Book Title: Anekant 1954 09
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527330/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahamaH / 177 vastutattva-saMyota vizvatattva-prakAzaka. dhana vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya // ) nItiviroSadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / varSe 13 vIrasevAmandira, dariyAgaMja, dehalI sitambara kiraNa 3 . Azvina vIra ni0 saMvat 2480, vi0 saMvata 2011 2011 ) 1654 samantabhadra-bhAratI devAgama abhAvaikAnta-pakSe'pi bhAvA'pahnava-vAdinAm / virodhAnnobhayaikAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / bodha-vAkyaM pramANaM na kena sAdhana-dUSaNam / / 12 // avAcyataikAnte'pyukti narnA'vAcyamiti yujyate // 13 // 'yadi abhAvaikAntapakSako svIkAra kiyA jAya--yaha (bhAvaikAnta aura abhAvaikAnta donoMkI alaga-alaga mAnA jAya ki sabhI padArtha sarvathA asat-rUpa haiM-to mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi bhAva aura abhAva isa prakAra bhAvoMkA sarvathA abhAva kahane vAloMke yahA~ donoMkA ekAtmya (ekAnta ) mAnA jAya, to syAdvAda(matameM ) bodha (jJAna) aura vAkya (bhAgama) donoMkA nyAyake vidveSiyoMke yahA-una loga ke matameM jo hI astitva nahIM banatA aura donoMkA astitva na astitva-nAstitvAdi sapratipakSa dharmoM meM pArasparika apekSAbananese ( svArthAnumAna, parArthAnumAna Adike rUpameM) ko na mAnakara unheM svatantra dharmoM ke rUpameM svIkAra karate koI pramANa bhI no banatA; taba kisake dvArA apane haiM aura isa taraha syAdvAda-nItike zatru bane hue haiM-vaha abhAvaikAnta pakSakA sAdhana kiyA jA sakatA aura ekAtmya nahIM banatA; kyoMki usase virodha doSa AtA dUsare bhAvavAdiyoM ke pakSameM dUSaNa diyA jA sakatA hai-bhAvaikAnta abhAvaikAntakA aura abhAvaikAnta bhAvahai-svapakSa-sAdhana aura para pakSa-dUSaNa donoM hI ghaTita kAntakA sarvathA virodhI homese donoMmeM ekAtmatA ghaTita na honese prabhAvakAntapakSa-vAdiyoMke pakSakI koI nahIM ho sktii| siddhi athavA pratiSThA nahIM banatI aura vaha sadoSa ThaharatA (bhAva, abhAva aura ubhaya tInoM ekAntoMkI hai| phalataH abhAvakAntapakSake pratipAdaka sarvajJa evaM mahAn mAnyatAmeM doSa dekha kara) yadi avAcyatA (avaktavya) nahIM ho skte| ekAntako mAnA jAya-yaha kahA jAya ki vastutattva Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / varSa 13 sarvathA avAcya ( anirvacanIya yA avaktavya) hai-to svarUpakI taraha yadi pararUpase bhI kisIko sat mAnA vastutattva 'avAcya' hai aisA kahanA bhI nahIM banatA- jAya to cetanAdike acetanatvAdikA prasaMga pAtA hai| aura isa kahanese hI vaha 'vAcya' ho jAtA hai, avAcya' nahIM pararUpakI taraha yadi svarUpase bhI asat mAnA jAya, to rahatA; kyoMki sarvathA avAgyakI mAnyatAmeM koI vacana- sarvathA zUnyatAkI Apatti khar3I hotI hai| athavA jisa vyavahAra ghaTita hI nahIM ho sktaa|' rUpase satva hai usI rUpase asatvako aura jisa rUpase ___ kathacitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / asattva hai umI rUpase satvako mAnA jAya, to kucha bhI tathobhayamavAcyaM ca naya-yogAnna sarvathA // 14 // ghaTita nahIM hotaa| ataH anyathA mAnane meM tatva yA vastukI '(syAhAda-nyAyake nAyaka he vIra bhagavan !) Apake koI vyavasthA banatI hI nahIM, yaha bhArI doSa upasthita zAsanameM vaha vastutattva kathaJcit (kisI prakArase hotA hai|' sat-rUpa hI hai, kathazcit asat-rUpa ho hai, kathaJcit kramArpita-dvayAd dvaitaM shaa'vaacymshktitH| ubhayarUpa hI hai, kathazcit avaktavyarUpa hI he avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 // (cakArase) kathaJcit sat aura avaktavyarUpa hI hai; vastutattva kazcit krama-vivakSita sva-para-catuSTayakathazcit asat aura avaktavya rUpa hI hai, kthazcit kI apekSA dvaita (ubhaya rUpa-sadamