम छे 'मूर्तिपूजायुक्तिबिन्दु'. आमां आगमो तथा शास्त्रग्रन्थोनां प्रमाणो टांकीने मूर्तिपूजा ए अधर्म-असंयम नहि, पण १२ व्रतोनी आराधनारूप छे, ते पुरवार करती युक्तिओ आपवामां आवी छे. एकंदरे आ रचना धर्मानुष्ठानप्रेमी वर्गने तेमज तर्कप्रेमी वर्गने एम उभय वर्गने रुचिकर बनी रहे तेवी छे.
___ बीजी रचना छे 'मूर्तिमन्तव्यमीमांसा'. आमां थोडीक इतिहासआधारित चर्चा थई छे. मूर्तिपूजानो सर्वप्रथम निषेध क्यारे थयो ? कोणे कर्यो ? तेम करवा पाछळनां कारण कयां ? - आ बधा सवालो विषे प्राथमिक गणी शकाय तेवी चर्चा छे. ते चर्चाने विमर्शात्मक चर्चा कही
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
अनुसन्धान- ३१
शकाय; ऐतिहासिकता माटे जरा विशेष ऊंडा ऊतरवुं पडे. परन्तु, वीसमा शतकमां उपाश्रयमां बेठा बेठा अने मात्र शास्त्राध्ययनने समर्पित जीवन जीवनारा एक जैन साधु, महेनत - मथामण करीने, बधु ऐतिह्य शोधवा मांडे, आंकडा तथा ते ते ग्रन्थोनां वचनोनो अभ्यास करे, ते वात बहु ज महत्त्वनी अने नोंधपात्र छे.
आमां छेवटे मूर्तिपूजकोनी तथा मूर्तिनिषेधकोनी संख्या दर्शाववामां आवी छे. आ आंकडा आजथी ८० वर्ष अगाउना छे, ओ लक्ष्यमा लईने ज वांचवाना रहे छे. आजना वसती- विस्फोटना तथा धार्मिक मान्यताओना सांकर्यना युगमां आ आंकडाओमां मोटी अफडातफडी थाय ते पूर्णत: संभवित छे.
जर्जरितप्राय अने पेन्सिलथी लखायेल झांखां पत्रो परथी थयेली आ रचनाओनी नकलोमां क्यांय कांई भाषानी के वाक्यरचनानी गरबड जणाय तो ते दरगुजर करवानी विज्ञप्ति छे.
आचार्यश्रीविजयोदयसूरिविरचितो मूर्तिपूजायुक्तिबिन्दुः ॥
एँ नमः ॥ श्रीजिनाय नमः ॥
प्रणम्य श्रीमहावीरं नेमिसूरिं गुरुं तथा । मूर्तिपूजाविधेयत्वं सोपपत्तिकमुच्यते ॥१॥
न चास्या: परमात्मपूजायाः कस्मिंश्चिदपि व्रतेऽन्तर्भावासम्भवादनुपपन्नत्वं तदुपादेयताया इति साम्प्रतम् । सम्यक्त्वस्याऽप्येवं व्रताऽनन्तर्भावादनुपादेयतापत्तेः । ननु सम्यक्त्वमूलकान्येव व्रतानि फलप्रदानप्रत्यलानीति तदादावेवोपादेयं, पूजनं तु न तथेति चेत्; मैवं वोचः स्ववधाय कृत्योत्थापनसमम्। यतो गुरुवन्दनव्याख्यान श्रवणादेरपि तथैव त्वदुक्त्या व्रताऽनन्तर्भावादविधेयतापत्तेः । नन्विदं गुरुवन्दनादिकृत्यं सम्यक्त्वशुद्ध्यादिनिबन्धनत्वाद युक्तिमदेवेति चेत्, तर्त्यस्या अपि परमात्मपूजायाः सम्यक्त्वशुद्धिकृत्त्वं किं
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
काकेन भक्षितम् ? । (तथैवेयमपि परमात्मपूजा ( ऽपीति ) किं नाङ्गीकरोषि ? | १) न च तस्या न तच्छुद्धिहेतुता, यथावदात्मस्वरूपप्रत्यायकतयाऽऽर्द्रकुमारादिवत्तदुपलब्धेः ॥१॥
प्रसिद्धमप्यागमे कल्याणकादितीर्थभूदर्शनस्पर्शनसामर्थ्यतः सम्यक्त्वदाढ्र्यापादनम् । यदाह आचाराङ्ग- भावनाऽध्ययननिर्युक्तिर्दर्शनभावनायां ''निक्खमणनाणनिव्वाणे "त्यादि ॥२॥
वर्णितमपि तत्रभवद्भिस्तत्र तत्र स्थाने सम्यक्त्वशुद्धिहेतुत्वं पूजायाः "पूयाए कायवहो पडिकुट्ठो सो उ किं तु जिणपूया । सम्मत्तसुद्धिहेउत्ति भावणीया उ निरवज्जा ॥"
इत्यादिवचोभिः ||३||
सम्यक्त्वशुद्धिहेतुत्वादेव द्रव्यस्तवस्य संसारप्रतनुकृत्त्वमुद्धृष्यते "संसारपयणुकरणे दव्वत्थए कूवदिट्टंतो" इत्यादी ||४||
यथावस्थितदेवस्वरूपज्ञापकत्वात् प्रतिमाया न्याय्यैव तत्पूजने सम्यक्त्व
शुद्धिहेतुता ॥५॥
श्रावकाणां निवासास्पदनिरूपणे यज्जिनभवनालङ्कृतं स्थानमिष्यते तदपि सम्यक्त्वशुद्धिहेतुत्वाङ्गीकारेणैव ॥६॥
प्रश्नव्याकरणाङ्गे 'मुनीनामपि यच्चैत्यवैयावृत्त्यं करणीयत्वेनोपदिष्टं तदपि सम्यक्त्वनैर्मल्याधायकत्वेन ||७||
सम्यक्त्वलिङ्गत्वेन वर्णितमपि देववैयावृत्त्यं प्रतिमापूजनद्वारैव सिद्धिमुपयाति ॥८॥
सम्यक्त्वविनयभेदेषूपदर्शितं चैत्यभक्तिबहुमानाद्यपि चैत्यपूजनस्तवनकर्तृणामेवोपपद्यते ॥९॥
आर्द्रकुमार - शय्यम्भवसूर्यादीनां प्रतिमादर्शनत एव सम्यक्त्वावाप्तिरुपवर्णिता ॥१०॥
प्रतिमाकारमत्स्यदर्शनादनेकेषां मत्स्यानामपि सम्यक्त्वोत्पत्तिद्वीपसागरप्रज्ञप्त्यादौ श्रूयते ॥११॥
१. मूलप्रतावेव एवं पाठान्तरं दृश्यते । २. अनगाराणामपि ॥
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान- ३१
नारकादिनवदण्डकजीवान् विरहय्य पञ्चदशापि दण्डकजीवाः सम्यक्त्वावाप्तिदार्यहेतवे प्रतिमापूजनायाऽहर्निशं यतन्ते ॥ १२ ॥
द्रव्यक्षेत्रकालभावभवान् प्रतीत्य कर्मणामुपशमक्षयोपशमादेः
"उदयक्खयख (क्ख) ओवसमोवसमा य जं च कम्मुणो भणिया । दव्वं खित्तं कालं भवं च भावं च संपप्प ॥"
इत्यादिना कर्मवादोपनिषद्वेदिभिः सिद्धान्तितत्वेन प्रतिमाद्रव्यनिबन्धनं दर्शनमोहनीय-चारित्रमोहनीयोपशमक्षयोपशमाद्यपि तत्र तत्र वर्णितं सम्यक्त्वविरत्यवाप्तिशुद्धयादि निर्णाययति । यदाहुरैदंयुगीनेभ्यः सत्त्वेभ्य उपदेशद्वारेण सिद्धसेनगणय: (देवगुप्ताचार्याः ) "अधुना हि सत्त्वाः प्रायोऽलसाः क्लेशादि - भीरवः प्रमादिनश्च तेषां शान्ताकारप्रतिमादि दृष्ट्वा द्रव्याद्यपेक्षकर्मोपशमादिलब्धमोहनीयविवरप्रसन्नमनसां प्रायेण तद्वचनश्रवणश्रद्धोपजायते ततो दर्शनादिलाभ” इति । केषांचिच्चाधिगतदर्शनानामपि प्रमादिनां प्रतिमादिदर्शने तद्वन्दनगुणानुस्मरणात् संवेगादि भवतीति साधूक्तं " तत्पूजनं न्याय्य" मिति ।"
"अभ्यर्चनादर्हतां मनः प्रसादस्ततः समाधिश्च ।
तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्पूजनं न्याय्यम् ॥"
कस्य
इति तत्त्वार्थभाष्यविवरणे । अत एव सम्यग्दर्शनस्य विस्तराधिगतये निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणादिनिरूपणप्रक्रमे स्वामिन उपवर्णनं सम्यग्दर्शनमिति । एतदात्मसंयोगेन परसंयोगेनोभयसंयोगेन चेति वाच्यम् । आत्मसंयोगेन जीवस्य सम्यग्दर्शनम् । परसंयोगेन जीवस्याऽजीवस्य जीवयोरजीवयोर्जीवानामजीवानामिति विकल्पाः । उभयसंयोगेन जीवस्य नोजीवस्य जीवयोरजीवयोर्जीवानामजीवानामिति विकल्पा न सन्ति, शेषाः सन्ति । उभयसंयोगस्य विवक्षितत्वात् संयोगविरहिता एते विकल्पा न सन्ति, शेषास्तु जीवस्य जीवस्य १ जीवस्य जीवयोः २ जीवस्य जीवानां ३ जीवस्याऽजीवस्य ४ जीवस्याऽजीवयोः ५ जीवस्याऽजीवानां ६ एते तु सन्तीत्यर्थः । स्वामित्वविवक्षायां मुख्यवृत्त्या तु यद् यत्र समवेतं तत्तस्यैव, व्यवहारेण तु परस्य निमित्तभूतस्यापि तद् व्यपदिश्यते । तत्र निमित्तापेक्षामृते सम्यग्दर्शनपरिणाम आत्मन्येव समवेत इत्यात्मसंयोगेन जीवस्य तदिति स्पष्टमेव । परसंयोगेन तु साधु- प्रतिमादि वस्तु निमित्तीकृत्य श्रद्धानपरिणाम उपजायते इत्येते एक
•
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
5 द्विबहुनिमित्तनिबन्धना विकल्पाः सञ्जायन्ते । उभयविवक्षा तु स्पष्टैवेति । अधिकरणविचारणायामप्येवमात्मपरोभयसन्निधानाभिधानं च सूपपद्यते । यदि वा यथायोगं प्रतिमावन्दनपूजनोद्यतस्य सर्वेषामपि व्रतानामाराधनोपपद्यते ।
नन्वेतत्तु मयाऽपूर्वमेव श्रूयते यद् व्रतानामप्याराधनं भवति पूजयेति चेत्, सत्यं, भवत्येव । शृणु तावत् सावधानीभूय तदुपपत्तिम् । प्रथम तावज्जिनपूजा-धिकारित्वमविरतसम्यग्दृष्टि-देशविरतयोर्द्वयोरपि । तद्विधिश्च दशत्रिक-पञ्चाभिगमादिसत्यापनपूर्वक एव । तत्र दश त्रिकाणि नैषेधिक्यादीनि नैषेधिकीत्रिकं १ प्रदक्षिणात्रिकं २ प्रणामत्रिकं ३ पूजात्रिकं ४ अवस्थात्रिकं ५ दिशात्रिकं ६ प्रमार्जनात्रिकं ७ वर्णादित्रिकं ८. भुदात्रिकं ९ प्रणिधानत्रिकं १० चेति । अभिगमपञ्चकं च सचित्तवर्जना-ऽचित्ताऽवर्ज-नैकशाटकोत्तरासङ्गकरण-मनएकत्वीकरणा-ऽञ्जलिप्रग्रहभेदात् । तत्राद्यां नैषेधिकी जिनगृहद्वारं प्रविशन् करोति गृहारम्भाद्याश्रवस्थानवर्जनरूपाम् । प्रदक्षिणात्रिकं विदधता जिनगेहाशातनादिनिर्धारणादिरूपां सर्वतस्तत्सम्भालनां विधाय द्वितीयां तां विदधाति । भावपूजावसरे च तृतीयाम् । नैषेधिकीकरणतश्च त्रिगुप्तः पञ्चनिग्रहपरो भवति, शब्दादिविषयेषु न मनो विह्वलयति, जिनगृहादितत्तत्कार्यं परमात्मस्वरूपं च विहाय न किमपि चिन्तयति । विकथाचतुष्क-मर्माभ्याख्याना-ऽप्रियाऽनृतादिवचनानि वर्जयति । वस्त्रकायादिशुद्धिं विधाय कण्डूयन-निष्ठीवनशृङ्गारचेष्टादिकं निषेधति । एवञ्च गुप्त्याद्याराधयत एव भावनैषेधिकी, अन्यथा शब्दोच्चारमात्रफला द्रव्यनैषेधिक्येव । तत्र प्रथमं जिनगृहद्वारे मूलगर्भगृहद्वारे चैत्यवन्दनकरणावसरे चेति नैषेधिकीत्रिककरणेन यथायोगं आश्रवद्वारनिषेधः प्रतिज्ञातस्तथा च पञ्चानामपि व्रतानां प्राणातिपात-मृषावादा-ऽदत्तादान-मैथुनपरिग्रहविरमणरूपाणामाराधनं भवति । भगवदिशां विमुच्य शेषदिक्त्रयमात्रस्यापि वर्जनेन षष्ठमपि दिग्विरमणव्रतं सत्यापितम् ।
"वपुश्च वसनं चैव मनो भूमिस्तथैव च ।
पूजोपकरणं न्याय्यं द्रव्यं विधिक्रिया तथा ॥१॥
१. अत एव श्रावकाणामपि द्वैविध्यं दर्शनश्रावक-व्रतश्रावकभेदात् । तत्र व्रतश्रावकस्तु पञ्चमगुणस्थानवर्ती, दर्शनश्रावकस्तु “से णं दंसणसावए भवति अभिगयजीवाजीवे उवलद्धपुण्णपावे आसवसंवरनिज्जरकिरियाहिगरणबंधमोक्खकुसले जाव अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अटे अयं परमटे सेसे अणटे ।।"
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
सप्तानां शुद्धिरेतेषां भाषिता श्रीजिनेश्वरैः । पूजनावसरे प्राप्ते पालनीया सदा बुधैः ॥२॥"
इति सप्त[विधाया अपि शुद्धेः पूजनाद्धायां पालनीयत्वस्याऽत्यावश्यकत्वेन तदन्तःपातिन्या मनःशुद्ध्या पूर्वप्रतिपादितस्वरूपगुप्तित्रयाराधनाद्यात्मभावनैषेधिक्या पूजाभेदपरिपठितकाययोगसारसमन्तभद्र-वचनयोगसारसर्वमङ्गलमनोयोगसारसर्वसिद्धिफलात्मत्रिकापरनामविघ्नोपशामिन्य- भ्युदयसाधनीनिर्वृतिकरणात्मकयथार्थनामफलप्रदानप्रत्यलेन पूजात्रैविध्येन वाऽपध्यान-प्रमादाचरित-हिंस्रप्रदान-पापोपदेशादिपरिहारतोऽनर्थदण्डविरमणाख्यमष्टममपि व्रतमाराधितम् । भावस्तवावसरविहितया तृतीयया नैषेधिक्या सर्वथा सावद्ययोगपरिहारतः सावद्ययोगनिवृत्तिरूपं नवमं सामायिकमपि व्रतमंशतः समाराधितम्,
"सावज्जजोगविरओ तिगुत्तो छसु संजुओ ।
. उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होइ ॥" त्ति तल्लक्षणात् । त्रिदिग्निरीक्षणवर्जनेन पूर्वभावितेन दिक्संक्षेपरूपं, द्वितीयतृतीयनैषेधिकीभ्यां पूर्वप्रतिज्ञाताश्रवनिषेधस्य सङ्कोचनेन व्रतसंक्षेपरूपं च दशमं देशावकाशिकाख्यमपि व्रतं संसाधितम् । आहाराऽब्रह्मादीनां परिहारादेकादशस्यापि पौषधव्रतस्यांशिक्याराधना सत्यापितैव । अग्रपूजायां नैवेद्यादिढौकनेन द्वादशमतिथिसंविभागवतमपि समाराधितं भवति, अर्हतां रत्नपात्रकल्पत्वादिति।
किञ्च सचित्तद्रव्यवर्जनाद्यभिगमपञ्चकस्याप्यत्र जिनगृहादि प्रविशताऽऽराध्यत्वेन सचित्तद्रव्यवर्जनादिना पञ्चमं मनएकत्वीकरणेनाऽष्टममित्यादि व्रतमाराध्यत एव । व्रतातिक्रमादौ प्रायश्चित्तापत्तेरिव नैषेधिक्यादिभङ्गेऽपि प्रायश्चित्तस्योपवर्णितत्वेनापि व्रताराधना सुज्ञेयैव ।।
अपि च महानिशीथादिप्रतिपादितजिनायतनद्रव्यस्तवविधायिनो द्वादशस्वर्गगतिः सम्यक्त्व-देशविरत्याराधनां प्रख्यापयति, प्रज्ञापनादिषु सम्यक्त्वदेशविरतिमत उत्कर्षतस्तत्रोपपातश्रवणात् । सर्वविरतिपरिणतेरपि प्रापिकायाः पारगतप्रतिमाया देशविरत्याराधनफलत्वे तु किं वक्तव्यम् ! ।
___ भगवता पार्श्वप्रभुणाऽपि संयमावसरोऽवसितो वीतरागावस्थनेमिराजीमतीप्रतिकृतिविलोकनतः । नागकेतु-रङ्गदेव-चङ्गदेवप्रभृतिभिश्च प्रतिमापूजनप्रवणैः
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
कैवल्यलक्ष्मीरप्यवापि ॥ तदेवं मूर्तिपूजाया युक्तिबिन्दुर्निदर्शितः ।
नेमिसूरिप्रसादेन विजयोदयसूरिणा ॥१॥ यर्जितं मया पुण्यं पूजायुक्तिनिरूपणात् ।
भवताद् भव्यसन्दोहे तेन पूजाऽऽदरो महान् ।।२।।
इति मूर्तिपूजायुक्तिबिन्दुः समाप्तः ।।
आचार्यश्रीविजयोदयसूरिकृता
मूर्तिमन्तव्यमीमांसा ॥ अथ श्रीमूर्तिमन्तव्यमीमांसा ॥ ___ प्रणम्य श्रीमहावीरं नेमिसूरिं गुरुं तथा ।
मूर्तिमन्तव्यमीमांसा कथ्यते भव्यबोधिनी ॥
युक्त्यागमसंसिद्धायामप्यस्यां मूर्तिमन्तव्यमीमांसायामर्वाचीनानामितिहासोपनिषद्वेदिनामाकूतेन तावद् मूर्तिनिषेधविचारोऽनादावपि काले न केनचित् कुत्रचित् कदाचनाऽपि प्रादुष्कृतः । अधुना दरीदृश्यमानसत्ताकोऽपि स न प्रथमं भारते लब्धभूमिः । अपि तु तत्प्रादुर्भावपिता प्रथमपुरुषः क्राइष्टसम्वतः पूर्वं पञ्चदशशतैकसप्ततिवर्षे (१५७१) प्रथमो याहूदीनां पेगम्बरो मोझझ(हसरतमुसा अलेहिसलाम)संज्ञो बभूव । तस्य मूर्तिपूजानिषेधबीजं तु तत्कालीनेतिहासाऽवलोकनत इदभेव सम्भाव्यते ।
तथाहि-पूर्वं तावदयं हसरतमुसा याहुदिकुले मीसरदेशेऽजायत । केनापि कारणेन मातर--पितराभ्यां मञ्जूषायां संस्थाप्य सा मञ्जूषा नाइलनद्यां प्रक्षिप्ता । तां च तत्कालीन-मिसरनृपतिफीरौनपुत्री लब्धवती । तया च राजकुमार्या [स] पुत्रवत् पालयित्वा वर्धितः । तदा च यहुदिन ईजिप्तेऽवसन्, बलादेव तेभ्य ईजिपश्यना इष्टिकानिष्पादनकर्म कारितवन्तः । एकदा ईदृगेव किञ्चित्कारणमवलम्ब्य ईजिपश्यन-यहुदिनावयुद्ध्येताम् । तत्राऽऽगतेन हजरतेन
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
स्वयं यहुदित्वाद् यहुदिपक्षमादाय हत्वा च ईजिपश्यनं तत्कलेवरं भूमौ निधीचक्रे। प्रकटीभूतं च क्रमशो हत्यादुष्कृतम् । ततः प्रच्छन्नवृत्त्या नंष्ट्वा कुत्रचिज्जगाम । ततश्चत्वारिंशता वषैर्भूयो मीसरदेशमाजगाम । तत्र तु यहुदिषु स एव बलात्कार आसीत् । ततो यहुदिनो मोचयित्वा एशियामाइनरप्रदेशमानीतवान् । स च प्रदेशो दुग्धोत्पादकप्रचुरतृणवत्त्वान्मधूत्पादकप्रचुरखजूरादिद्रव्यत्वाच्च दुग्धमधुसरित्पतिरितिख्यातिमानासीत् । अतः स्थितमिदं यहुदिनो गोपा इव पशुचारका आसन् । ते चैतद्देशीयगोपवत् प्रचुरतृणादिमत्प्रदेशे एवाऽस्थुर्न तु तेषां स्थायिग्रामगृहाणि बभूवुः । ततश्च सिद्धमिदं यद् वनचारिणां तेषां मन्दिरमूर्तिभिः सह कुतः सम्बन्धः ? । मूर्त्यर्थं तु स्थितिमत्स्थानं पूजाप्रबन्धश्चोपयुज्यते । तच्च तदानीं यहुदिनामसाम्प्रतमेवाऽऽसीत् । हजरतोऽपि यं तं मारयित्वा नैवाऽत्र (नैकत्र ?) स्थितिं लेभे । अतस्तस्याऽपि न मूर्तिसम्बन्धो युज्यते । इदमेव कारणमासाद्य मूर्तिपूजा निषिषेधेति सम्भाव्यते । तेन च बाइबलपूर्वार्ध(ओल्डटेस्टेमेन्ट)प्रथमपुस्तकपञ्चकं प्राणायि । तदनुयायिनो याहूदिनः खुदार्पितानि तानि पुस्तकानीति मन्वते ।
अस्तु यत्किञ्चित् । तेषु द्वितीयपुस्तकीयविंशतितमप्रकरणस्य चतुर्थो नियमो मूर्तिपूजां निषेधयति । स चाऽयम् - "त्वया त्वदर्थं स्वर्गीयस्य स्थलीयस्य जलीयस्य वा कस्यचिद्वस्तुन आकृतिर्न विधेया ।" इदमेव वचो मूर्तिपूजानिषेधमूलम् । पुस्तकं चैतद् यूरोपीयाः क्रिश्चियना अप्यभ्युपपद्यन्ते । ते चाऽऽङ्ग्ला बाइबलस्य द्वौ भागौ-ओल्डटेस्टेमेन्टसंज्ञं पूर्वार्धं न्युटेस्टेमेन्ट संज्ञं चोत्तरार्धं स्वसिद्धान्ततया स्वीकुर्वन्ति । याहूदिनस्तु पूर्वार्धमेव । एतन्मूर्तिपूजानिषेधवचोमहिम्नाऽरबिना कुमारिका अपि क्रीडनपाञ्चालिकाजतुषत्रपुषविरहिण्यो बभूवुः ।
ततः पञ्चदशशत्यां वर्षाणां गतायां क्रिश्चियनपेगम्बर-जीससक्राइस्ट(इसुख्रिस्त) मतं प्रादुर्बभूव । क्राइष्टस्यापि प्रायः हजरतमुसा-सदृश्येव स्थितिरासीत् । बाल्य एव तदीयपितरौ गोपयित्वा मिसरप्रदेशं नीतवन्तौ, तादृश्यां च स्थितौ तस्यापि मूर्तिपूजासम्बन्धो न युज्यते । तदीयदशस्वादेशेषु द्वितीय आदेश:- "त्वं मूर्त्यग्रे कदापि न नंस्यसि" इति मूर्तिनमनं निषेधयति । तदनु षष्ठशतकप्रारम्भे म्लेक्षपेगम्बरनबीमतं प्रचलितम् । तदानीं तत्पूर्वं वा
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
तान्त्रिकाणां प्राबल्यमासीत् । ते च तान्त्रिका यं पुरुषं पशुं वा स्ववशमानेतुमभिलषितवन्तस्तदीयामश्ममयीं मृण्मयीं वा मूर्ति निष्पाद्य तां प्रति प्रतिनियतक्रियां चक्रुः, तन्मूर्तिसंस्कारः तत्तत्पुरुषं पशुं वा [प्रति] जायते इति ते मन्यन्ते । इममेव हेतुमवलम्ब्य नबीपेगम्बरेण मूर्तिखण्डनमकारीति तत्कालीनेतिहासतत्त्वालोकनेन सम्भाव्यते । तदीयश्च कुरानशरीफग्रन्थ: "परमेश्वरप्रतिकृतितया न त्वं किञ्चिदपि स्थापयिष्यसि" इत्यादिवचनसन्दर्भेण मूर्तिनिषेधं द्रढयति ।
म्लेक्षा मुसा-ईसा नामानावपि पेगम्बरतया मन्यन्ते । तत्र मुसासंज्ञं तु कलिमुल्लतया स्वीकुर्वन्ति । इति तयोरपि विचाराः कुरानशरीफे आगताः सम्भाव्यन्ते । इति स्थितमेतत् मुसा-ईसा-महम्मद इति त्रितय्यप्येकरूपैव । अथ तन्मतं महम्मदपेगम्बरसमये तु मूर्तिनिषेधकमित्येव न, अपि तु मूर्तिभञ्जकमिति ख्यातिमद् बभूव । अथैकादशशताब्दीप्रारम्भे 'मेहमुदशा गजनी' इत्यनेन तु भारतीयमूर्तिभङ्गायाऽऽप्राणोपरमं प्रयतितम् । अनेनाऽन्यैर्लेक्षनरेशैश्च सुखमानान्(सुखिनः) भारतीयजनान् दुःखरूपकटुफलान्यास्वादितानि । शान्तिप्रवाहनिमग्नप्रजाशान्तिध्वंसाय तनुमनोवित्तपूर्वकं कैश्चित्प्रयतितम् । यद्यप्याङ्ग्लसम्वतः पञ्चदशशताब्दीपूर्वं प्रथमं मूर्तिनिषेधप्रयासो याहूदीपेगम्बरेण मूसासंज्ञेन प्रारब्धस्तथाप्याङ्ग्लसम्वतः पूर्वं त्रिशतसप्तविंशतिवर्षं (३२७) यावदत्र न क्वापि काचन मूर्त्यवगणना प्रावर्त्तत । यतो भारतमागतैरलेकझांडरसहवर्तिभि-ग्रीकैारतीयाभिर्मूर्तिभिः सह निजदेशीयमूर्त्तय औपमीयन्तेति प्रमाणान्युपलभ्यन्ते । तैरनेकदेवसादृश्यं स्वमूर्तीनामाख्यातम् । अतः सिद्धमेतत्तदानीं भारते ग्रीसदेशे च मूर्तिपूजाऽऽसीत् ।।
किञ्च तदानीं बुद्धमतमपि प्रसृतमासीत् । बौद्ध-वेदान्तिनोश्च परस्परं धर्ममहाविवादे सत्यपि न केनापि कदाचित्कस्यचिन्मूर्तिखण्डनं कृतम् । शङ्कराचार्यस्य बौद्धैः सह परमरिपुत्वे सत्यपि न तद्वचःसु मूर्तिखण्डनं दृश्यते; अपि तु स्थापनम् । दर्शयति चैतन्मेक्समूलरोऽपि 'सिस्टम ऑफ इन्डीयन' नाम्नः पुस्तकस्य षष्ठेऽङ्के - "मूर्ती किं गुप्ततत्त्वमस्तीत्यपश्यतामपि सोपयोगिनी" -ति शङ्कराचार्यमतम् । अयं शङ्कराचार्य आङ्ग्लसम्वति सप्तशताष्टाशीति(७८८) -तमे आसीदिति मेक्समोलराभिप्रायः ।" त्रयोदशशतैकोनपञ्चाशत्तमे(१३४९)
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
अनुसन्धान- ३१
आसीदिति शाहजहां (१६२७-५८) समयोत्पन्नमोहसनफानीमतं ।" कृष्णलालगोविन्दरामप्रभृयस्तु क्राइस्टसम्वतः पूर्वं चतुर्विंशतिशतसप्तनवति (२४९७) तमे आसीदित्याख्यान्ति । आङ्ग्लास्त्विमां पृथ्वीं षट्सहस्रवर्षप्रायोत्पन्नां मन्यन्ते ।
अपि च चीनदेशात् फाहीयानसंग - युहु एन सांगप्रभृतयो यात्रिका भारत दर्शनार्थं क्राइस्टसम्वत्पञ्चशताब्दीत: (५००) सप्तशताब्दी (७००) यावदागतास्तैः मध्यएशीया - भारतोत्तरभागवर्णनमकारि । तेषां च बुद्धमतानुयायित्वाद् ब्राह्मणांस्ते धर्मविरोधिनाम्ना भाषितवन्तः । तेषामपि ग्रन्थेषु प्रभूतप्राचीनतममन्दिरमूर्तीनां वर्णनं दृश्यते । इतीतोऽप्यवसीयते इदं यदुत मूर्त्यवगणना भारते क्वचिदन्यत्र प्रदेशे वा कदाचित्कथञ्चिदपि नाभून्न केनचिदपि विहिता । अथेयमिस्लामिप्रखरप्रतापसमये इतः कालात् चतुःशताब्दीपूर्वं षोडशशताब्द्यां लब्धजन्मभिः सिक्ख शतनामि- कबीर - दादु - लुम्पाकैर्मूर्त्यवगणना प्रारब्धा । तद्बीजं तु म्लेक्षराज्यसाम्राज्यं तत्प्रतापस्तदनुयायित्वं वा । तदानीमेवाऽऽङ्ग्लभूमौ यूरोपेऽपि प्रोटेस्टन्टप्रादुर्भावः ।” प्रोटेस्टन्टाग्रणीमनिल्युथर: सिक्खाग्रणीर्गुरुनानकश्च समकालोत्पत्तिको प्रायः । मार्टीन ल्युथरसमय: त्र्यशीत्यधिकचतुर्दशशताब्दीत: षड्विंशत्यधिकपञ्चदशशताब्दी यावत् (१४८३-१५२६ ) | नानकसमयश्च सप्तषष्ट्यधिकचतुर्दशशताब्दीत: अष्टात्रिंशदधिकपञ्चदशशताब्दीं यावत् (१४६७ - १५३८ ) । अतः स्थितमेतद् यन्मूर्त्तिस्तत्पूजा चानादिसंसिद्धैव । किञ्च सर्वप्रथमं प्ररूपितोऽपि मूसासंज्ञेन याहूदिपेगम्बरेण मूर्त्तिविधानप्रतिषेधो मूर्त्तिदर्शनपूर्वकमेव । न तत्र सन्देहबीजम् । यतो मूर्तिनिषेधकमूसासमयेऽपि लघ्व्यो लघीयस्यो वा मूर्त्तय आसन्निति व्यक्तमाख्यातं लेमनवर्शीये । यांस्ते टेरेफीमेतिसंज्ञयाऽऽचख्युस्ते रचितवन्तः । ओल्डटेस्टेमेन्टे तु मूर्तिपूजाप्राचीनताप्रमाणानि भूयांस्येव लभ्यन्ते ।
अथ जनसंख्यायां विचार्यमाणायां मूर्तिपूजकसंख्यैव सर्वत्राऽधिका । सा चैवम् अधुना बुद्धधर्मस्तावद्दरीदृश्यमानजनैकतृतीयांशे विस्तृतोऽस्ति । तस्य च कनफ्युसनिस्ट- टेओइस्ट- शेन्टोइस्टप्रभृतयः सर्वा अपि शाखा मूर्तिपूजामभ्युपपन्नाः । द्वितीयं क्राइस्टमतं, तस्यापि तिसृषु शाखासु प्रोटेस्टन्ट - रोमनकेथोलिक - ग्रीकाख्यास्वन्तिमे द्वे शाखे मूर्तिपूजामुररीकृतवत्यौ, संख्यायां च द्वितृतीयांशादप्यधिके । तत्र रोमनकेथोलिका निजनिजेषु मन्दिरेषु
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
__ 11
फेब्रुआरी-2005 वरजीनमेरी-तत्पुत्रबालईसुप्रभृतिमूर्तीः स्थापयित्वा धूपदीपादिभिर्यजन्ति । ग्रीकास्तु स्वकीयेषु मन्दिरेषु गृहेषु चोक्तमूर्तीरन्या अपि प्राचीनतमज्युपीटरज्युनो-मीना-विनस-न्यूसप्रभृतिमूर्तीः स्थापयन्ति यजन्ति च । प्रोटेस्टन्टाश्च यद्यपि मूर्तिमवगणयन्ति तथापि क्रोसं कल्पयन्ति, अस्त्वेतत् । किञ्च प्रोटेस्टन्टा म्लेक्षाश्च हझकरणाय गच्छन्ति तत्र प्रस्तरं चुम्बन्ति च । शिक्खेष्वपि शिक्खसिंघाख्ये द्वे शाखे । तत्र सिंघेभ्यो नवघ्नाः शिक्खा:-सर्वेऽपि मूर्ति पूजयन्ति, सिंघाश्चाऽवगणयन्ति । जैनेष्वपि श्वेताम्बर-दिगम्बरा मूर्ति पूजयन्ति । केवलं पिष्टलवणनिदर्शनसंख्या ढुण्ढकास्तेरापन्थिनश्च तां तिरस्कुर्वन्तोऽपि गुरुवन्दनावसरे भूमिमासनादिकं वा गुरुचरणतया तथाविधवस्त्रवेषं पूज्यपदवीख्यापकतया कल्पयन्ति, गुरुवस्त्रासनादेराशातनां पूज्यतया वर्जयन्ति, स्वगुरुप्रतिकृति च गुरुतयाऽङ्गीकुर्वन्ति । पारसिका अपि भानुं बृहद्भानुं च पूजयन्ति । अन्या अपि एनीमीस्टानाम्नी प्रजा असुमतोऽसुमन्मूर्तीश्च पूजयन्ति । मूर्तिपूजकानां
संख्या बौद्धाः
अष्टपञ्चाशत्कोट्यः (५८०००००००) रोमनकेथोलिकाः एकोनचत्वारिंशत्कोट्यः (३९०००००००) ग्रीकाः
एका कोटी (१०००००००) भारतीयाः (हिन्दु) एकविंशतिकोटयः सप्तषष्टिलक्षाः (२१६७०००००) जैनाः
सप्तविंशतिर्लक्षाः (२७०००००) एनीमीस्टाः पञ्चदशकोट्य द्वयशीतिर्लक्षाः (१५८२०००००) सर्वसंख्या एकमब्जं पञ्चत्रिंशत्कोट्य: षट्सप्ततिर्लक्षाः
(१३५७६०००००) मूर्तिनिषेधकानां
संख्या याहूदिनः
एकाकोटीद्वाविंशतिर्लक्षाः (१२२०००००) प्रोटेस्टन्टाः सप्तदशकोट्यः षोडशलक्षाः (१७१६०००००) पारसिकाः
एकं लक्षम् (१०००००) म्लेक्षां (मोस्लेम) द्वाविंशतिकोय्योऽष्टादशलक्षाः (२२१८०००००) ढुण्ढकाः
पिष्टलवणनिदर्शनसंख्याः । सिंघाः
लक्षत्रयं (३०००००)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
अनुसन्धान-३१
आर्यसमाजिनः ब्रह्मप्रार्थनासमाजिनः
सर्वसंख्या
सार्द्ध द्विलक्षे (२५००००)
सार्धानि पञ्चसहस्राणि (५५००) चत्वारिंशत्कोटयो द्विषष्टिलक्षाः पञ्चपञ्चाशत्सहस्राः
पञ्चशतानि (४०६२५५५००)
तदेवं मूर्तिमन्तव्यमीमांसेयं मयोदिता । नेमिसूरिप्रसादेन, विजयोदयसूरिणा ॥१॥ यर्जितं मया पुण्यं, मूर्तिमन्तव्यवर्णनात् । तेन पुण्येन भव्यानां, मूर्तिर्मान्या भवत्वलम् ॥२॥
इति ॥ मूर्तिमन्तव्यमीमांसा सम्पूर्णा ॥श्रीः।।
-x
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
13
श्रीनेमिनाथादि-स्तोत्र-त्रय
म० विनयसागर खरतरगच्छीय श्रीजिनदत्तसूरिजी रचित गणधरसार्द्धशतक की बृहद्वृत्ति लिखते हुए श्रीसुमतिगणि ने उद्धरण के रूप में अनेक दुर्लभ एवं पूर्वाचार्योंरचित स्तोत्रादि दिये हैं, उनमें से तीन स्तोत्र यहाँ प्रस्तुत किये जा रहे हैं
सुमति गणि - ये सम्भवतः राजस्थान प्रदेश के निवासी थे । इनके जीवन के सम्बन्ध में कोई जानकारी प्राप्त नहीं होती है। जिनपालोपाध्याय रचित खरतरगच्छ बृहद् गुर्वावलि के आधार से विक्रम सम्वत् १२६० में आषाढ़ वदि ६ के दिन गच्छनायक श्रीजिनपतिसूरि ने इनको दीक्षा प्रदान की थी और इनका नाम सुमति गणि रखा था । सम्वत् १२७३ में बृहद्वार में नगरकोट के महाराजा पृथ्वीचन्द्र की उपस्थिति में पण्डित मनोदानन्द के साथ शास्त्रार्थ करने के लिए जिनपालोपाध्याय के साथ सुमतिगणि भी गये थे । यहाँ उनके नाम के साथ गणि शब्द का उल्लेख है, अतः १२७३ के पूर्व ही आचार्य जिनपतिसूरि ने इनको गणि पद प्रदान कर दिया था । इस शास्त्रार्थ में जिनपालोपाध्याय जयपत्र प्राप्त करके लौटे थे । सम्वत् १२७७ में जिनपतिसूरि ने स्वर्गवास से पूर्व संघ के समक्ष कहा था "वाचनाचार्यसूरप्रभ-कीर्तिचन्द्र-वीरप्रभगणि-सुमतिगणिनामानश्चत्वारः शिष्या महाप्रधानाः निष्पन्ना वर्तन्ते" । इस उल्लेख से स्पष्ट है कि गणनायक की दृष्टि में सुमतिगणि का बहुत बड़ा स्थान था और ये उच्च कोटि के विद्वान् थे। सुमतिगणि द्वारा रचित केवल दो ही कृतियाँ प्राप्त होती हैं - १. गणधरसार्धशतक बृहद् वृत्ति - इसका निर्माण कार्य खम्भात में प्रारम्भ किया था और इस टीका का पूर्णाहुति सम्वत् १२९५ में मण्डप (माण्डव) दुर्ग में हुई थी । गणधरसार्धशतक का मूल १५० गाथाओं का है, उस पर १२,१०५ श्लोक परिमाण की यह विस्तृत टीका है । इस टीका में सालंकारी छटा और समासबहुल शैली दृष्टिगत होती है। यह बृहद्वृत्ति अभी तक अप्रकाशित है। २. नेमिनाथरास-यह अपभ्रंश प्रधान मरुगुर्जर शैली में है। श्लोक परिमाण
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
14
अनुसन्धान-३१
बृहद्वृत्ति में अनेकों उद्धरण प्राप्त होते हैं । कई-कई उद्धरण तो लघु कृति होने पर पूर्ण रूप से ही उद्धृत कर दिये हैं। मूल के पद्य २ और ३ से ५ की व्याख्या करते हुए ३ स्तोत्र उद्धृत किये हैं- १. आचार्य जिनपतिसूरि रचित उज्जयन्तालंकार-नेमिनाथस्तोत्र, २. श्रीजिनेश्वरसूरि रचित गौतमगणधरस्तव, ३. श्रीसूरप्रभरचित गौतमगणधर स्तव । ये तीनों स्तोत्र प्रस्तुत करने के पूर्व इनके रचनाकारों का भी संक्षेप में परिचय देना आवश्यक है।
श्रीजिनपतिसूरि - दादा जिनदत्तसूरि के प्रशिष्य और मणिधारी श्रीजिनचन्द्रसूरिजी के पट्टधर श्रीजिनपतिसूरि का समय विक्रम सम्वत् १२१० से १२७७ तक का है । विक्रमपुर (जैसलमेर के समीपवर्ती) माल्हू गोत्रीय यशोवर्धन सुहवदेवी के पुत्र थे । इनका जन्म वि.सं. १२१० चैत्र कृष्णा ८ को हुआ था । १२१७ फाल्गुन शुक्ला १० को जिनचन्द्रसूरि ने दीक्षा देकर इनका नाम नरपति रखा था । सम्वत् १२२३ भाद्रपद कृष्णा १४ को जिनचन्द्रसूरि का स्वर्गवास हो जाने पर उनके पाट पर सम्वत् १२२३ कार्तिक शुक्ला १३ को जिनदत्तसूरि के पादोपजीवि जयदेवाचार्य ने नरपति को स्थापित किया था और इनका नाम जिनपतिसूरि रखा था । आचार्यपदारोहण के समय इनकी अवस्था १४ वर्ष की थी। इनके लिए षटत्रिंशद् वादविजेता विशेषण का उल्लेख अनेक ग्रन्थकारों ने किया है किन्तु खरतरगच्छ की गुर्वावली में कुछ ही वादों का उल्लेख प्राप्त होता है। सम्वत् १२७७ आषाढ़ शुक्ला १० को इनका स्वर्गवास हुआ था । जिनपतिसूरि प्रौढ़ विद्वान् एवं समर्थ साहित्यकार थे । इनके द्वारा प्रणीत १. संघपट्टक बृहद्वृत्ति, २. पञ्चलिङ्गी प्रकरण बृहद्वृत्ति, ३. प्रबोधोदयवादस्थल तथा आठ-दस स्तोत्र प्राप्त
हैं ।
१. प्रस्तुत उज्जयन्तालंकार-नेमिजिनस्तोत्र १० पद्यों का है, वसन्ततिलका छन्द में रचित है और इसमें भगवान् नेमिनाथ के पञ्च कल्याणकों की भाव-गर्भित स्तुति की गई है।
२. श्रीजिनेश्वरसूरि (द्वितीय) - मरोट निवासी भाण्डागारिक नेमिचन्द्र के ये पुत्र थे और इनकी माता का नाम लक्ष्मणी था । १२४५
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005 मार्गशीर्ष शुक्ला ११ को इनका जन्म हुआ था । अम्बिका देवी के स्वप्नानुसार इनका जन्म नाम अम्बड़ था । सम्वत् १२५८ चैत्र कृष्णा २ खेड़ नगर के शान्तिनाथ जिनालय में श्रीजिनपतिसूरि ने इनको दीक्षित कर वीरप्रभ नाम रखा था । १२७३ में मनोदानन्द के साथ जिनपालोपाध्याय का जो शास्त्रार्थ हुआ था, उस शास्त्रार्थ के समय वीरप्रभगणि भी सम्मिलित थे। जिनपतिसूरि के मुख से महाविद्वानों की सूची में वीरप्रभगणि का भी नामोल्लेख मिलता है । जिनपतिसूरि ने अपने पाट पर वीरप्रभगणि को बैठाने संकेत भी किया था । सम्वत् १२७७ माघ सुदि ६ को पट्टधर आचार्य बने । उस समय इनका नाम जिनेश्वरसूरि (द्वितीय) रखा गया । सम्वत् १३३१ आश्विन कृष्णा ५ को जालौर में इनका स्वर्गवास हुआ था । इनके द्वारा १३१३ में रचित श्रावकधर्मविधि प्रकरण और लगभग १२-१३ स्तोत्र प्राप्त
प्रस्तुत गौतमगणधर स्तोत्र प्राकृत भाषा में नौ गाथाओं में रचित है। इसमें उनके विशिष्ट गुणों का वर्णन करते हुए जीवन की विशिष्ट-विशिष्ट घटनाओं का उल्लेख हैं । आचार्य बनने के पूर्व रचना होने से इसमें वीरप्रभ का ही नामोल्लेख किया गया है ।।
३. सूरप्रभगणि - विक्रम सम्वत् १२४५ में फाल्गुन मास में पुष्करणी नगर में जिनपतिसूरि ने इनको दीक्षा प्रदान कर सूरप्रभ नाम रखा था । १२७७ के पूर्व ही इनको वाचनाचार्य पद प्राप्त हो गया था । आचार्य जिनपतिसूरि की दृष्टि में ये उस समय के उद्भट विद्वान थे । इनके द्वारा रचित कृतियों में केवल एक ही कृति प्राप्त होती है, वह है - श्रीजिनदत्तसरि रचित कालस्वरूपकुलक-वृत्ति । यह वृत्ति अपभ्रंशकाव्यत्रयी में प्रकाशित हो चुकी है।
गौतमगणधर स्तव - यह संस्कृत भाषा में रचित नौ पद्यों की रचना है। शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरा, मालिनी, अनुष्टुप् आदि छन्दों का प्रयोग किया गया है। इस स्तोत्र में भी भगवान् महावीर के प्रथम शिष्य गौतमगोत्रीय इन्द्रभूति (गौतम स्वामी) के गुणों की स्तवना भक्तिपूरित हृदय से की गई
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
श्रीजिनपतिसूरिग्रथितं उज्जयन्तालङ्कार-नेमिजिनस्तोत्रम् सुगृहीतनामधेयैः समुपचितनिचितभागधेयैः स्वमतिप्रतिभाप्रतिहतसुरगुरुभिर्गुणगणगुरुभिः प्रवरनव्यकाव्यप्रबन्धमधुमधुरसुधारसपानप्रमोदितसूरिभूरिभिः श्रीयादवकुलतिलकस्य समुद्रविजयाङ्गजस्य निष्पिष्टदुष्टाङ्गजस्य समस्तत्रिभुवनसौभाग्यभाग्यलक्ष्मीसनाथस्य श्रीनेमिनाथस्य स्तुतिश्चक्रे । तद् यथाव्याख्यास्तु यस्य रदनद्युतयोऽसिताङ्ग
भाशारिता विसृमरा हरिदङ्गनानाम् । वक्षःसुनीलमणिखण्डविमिश्रमुक्ता
दामश्रियं विदधिरेऽवतु वः स नेमिः ॥१॥ यस्याङ्गनिर्यदतिसान्द्रविसारिनील
___ कान्तिप्रतानपिहिताः ककुभो विभाव्य । जन्मोत्सवस्य दिवसे नववारिवाह
सन्दोहशङ्किधियो ननृतुर्मयूराः ॥२॥ श्रीमच्चतुर्वदनभाषितवाङ्मयाब्धिः,
पादोपगृहनपवित्रितराजहंसः । पद्मोद्भवस्त्रिजगतीभवकृत्स्वयम्भू
र्यो दिद्युते नियमितस्फुरदक्षमालः ॥३॥ कृत्स्नागसन्धिसुभगां प्रणिधिप्रधानां,
सद्विग्रहां मृदुकरां वरदन्तियानाम् । उत्सृज्य राज्यकमलां गुणराजमानां,
राजीमती च दयितां जगृहे व्रतं यः ॥४॥ भामानिलीनहदयः सहितो बलेन,
सद्धर्मचक्रमथितप्रतिपन्थिसार्थः । गोपालपूगकृतसंस्तवनोर्च्यते यो,
गोमण्डलं जडविपत्तित उद्दधार ॥५॥
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
बिया
दीक्षामहस्यतनुसान्द्रदरिद्रताद्रु
विद्रावणं वितरता द्रवित वितन्द्रम् । येन द्रुतं तनुभृतः सुखिनोऽक्रियन्त,
सातायर्वजगतौ(साताय सर्वजगतां ?) महतां हि भूमिः ॥६॥ स्फूर्जत्कलानिलयसंकलितोत्तमाङ्गो,
विश्वम्भराभृदतिशायिकृतानुरागः । रोचिष्णुगूरुचितशक्तिधरः स्मरारि
र्यो भारतं परमसिद्धिलवं चकार ॥७॥ आश्चर्यमेकमपि यस्य वचो विचित्रां,
लोकस्य संशयततिं युगपन्निरास्थत् । भव्यात्मनां भुवि सदा फलितस्य पुण्य
कल्पद्रुमस्य क इवाविषयोप्यवार्यः ॥८॥ यत्कौशिकस्य परमप्रमदं तनोति,
शश्वन्महोभिरधिकं विधुमादधाति । विस्फारयत्यनुदितं कुमुदं च यस्य,
तत्केवलं कथमिवार्कसमं समस्तु ॥९॥ अद्यापि यत्प्रतिकृती रुचितां पिपर्ति,
पुंसां स्थिता गुरुणि रैवतकाद्रिश्रृङ्गे । स श्रीसमुद्रविजयक्षितिपाङ्गजः श्री
नेमिः श्रियं जिनपतिस्तनुतान्तरां वः ॥१०॥ [गणधरसार्धशतकबृहद्वृत्ति सुमतिगणि कृत. द्वितीय पद्यव्याख्या,
दानसागर ज्ञान भण्डार, बीकानेर ग्रन्थाङ्क १०६१, ले. १६७४, पत्र ४० बी]
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
अनुसन्धान-३१
श्रीजिनेश्वरसूरि-सूरप्रभ-सन्दृब्धं
श्रीगौतमगणधर-स्तवद्वयम् तथा जिनेश्वरसूरिभिः श्रीसूरप्रभाभिधैश्च भगवतः श्रीगौतमस्वामिनो नानाप्रकारसारवृत्तार्यायमकालङ्कारगाथादिभिः स्तुतिश्चक्रे यथा
अक्खीणमहाणसिचारुचारप्पमुहलद्धिनिवहनिद्धि(रिद्धी?)हिं । सिरिगोयमगणनाहं थुणामि निद्दलियदुहदाहं ॥१॥ समचउरंससुसंठाणसंठिय-वज्जरिसहसंघयणं । तिरुजव्व(?) कंचणच्छायकायमुच्छिन्नमयमायं ॥२॥ जणि जिट्ठाहिं जायं मगहासु गुव्वरग्गामे । गुत्तेण गोयमं गोयमं नमसामि गणसामिं ॥३॥ पुहवी-वसुभूईणं च नंदणं मंडणं मुणिगणस्स । गोयमसामि वंदे सत्तकरुस्सेहदेहमहं ॥४॥ सिरिइंदभूइमंचामि गणहरं गरुयगुणगणगरिटुं । जिटुं सहोयरं अग्गिभूइ-सिरिवाउभूईणं ॥५॥ पन्नासं गिहिवासे छउमत्थत्ते य जस्स तीससमा । बारस य केवलत्ते तं गोयमसामिमंचामि ॥६॥ जणेह(जण्णेह)दिक्खियाणं ताणं पन्नरसतावससयाणं । उप्पन्नं केवलमुज्जलं व सो गोयमो जयइ ||७|| पालिय बाणवइवच्छराई सव्वाउमुवगउ(ओ) सिद्धं(द्धि) । जो रायगिहे नगरे स गोयमो हुज्ज मे सरणं ॥८॥ इय मुसुमूरियवम्मह ! वीरप्पहपत्तसोह ! हयमोहं । सिरिगोयमवरगणहर ! वियरसु मम केवलन्नाणं ॥९॥
तथा - अब्धिलब्धिकदम्बकस्य तिलको निःशेषसूर्यावले
रापीडः प्रतिबोधनैपुणवतामग्रेसरो वाग्मिनाम् ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
19
दृष्टान्तो गुरुभक्तिसालमनसां मौलिस्तवः श्रीजुषां,
सर्वाश्चर्यमयो महिष्टसमयः श्रीगौतमः स्तान्मुदे ॥१॥ यस्य द्वापरमात्मगोचरमहो वीरः स्वयं केवला
लोकालोकितविश्ववस्तुनिकरः कारुण्यवारांनिधिः । युक्त्या वेदगिरा निरस्य नितरां दीक्षां ददे पञ्चभिः,
सार्धं शिष्यशतैः स गौतमगुरुर्दिश्यान्मनोगौरवम् ॥२॥ मगधेषु मगध्यामो मणीयामपि गोर्वरम् ।
पृथिवीं विद्मवसुधां यत्राजायत गौतमः ॥३॥ यः शिष्येभ्यो बहुभ्यः त्रिभुवननयनं केवलालोकमोकः,
सर्वस्या एव ऋद्धेः परमपदसमारोहनिःश्रेणिकल्पम् । दत्त्वा श्वेतोपमेय(यो ?)महिमपरिमलोद्गारगौरव्यकीर्तिः,
___स श्रीमानिन्द्रभूतिः क्षिपतु मयि दृशं निर्विवादप्रसादम् ॥४॥ सकलसमयसिन्धोः पारगामीति विद्वा
___ नपि विनयविवेकब्रह्मसंवर्मितात्मा । किमपि किमपि तत्त्वं सत्त्ववर्गोपकृत्यै,
जिनमनुयुयुजे यः सोऽवताद् गौतमो वः ॥५॥ यं निःशेषगुणाकरं गुरुतयाङ्गीकृत्य सर्पिर्मधु
स्वादी यः(?) परमान्नपूर्णजठराः स्वामोदमेदस्वितः(नः?)। सद्यः केवलितामिता बत परिव्राजो जिनायापि नो
तेऽमुस्तं(नेमुस्तं) परमोपकारिणमहं वन्दे गणाधीश्वरम् ॥६॥ यस्याने भगवज्जगद्गुरुमहावीराहतोऽनुज्ञया, । देवाः प्रेक्षणाकं त्रिलोकजनताचित्तेक्षणां मांक्षिणम्(चित्तेक्षणाकांक्षिणम्)। कुर्वाणा कृतकृत्यतामिव कलाकौशल्यदिव्यश्रियोमन्यन्ते स्म स मान्यतां मुनिपतिः श्रीगौतमः सत्तमः ॥६॥ श्रुतमपि बहुभक्त्याऽऽराध्यमाना अजस्रं,
ददति किमपि कृच्छ्रात्प्रायशः सूरयोन्यो(योऽन्ये?) ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
-दिन सपदि यस्तु ब्रह्मशिष्योत्तमेभ्यः, .. स जयति भगवान् श्रीगौतमाचार्यवर्यः ॥
[सुमतिगणि कृत गणधरसार्धशतक बृहद्वृत्ति, पत्र ३ से ५ व्याख्या, दानसागरज्ञानभण्डार, ग्रंथांक १०६१, ले. १६३९ पत्रांक ४५ ए.बी.]
--x
C/o. प्राकृत भारती 13 A, मेन मालवीय नगर
जयपुर 302017
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
21
श्रीसंघ-यात्रानां ढाळियां ॥ कर्ता : देवचंद श्रावक
___ - सं. विजयशीलचन्द्रसूरि अमदावाद कामेश्वरनी पोळना रहेवासी, वीशा श्रीमालज्ञातीय शाह बेहेचरदास जयचंदे, वि.सं. १९२७मां, श्रीशत्रुजय-गिरनार तीर्थनो पदयात्रासंघ काढेलो, तेमज पोताना नवा मकानमां श्रीशान्तिनाथ भगवानना घरदेरासरनी स्थापना, ते ज वर्षमां, करेली, तेनुं ऐतिहासिक वर्णन करतां आ ढाळियां, देवचंद नामे श्रावक गृहस्थे रचेलां छे, जे कुल ३४० जेटली कडीओमां अने १७ ढाळोमां पथरायां छे.
आ रचनानी एक हस्तप्रति, अमदावादना श्रीचारित्रविजयजी ज्ञान मन्दिर (प्राच्य विद्या भवन)मां छे, तेनी घणां वर्षों पूर्वे मेळवेली झेरोक्स नकलना आधारे प्रस्तुत सम्पादन थयुं छे. प्रति २० पानांनी छे; तेना प्रान्ते लेखन वर्षनो निर्देश न होवा छतां, रचनाना सर्जन बाद तुरतना अरसामां ज ते लखाई होय तेवू सहेजे कल्पी शकाय.
कर्ता पोताने, वारंवार, शुभवीरना सेवक तरीके ओळखावे छे, ते तेमनी स्वगुरु प्रत्येनी अनन्य श्रद्धा तथा बहुमान- द्योतक छे. मात्र छेल्ली कडीमां ज पोतानुं नाम तेमणे आप्युं छे. आखी कृति एक रीते आंखे देख्या अहेवालसमी भासे छे. कर्ता पोते संघमां सामेल-साथे जनार यात्री होवाथी तेमनां वर्णनमा 'प्रतीति'नो अहेसास थई आवे छे. आम छतां, कर्ता पूरेपूरा समय माटे सहयात्री नहि रही शक्या होय तेवू, १६७मी कडी (ढाल ८, २० मी कडी) वांचतां लागे छे. ते कडीमां तेओ लखे छे के, "शुभवीरना सेवकना अन्तराय कर्म बळियां छे, तेनुं मन ढीलुं पडी गयुं छे, अने ते अहींथी-शत्रुजयथी पाछो फर्यो छे तथा अमदावाद गयेल छे." जोके तो पण, बाकीनी ढाळो पण तेमणे ज रची तो छे; तेनो अर्थ एवो थई शके के तेमने माटे कोईके बधी वीगतोनी नोंध करी हशे अने तेने आधारे तेओए बाकीनो अंश बनाव्यो हशे. आथी साव विपरीत, छेल्ली ढाळनी २९मी (३३९मी) कडीमां तेमणे एम लख्युं छे के "जात्रा करि संघ नयने निहाली" आ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
22
अनुसन्धान-३१
उपरथी एम लागे के तेओ आखा संघमां साथे ज रह्या हशे. एटले, आ बाबते स्पष्टतः कोई निर्णय करवानुं सहेलुं तो नथी ज.
गमे तेम, पण कर्तानी कवित्वनी तथा रचनानी शक्ति खूब सरस अने समर्थ छे. शुभवीरना सेवकने छाजे तेवी कलम छे. शुभवीरनुं कवित्व तो जगविख्यात छे ज; तेमना श्रावक पण आटला सरस कवि होय ते आनन्ददायक तेमज आश्चर्यप्रेरक बीना छे.
कविनी काव्यशक्तिनी जेमज, आ ढाळियांमां नोंधायेली केटलीक ऐतिहासिक वीगतो अने केटलीक जाणवा जेवी हकीकतो पण रसप्रद छे. ते वीगतोनुं अहीं अवलोकन करीशुं.
१. संघयात्रानुं वर्ष १९२७ नुं छे. आ वखतमां राजनगर (अमदावाद)मां १०५ जैन मन्दिरो हतां तेवू कर्ता अहीं नोंधे छे. (कडी ५). २. ए समयना जैन मुनिओ पीळां कपडां पण पहेरता अने श्वेत वस्त्र पण राखता (कडी ६). ३. बेहेचरभाईना पिता जयेचंद नामे हता, अने तेमनी ज्ञाति (वीशा) श्रीमाली हती (कडी २०). ४. बहेचरभाई अंग्रेज सरकारमा शिरस्तेदारनी पदवी भोगवता. अंग्रेज अधिकारीओ पोतानो अमल देशी प्रजामांथी पसंद करेला बुद्धिमान अने वफादार अधिकारीओ द्वारा चलावता, अने तेमां शिरस्तेदारनी सत्ता बहु मोटी-महत्त्वनी गणाती (क. २१). ते शुभवीरना भक्त श्रावक हता, तेमनां पत्नी इच्छा वहू नामे, पुत्र पोपटभाई नामे हता (२९,३१). ५. गुरुना उपदेशे तेमने संघ काढवाना भाव थवाथी जोशी शिवशंकर पासे मुहूर्त्त जोवरावीने मुनि हरखविजयजी द्वारा तेनी परीक्षा कराववापूर्वक मागशर शुदि ६नो दिवस नक्की करेल छे (३४-३५). ६. संघपति बन्या पछी तेओ कामेश्वरनी पोळे देरासरे जई त्यांथी शान्तिनाथ भगवान घेर लाव्या, अने पछी प्रभुप्रतिमाने विनंतिपूर्वक म्यानामां (पालखीमां) पधरावी वाजते गाजते संघ साथे समेतशिखर(नी पोळ)ना देरे आव्या (क. ४५-४८). ७. त्यां विविध पूजाओ भणावी तथा जमणवारो करीने संघनी तैयारीओ करे छे. तेमां महत्त्वनी वात ए छे के संघवण (इच्छावहू) शत्रुजयतीर्थनी आराधनाना बे अट्ठम तथा सात छठनुं तप आदरे छे, अने समग्र राजनगरमांना ब्रह्मचर्यव्रत धरनारां श्रावक-श्राविकाओने आमंत्री जमण जमाडवापूर्वक तेमनुं बहुमान
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
करवामां आव्युं छे ( क. ५३-५४). ८. संघना प्रयाण - समये नगरशेठ प्रेमाभाई, शेठ उमाभाई ( हठीसिंग), शेठ भगुभाई वगेरे मोभीओ आवीने संघपतिने तिलक - विधि करे छे. संघपति पण प्रतीकरूपे श्रीफलनो स्वीकार करे छे पण दाम-रोकडा पैसा नथी लेतां, ए वात बहु मार्मिक लागे छे (क. ६७-६८). ९. संघना प्रबंध माटे ईस्माल नामे मुस्लिम, सरकारी न्यायाधिकारीनो उल्लेख (क. ७१) तथा विलायती (बेन्ड) वाजां लाव्यानी नोंध (७३) अगत्यनां छे. संघ - प्रयाण - समये 'तल पडवा जेटली पण जगा बची नहोती' (७४). १०. संघवीनां पुत्रवधूनुं नाम जेकोरवहू छे (क. ७५ ). ११. संघनी रक्षा माटे भील लोको तथा तुर्की (पठाण) सैनिको उपरांत सरकारनी पलटण पण हती अने हथियारना परवाना पण संघवीए मेळवेला (७७).
233
१२. मा.शु. ८ना संघनो पहेलो पडाव मादलपुर गामे थयो, त्यांथी सरखेज गा मुकाम कर्यो (८५). सरखेजमां आदिनाथ - देरासर हशे तेम क. ९० परथी लागे छे. त्रीजो पडाव मोरैया गामे थयो, त्यां विमलनाथनुं देरुं हतुं (९०). त्यांथी बावला गामे, त्यां वासुपूज्य - चैत्य हतुं. त्यांथी कोठ गामे पडाव थयो (९४). १३. चालु पदयात्रामां पण संघपति मौन ११नो पौषध लई आराधना करे छे (९२) ते वात प्रेरणादायी छे, तो संघमां रोजरोजना जमणनो प्रबन्ध जोईताराम नामे बालब्रह्मचारी श्रावकना हाथमां छे ते वात पण (९३) मजानी छे.
१४. संघमां, पं. रूपविजयजीना संघाडाना पं. रत्नविजयजी वगेरे, शुभवारना परिवारना पं. हरखविजयजी वगेरे, पं. कीर्तिविजयजी वगेरे, पं. मणिविजयजी वगेरे, पं. दयाविमलजी वगेरे साधुगण साथे पधारेल हता (क. ९९-१०९). संघमां १६० गाडां हतां. (११३). १५. कोठ पछी गुंदी, बरोल, ओडवाल थई धंधुका संघ आव्यो, त्यां धर्मनाथनुं देरासर हतुं (क. ११४११५). त्यांथी पोलार (पोलारपुर ) अने पछी बरवाला मुकाम कर्या. त्यांथी शत्रुंजय पर्वतनां प्रत्यक्ष दर्शन थयांनो उल्लेख अति रोमांचकारी छे (११७). १६. संघमां छ'री' पाळनारा यात्रिको ६२५ होवानो निर्देश पण नोंधपात्र छे (क. ११८). १७ . त्यांथी पछेगाम, त्यांथी उंबराला (उमराळा), त्यां अजितनाथ - मन्दिर; त्यांथी रोईशाला (रोहीशाळा), त्यांथी आकोलाजी, अने मा.व. ११ना
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
24
अनुसन्धान-३१
शत्रुजयने उंबरे संघ पहोंच्यो छे (११८-२१). १८. बारसे संघवी पहाड पर यात्रार्थे चडे छे त्यारे बे हजार यात्रीओ (१२२) साथे हता. १९. ढाळ ६ ने ७मां शत्रुजयनुं अने उपरनां देरांनुं वर्णन विशद छे. २०. क. १४९-५०५१मां 'वद'ने बदले 'सुद' लखायुं छे ते लेखदोष जणाय छे. केमके मा.व. ११ना जो शत्रुजये पहोंचे तो यात्रानी तिथि सुदमां क्यांथी आवे? ते ज प्रमाणे क. १५३ मां 'वदि' थयुं छे त्यां 'सुदि' ज होवू घटे.
२१. व. १२, १३ यात्रा थाय, तो व. १४-०))नो छठ तप तथा पौषधव्रत संघवीदंपतीए कर्यो छे (१५१). शु.२ना शेजूंजी नदी पर जई स्नानपूर्वक जलकुंभ भरी पाछला रस्ते डुंगर पर चड्यां छे. ते रस्तो देवकीना ६ पुत्र-मुनिनी देरी आगळ नीकळ्यानी नोंध पण कविए लीधी छे (१५३). ते पछी शत्रुजयनी १२ गाऊनी प्रदक्षिणा करवा संघ नीकळ्यो तेनुं वर्णन थयु छे (१५७). २२. पहेलां कदमगिरि, त्यांथी चोक, त्यांथी हस्तगिरि थई पुनः शत्रुजय पर संघ आवे छे अने शेव्रुजीनां जळ जे समग्र प्रदक्षिणामां साथे ज लीधेलां ते वती भगवान- स्नात्र वगेरे करे छे (१५८-६०). प्रदक्षिणा प्रायः बे के त्रण दहाडामां ज करी छे. २३. पांचमे वीसस्थानकनी पूजा भणावी छे, ते माटे राजनगरनी टोळी खास आवी होवानुं निर्देशे छे (१६१). शु.७ना नवकारशीजमण, रथयात्रा, ९९ प्रकारी पूजा थई (१६२-६३), तो दशमने दिने संघवी बेहेचरभाई अने गोकलदास परसोतमे संघमाळ पहेरी छे, अने ते पछी संघ नीचे उतर्यो छे (क. १६४). शु. १२ना १२ व्रत पूजा, जमण थयां, अने तेरसे संघे शत्रुजयनी यात्रा पूर्ण थई (१६६) अने हवे गिरनारे नेमजीने भेटवानी तैयारी थाय छे.
२४. क. १६४ मां संघमाळ दशमे पहेर्यानी नोंध छे, तो क. १७६मां वळी माळनी तारीख अग्यारश होवान कर्ताए नोंध्यं छे. ते वखते मुख्य देरासर पर ध्वजा पण संघवीए चढावी छे, तेनी पण आमां नध छे.
आ गरबड थवा पाछळ- रहस्य, बे टुकडे आ ढाळियांनी रचना थई होय एं होई शके.
२५. सुद तेरसे के ते पछी-चौदसे संघे गिरनार तीर्थ भणी प्रयाण कर्यु हशे. पहेले पडाव पिंगलिगामे अने बीजो तालध्वज तीर्थे थयो. तालध्वजना
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
25
डुंगर पर सुविधिनाथ छे तो नीचे-गाममां शान्तिनाथ होवानी नोंध छे (१८०). त्यांथी डाठा (दाठा) अने मउआ (महुवा), त्यां क्रमशः शान्तिनाथ अने महावीरस्वामीनां चैत्यो छे (१८१). त्यांथी डुंगर, बारपटोला, टीबी थई ऊना पहोंचे छे - संघ. ऊनामां पांच देरासर ने बे भोयरां होवानुं वर्णन छे (१८३). ऊनाथी आगळ जतां वाटमां हीरसूरिने वांद्यानो उल्लेख छ (१८४) ते शाहबागना समाधिमन्दिर परत्वे छे. ते पछी चिन्तामण तथा अमीझरा ने वन्दनानो उल्लेख ते क्रमशः देलवाडा तेमज अजारा परत्वे लागे छे (१८५). घोसला ते आजनुं घोघला ज होवू जोईए; ते काळे त्यां समुद्र होई नौका द्वारा त्यांथी दीवबंदरे संघ गयो हशे (१८५). दीवमा ३ देरां जुहार्यां (१८६).
२६. त्यांथी सिमास, कोडिनाल (कोडीनार), सुतरा थई प्रभासपाटण संघ गयो. त्यां नव देरां होवानो उल्लेख ऐतिहासिक छे (१८७). घणुं करीने ते नव देरां मेळवीने ज आजनो नव गर्भगृहवाळो महाप्रसाद बन्यो लागे छे. २७. त्यांथी वेरावल : अहीं ५ देरां होवानो उल्लेख (१८९-९०) महत्त्वपूर्ण छे. त्यांथी चोरवाड, त्यां पार्श्वनाथ; त्यांथी मांगरोल, त्यां ३ चैत्य : मुनिसुव्रत प्रभु, पार्श्वनाथ तथा चन्द्रप्रभस्वामीनां छे ( १९२-९३). २८. त्यांथी महाशुदि १ना केसाद (केशोद), त्यांथी वंथली अने त्यांथी गिरनार पहोंचे छे. त्यां महावीरजिनचैत्य हतुं. (१९४-९६) आ देरुं तळेटीए हशे ?
२८. ढाल १०मां केटलांक संशय-स्थानो रहे छे : क. २०० मां 'देव दीये उदी करीने' एनो मर्म शो होय ? 'देव दीये उडी करीने' एम हशे के 'देव दीये उ दीकरीने' एवं हशे ? स्पष्टता नथी थती. घटना तो रत्न श्रेष्ठीने देवे 'पार्छ वळीने न जोवा'नी शरते पुराणुं बिम्ब आपेलुं ते ज वर्णवाई जणाय छे. २९. दशमी ढाळमां गिरनारनुं विगते वर्णन थयुं छे. तेमां सहसावन (सहस्राम्रवन)नुं वर्णन उल्लासप्रेरक थयुं छे (२०४-७). ३०. बीजी अम्बादेवीनी ढूंकना प्रसंगे अम्बिकादेवीनो वृत्तान्त वर्णवायो छे (२०८२१५), तेमां कूवे पडती अम्बिकाना विलापनी कडीओ (२१४-१५) हृदयवेधी छे. ३१. सहेसावनमां नेमिनाथनां चरणपगलांने संघ पूजे छे (२१६). ३२. पांचमी ट्रंक पर दत्त गणधरनां पगलां होवानो उल्लेख ऐतिहासिक गणाय तेवो छे (२१९). गजवर-पगलां ते गजपद कुण्डनो संकेत जणाय छे. (२१९).
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
26
अनुसन्धान-३१
(जूनागढ) शहेरमां आदिनाथनुं तथा महावीर- एम २ चैत्य हतां तेम नोंध छे (२२४).
३३. हवे संघ पाछो फरे छे. प्रथम जालरसन, पछी धोराजी, त्यां ४ जिनालयो होय तेम जणाय छे (२२५-२६). त्यांथी कनोडाः त्यां आदिनाथजी (२२८); त्यांथी बांभणवाडाः त्यां देरासर नथी (२२८); त्यांथी कालावड, मतबागाम थई जामनगर (२२९), त्यां तो अनेक मन्दिरो छे. त्यांथी धुंवार (२३१), त्यां सुपार्श्वनाथजी (२३२); त्यांथी फलां गामे; त्यांथी धोल : त्यां शान्तिनाथजी (२३३); त्यांथी लतीपर, त्यां पार्श्वनाथ प्रभु छे, पण ते परोणागत छे, अने मुहूर्त आवे पछी प्रतिष्ठा थवानी छे तेम कर्ता नोंधे छे (२३३). त्यांथी टंकारियाः त्यां पार्श्वप्रभु छे, पण प्रवेशविधि बाकी छे (२३४); त्यांथी मोरबी (२३४); त्यांथी मातक अने त्यांथी सरा गाम : त्यां चन्द्रप्रभुजी बिराजता हता (२३६).
३४. कविए लख्युं के अहीं सोरठदेश पूरो थयो, ने संघ हवे वढवाण आव्यो (२३७). आ 'सोरठ' एटले समग्र सौराष्ट्रना ४ विभागो पैकी सोरठ नामे एक विभाग - एक समजवानुं रहे छे. वढवाणमां पांच गभारानुं शामळा पार्श्वनाथनुं देरासर छे (२३७). त्यांथी त्रण विसामा (पडावो) करीने संघ (चोथे पडावे) साणंद पहोंच्यो छे (२३७). अने त्यां अमदावादथी घणां लोको-सगां-स्वजनो मळवा आव्यां होवानुं कर्ता नोंधे छे (२३७).
३५. ए पछीनो मुकाम शहरमां सारंगपुरे थयो, त्यां महाजन सामुं आव्युं (२४३). फा.शु -३ना संघ- सामैयुं थयु. वरघोडो मांडवीपोळमां समेतशिखरनी पोळे - देरासरे उतारवामां आव्यो (२४८-४९). आ उपरथी एम लागे छे के ते वखतमा संघनां प्रयाण तथा समापन समेतशिखरना देरेथी थतां हशे.
अहीं १२ ढाळोमां संघयात्रानुं वर्णन पूर्ण थाय छे. आ ढाळोमां केटलांक विशेष व्यक्तिनामो छे; जमणवार करनारानां नामो पण छे; जमणनी रसोईनुं पण मजानुं वर्णन छे; अने बीजी पण विविध विगतो सुपेरे वर्णवाई छे.
३६. तेरमी ढाळथी बेहेचरभाईए करावेला घरदेरासरनुं तथा तेनी प्रतिष्ठानुं वर्णन शरु थाय छे. देवमन्दिर काष्ठनिर्मित हशे तेवू तेना वर्णनथी
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
27
फेब्रुआरी-2005 समजाय छे (२५५-५८). तेने ९६० तोला चांदीथी मढावेलुं छे (२५९). तेमना आ धर्मकार्य परत्वे गाममां कोईक घसातुं बोलनारुं पण हशे, केमके क. २६० थी २६४ मां कविए दुर्जननी तथा निन्दा करनारनी कडक जबानमां खबर लई नाखी छे. वळी, आ मन्दिरमां आरीसा गोठवी तेने आरीसाभुवन जेवू कराव्युं छे (२६७). ३८. सं. १९२७ना वै. शु. ६ बुधवारे शान्तिनाथ भगवानना बिम्बनो तेमणे गृह-(मन्दिर-)प्रवेश कराव्यो. (२६९). तेनुं सामैयुं सुरदास शेठनी पोळेथी चड्युं हतुं (२७५).
३९. १५मी ढालना प्रारंभे 'हवे सेठ....' एम बे पंक्तिनुं लखाण छे, ते वांचतां प्रस्तुत प्रत, ए कर्तानी नजर समक्ष लखायेली प्रत होय तेवो वहेम पडे छे.
४०. पंदरमी ढाळ वरघोडा जेटली ज लांबी थई छे. तेमां जलयात्राना वरघोडा, हू-ब-हू वर्णन मळे छे, ते खूब उपयोगी थई पडे तेवं छे. आ वरघोडामां नगरशेठ प्रेमाभाई वगेरेनी उपस्थिति छे (२८८-८९), तो वरघोडानी योजना संभाळनारानां नामो पण मळे छे (२८९-९०). आ वरघोडो पण समेतशिखर जुहारीने ज आगळ गयो छे (२८९). क. २९१-९३मां जे महाजनोनां नामो छे तेमां विद्यासा(शा)लानुं काम चलावनार सुबा रवचंदनुं पण नाम छे. ४१. वरघोडो हठीभाईनी वाडीए जाय छे, त्यां जलग्रहणविधि थई तेनुं पण सरस निरूपण आमां थयुं छे (२९७-९८). ४२. वरघोडो जल लई पाछो फरे छे अने बेहेचरभाईनां नवीन घर-महेलमां ते ऊतरे छे (२९९).
४३. ढाळ १६मां कं. ३०२मां पुनः गुंचवाडो ऊभो थाय छे. क. २६९ मां वै. शुद ६नी जिकर थई हती, ज्यारे आमां वै. वद ६नी वात लखी छे. कर्ता सुद ने वदमां वारंवार अटवाया जणाय छे; अर्थात् शुदनुं वद के वदनुं शुद तेमणे रभस वृत्तिमां चालवा दीधुं लागे छे. सं. १९२७, वै. वद ६, बुधवार, ३ घडी अने १७ पळ - आ मुहूर्ते शान्तिनाथ प्रभुनी प्रतिष्ठा शेठे करी (३०२-३). ४४. प्रतिष्ठा प्रसंगे चोक्कस साधु महाराज कोण हता तेनुं नाम (के नामो) कर्ता नोंधता नथी. फक्त पोते राजनगरना, श्रीमाली ज्ञातिना, देवचंद पानाचंद छे, अने श्रीधरणेन्द्रसूरिजी (श्रीपूज्यपरम्परा)ना राज्यमां आ रचना रच्यानुं जणावे छे (३१०).
४५. सत्तरमी कळशनी ढाळ छे. तेमां, विजयसिंहसूरिए पोताना
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
28
अनुसन्धान- ३१
अन्त-समये सत्यविजयजीने सूरिपद लेवा जणाव्युं, एकठा मळेल संघोए पण खूब मनाव्या, पण तेमणे पदवीने बदले क्रियोद्धार करवानी संमति मागी. ते संमति आपवा छतां साधुगण तो सूरिजीए तेमने ज भळाव्यो, ए ऐतिहासिक घटनानी अहीं सरस नोंध थई छे (क. ३२१-२५).
४६. तेमणे स्वहस्ते विजयप्रभसूरिने गच्छपतिपदे वर्ताव्या, अने पोते गच्छनी निश्रामां रहीने ज संवेगमार्गे संचर्या; तेमणे श्वेतने स्थाने रंगेलां वस्त्रो (संविग्नमार्गसूचक) धारण कर्यां; अने वाचक यशोविजयजी जेवा तेमना पडखे रह्या (क. २२६ - २८). क. २२८ तो यशोविजयजीकृत १२५ गाथाना स्तवनगत आव ज एक कडीनी छायारूप लागे.
४७. आ पछीनी कडीओमां कर्ता पोताना गुरुनी पाटपरम्परा दर्शावे छे. तेमां पोताना गुरु पं. वीरविजयजी (शुभवीर) प्रत्येनुं पोतानुं बहुमान तेओ बुलंद अवाजे रजू करे छे, जे खरेखर ध्यानार्ह छे (क. ३३३-३४). प्रान्ते पोते सं. १९२७ना अषाड वदि सातमने रविवारे आ ढाळियां रच्यां होवानुं जणावी पूर्ण करे छे (३४०).
४८. पुष्पिकामां लेखक मोतीचंदे राजनग्र (नगर) मां प्रति लख्यानो निर्देश छे, छतां लेखन - वर्ष नथी लख्युं, ते नोंधवुं जोईए.
४९. एक महत्त्वनी वात ए के क. २८मां 'राणि विक्टोरिया राजे' एवी नोंध कविए करी छे ते, जे सरकारमा, संघवी बेहेचर भाई शिरस्तेदारअधिकारी हता, तेना प्रत्येनी तेमनी वफादारीनी सूचक छे, तो साथे साथे, आ संघ थयो त्यारे भारत पर कम्पनी सरकारनुं नहि, पण राणीनुं (अने अंग्रेज सरकारनुं) राज हतुं तेवा इतिहासनी पण सूचक छे.
५०. आ ढाळियांनी प्रतिनी जेरोक्स परथी तेनी सुवाच्य नकल करी आपवा बदल भाई चेतन भोजकनो, तेमज प्रतिनी नकल आपवा बदल श्री प्राच्य विद्या भवनना तत्कालीन कार्यवाहकोनो आभार मानुं छं.
.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
श्रीसंघयात्रानां ढाळियां ॥ ए०॥ श्रीवितरागाय नमः
॥ दूहा ॥ श्रीसंखेश्वरपासजी । समरि उठी सवार । वंछित पूरे दूःख हरे । हुं वंदु वार हजार ॥१॥ सारदमात दया करि । सुद्ध अक्षर द्यो सार । संघ तणां गुण गायवा । मुज मन थयो उदार ॥२॥ सकल देशमाहे सीरे । गुजर धर गुंणगेह ।
सकल देश सिरसेहरो । राजनगरपूर एह ॥३॥ ४ च्यार वरणे करि सोभतो । नगरिमांहे निवास ।
सहू धरम धनवंत छे । विलसे लिलविलास ॥४॥ ५ तस पूर श्रीजिनचैत्यवर । एकशत पंच उदार ।
अमर भुवन सम झलहले । वंदू वारंवार ॥५॥ गितारथ गुणवंत तिहां । माहामुनिश्वर जांण । पीत श्वेत अंबर धरा । गुरुकुल वासीत ज्ञान ॥६॥
आरज्या श्रावक श्राविका । चउविह संघ महंत ।
तास निवास थकी सदा । पुरनि सोभा अत्यंत ॥७॥ ८ ते मांहे सुविहित गुरु । जिनमत परमत जांण ।
षटदरिसणमा दिपता । रवि उदयो जिम भाण ॥८॥ ९ एहवा गुरु मुझने मल्या । विरविजे पंन्यास ।
राज सभाओ जय वर्या । कुंमति थया निरास ॥९॥ १० श्रुतवांणि वरसावता । मेघध्वनि जलधार ।।
काल गयो नवि जाणतां । सांभले सहू नरनार ॥१०॥ तेह तणा सुपसायथी । गुंणि गुंण गावं सार । बालबुद्धि मे वरणवू । हासी न करसो लगार ॥११॥
ढाल ॥१॥ १२ सेवो तुमे सीद्धाचल प्रांणी । सास्वतु तिरथ अह जांणी ।
ओ छे तिर्थंकर वांणी ॥ सेवो तुमे सिद्धाचल प्रांणी ॥१॥
११
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
१३ वनिता नगरिना राया । नाभि कुलघरमां आया । माता मरुदेवी जाया ॥से ॥२॥
१४ जुगलिक - धरम निवारी । दोय नितिना अधिकारी ॥ करमभोंमि थया नरनारी ॥से ॥३॥
१५ जनमथी खीरोदक पांणी ॥ आदिजिन परण्या दोय रांणी । सुरतरु फल आपे सूर आंणी || से||४||
१६ विस लाख पूरव कुंमार । त्रेसठ लाख पूरव नृप सार ॥ असी मसी कसी थयो वेपार || से|| ५॥
अनुसन्धान- ३१
१७ त्रासि लाख पूरव घरबारी । लाख पूरव समता धारी ॥ भवि जीव तार्या नरनारी ॥ से||६||
१८ पूरव नवाणुं आदि जिनराया । सिद्धाचल गिरि फरसाया । अष्टापद गिरि वर सुख पाया || से||७||
१९ गुरु उपदेश वचन वासी । राजनगरना रहेवासि । सुरनर गावे साबासी ॥ से॥८॥
२० कुल उत्तम उत्तम जात । उत्तम श्रीमालि नात । जयेचंद सुत नामे विख्यात || || ९ ||
२१ बेहेचरभाइ नांमे गुंणवांन । साहेब आगे परधांन । श्रस्तेदार पदनुं सनमांन ॥ से || १० ||
१२ पुरण परभवसु कमाइ । भोगवे राजनि ठकुराई । आगल पण सुख छे भाई ॥ ॥ ११ ॥
२३ धन पांमि धननो गरव करे । खाओ पीओ उजांणी फरे । ते भवसायरमांहे गरे ॥से ॥ १२ ॥
२४ देव गुरु धरमे राता । धन खरचि तिरथें जाता । धन धन ते नरनि माता ॥से ॥ १३ ॥
२५ संघपति नांमनु तिलक धरे । सिद्धाचल पंच सनात्र करे । ते भवसायर सहेजे तरे ॥ से || १४ ||
२६ सांभलि देशना हरख थयो । मोह महिपति दूर गयो । पुन्य उदय मारे आज भयो || ||१५||
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
२७ आयु चंचल चपल चित्त । काया माया चपल वीत । समकीत दरिसण छे नित || || १६ ||
आतम दरीसणने काजे । राणि विकटोरिया राजे । जिन सासन उनत छाजे ॥ ॥ १७॥
२८
२९ पतिव्रता घेर छे नार्य । ईछा वहू नांमे सिरदार । संतोस समता व्रत धार || || १८ ||
३० संघ लेई सिद्धाचल जईओ । गिरि पूजीने पावन थई । संघवि पद धरि निरवहीओ || से||१९||
३१ पोपटभाइ सुत पण तिहां आवे । सांभलि आतम हरखावे | भेटीओ गिरिवर सुभ भावे ॥से ||२०||
३२ वीरतणु शासन पांमि । खाओ पीयो न करो खांमी । थास्ये सिव वहूना गांमी ॥ ॥ २१ ॥
३३ सेतुंज गिरनार जात्रा भणी । संघवि पदनि हूंस घणि । श्रीशुभविरवचन सुंणी ॥से ॥ २२ ॥
३४ जोसि सीवसंकर तेडावे । महूरत - सुधि लगन लावे । हरखविजय पासे परखावे ॥ से||२३||
३५ ओगणिस सताविस वरसे । उजल मागसिर छठ दिवसे । भेटवा आदि-जिन मन तरसे || से||२४||
३६ श्रीशुभवीर तणो रागि । सेवकनि ईछा जागी ।
गुंणि गुंण गावा ले लागी ॥ से॥ २५ ॥
॥ढाल ॥२॥
सांभलज्यो सजन नरनारी ॥ हेत सिखामण सारिजी रे | ओ देशी ।।
३७ सुविहित बोले वांणि मधुरि । निसुंणो संघपति वांणीजीरे । मधुर वयणे सहू स्यूं बोलो । तो वरस्यो सिवराणि ॥१॥ मनने मोजे जीरे ॥ टेक ॥
३८ मात पीता सुत बांधवने वलि । साधरमिक गुणवंताजीरे । कुटंब सहित संचरज्यो मारग । मुनिवर गुंण वरसंता ॥म ||२||
31
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
३९ मारग चालंता मुंनि देखी । वंदन करो भलि भांते जीरे ।
संघ भगति परभातें उठी । भोजन न करो राते ॥म।।३।। साधरमिकने साधु साधवि । भावे भगति करज्यो जीरे ।
भव-स्थिति लघु परिपाक करिने । सिवरमणि जइ वरज्यो।।मा|४॥ ४१ जिनवरपूजा ने नित उछव । करज्यो नव नव भांते जीरे ।
संघतणि ठकुराई विलस्यो । चालो गिरि गुण गाते।।म।।५।। ४२ मोकले हाथे धन वावरज्यो । संघ सहित गिरी पुजो जीरे ।
चउद खेत्रमा ओ समो तिरथ । अवर नहि कोइ दूजो ।।म।।६॥ ४३ ओ सिखामण रुदये धरिने । संघ, तिलक करावे जीरे ।
शांतिनाथ प्रभु पास जिनेश्वर । पुजि घेर पधरावे ॥म।।७।। ४४ कामेश्वरनि पोल भलेरी । त्रिभोवनस्वांमि मलिया जीरे ।
संघवि बेहेचरभाइ मन जाणे । मनना मनोरथ फलिया ॥मा।८॥ ४५ सामइयु भलि भांते करिने । जिनमंदीर संचरिया जीरे ।
जल चंदन कुसुमें करि पुजा । भावस्तवमां भलिया ।।म।।९॥ ४६ विनति करवा आव्यो सेवक । साहेब चितमा धरज्यो जीरे ।
सेवक उपर मेहेर करिने । मुझ चित पावन करज्यो ।म॥१०॥ ४७ रात दिवस तुंम समरण करतां । पाप करम सवि गलिया जीरे ।
संघपति नांम धराव्युं ज्यारे । सिद्धाचल गिरि मलिया ।।म।।११।। ४८ अणि विधिस्यूं प्रभु भावना भावि । म्यानामे प्रभुजी बिराजे जीरे ।
संघ मलि समेतसिखरजी लावे । जिनमत श्रावक गाजे ॥मा॥१२॥ ४९ सनात्र भणावि प्रभु पधरावि । अट्ठाइ महोछव मनरंगे जीरे ।
पंच कल्याणक पास प्रभुना । गुणिजन गावे उमंगे ॥मा॥१३॥ ५० बिजे दिन आदेश्वर भगति । पूजा नवांण प्रकार जीरे ।
साम्हीवच्छल बहू पकवाने । भगति करे नरनारि ॥मा॥१४॥ ५१ विसथानिक पद सेवा करतां । जिनपद बांधे नाम जीरे ।
बार व्रतनि पुजा भणावे । सारे वंछित काम ।म।।१५।। नवपद ने वली सत्तरभेदी । करतानि पुजा भणावेजीरे । दूधपाक लाडुंने पूरी । भोगि नर सुख पावे ॥मन।।१६।।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
___33
५३ सिद्धाचल छठ करतां संघवीण । दोय अट्ठम छठ सात जीरे ।
वरसि चोमासि ने छमासी बह्मचरजनि नात ॥म॥१७॥ ५४ अनुक्रमे सहू वृति तेडे । भगति उभय मलि करता जीरे ।
तंबोलने वलि उपर श्रीफल । करे प्रभावना फरता ।म।।१८॥ ५५ रातिजगे राजनगरनि टोली । बोले मधुरी वांणी जीरे ।
श्रीशुभवीरनो सेवक आदे । संघवि आपे लाहांणी ।।म।।१९॥ ५६ त्रिजी ढाल हवे वरघोडानि । कहिस्यूं रंग रसाल जीरे । हरख धरिने जे सांभलसे । तस घर मंगल माल |मनने मो।।२०॥
ढाल॥३॥ (जिम जिम ओ गिरी भेटीओ रे ॥ओ देशी।।) ५७ संघपति तिलक सोहामणुं रे । करति सोहागण नारि ॥सलुणा।।
करम-कटक स्यूं झूझवा रे । चाल्या गिरि दरबार ॥सलुणा॥१॥ ५८ पुजो पुजो गिरिराज भावसु रे ॥ पुजे पुज्यक थाय ॥ सलुणा ॥ओ टेक॥
शांतिनाथ प्रभु पासने रे । पूजा सनात्र कराय ।स।
बे बाजु चांमर ढले रे । सिर पर छत्र धराय ।स।।२।। ५९ रथ रूपे कनके जड्यो रे । चक्रे वागे खडताल ।स।
वृषभ जोतरिया सोभता रे । कंठे घुघरमाला सापु।।३।। ६० पोपटभाइ रथ-सारथी रे । पेहरी पीतांबर सार ।स।
हिरे जड्यां हाथ सांकला रे । कंठे मोतिनो हार ।सापु॥४॥ ६१ केढे कंदोरो हिमनो रे । कांने कुंडल मनोहार ।स।
सिरपेच मस्तक सोभतो रे । तेज तणो नहि पार ।स।।।।५।। ६२ आंगलिओ वेढ वेंढियो रे । पेहरि सुभ सणगार ।स।
स्नांन करी सहू आवता रे । सनाथ थया छडीदार ॥सा।।६।। ६३ केइ उपाडे पालखी रे । केई कर झाले धूप ।स।
दिपक केइना हाथमे रे । अष्ट मंगल धरे रूप ।स।।।।७।। ६४ प्रभु आगल इंद्र चालता रे । जाचक प्रभु गुंण गाय ।स।
लेइ प्रभु निज घर थकि रे । रथमां जिन पधराय ।स।।।।८।। ६५ पास प्रभुजी पालखी रे । करि नवपदनुं ध्यांन ।स।
मंगल वाजा वाजता रे । आपे अगणित दांन ।सापु॥९॥
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
34
अनुसन्धान-३१ ६६ जैनधर्मरागि घणां रे । श्रावक मलिया अपार ।स।
नगरसेठ पद छाजता रे । प्रेमाभाइ सिरदार ।स।।पु॥१० ६७. रूप कला गुंणे सोभता रे । नामे उमाभाइ सेठ ।सा
सेठ भगुभाई आवता रे । करे संघपतिने सेठ ।सापु॥११॥ ६८ संघवि दांम लिइ नहि रे । श्रीफल लिए मनरंग ।सा
सेठ जोइताभाई आविया रे । जनमथी जीत्यो अनंग ।स।।१२।। ६९ त्रिकमदास रागि घणा रे । भाणाभाई सुखवास ॥सा।पु॥१३।। ७० श्रावक जन आव्या घणा रे । साजन सोभा अपार ।स।
गोकलभाई हीराभाइ मली रे । करे संघनो कारभार ।सापु॥१४॥ ७१ ईस्माल कोरठना धणि रे । सरकारि साहूकार ।स।
साबेला सणगारीया रे । देवकुंमर अवतार । सापु॥१५॥ ७२ संघपति मारग संचरे रे । कर धरि श्रीफल पांन ।स।
जिन गुण गाता चालता रे । वो(बो)ले मंगल ज्ञांन(गांन) ।सापु॥१६॥ ७३ वाजा वाजे विलातना रे । ढोलि भुंगल सार ।स।
नरनारि जोवा मली रे । बेसि झरुंखा मोझार ।सापु।।१७॥ ७४ तल पडवा जेति नहि रे । भोमि झीले नहि भार ।स।
रूपे कला गुंण आगली रे । ईछा वहू रति-अवतार ।सापु।।१८।। ७५ रामणदिवो करमा धर्यो रे । सोल सजि सिणगार ।स।
सासु आंणा लोपे नहि रे । जेकोर वह सिरदार ।स।पु।।१९।। ७६ कुटंब सहीत सखीयो मलि रे । जिन गुण गाति रसाल ।स।
मधुर कंठे मल्हावति रे । मलि जांणे सुरनि बाल ।स।।।।२०।। ७७ भिल पटण सरकारथी रे । वलि तुरकि असवार ।स।
परमाणा सवि हथियारना रे । मंगावे तेणि वार ।स।।।।२१।। ७८ ओम मोटे मंडाणस्यूं रे । पंथे वलि छंटकाव ।सलु० ।
सितल भोमिइं चालता रे । पुन्य उदयनो दाव ।स।।।।२२॥ ७९ डेरा तंब कचेरियो रे । देखि देव विमांन ।स।
संघ सहित जई उतर्या रे । बेठा थई सावधांन ।सा।।।२३॥ ८० जिनमंदिर जिमणि दिसे रे । वामांगे मुंनि गुणवंत ।स।
प्रासाद प्रभुनो बनातनोरे । पवने ध्वज लहकंत ।स।पु॥२४॥
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
35
८१ समोवसरण रचना करि रे । थापे त्रिभोवनराय ।स।
स्नात्रपुजा करि भावस्यूं रे । स्तवना करी गुंण गाय ।सा।।।२५।। ८२ भवियण भावे सांभलो रे । आगल वात रसाल ।स। जे नर भावे सांभले रे । तस घर रमे नित बाल ॥सलु||पुजो।।२६।।
ढाल॥४॥ (किहां गयो पेलो मोरलि वालो ॥ अमारा धुंघट खोलि रे ॥ओ देशी।) ८३ मलपतो मारो संघवि चाले । सिद्धाचलनि वाटे रे ।
वाटे ने बहू घाटे ठाठे । सिववहू वरवा माटे रे ।।मलपतो॥१॥ टेका। ८४ हिराभाइ इस्माल कोरटना । ते पण साथे आवे जो ।
संघपति आगे कारभार चलावे । सहूने वली समजावे जो ।म।।२।। ८५ मागसर सुद आठम परभाते । मादलपर मुकाम जो ।
रात रहि मारग संचरिया । आवे सरखेज गांम जो ||म।३।। ८६ श्रीसिद्धाचल भेटण काजे । जे जे जावे प्रांणि जो ।
विधि सहित जे जात्रा करसे । ते वरसे सिवरांणि जो ।।म॥४॥ ओकल-अहारि सचित-प्रहारी । पडिकमणा दोय कारि जो । भुंमि संथारि ने ब्रमचारी । मुंनि साथे पय-चारि जो ।मा॥५॥ रवि उदये करता विहारी । उभये नेम अधिकारि जो । पाओ अडवांणे अष्टप्रकारि । पुजा रचे मनोहारि जो ॥म॥६॥ ओणे विध संघवि संघविण चाले । मन वच काय समारि जो ।
बिजा पिण बहू श्रावक गुंणि जन । आचरे गुरुगम धारि जो ।।मा|७|| ९० प्रथम जिणंदनें वांदि चलिया । मोरईये जई वासिया जो ।
विमल जिणेसर पूजा रचिने । जिन गुंण गावे रसिया जो ॥म।।८॥ ९१ परसोतमभाई श्रीमालि । साम्ही-वत्छल शुभ भावे जो ।
पुंन्य उदय मुझ मोटो प्रगट्यो । अनुमोदना फल पावे जो ॥म।।९।। ९२ मौन अकादसी गुंणनिसी । पोसो उचरे गुरु पासे जो ।
.. त्रण कालना तिरथपतिनो । जपतां दूरगति नासे जो ||मा॥१०॥ ९३ सेठ जोईतारांम बालब्रह्मचारी । भोजन जुगति सारि जो ।
बारस दिन कणसाइने साकर । जमण जमी तईयारी जो ॥म॥११॥
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
36
अनुसन्धान-३१ ९४ सुखभर आव्या बावला ग्रांमे । संघपति करे विसरांम जो ।
बारस जिनवर वांदि चलिया । कोठ गांम अभिरांम जो ।।म॥१२॥ ९५ चउविध संघ तणि ठकुराई । तेहमा मुनिवर मुख जो ।
आग्यमने अनुसारे चाले । करवा आतिम सुख जो ॥म॥१३॥ ९६ साधु साधवि परिवार सघलो । पणविस सोभे निग्रंथ जो ।
पणीयालिस निग्रंथी साथे । साधे मारग सीवपंथ जो ||मा॥१४॥ ९७ संवेगमारग मुनिवर रसिया । कनक कसोटी कसिया जो ।
तपगछ नाम धरी जिन आणा । ग्यांन-किरियामा रसिया जो ।म||१५॥ ९८ सामाचारि आगम अनुसारे । करता उग्रविहारि जो ।
मुल-उत्तर-गुंण संग्रह करता । गोचरि सुद्ध आहारि जो ।म।।१६।। ९९ सत( त्य)-कपूर-खिमा-जिन-उत्तम । पदमविजय अधिकारी जो।
तस सिस रूपविजय मनोहारी । भव्य जीव पर उपगारी जो ।।म।।१७|| १०० सोभाग्यविजय तस पाटे सोभे । जोग-किरिया तस हाथे जो ।
तस पाटे दिये रत्नविजयमुनि । जोग वहे गुरु हाथे जो ||म॥१८॥ १ सत-कपूर-खिमा-जसविजओ । शुभविजय मुंनिराया जो ।
तपगच्छ केरी बिजी साखा । संवेगमारग ध्याया जो ।।म।।१९॥ पंन्यास विरविजय श्रुतज्ञांनि । सासनमां अधिकारि जो । सिंह परे मलपता देखी । नाठा कुंमति हारी जो ||म||२०|| अनुकरमे तस गादि लायक । हरखविजय अणगार जो । गुरुकुलवास रहिने विचरे । वहेता संजमभार जो म|२१॥ जोग वह्या सघला सुतरना । मुंनि मणिविजयनि पासे जो ।
कारणे कारज विनयथी होवे । आतम सुद्ध अभ्यास जो ।।म।।२२।। ५ त्रिजी साखा रूपविजयथी । किरतिविजय गुणवंता जो ।
संसारत्यागि थया वयरागि । समताभाव उपसंता जो ॥म।।२३।। ६ आओसकार पोल पोषदसाले । संजम किरिया वादि जो ।
लक्षमि-जीव-उद्योतने तपसि । मणिविजय मुंनि गादी जो |मा|२४|| चोविहार अकासण आंबील । चोविहार उपवास जो । चोविहार तप सघला करता । कलप करे ओक मास जो ।।म।।२५।।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
८
ज्ञानविमलसूरीथी समाचारी । संवेगमारगधारि जो । विमलगछनु बिरुद धरिने । नवकल्पी विहारी जो ||म ||२६|| अनुकरमे तस पाटे सोभे । दयाविमल पंन्यास जो । ते पण संघपति साथे विचरे । मुनि मंडली गुंणरास जो ||म||२७| १० सरवविरति मुनि संयमरागि । सासनना सोभागि जो ।
37
गोचर करता मुनि पडिलाभे । श्रावक शुभ मन जागि जो ||||२८|| ११ संघ तणि रचना सांभलज्यो । आगल पंचमी ढाले जो । श्रीशुभविरनो सेवक रसियो । गुंणि गुंण गावा बाल जो ॥||२९||
ढाल ॥५॥
(बारस दिन बार निकलियो रे । संघवि संघनि वाट जुवे | १२ सेवो सेवो सिद्धाचल राया रे । जैन धरम जगमा रुडोरे कहो आतिम निरमल काया रे । जै। संघ रचना थइ छे जाडि रे । जै । १३ मलि इगसयसाठ ते गाडि रे । जै । सुद तेरस नगिनदास रे । जै । संघभगति करे उलास रे | जै ॥ १ ॥
सेवो सेवो सिद्धाचल राया रे || ओ टेका।
१४ सिरो साकरने पाटवडियो रे । भोजन करि सहू संचरिया । अनुक्रमे पंथे चालता रे । गुंदिगामे उतरिया ।
वरघोडो चढ्यो बहू ठाठे रे । प्रभु दरीसन फरसन काजे । संघवि साघरमिक साथे रे । त्रांसा भुंगल बहू वाजे ||स||२|| १५ सहू चालो सिद्धाचल भाइ रे । पुजो आदेसर राया ।
भव भवना पातिक जाय रे । होस्ये निरमल तुंम काया । तिहांथी आव्या बरोल रे । संघजमण संघवि करता । सुपात्रदांन शुभ आपे रे । लेता मुनि गोचरि फरता । ओडवाल कर्यो विश्राम रे । धंधुके डंका दिधा ।
साम्है मलि सहू लावे रे | धरमनाथ दरिसण किधा ॥ से||३||
१६ उदघोषणा संघमा करता रे । हिराभाइ संघजमण करे । संघभगति करता भावे रे । भव भव पातिक दूर हरे । वद चोथे पोलार गांमे रे । सामि वच्छल करता रागी । भीखा नागजीने खीमचंद रे । मलि भेगा सुभमति जागि || || ४ ||
देशी || )
।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
१७ तिहांथी चाल्या अनुकरमे रे । पाम्या नरभव जेम घरमें ।
बरवाले तंबू ताण्यां रे । थयो गिरिदरीसण जिम घरमे । गिरि देखी लोचन ठरिया रे । रोम रोम शीतल वांन ।
पुंजासेठ सांमीभगति रे । देता सहुने सनमान ॥से॥५॥ १८ तिहां रांमचंद सिरमालि रे । श्रीफल आपे व्रतधार ।
छमें उपर पणविस रे । छहरि पाले नरनारी । तिहांथी चाल्या पछेगांम रे । तिरथपति सांमि मलीया । उंबराले तंबु किधा रे । सांमीवछल माहे मलिया ।से।।६।। चउभागे संघ जमाडे रे । अजितनाथ स्वामि सेवा । संघवि संघविण दोय पुजे रे । जांणे मलिया सुद्ध देवा । संघ परभाते संचरियो रे । रोईसाले मुकाम करे । एकासणनि तिहां टोलि रे । संघवि करता हरख भरे ॥से|७|| आकोजालि विसरांम रे । कल्याणक प्रभु पास तणा । पोस दसमे उछव करता रे । गावे मंगलगित घणा । दूरेथी गिरिवर निरखी रे । प्रीत धरि पाओ पडिया ।
अवतार लीया अनमेखी रे | पुंन्ये पनोता पयचरिया ॥से॥८॥ २१ मागसर वद एकादसीओ रे । सिद्धाचल जइ उतरिया ।
तेणि वेला संघ सवेरा रे । जमवाने सहू नुतरिया । शाकरनां कणसाई सार रे । संघपति समताना दरिया । शुभवीर वडे साहमइये रे । कुरणिक राजा सांभरीया ||से।।९।।
॥ढाल॥६॥ (तुमे अजाण अमे जाणियेरे ॥ओ देशी।।) २२ हवे संघवि संघनि साथे रे । लेइ लगन ते सदगुरु हाथे रे ।
नरनारी धरि सणगार रे । संघ संख्या दोय हजार रे ॥१॥ मारुदेवानंदन जइ भेटो रे । चउद खेत्रमा नहि शेजूंजो ॥
मारु ॥आंकणी।। २३ गीत ग्यांन प्रभु बहूमांन रे । करता धरता प्रभु ध्यान रे ।
करि स्नान पीतांबर पेहरी रे । गिरिराजनि सांकडि सेरी रे ॥मा।।२॥
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
39
फेब्रुआरी-2005 २४ चलिया वाजंते ढोल रे । जाचक बिरुदावली बोल रे ।
चालंता तलेटी आवेरे । सोना रुपाने फूलडे वधावे रे ||म।।३।। २५ गिरि देखीने लोचन ठरिया रे । चित चोखे चतुर नर चढीया रे ।
इंम पगले पगले भावे रे । भव कोडना पांप गमावे रे ||म||४|| २६ आया आदेसर दरबार रे । दिई परदक्षणा त्रणवार रे ।
प्रभु दिठा नयण हजुर रे । आणंद लहेर भरपूर रे ||म।।५।। २७ तारागणमा जेम चंद रे । देवसभामा जिम इंद्र रे ।
पंखीमा सोभे हंस रे । कुल उत्तम नाभिनो वंस रे ॥मा।।६॥ २८ न्याइ राजामां जिम राम रे । रूपमा जिम सोभे काम रे ।
पर्वतमा मेरु छे धिर रे । क्षमावंतमा श्रीमाहाविर रे ॥म।।७।। २९ सह तिरथमांहे छे राजा रे । सुरजकुंड जले भरि ताजा रे । गिरि फरसन सवि रोग जाय रे । मिटि कुरकट थयो चंदराय रे
मा।।८॥ ३० जोइ प्रेमला हरख महांणि रे । धन सुरजकुंडने जांणी रे ।
प्रभु पुजा करे नरनारी रे । जांणे आव्या सुर अवतारी रे ॥मा।।९।। ३१ करी भेठ ने पूजा रचावे रे । नमि वंदि भावना भावे रे ।
सुभविरनो सेवक साथे रे । बोले संघविनो झालि हाथ रे ॥मा||१०|| ३२ पूरण थइ छठी ढाल रे । सुंणज्यो सहू बाल गोपाल रे । जे भणस्ये थइ उजमाल रे । नित भोगी सोवनथाल रे मा।।११।।
ढाल॥७॥ (करनि फकिरि क्या दिलगिरि ॥ देशी।।) ३३ चोमुख चैत्य जुहारियेरे । मुल मंदिर सार । कुंमारपाल नरेसरे । किधो जिननो विहार ॥१॥
धन धन धन गीरिराजने ॥टेका। ३४ ताराचंद जे संघवि रे । को चैत्य विहार ।
चालो चकेसरि भेटीइं । तिरथ रखवाल ॥धा॥२॥ ३५ माथे वेंणा छे वांकडि रे । सिंथे सोनानु बोर ।
कंचुवो पेहर्यो छे कारमो । साडि कसबि कोर ॥ध।।३।।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
40
अनुसन्धान-३१
३६ हाथे चूडो छ हेमनो रे । टिके निरमल नंग ।
हईडे हार सोहामणो । चुंदडि चलके रंग ॥ध॥४॥ ३७ रंग सुरंगि प्रांणिया रे । तेना विघन करे दूर ।
आपण करस्यूं साची सेवना । नाभिनंद हजुर ॥धा।५।। ३८ वस्तपाल तेजपालना रे । बिजा चैत्य अनेक ।
सुरजकुंड सोहामणो । जस महिमा अतिरेक ॥धा।६।। ३९ प्रेमावशी छिपावसहिमा रे । जिनवर मणिमाल ।
पांच पांडव जइ वांदिइ । कुंता द्रूपदी निहाल ||७॥ ४० सदासोमजी चोमुखे रे । मोटा जिनवर च्यार ।
मारुदेवा हस्ति सिरे चड्या । पांम्या भवनो पार ॥ध||८|| ४१ साकरचंद प्रेमचंदनीरे । टुंक बनि सिरदार ।
वांदि गया नंदिसरे । करे भगति उदार ॥धा॥९॥ ४२ बालावसिमां आविया रे । भेट्या त्रिभोवननाथ ।
कारण-सुधनो जोग छे । मल्यो सिवपूर साथ ॥धा॥१०॥ ४३ प्रेमचंद मोदिनी टुंकमां रे । सहस्रफणा प्रभु पास ।
खीण खिण प्रभु मुझ सांभरे । रह्या हृदये निवास ॥ध॥११॥ ४४ अमिचंद साकरचंदनो रे । सुत मोतिचंद नाम ।
संघ लेइ सेजेजे आविया । सिद्धां वंछित काम ॥धा॥१२॥ ४५ विरविजय उपदेशथीरे । गिरि उपर प्रासाद ।
सेठ मोतिसा बनावियो । मांडे स्वरगथि वाद ॥धा॥१३॥ ४६ धन अहना माता पीता रे । धन वंस उसवाल ।
अनुमोदना करता थकां । बांधे पूंन्यनि पाल ॥धा॥१४॥ ४७ आ संसार समुद्रमारे । तिरथ तारण झाझ । श्रीशुभविरने शाशने । सिधा केइ मुनिराज ||धा॥१५॥
ढाल॥८॥ (वालाजिनि वाटडि अमे जोता रे ॥ओ देशी) ४८ बेहेचरभाई ते गिरि गुंण गावे रे । सोनारुपाने फूलडे वधावे ।
तलेटीइं चैत्य वंदन करता रे । भवोभवना पातिक हरता ॥१॥
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
41
फेब्रुआरी-2005 भवीजन भावस्युं गिरि पूजो रे । दूनियामा देव न दूजो ।
भवि० ओ आंकणी।। ४९ सुद(वद) बारस उपर चढीया रे । जिन मुख देखीने ठरीया रे । जिनमुद्रा अनोपम निरखी रे । जिनप्रतिमा जिनवर सरिखी.
॥भ।।२॥ ५० सुद(वद) तेरस दिन घणो मीठो रे । प्रांणजिवन नयणे दिठो रे ।
आदि जिनवर कनकनि काया रे । छंडि सवि ममता माया ।भ।।३।। ५१ सुद(वद) चउदस तप आचरता रे । छठ भक्त करि ध्यान धरता रे ।
सोल पोहरनो पोसह जांणी रे । सुंणे गुरुमुख अमरित वांणिाभा|४|| ५२ पडवे दिन पारणा किधां रे । सुपात्रे दांन ते सिद्धां रे ।।
संघविण पण छे व्रतधारि रे । इछा नामे समता सारी ।भा॥५॥ ५३ वदि(सुदि) बीजे शेजूंजी आवेरे । स्नान करिने कुंभ भरावे रे ।
कर कलश धरिने चलीया रे । देवकि षट सुत जइ मलिया ॥म।।६।। ५४ आव्या आदेशर दरबार रे । जिन शिर पर कलशनि धार रे ।
धुर संघवि पाछल परिवार रे । नांमे कलश ते सहू नरनार ।भा|७|| ५५ पंच-अमरित स्यूं नवरावे रे । केसर घनसार घसावे रे ।
जाइ केतकि फूल सुगंधि रे । करता संघ आतिम-सुद्धी ।भ।।८।। ५६ धूप दीप ने अक्षत सार रे । फल नैवेद्य वली मनोहारा रे ।
आठ भेदे पुजा रचावे रे । जिन आगे धूम मचावे ।भ।।९।। भावपूजा करि उतरिया रे । सेजि नदि जल भरिया रे ।
बार कोसनो डुगर फरसे रे । संघवि मन दरिसण तरसे ।भ॥१०॥ ५८ नमे कदमगिरि जइ पगले रे । संघ चाले धिमे धिमे डगले रे ।
दरिसणथि आणंद पावे रे । कदम गणधर गुंण गावे ।भ।।११।। ५९ चोकगांमे स्वामि भगति रे । संघवि करता बहू जुगति रे ।
सिरो साकर साक ने भात रे । गावे जिनगुंण गइ जब रात ।भा॥१२॥ ६० हस्तगिरि परभाते चढीया रे । वंदिने पाछा वलिया रे ।
कणसाइना भातां आले रे । नारि जल भरि लेइ सिर चाले ।भा।१३।। ६१ पांचमे विस थांनिक सेवा रे । करे पूजा सिव सुख लेवा रे ।
राजनगरनि टोलि आवे रे । प्रभु आगले भावना भावे रे ।भ॥१४॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनुसन्धान-३१
६२ सांमिवछल धनपति किद्धो रे । सिरो पूरि जमण जस लिद्धो रे ।
नोकारसि करे बेहेचरभाइ रे । वद(सुद)सातमे करत सवाई ।भा|१५|| ६३ रथजात्रा आणंदकारि रे । करे पूजा नवाणुं-प्रकारि रे ।
द्रव्य भावे सुरपरे जादी रे । गावे टोलि अमदावादी ।भा।१६।। ६४ दसम सामीवछल खास रे । गोकल परसोतमदास रे ।
संघमाल पेहरे दोय भेला रे । संघ उतरियो तेणि वेला ।भा॥१७॥ ६५ सांमि-भगति बारस दिन थावे रे । बेहेचर सीवचंद नांम धरावे रे।
बारव्रतनी पुजा भणावे रे । राते मंगल छेलो वधावे ।भा॥१८॥ ६६ तेरस दिन जात्रा पूरी रे । मन मंदिर हूंस अधुरि रे ।
हवें क्यारे विमलगिरि मलस्यूं रे । जई गिरनारे नेमस्यूं हलस्यूं
भा॥१९॥
६७ शुभविरनो सेवक पाछो वलियो रे । अमदावाद संघमा भलियो रे ।
अंतराय करम बहू बलीओ रे । तेथी सेवक थयो मन गलियो
भा॥२०॥
।ढाल॥९॥ (श्रीअनंतजिनसुं करो साहेलडीयो ॥ओ देशी।।) ६८ संघवि संघ लेइ उतर्या ।सुंणो संताजी ॥आव्या निज नीज ठांम।।
गुणवंता[जी] ॥ओ देशी। विमलाचल गुंण गावतां ।सुं। सिध्या वंछित काम ||गुं॥१॥ ६९ कांमनिओ कहे कंतने ।सुं। आज सफल सुविहांण |गुं।
घर मुंक्या दूख विसर्यां । सुं । न गमे घर मंडाण ||गुं।।२।। ७० वसंतरुत आगल देखी ।सुं। विसरियो संसार ।गुं।
लय लागि प्रभु नामनि ।सुं। मोटो ओ आधार |गुं|३|| ७१ नामे निरमल आतमा । सुं। जोतां नयणे नेह |गुं।
सेनूंजी जल झीलतां ।सुं। थामे निरमल देह ।गुं॥४॥ ७२ पांणि निरमल गंगाना ।सुं। पुंन्य तणि परनाल |गुं।
आदेसर पदपंकजे । सुं। जांणे करवा पखाल ।गुं॥५॥ ७३ स्वर्गथी गंगा उतरि ।सुं। संघवि हरि-अवतार ।गुं।
देव देवी परिवारमा ।सुं। संघ तणि नरनार्य |गुं।६॥
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
कल्पतरु कनकाचले । सुं। देखी तिरथ सार ।गुं।
७५
सि गति होस्ये आपणी । सुं। नवि करता उपगार |||७॥ ओम चिंति तरुवर थइ । सुं। संघनि सितल छाय ।गुं । अहवि शत्रुजी नदि । सुं। न्हाता धरि उछांय गं ॥ ८ ॥ ७६ अकादशीओ पेहरता । सुं। संघवि सिव वरमाल ।गुं । चैत्य धजा कलसें ठवि । सुं। मागो मुगति रसाल ||| ९ || ७७ कर जोडि प्रभुने कहे । सुं। सुंणो देवाधिदेव गुं
७४
तुझ नांमे सुखिया सदा । सुं। अणि रिते देज्यो सेव ||| १०|| ७८ संघविण कहे सहू सखीयोने । सुं। रमिई जिनगुंणरास || रास रमि कहे नाथने । सुं। रहेज्यो हइडा पास | | | ११ || ७९ संघवि हूकम करि सज्या सुं। संघ चाल्यो गिरनार || कुच करि गया पिंगलि सुं। साथे माहाव्रतधार गुं ॥ १२ ॥ तालधजा डुंगर चड्या || पुज्या सुविधिनाथ |j | शांतिनाथ बिंब गांममा |सुं। मलियो सिवपूर साथ ||| १३ || ८१ रवि-उदये संघ चालियो || डाठा मउआ अनुकूल गुं शांतिप्रभु वली वीरस्वामि || पुजे सुगंधि फूल |||१४|| ८२ डुंगर बारपटोलि सुं। टीबीओ त्रण सुवास गुं
ऊना देखी हरखीया सुं। जिन घर पण सुविशाल ||१५|| ८३ संभव शांति नेंम प्रभु |सुं। पास ने आदि जिनराय ।गुं। आदिजिन - घर दोइ भुइंरा । सुं। भेटे भवदूख जाय || १६ || ८४ परभाते संघ हरखस्यूं । सुं । पंथे गमन कराय ।। मारगे हिरसुरि वांदिया |सुं। ग्यांनि महामुनिराय ||| १७|| ८५ चिंतामण ने अमिझरा |सुं। वंदी घोस ( घ? )ले मुकांम || नावे बेसी उतर्या गु। दिव बंदिर जिनद्वार ||| १८॥ ८६ शांति चिंतामण नेम प्रभु सुं। वंदे सहु नरनारि ।गुं । जिहां जिनमंदिर निरखता |सुं। मांने धन अवतार |||१९|| ८७ सिमास कोडिनाल सुतरा । सु । दस मुंकांम परभास गुं नव निधान सम नव देहरा |सु। दरिसणथी दूखनास |||२०||
८०
43
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
44
अनुसन्धान-३१
८८ बिजा त्रिजा आठ सोलमां ।सुं। आदि अंत दो तेविस |गुं।
नेम आदे मुगति गया ।सुं। मुंकि राग ने रिस ।गुं॥२१॥ ८९ पंचमि गतिने पांमवा ।सुं। वेरावले जिनवर पंच ।गुं।
नव अंगे प्रभु पुजतां ।सुं। मुंकि माया परपंच (गुं।।२२।। ९० पासजि सुमति चंद्रप्रभु ।सुं। त्रेविसमा प्रभु पास ।गुं।
चोमुख छे धर्मनाथनो ।सुं। पुरे वंछित आस ।गुं।।२३।। ९१ सुखभर चोरवाड आविया ।सुं। दरिसण करि प्रभुपास ।गुं।
मांगरोल दूरथी देखीने |सुं। जांणे पांम्या सुखवास |गुं॥२४॥ ९२ रतनत्रयी जेम पांमिने ।सुं। पांमे पूरणानंद ।गु।
तिम जिनघर त्रण पांमिने ।सुं। सितल प्रभु मुखचंद ।गु॥२५॥ ९३ मुनिसुव्रत जिन पासजी । सुं। आठमां चंद्र जिनराय ।गुं।
पूज्या सेव्या बहूभगति सुं। सुं। आतम हरखित थाय ।गुं॥२६॥ ९४ सेठ धरमसी ते सेहरना ।सुं। करे संघ जमण उदार ।।
महासुद पडवे सधाविया ।सुं। केसाद वंथलि सार ।गुं॥२७॥ शांतिनाथ प्रभु वांदिने ।सुं। सांतितणो दातार |गुं। संघवि संघ लेई चालिया ।सुं।आव्या श्रीगिरनार ।।।२८।। साम्हैये आव्या सहू सेठिया ।सुं। थइ घोडे असवार |गुं। बहू आडंबरे आविया ।सुं। महाविरने दरबार ।गुं।।२९।। भावस्तव पूजा भलि । सुं। करता संघवि भुप |गुं।
साथीयो पुर्यो प्रभु आगले ।सुं। संघने मंगलरुप ।गुं॥३०॥ ९८ श्रीशुभविर पसायथि सुं। बोल्या नवमी ढाल |गुं। भवियण भावे सांभलो ।सुं|आगल वात रसाल ||गुणवंताजी॥३१॥
ढाल॥१०॥ (मोतिसा मुंबइथी आव्याने सुंदर मांड्या कांम ॥ओ देशी।।) बेहचरभाइ संघ जेइ चाल्यानें । गिरिवर भेटण काज ॥ओ आंकणि।। सिद्धाचल गिरनार समो नहि कोई । तिरथ तारण झाझ । नयणे निहालि नेमिनाथने नमिया । गमिया भव संताप । रतनमणिनि मुरति बनि छ । करलि जुग नयणनि छाप ॥बेहे॥१॥
९९
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
45
३
फेबुआरी-2005 २०० देव दीये उदी करीने । प्रगट्या गुफाथी आप ।
वयण चुके पछममुखे प्रभु । बेठा जपीओ जाप ॥बे॥२॥ जन्मथी बेहूं कुंमारपणे रे । राजुलना भरतार ।
कौतुक सीरिखी वात बनि छ । अविचल सुख भंडार ॥॥३॥ २ चरण हजारे केवल उजल ध्यांने । ज्ञांने दिये उपदेस ।
राजुलने बहुराग किस्यो स्वामी । पुछे कृष्ण नरेस ||४|| नेहना नव भव नेमि कहे सुंणो । राजुल चरण निवास । त्रण कल्याणक सहसावने रे । सिविमंदिरिओ वास ॥॥५॥ जिनघर वंदि जुवे नरनारि । रायण आंबा डाल । बेठी कोयल टहुका करे जाणे । गावे जिन गुंणमाल ॥॥६॥ हंस मोर सुक सारस बोले । फरता सरोवर पाल ।
दाडिम द्राख ने जांबू झरे छे । नारंगि फणसाल ॥बे।।७।। ६ चंपक केतकि मालति तरुवर । केल असोक तमाल ।
तरुतले बेठी नारियो जोति । खोले ठवि निज बाल ॥बे।।८।। ७ सरग थकि देवे रिसवि आवि । पांमि तिरथ रसाल ।
सरलोकथी जांणे उतरि रे । देवे रिसावि बाल ॥॥९॥ ८ अंबादेवि बिजी टुंक सोहावे । विप्रनि अंबा नार्य ।
घर सघलु मिथ्यात भर्यु छे । अंबा समकितधार ॥॥१०॥ श्राद्धदिने कागवास विना रे ॥ पडिलाभ्या अणगार ।
सासु नणंद सहू क्रोध भरि रे । झगडो लाग्यो अपार ॥।॥११॥ १० दोय पुत्रस्यूं अंबा नाठी । धान विटाल कढाय ।
कनकपात्र मुंनिदांनथी रे । वहू वालण द्विज जाय ॥ब।।१२।। ११ दूरथी देखि त्रासभरि ते । बालक भुख्या थाय ।
अंबा लुंबो आपिने रे । बालक दोइ समझाय ॥॥१३॥ १२ गिरि-ध्याने बोली विप्र-मलेछ ने । भील-कलंकि कुल ।
करपी-अधम-कुल-देशमां रे । कछ-सिंध-काबुल ॥॥१४॥ १३ जनम न थास्यो मोहरो प्रभु । कुपे पडि सहबाल ।
व्यंतर देवनि देवि थइने । मोटी च्यार भुजाल ||१५।।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
46
अनुसन्धान-३१
१४ सुत दो अंकुस जमणे कर डाबे । नाग पास अंबा डाल ।
ब्राह्मण कूपे पडि थयो छे । वाहन सिंह विसाज ॥१६॥ १५ ठकुराइंसुं प्रभु चरण नमिनें । देसना पेहलि रसाल ।
चउविह संघने थापि थापे । तिरथनि रखवाल ॥॥१७॥ १६ सहेसावन प्रभुचरणने पुजे । केसरने बरास ।
काल अनादि कुवासना छंडि । हूं आव्यो तुम पास ॥।॥१८॥ १७ साहेब सांभलो विनति एक मुझ । लख वाते अक वात ।
मेहेर करि आपो मुझ दरीसण । तुमे छो मात ने तात ॥॥१९॥ १८ काल अनादि चेतन भटक्यो । हजिओ न आव्यो पार ।
नेम प्रभु हवे तुं मुझ मलियो । द्यो दरिसण अकवार |||२०|| १९ पंचमि टुंक दत्त गणधर पगलां । दरिसणथि दूख नास ।
गिरिगुण गाता गजवर पगले । आवंता शुभ वास ॥बे।।२१।। २० नेमनाथ प्रभुना लघु बांधव । पुरवे गुफामा आगे ।
मेरु परे रह्या काउसग ध्यांने । आतिमगुंण प्रगटाय ||बे।।२२।। २१ ओणे अवसर राजुल गुफामे । पाउस भिजी जाओ ।
वस्त्र विना राजिमति देखीने । चरणे चतुर चपलाये ||बे||२३|| राजिमति उपदेश देईने । मोकले नेम प्रभु पास । आलोयण लेइ सीवपुर पोहता । सादि अनंत निवास ||२४|| ओणि परे संघवी भावना भावि । आवे तलेटी जांम । नोकारसि करता मन आणंद । हरख्यो आतिमराम ॥ब।२५।।
आदि जीणंद ने माहावीर स्वामी । सेहरमाहे प्रासाद ।
मंडप उपर ध्वजा फरुके । बोले घुघरिनाद ॥ब।।२६।। २५ कोशनि वृध्धी करी परभाते । आव्या जालरसंन ।
रात वसी धोराजी आव्या । करवा प्रभु दरसन ॥२७॥ २६ प्रथम जिणंद ने पास प्रभु नमि । नमिया शांति जिणंद ।
चंद्रप्रभु दरिसन उलसे । जिन मुख सितल चंद ॥।॥२८॥ २७ संघवि संघ लेई जात्रा करता । पूरण दसमी ढाल ।।
जे नरनारि कंठे करस्ये । वरस्ये सिव वरमाल ॥॥२९॥
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
47
ढाल॥११॥ (विरजी आव्या रे चंपावन के मेदांन |ओ देशी |) २८ संघ लेइ चाल्या रे विमलाचल गिरनार ।
साथे लेइ रे सकल कुटंब परिवार ॥ओ आंकणि ॥ कनोडागांमे को विसरांम । रविउदये संघ चाल्यो जाम । भेट्या प्रथम जिणंद अभिरांम । रात दिवस जिन समरूं नाम । ध्यांनथी पाया रे । तुज दरिसण महाराज । मुज मन केरा रे । सिध्या वंछित काज । भावना भावि रे । पंथे गमन कराये ।।
बांभणवाडे रे । जिनमंदिर नहि पाओ |१॥ . २९ कालावड वली मतबागाम । अनुक्रमे जांमनगर पूर ठाम ।
हरखता सहू आतिमरांम । संघपतिने करे सहू परिणाम । अनुक्रमे आव्या रे । जिनमंदिर दरबार । नयणे निहालि रे । विश्वंभर जयकार । चैत्य जुहार्या रे । सात परम उदार । साते सुद्धि रे । करे पूजा अष्टप्रकार |स।।२।। सांभलज्यो हवे जीनवर नाम । धर्मनाथ शांति अभिरांम । धर्म नेम प्रभु पास जिणंद । संभव स्वामि जगदानंद । शांतिनाथ मुख पूंनिमचंद । मुलनायक प्रभु प्रथम जिणंद । कुंथु जिनराया रे । चंद्रप्रभु जीनराओ ।। धर्मनाथ स्वामि रे । भेटे भवदूख जाओ । सुमतिनाथ सेवा रे । रयणमा मुरति भराये ।
शुभ दिन वलिया रे । कारणे कारज थामे ॥सं॥३॥ ३१ ओणि परे भावे सहू नरनार । संघ जमण करे नगर मोजार ।
करता श्रावक परम उदार । संघपति गया वलि संघ परिवार । जमि सहू आवे रे । भवि भेटे जिनराय । बहू जिन मेला रे । करवा निरमल काय । आवे गुरु पासे रे । पडिकमे पाप पलाओ । रंगभरे चाल्या रे । धुंवार गांम जब आय ।।४।।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
48
अनुसन्धान-३१
३२ सातमा जिनवर पूज्या सुपास । भव भव सेवक ताहरो दास ।
स्वामि आपो मुगति निवास । मोहजालरूप पडियो कुपास । भावना भावी रे । पंथे गमन कराय । दरिसण पांमि रे । अंगे हरख न माय । फलां गांमेरे संघ सवि सुखभर आय ।
स्नान करिने रे । जिनवर पुजवा जाओ ।।५।। ३३ संघवि आव्या हरखे धोल । शांतिनाथ पुज्या रंगरोल ।
रंग बन्यो मजिठ रंग चोल । वागे भुंगल त्रांसा ढोल । सुविधे पुजे रे आवे लतीपर वास । परुणागते रे पधराव्या प्रभु पास । प्रतिष्ठा थास्ये रे । महूरत आवे जव खास ।
नांमे नव निधि पावे रे । दूख दोहग दूरे नास ॥सां॥६॥ ३४ टंकरिये आव्या चली देश । पास प्रभु नहि घर प्रवेस ।
श्रावक रागी छे सविसेस । राग ने रोस नहि लव लेस । पास प्रभु पूजी रे । मोरबीओ डंका दिध । सुंदरजी सेठे रे । हरखे सामइयुं किध ।। संघभगति करवा रे । आगन्या संघपति लिध ।
सेठ मन जांणे रे । मननां मनोरथ सिद्ध |||७॥ ३५ सांमिवछलनो अतिराग । करवानो मुझ प्रगट्या लाग ।
वसंतरितु वलि पसर्यो फाग । संतोस पांम्या थयो लोभनो त्याग । मुंनि पडिलाभि रे । आतिम आणंद थाय । संघपति साथे रे । सुंदरजी सेठ जाए । मातक थइने रे । सरागामे उतराय ।
श्रावक रागि रे । लागे मुंनिवर पाय ॥८॥ ३६ चंद्रप्रभु जिन नमण कराय । केसरमां घनसार घसाओ ।
नव अंगे पुजा करे संघराय । सामिवच्छल करे तन उलसाय । साकर सिरो रे । पापड साक बनाय । वणवा पुरीरे संघविण सखीयो बोलाये ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
नेमनाथ विहवा रे । मंगलिक वर गित गाय । विहवा मनावो रे | नेम प्रभु तोरण आय || || ९ ||
३७ सोरठ देश उलंघी जाओ । वढवांणे संघ सुखमा आय । पांच गभारे आदि जिनराय । सांमल पारस दरिसण थाय । त्रण विसामे रे सुखभर आव्या साणंद | चैत्य जुहारि रे पांम्या परमानंद ।
सहेरथी सांमा रे । आवे नरनारि वृंद ।
मातपिता मलिया रे । मलिया भाई वली नंद |||| १० || ३८ संघपति जांणो मनमां अम । मंगलीक कारण करिओ जेम । संघजमण करवा मुझ प्रेम । सांमिवछल जिम उत्तम हेम । साकर पोली रे । गोरस वलि कणसार ।
साक बहू ताजा रे । करवा हूस अपार ।
भोजन वेला आवे रे । संघ सकल परिवार ।
धन धन दाडो रे । धन संघपति अवतार ॥ सं ॥ ११ ॥ ३९ अकादशमि ढाल बनावे । श्रीशुभविरनो सेवक गावे । गुणि- गुंण गातां गुंण प्रगटावे । करपी - कुंमतिनुं चित मुजावे । धननो लाहो रे । लेज्यो थइ सावधान ।
1
। वये करि तजी अभिमान ।
आपो सुपात्रे दांन ।
तिरथ जाज्यो रे
मुनि घर तेडि रे ज्यो भाई रे
।
थीर चित्त करि दोय कांन ॥ ॥ १२॥
I
।
49
॥ढाल ॥१२॥
(मेदि रंग लागो || ओ देशी || )
४० देव गुरु पूजा थकि रे बारमे सरग सधाय ॥ तिरथ रंग लागो ॥ माहाविदेहे मुगति वरे रे । अगुरुलघु गुण पाय || ति||१|| ४१ मिठी ज्ञाननि गोठडि रे । कष्ट विना करम पलाय ।ती।
ज्ञानि गुरु सेवा करो रे । ज्ञानथी सिवसूख थाय ॥ ती॥२॥ ४२ संघवि संघविण दोय जणां रे । बोले हरख भराय |ती। धार्या मनोरथ सफला थया रे । देव गुरुने सुपसाय ||ति || ३ ||
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
50
४३ गुंणिगुंण गाता सेहेरमा रे । सारंगपर मुकांम |ति | सनमुख माहाजन आवतु रे । पांम्या सहू विसरांम ॥ ॥४॥ ४४ गुरु दीवो गुरु देवता रे । हितकारी श्रुतधार |ति | श्रीमुनिचंद्र मुनिसरेरे । मयणाने उपगार ॥ ती॥५॥ ४५ अरिहा देव आराधिये रे । त्रिभोवन जास अवाज |ति || वीरप्रभुनि सेवा थकी रे । श्रेणिक होसे जीनराज |ति || ६ || ४६ धर्म सरण सिद्धाचले रे । जात्रा करि पून्ये पूर |ति |
खिण खीण तिरथ सांभरे रे । वसिये नित्य हजुर ||ती ॥७॥ ४७ जनमभोमि जीननि तथा रे । निद्रा पाछलि रात |ति |
पंडित गोष्टी नवि नग्रीया रे । पण दिठे सुख पांमे ॥ ती ॥८॥ ४८ सेहेरथी साम्हैयु आवतु रे । सारंगपरने बार।
उछव मोछव ठाठसुं रे । फागण सुद त्रिज बुधवार ॥९॥ ४९ निज निज गेह विसामता रे । संघपतिना गुण गाय । ति वरघोडो मांडविनि पोलमां रे । समेतसिखर उतराय |ति | | ११॥ (१०) ५० चैत्यवंदन भावे करि रे । सनमुख जोडि हाथ |ति | स्वांमि तुंम पसायथीरे । भेट्या तिरथनाथ ॥ ती ॥ ११ ॥ आगन्या लेइ प्रभु तुंम तणि रे । गयो हतो महाराज |ति | कुशलखेम संघ लेइ करि रे । सिद्धां सघलां काज ॥ ती॥१२॥ ५२ परभावनां करता तिहां रे । आपे जाचेक दान |ति |
५१
अनुसन्धान- ३१
गिरिवरना गुंण मन रमे रे । निसदिन गिरिवर ध्यान ॥ती ॥१३॥ ५३ सेवक श्रीशुभविरनो रे । बोले बारमि ढाल || गुरुथी वरे सिवमाल || ति ॥ १४ ॥
गुरुसेवा भगति करो रे ।
॥ढाल ॥१३॥
(सुंणो सेठ कहूं एक वात रे || ओ देशी ॥)
५४ मन चिंते बेहेचरभाई ओम रे । रहिओ तिरथ विना कहो केम रे । हरख हईओ घणो रे । पुजा नवाणु भेदे रचावि रे । ॥गिरिराजतणो गुंण गावे रे || || १ ||
५५ वलि निज घेर चैत्य करावे रे । कारिगर सुंदर लावे रे |हा करे गज उपर प्रासाद रे । जांणे स्वर्गथी मांडे वाद रे || ह|| २ ||
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
51
फेबुआरी-2005 ५६ रंगमंडप सोभा सारि रे । पूतलियो बनि चित्रकारी रे हा
रुपे जडियो मुल-गभारो रे । जोतां लहे नर वारो रे ॥हा॥३॥ ५७ प्रभु पुंठे भामंडल छाजे रे । गज उपर महावत राजे रे ।हा
दोय थंभे दोय कमांन रे । जांणे शोभे देवविमान रे ॥हा॥४॥ चैत्य सोभा केति वखांणु रे । सुरभुवन जोइ लजवाणुं रे ।हा रंग कनक रजत मेनाकारि रे । जोतां थीर थया सुर अवंतारि रे
॥हा५॥ ५९ रुपु चांदी नवसत साठ रे । तोले चढीयो बन्यो बहु ठाठ रे ।हा
पण दूरजन दोष उपाडे रे । ते तो पयमां पूरा काढे रे ॥हा॥६॥ ६० आंबलिनो कातरो खाटो रे । विष भरियो वेंछी-कांटो रे ।हा।
स्वांन-पुंछने दूरिजन-रसना रे । च्यार वांकां विधाताई घटना रे ।।हा|७|| जिनवांणि अमरित तोले रे । पाखंडि अवगुंण बोले रे ।हा।
चोर बलतो करे करतोड रे । करपि दाताने निंदे रे ||हा|८|| ६२ नारि मांदि थइ जव रांक रे । धरे कंचूक दरजि वांक रे ।हा
हूंस झाझि न मले नाणुं रे । करम-कणु थोडु काणुं रे।।हा।९।। ६३ दूरिजन वातो कहूं केति रे । करे करसण कष्टे खेति रे ।हा
कष्ट करीने द्रव्य कमावे रे । जिनमारग खेत्रे वावे रे ॥हा॥१०॥ ६४ जे सजन तस गुंण गावे रे । सोभे मुख तंबोल खावे रे ।हा
प्याज लसण खेतर दूरगंधि रे । जाइ केतकि वाडि सुगंधि रे ॥हा॥११॥ ६५ सुरति वासे(?) रहे ताजा रे । नमो तिरथपति महाराजा रे ।हा
मेहेल सुंदर ओक बनावे रे । जाली मालि झरुंखे सोहावे रे ॥हा॥१२॥ जैनमंदिर ओक कराव्यूं रे । शांतिनाथ प्रभु पधरावे रे ।हा
जब पावन घर मुझ थाय रे । आवे दरिसण संघ मुंनिराय रे ॥हा॥१३॥ ६७ अरिसारुप भुवन करावे रे । थंभा दोय रुपे रसावे रे ।हा
हय गय रथ पालखी म्यांना रे । इंद्रध्वजा भील पलटण सेना रे ॥हा॥१४॥ ६८ रथमांहे त्रीभोवन राजा रे । ढोलि भुंगल गाजां वाजा रे ।हा
चित्रामण विविध प्रकार रे । द्वार आगे दोय छडिदार रे ॥हा॥१५॥ ६९. शुद्ध जोसि मूहुर्त प्रकासे रे । सुद छठ बुद्ध वैसाख मासे रे ।हा
ओगणिस सताविस साल रे । घर परवेस रंग रसाल रे ॥हा॥१६॥
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
52
अनुसन्धान-३१
७० परुणागत प्रभु ते दीन रे । करे साम्हइयु आविछिन्न रे ।हा ढाले तेरमि सेवक बोले रे । ज्ञान गुरुगम अमरित तोले रो।हा|१७||
ढाल॥१४॥ (गोकुलनि गोवालणि महि वेचवा चाली ॥ओ देशी।।) ७१ अचिरादेविनंदने तेडवाने काजे ।
सेठ बेचरभाइ चालिया । नर बोहोले साजे । देव सेरि जइ विनवे प्रभुने दरबारे ।
स्वामि साहिबने घणु । सेठजि संभारे ॥१॥ ७२ रात दिवस हियडा थकि । ओक पल ना विसारे ।
रागिने घर जाव→ । जुगतु संसारे । वेगला पण वाहलेसरी । जेम चंद चकोर ।
मेघ गाजे जेम देखिने । करे सोर बहू मोर |आ।२।। ७३ सकति अनंति सांभलि । जिनराज तुंमारी ।
भक्तिथी शक्ति वेगली । मन-घरमा धारि । भगति वसे भगवान छे । ओम पंडित बोले ।
भगति विना जग प्रांणिया । संसारे रोले ॥३॥ ७४ साहेबसे अेक विनति । ओ दिलमा धारी ।
निज परसादे पधारता । हवें वार न करवि । ओम कहिने प्रभुजिने । पालखी पधराव्या । चालंता सूर सानिधे । पोल सनमुख आव्या ॥४॥ बेहचरभाइ मन चिंतवे । मन मोहन मेला । साम्हैयु सजतां तिहां । बोहोला साबेला । निज निज घर परिवारथी । सहू साजन भेला ।
पोल सुरदास सेठनि । जांणे धन धन वेला ॥५॥ ७६ पोपटभाई पूत्र ते । बेहेचरभाई केरो ।
पूरव कमाई भोगवे । आगे पूंन्ये अनेरो । कुंभ भरी सिर पर धरी । आगे कंन्या कुमारी । पाछल नारिओ गावती । जाणे सूर-अवतारी ॥६॥
७५
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
७७ साहाजन मलिया सोभता । चाले मारग वहिया । ओ साम्य देखतां । कुरणिक सांभरिया । निज घर प्रभुजी आवता । वांदिनें वधाव्या । प्रासाद - मालि त्रिज अ । जिनजी पधराव्या |||||७|| नव नव भेट निवेदस्यूं । भगति करे झाझी । सेवक बोले विनोदस्यूं । बेहचरभाई मन राजी । आगल भवियण सांभलो । जल भरवा जास्ये । वरघोडे नरनारिओ । मुख मंगल गास्ये ||२||८|| ७९ श्रीशुभविर माहाराजनि । जे आणा पाले ।
सिवकंन्या तस कंठमे । आरोपे वरमाल । सादि अनंत सूख वासमां । पांमे भोग विसाल । तेह तणा गुंण गावतां । पामे मंगलमाल ||अ||९||
७८
॥ढाल ॥१५॥
हवे सेठ बहेचरभाई ओ घर देरासर कराव् ॥
तिवारे जल जात्रानो वरघोडो चढाव्यो । ते सम[य]नि ढाल उतारि छे ।
( मारो ससरो आव्यो सासु सोती । मारो नाव्यो माडिजायो विर में मांजग मांडियो || ओ देशी ||)
जल जात्रा सांमग्री सज करि । चडे जल यात्रा वरघोडो । नमण जमण जल लावे छे ।
लावे लावे बेहेचरभाइ सेठ । तिरथ जल लावे छे । न्हवरावे अचिरानो नंद । प्रभु पधरावे छे । अटेक |
राजनगर तणा व्यवहारिया । वर वेस धरि रथ जोड | | | १॥ ८१ साबेला घणा सणगारिया । जांणे देवकुमर अवतार ।
गाओ गित भलि गुंणवंतियो । वर तोरण निज घरबार ||२||२|| ८२ आठ मंगलधर आगल चाले । बोले जाचक मंगल नाथ न
८०
53
चाले कलश भरि जल- झारीओ । थाओ पंथे वलि छंटकाव ॥न॥३॥ ८३ उंचि करि रे धजावज आंतियो ( ? ) चारे ठ(छ) बगीयोनो बनाव न मेडिमाल जुवे महिला चढी । जोया जेवो जाग्यो रे बनाव || || ४ ||
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
54
अनुसन्धान-३१
८४ केइ बालकुंमर गजसीर चढ्या । धरे महावत कर अंकुश नि।
वाजा वाजे विलातना । भलि पडि रे नगारानि चूंस ||न।।५।। ८५ टहूके सरणाई टहूकडा । चाले भाला धरा झलकार ।न।
झणझणिओ निसान ते झगमगे । गारदि तुरकि असवार ॥नम||६|| आठ छत्रधरा चांमरधरा । रुडो इंद्रध्वज संघात ।न।
अलबेलि साहेलि साथमां । रांमणदिवो इछा वहू हाथ ।ति। ८७ भेर भुंगल वेंणा वाजति । वाजित्र विचित्र प्रकार नि।
बहु धूपघटा गगनें चली । नवले वेसे नरनार ॥नमा॥७॥ ८८ नगरसेठ प्रेमाभाइ संचर्या । उमाभाइ हठीसंग पाट ।ना
भगुभाई भांणाभाई आविया । जोईताराम त्रिकमदास ॥न||८|| ८९ परसोतम पूंजासा आविया । भेटी समेतसिखर महाराज ।न।
गोकलभाई हिराभाई दो जणा । आगेवांन थई करे काज ।न॥१०॥ ९० नगिनदास बेहेचर गुणरागिया । जिनआगम धरता टेक ।न।
श्रद्धावंत श्रावक टोलि मलि । काम करता धरि सुविवेक नि।।११।। ९१ ललुभाइ मांणेकचंद आविया । रवचंद सुबा छेला हार ।ना
विद्यासालानु काम चलावता । भणता जिहां बालकुंमार (न।।१२।। ९२ जेयसंगभाई मुलचंदभाइ दीपता । जांणे इंद्रतणो अवतार ।न।
भुराभाई डाह्याभाई सोभता । वरघोडे थया हूंसियार ।न॥१२॥ ९३ केवलभाइ बेहेचरभाई लस्करी । मलि श्रावक टोलि सरव ।ना
संवेगि साधु साधवि । जांणि आव्या सासनपर्व ।न।१३॥ ९४ गुरुआंणा-परंपरा चालता । ते संजमधर अणगार ।न।
गुरुलोपि तत्त्व पांमे नहि । बोले आगम वचन उदार ।न।१४।। ९५ साधु साधवि श्रावक श्राविका । जोवा मलियो सघलो साथ ।न।
चांमर ढलंता रथ सिर पालखी । मांहे बेठा जगतना नाथ ।न।१६।। ९६ कर जोडि करे सहू वंदनां । प्रभु रहेजो हईडा पास ।न।
देव देवी जूवे गगने चढी । कर तल पडवा नहि अवकास ।।न॥१७॥ ९७ हाथि घोडाने पालखि । घोड वेहल्योनो नहि पार ।ना
हठिभाइ वाडि जई उतर्या । देव नुतरिया तेणि वार ।ना१८॥
_
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
55
९८ तस आपे अनोपम बाकुला । भणे मंत्र आगम उपदेश ।न।
विधि जांणे श्रावक विधि साचवे । नवि भूल पडे लवलेश ।न।१९।। ९९ जलकुंभ भरि श्रीफल ठवि । सिर धरीया सोहागण नार्य ।न।
वरघोडी उतरियो नविन घरे । बेहेचर भाइ मोहोल मझार ।।ना॥२०॥ ३०० रातिजगो पुजा परभावना । कुंभथापना धरत विवेक ।न। शुभविर- सासन पांमिने । सेवक ने गुरुगम टेक निम॥२०॥
ढाल॥१६॥ (हवे विवाहनो वरघोडो रे ॥ देशी।।) १ ग्रहपूजा ने दस दिगपाल रे । छे सासनना रखवाल रे । भणे मंत्र आगम उपदेस रे । करे किरिया श्रावक सुविसेस रे ।
जयवंताजी ॥१॥ २ ओगणिस सताविस वरसेरे । मास वैशाख वद छठ दिवसे रे ।
बुधवार घडि त्रण वेला रे । पल सतर झाकझमाला रे ।ज॥२॥ शांतिनाथ तखत विराजेरे । ढोल भुगल वाजा वाजे रे । गित मंगल गावे नारि रे । सरपावनि करे तईयारि रे ॥ज।।३।। सरपाव ते सहूने करिया रे । पछे सामीवच्छलमां भलिया रे । सिरो पाक ने भजीया पूरि रे । बेहेचर भाइ मन हूंस अधूरि रे । ज||४|| अठाई महोछव मंडावे रे । पुजा नव नव भांत रचावे रे ।
साहमिवछल नव नव भांत रे। नर नारि मंगल गावे राते रे ॥ज।।५।। ६ सतरभेद वलि पंचकल्यांण रे । विसथानिक ने पंचज्ञांन रे ।
नवभेदे नवाणुंप्रकारि रे । बारव्रत पूजा निरधारि रे ।ज।।६।। ७ चुरमु ने वलि दूधपाक रे । बासुदी सीखंड बहू साक रे ।
वेसण चूरमां ने दूधपाक जुगति रे। साकर सिरो बहू भगति रे ।जा।७।। ८ वद वैसाख तेरस आवे रे । संपूरण उछव थावे रे ।
बेहेचरभाइने हरख न मावे रे । शांतिनाथ प्रभु गुण गावे रे।।ज॥८॥ ९ शुभविरनो सेवक रसीयो रे । गुंणि गुंण गावा उलसियो रे ।
शांतिनाथ प्रभु ध्यान धरस्यूं रे । सिवरमणी सहेजे वरस्युं राज।।९।। राजनगर मांहे विसरांम रे । देवचंद पानाचंद नाम रे । विसा श्रीमालि वंसे छाजे रे । धरणेंद्र सूरीश्वर राजे रे ।जय।।१०॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
56
अनुसन्धान-३१
कलश॥ [ढाल १७] |
(विर जिणंद जगत उपगारि ॥ओ देशी।।) ११ श्रीसिद्धाचल गुंण में गाया । आदि जिन दरिसण पाया रे ।
चरम तिरथपति केवल पामि । विमलाचल फरसाया रे ।श्री।।१।। १२ च्यार निकायना सुरपति मलिया । समोवसरण विरचाया रे ।
देसना देवधुनि वरसाया । भव(वि) जिव व्रत उचराया रे ।श्री।।२।। १३ सोहमपति विर सिस नमाया । कर जोडि प्रसन कराया रे ।
स्वामि गिरी गुंण केइ साथ पाया। भीन्न भीन्न नांम धराया रे । श्री।।३।। १४ विर कहे सुंणो सोहमराया । अनंत ओ गिरि सुख पाया रे ।
शेर्बुजागिरि गुंणमहातम सुंणाया । इंद्र सूंणि हरखाया रे ।श्री॥४॥ १५ साधु साधवि श्रावक श्राविका । अणसण करि सिव पाया रे ।
घर बेठां पण गिरि गुंणध्याने । ते पण सिवसुख पाया रे ।श्री।।५।। १६ अहनिश गिरीगुंण ध्यान धरंता । मिथ्यात मेल हराया जि ।
प्राओ ओ गिरी सास्वतो कहिइं । आगमपाठ बतायाजी ।श्री॥६॥ १७ बेहेचरभाइ जयचंद श्रीमालि । संघपति तिलक धरायाजी ।
थावर पंच तिरथ फरसाया । जिनशासन दीपाया जि । श्री||७|| . १८ संघविण ईछावहू पतिव्रता । संघविण पद निपजायाजी ।
धन संपदा सवि पूंन्ये पाया । पुंन्ये पुंन्ये जडायाजी ।श्री||८|| १९ न्याइद्रव्य सुध मन वच काया । शुभ खेत्रे वित खरचायाजी ।
आतिमरांम अति आणंद पाया । दरिसणे दूख गमायाजी ।श्री॥९॥ २० तपगच्छ नंदन सुरतरु प्रगट्या । विजयदेवसूरि रायाजी ।
नांम दसो दिस जेहनुं चावू । गुणिजन वृंद गवायाजी ।श्री॥१०॥ २१ विजयसिंहसूरी तस पटधर । कुंमति मतंगज सीहोजी ।
तास सीस सूरी पदवि लायक । लक्षणलक्षीत देहोजी ।श्री।।११।। २२ संघ चतुरवीध देश विदेशी । मलिया तिहां संकेते जि ।
विविध महोछव करता देखी । निज सूरिपदने हेते जि ।श्री।।१२।। २३ प्राओ सीथलता संघमा देखी । चित वयरागे वासिजी ।
सुरिवर आगे विनय वइरागे । मननि वात प्रकासिजी !श्री॥१३॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
57
फेब्रुआरी-2005 २४ सूरीपदवि नवि लेवि स्वामि । करस्यूं क्रियाउद्धार जी ।।
कहे सूरि आ गादि छे तुम सिर । तुम वस सहू अणगारजी ।श्री।।१४|| २५ ओम कहि सरगे सधाव्या सुरिवर । संघने वात सूंणाविजी ।
सत्यविजय पंन्यासनि आंणा । मुनिगणमां वरताविजी ।श्री।।१५।। २६ संघनि साखे तेणे निज हाथे । विजयप्रभसूरि थापिजी ।
गछ-निश्राओ उग्रविहारी । संवेगता गुंण व्यापिजी ।श्री||१६|| २७ रंगित-चेल लहि जग वंदे । चैत्य धजाओ लक्षीजी ।
सूरिपाटे रहे सनमुख उभा । वाचक जस तस पक्षीजी ।श्री।१७।। २८ मुंनि संवेग, ग्रहि निरवेदि । त्रिजो संवेगपखिजी ।
ओ त्रणे शिवमारग दाख्या । जिहां सिद्धांत छे साखीजी ।श्री।।१८।। २९ आरज सूहस्तिसूरि जिम वंदे । आरज महागिरि देखीजी ।
दो-तिन पाट रहि मरजादा । पण कलियुगता विशेषिजी ।श्री।।१९।। ३० सत्यविजय गुरु सीस बहूश्रुत । कपूरविजय श्रुतज्ञानिजी ।।
दोषरहित सुद्ध आहारनि वांछा । रमता आतिमध्यांनिजी ।श्री।।२०।। ३१ तास सिस श्रीखेमाविजय बुध । विद्याशक्ति विशालजी ।
जास पसाओ जगतमां चावो । कपूरचंद भणसालीजी ।श्री।।२१।। ३२ तास सिस श्रीसुजसविजय बूध । तास सिस गुणवंताजी ।
श्रीशुभविजय विजयसनांमे । जे महिमाइ महंताजी ।श्री।॥२२॥ ३३ तेह तणा सिस विरविजय मुंनि । पंडित नांम धरावेजी ।
षट दरिषणमां ज्ञान गुण गाजे । जित निसांण वजडावेजी ।श्री।।२३।। ३४ वैष्णव-सीव-धरमि प्रतिबोध्या । किधा समकितवासीजी ।
विरविजय पंन्यासनि वांणि । सांभली दूरमति नाठिजी ।श्री॥२४॥ ३५ तेह तणा प्रतिबोधि श्रावक । विचरे गुरु आधारजी ।
भव(वि) जिव केई समकित पांम्या । केइ उचर्या व्रत बारजी ।श्री॥२५॥ ३६ सासन विर- अनंतर वरते । अकविस वरस हजारजी ।
गुरुकुल वासित सुविहित सेवो । भुलो मत उपगारजी ।श्री।।२६।। ३७ सुविहित गुरु जब स्वर्गे पोहता । तव थया आगमलोपीजी । · भदरिक-भावि जीव पासमा पडिया । निज मत आणा रोपिजी
श्री।।२७||
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
58
अनुसन्धान-३१
३८ विरविजय पंन्यासनो श्रावक । देवचंद गुरुरागिजी ।
बेहेचरभाई संघपतिनि साथे । जावा सुभ मति जागिजी ।श्री॥२८॥ ३९ जात्रा करि संघ नयणे निहाली । गुंणरुप गुंथी फूलमालजी ।
जे नर नारि कंठे धरस्ये । ते वरसे सिवमालजी । श्री।।२९॥ संवत ओगणिस सत्ताविस वरसे । मास असाड सुखकारिजी । क्रष्ण पक्ष सातम रविवारे । प्रगट्यो जयजयकारजी ॥
श्री सिद्धाचल गुण मे गाया ॥३०॥ ईति श्री सेठ बेहेचरभाई जयचंद ॥ श्री सिद्धाचलजी तथा गिरनारजी संघ लेइ जात्रा करवा गया ॥ तथा घर देहरासर कराव्यु ॥ ते समे जलजात्रानो वरघोडो चढाव्यो । तेहनि ढालो संपूर्ण ॥ लपीकृतं ॥ मोतिचंद ॥ राजनग्रे ॥
परिशिष्ट केटलाक शब्दोना अर्थ
कडी गितारथ आरज्या जुगलिक करम-भोंमि
१४
क्र. गीतार्थ, शास्त्रज्ञ आर्या, साध्वी युगलिक-युगल कर्मभूमि, जेमा असि, मषी कृषिरूप व्यापार होय तेवू क्षेत्र पूर्व, जैनमते एक काळ-माप अंग्रेजी अधिकारी शिरस्तेदार जैन अनुष्ठान-विशेष; स्नात्र चौद राजलोक, सकल सृष्टि
१६
पूरव साहेब श्रस्तेदार पंच सनात्र चउद क्षेत्र
२६
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
59
५२
करतानि
५४
वृति हिमनो सनाथ कोरठ विलात
७१
पटण
परमाणा
कर्तानी, शुभवीरनी (?) के ते ते पूजाना प्रणेतानी (?) के 'कर तानि' एम विभक्तपदो हशे ? व्रती-व्रतधारी हेमनो-सोनानो स्नात्रियास्नात्र कोर्ट fastra -(Band) पलटण (सैन्य-टुकडी) प्रमाण-परवाना जाडं ऊनी कापड सचित(सजीव)नो परिहारी-त्यागी गुरु-आम्नाय पौषध, जैन धर्मनी क्रिया जैन आगमशास्त्र योगक्रिया-जैन साधुनी विशिष्ट क्रिया सूत्रना आदेश (आज्ञा)ना करनार-पालक कल्प (मासकल्प) अनिमिष/देव भेटणां नाखे-नमावे झाझी, घणी जहाज महेमान तरीके विवाह नगरीओ
१०४
८० बनात
सचितप्रहारी ८९ गुरुगम ९२ पोसो
आग्यम १०० जोगकिरिया
सुतरना
आएसकार १०७ कलप १२०
अनमेखी १३१ १५४ नामे १६३ जादी १९९ झाझ २३३ परुणागतें २६६ विहवा २४७ नग्रीया
१०६
भेठ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
60
अनुसन्धान-३१
२५८ मेनाकारि २६१ करपि २७७ कुरणिक ३१२ देवधुनि ३१९ न्याइद्रव्य ३२३ सीथलता ३२७ रंगित चेल ३२८ ग्रहि
मीनाकारी कृपण कोणिक राजा दिव्यध्वनि न्याय-अर्जित धन शिथिलता रंगेल वस्त्रो गृही-गृहस्थ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
61
फेबुआरी-2005 श्राविकाणां चतुर्विंशति नमस्कार
सं. विजयशीलचन्द्रसूरि अपभ्रंश भाषामां अने वस्तु छन्दमां रचाएली एक सुन्दर रचना अहीं प्रस्तुत छे. आना कर्ता विषे कशी जाणकारी प्राप्त नथी. आ रचनानी एक प्रति भावनगरनी जैन आत्मानन्द सभामांनी मुनि भक्तिविजय-ज्ञानभण्डारमां छे, तेनी जेरोक्सना आधारे प्रस्तुत सम्पादन थयुं छे. प्रति बे पानांनी छे, अने तेना प्रान्ते "इति श्रीश्राविकाणां चतुर्विंशति नमस्कार" एम लखेलुं छे ते पछी सं. १९६५ आम लखेलुं वंचाय छे, जे सम्भवतः भक्तिविजयजी महाराजे लखेलुं लागे छे. आनो अर्थ एवो थाय के कोई भण्डारनी प्राचीन प्रतिमां आ रचना हशे, अने १९६५ मां भक्तिविजयजीए तेनी नकल करावी लीधी हशे. आ अनुमान एटला माटे करवू जोईए के भक्तिविजयजीए तेमना हस्तक अनेक ग्रन्थो के आवी कृतिओनी नकलो हस्तप्रतिरूपे करावी हती, तेमज ते रीते अनेक कृतिओनो उद्धार करी तेने जीवती राखवामां पोतानी विद्वत्तानो तथा सज्जतानो विनियोग को हतो.
आथी, आ कृतिनो रचनासमय १४मो के १५मो शतक होय तो नवाई नहि. छेल्ली, २५मी गाथामां 'संतिभद्दु' एवो शब्द छे, ते आना कर्ताना नामनो निर्देश आपतो होय, तेवो वहेम पडे छे. परन्तु आ विषे अधिकृत तथ्य शोधq जरूरी तो खलं ज.
आ रचना २४ तीर्थंकरोनी प्रभातसमये करवामां आवती स्तवनारूप रचना छे. प्रत्येक गाथामां आवतो 'सुविहाणु' शब्द ए 'सुप्रभातं'नो अर्थ धरावतो शब्द छे. संस्कृतमां एक 'सुप्रभातं' स्तोत्र प्रख्यात छे तेवू स्मरण छे. अ ज रीते आ स्तवनाने पण 'सुविहाणु' तरीके ओळखी शकाय. आ रचनाने अन्ते 'श्राविकाणां' पद छे ते ध्यानपात्र छे. 'श्रावकाणां'न लखतां 'श्राविकाणां' लख्युं छे तेनो अर्थ, कोई विद्वत्पुरुषे श्राविकाओ गाईने बोली शके-प्रभाते, ते हेतुथी आ रचना रची हशे, एवो थई शके.
कोईना ध्यानमां आनी बीजी प्रति होय के आवे, तेमज आना कर्ता विषे पण जाणकारी होय, तो जणाववा विज्ञप्ति छे.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
62
अनुसन्धान-३१
श्राविकाणां चतुर्विंशतिनमस्कार पढममुणिवर जणमणाणंद सुरनाहसंथुअचलण भरहजणय जय पढमसामिअ । संसारवणगहणदव चत्तदोस अपवग्गसामिअ ॥ लोआलोअपयासयर पयडिअधम्माधम्म । सुविहाणं तुह रिसहजिण ! दुज्जयनिज्जिअकम्म ॥१॥ जेण दाणव-सिद्ध-गंधव्व विज्जाहर-किन्नरहं मलिउ माण नरनाहविंदह । हरि-रुद्द-चउराणणह सूर-चंद-गोविंद-इंदह ।। सो पसरंतउ देव ! पई निज्जिअ-भडकंदप्प । सुविहाणं तुह अजिअजिण ! जस एवडु माहप्प ॥२॥ जेहिं पुज्जिय देव ! तुह पाय सुपसत्थलक्खणसहिअ नहमऊरकिरणोहरंजिय । गुरुकम्मनिन्नासय कणयकंति सुरराजपुज्जिय ।। ते नर भुंजई सिवसुहई पुण पावई निव्वाणु । संभव ! भवनिन्नासयर ! तुह निम्मल सुविहाण ॥३॥ ताव दुत्तर देव ! संसारु ता दुग्गइगमणभउ ताव कोहमयमाणमत्तओ ताव समसुहरहिओ जा न देव ! तुह सरणि पत्तओ ॥ तुह सरणागयवच्छलह उप्पज्जइ वरनाणु अभिनंदण ! अभिनंदहर ! तुह निम्मल सुविहाणु ॥४॥ कणयसुंदर-रयणसिरग्गु नंदणवणगहिरतरु मेरुसिहर जिणभवणि मंडिअ । सुर-असुर-चारणमुणिहिं सिद्ध-जक्खसंघट्टपट्टिर(पंडिअ?) || तहिं अहिसित्तउ देव तउं तियसिहि भत्तिभरेण । . सुविहाणं तुह सुमइजिण ! जयजयकाररवेण ॥५॥ सरयसंभवपउमदलनयण वरपउमवियसियवयण पउमगब्भसमवनसामिअ । नवपउमप्पहवरचलण पउमदलय पउमाससंठिअ ।।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
पउमप्पह ! अपवग्गपहसासयसुहसंपत्त । सुविहाणं तुह भवभयण भविआ करई परत्त ॥६॥ देव ! वियलिय रयणिपब्भारु तारायणु अत्थमिउ ससहरेण गयणयलु वत्तउ । निन्नासियतिमिरभरु पुव्वदिसिहि करसिन्नु पत्तउ ॥ चउविहसंघ सचित्तमणु तुह भवणंगणि एइ । जिण सुपास ! सुविहाणुं तुह वंदण भत्ति करेइ ॥७॥ केवि किंनर लेवि वरवीण आसारइ महुरगुणि केवि तालवर गीउं गा[याइं । वरनट्ट नच्चई अवर वंस सुहसुहाई वायइं ॥ भामइ आरत्तिअ अवर मंगलतूररवेण । चंदप्पह ! सुविहाण तुह जंपइ अवर खणेण ॥८॥ देव लेविणु पवर सिरखंडु मयनाहि-ससहरसहिओ(उ) सरस घुसिणरयरायरंजिओ(उ) । सम लहहिं जिणवरह तणु विविहकुसुमपब्भारपुज्जिओ(उ) । वरकालागुरु सीसमिओ(उ) मीसिवि धूवु दहति । पुष्पदंत ! सुविहाणु तुह ते भवभमणि न हुंति ॥९॥ नयविढत्तउ दविणु विच्चेवि कारावइं जिणभवणु तुंगसिहरगयणयल पत्तउ । पुण ठावइ बिंब तहिं पाडिहेर-लक्खणिहिं जुत्तउ ।। पुण तिकाल-वंदण करई गुरुवयणई निसुणंति । सीयल ! तेसु कयत्थ नर जे सुविहाणु भणंति ॥१०॥ तिहिं घरंगणि रिद्धिवित्थारु सोहगु(ग्गु) जसु कित्ति चलु ताहअण (तिहुअणि) नवि कोइ खंडइ। जे लीण तुह वयणि भवसमुद्दतारणतरंडइ । जीवदयावरवरसहिय संजुत्ता सुअनाणि । सुविहाणुं सेयंस ! तुह जंपइ निसि-अवसाणि ॥११॥ लेवि दप्पणु निनयवि अप्पाणु
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
64
अनुसन्धान-३१
संगार सुंदर कि(क)रिवि उठ्ठि कंत पच्चूसि गच्छहं । जाएविणु भवभयहरणि जिणभवणि खिणु इक्क अच्छहं ।। दाण-सील-तव-भावहिं चउविह धम्मज्झाणु । आइनिवि भत्तिभरि जिण वसुपूज्जह सुविहाण ॥१२॥ जाव जुव्वणु जाइं न पारि जर जाव न विप्फुरइ जाम वाहि नहु बपणासइ(वपु णासइ ?)। वसि जाम परियणु सयलु जा न रूवु लायन्नु नासइ । जा न इंदिय चंचलई तोलेविणु अप्पाणु । जाइवि जिणमंदरि भणइ विमलजिणहु सुविहाणु ॥१३।। अरह सासय अरुह अरिहंत सिव संकर कुगइहर परमजोइ जोईस मुणिवर । अपुणब्भव परमपयपत्त चत्तदुहदुरिअभरहर ॥ अखय निरंजण परमसुह पयडियरूव अणंत ! । सुविहाणं तुह परमगुरु दुज्जा(ज्ज)यकम्मकयंत ! ॥१४|| धम्म संचहु धम्मु अच्चेहु मणि धम्मसंचउ करउ धम्म होइ परलोअबंधवु । जिणधम्मह बाहिरडं अवरु सव्वु इहलोअ-धंधउ ॥ ईय जाणेविणु भवियजणु मा वंचह अप्पाणु । जाइवि जिणमंदिरि भणउ धम्मजिणह सुविहाणु ॥१५॥ जेण छड्डिय रायवररिद्धि छ खंड-वसुमइ-रयण-नवनिहाण-हय-गय-सुदंसण । नियजुवइ-पुरपट्टणई गाम-नगर-बहुदेस-मंडल ॥ पिक्खिवि चंचलु मणुयभवु गहिउ संजमभारु । संतिनाह ! सुविहाण तुह तउं तिअलोअह सारु ॥१६॥ सयण-बंधव-भइणि-भिच्चयण सुकलत्त-सुहि-सज्जणिहिं कणयकोसपियपुत्तपत्तहिं । नवि केणइ होइ धर मूढजीव ! परलोइ जंतहं । परिहरि माया-मोह जिय ! परिहरियट्टज्झाणु ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
65
धम्मज्झाण धरेवि मणि कुंथुजिण( णं) सुविहाणु ॥१७॥ नाहि मग्गउं देव हउं अज्जु नवि रिद्धि देवहं तणी नाहि गंध-रस-फास मग्गउं । परिचत्तु बंधव-सयण इक्कचित्ति तुह वयणि लग्गउं ॥ ए तउं मग्गउं सुरमहिअ अर तित्थयर ! सुसार । सुविहाणं तुह तिमि करहि जिम न पडउं संसारि ॥१८।। नाणदंसणचरण-पायारि कविसीसइ सीलगुण धम्मनयरु तवगुणिहिं छज्जइ । संतोससखाइयसहिउ मोहसित्तु(त्रु) तइं देव ! भज्जइ ॥ जसु आरक्खिउ देव हउं रक्खेवा असमत्थु । सुविहाणं तुह मल्लिजिण ! तउं रक्खणह समत्थु ॥१९॥ पवणचालियधयवडाडोवसमजुव्वण जउ जिणहु अथिरु सयलु धणधन्नसंचउ । संजोअ कइवयदियह पुणवि हुंति लोअह अणिच्चई(उं?) ॥ पिक्खिवि चंचलु मणुअभवु नवि मग्गउ घरवासु । मुणिसुव्वय ! सुविहाणु तुह छिंदह भवदुहपास ॥२०॥ सुलह कंकण रयणमयहार वरजुवइ वरमंदिरई सुलह रयण सुपसत्थवत्थई । सुसुअंधरस-सवणसुह सुलह सयण अवइरई पसत्थई ॥ चउगय(इ)गमणि भमंतयह इत्तिय दुल्लहु देव ! । सुविहाणं नमितित्थयर ! तुह पयपंकयई(ह) सेव ॥२१॥ तुहं जिणेसरु तुहुं महासत्तु तुह जायवकुलतिलय तरुणभावि पई मयणु जित्तउ ।
----------------------------------
उग्गसेणनरवइतणी पई छड्डिय वरुकन्न । सुविहाणं तुह नेमिजिण ! सिववहुसंगि पवन्न ॥२२॥ दुरिउ नासइ वाहि खय नेइ उवसग्ग विग्घई हरइ दुनिमित्त-दुस्सउण नासइ ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
66
अनुसन्धान-३१
इहलोअ-परलोअभउ कट्ठदुट्ठगहगण विणासइ ॥ वम्माएविहि-अंगरुह जिणवर विग्घविणास । कमठमहासुरदप्पहर सुविहाणं तुह पास ! ॥२३॥ चलणि चालिउ मेरुसिहरग्गु खिल्लंतई संगमउ गयणमग्गि वटुंत निज्जिउ । नियठाणह गयउ सुरु मुंठिघायजज्जरिउ लज्जिउ ॥ एहु परक्कम अतुलबल बालत्तणि तुह वीर ! सुयसिद्धनराहिवह सुविहाणं तुह वीर ! ॥२४॥ जे सुसावय-साहु वरचित्त सुपसत्थ सुपसन्नमण निसिविरामि थिरु करिवि नियमणु । चउवीसहं तित्थंकरहं सुप्पभाई जे थुणई अणुदिणु ॥ ते संसारमहाजलहि उत्तरइ अप्पाणु । पावइ दुक्खह खउ करवि संति भद्दु कल्लाणु ॥२५॥ इति श्राविकाणां चतुर्विंशति नमस्कार ॥
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
फेब्रुआरी-2005
माहिती
१. श्रीपार्श्वनाथ विद्याश्रम
वाराणसीना उपक्रमे सिद्ध थयेला एक महत्त्वपूर्ण प्रकल्पनुं नाम छे 'जैन साहित्यका बृहद् इतिहास' । आ प्रकल्प-अन्तर्गत सातेक ग्रन्थो प्रकट थया होवानुं स्मरण छे । आ ग्रन्थो हिन्दीमां आलेखाया छे । हवे तेना गुजराती अनुवादो उपलब्ध थई रह्या छे, ते एक आनन्दजनक वात गणाय । डॉ. नगीन शाह, डॉ. र. म. शाह जेवा मान्य विद्वानो पासे आ ग्रन्थोनुं गुजराती भाषान्तर करावीने तेनुं प्रकाशन करनार संस्थानुं नाम छे १०८ जैन तीर्थदर्शन भवन ट्रस्ट, अमदावाद । आवा उपयोगी कार्य बदल संस्थाने तथा तेना प्रेरक आचार्यप्रवरोने अभिनन्दन । उपरांत, आ संस्थाए पं. सुखलालजी द्वारा सम्पादित अने श्री हेमचन्द्राचार्यनी रचनारूप ग्रन्थ 'प्रमाण मीमांसा'नो गुर्जर अनुवाद तेमज डॉ. मोहनलाल मेहता-कृत हिन्दी ग्रन्थ 'जैन धर्मदर्शन' नो अनुवाद पण प्रकाशित कर्यो छे. बन्नेना अनुवादक डॉ. नगीन शाह छे.
२. लघुत्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्र (अपूर्ण) तथा आवश्यकसूत्र लघुवृत्ति (तिलकाचार्यकृत) आ बे ग्रन्थोनुं सम्पादन मुनि जिनेशचन्द्रविजयजी द्वारा चाली रह्युं छे. विद्याकार्य माटे साधुवाद.
10
नोंध : पोताना - हस्तक चालतां विद्याकार्य, शोधकार्य, प्रकाशनकार्यनी ट्रंकाक्षरी मुद्दासर माहिती लखी मोकलवा सर्वने विनंति छे. सरस कार्योंनी माहिती प्रकट करतां आनन्द थशे.
67
✰✰
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________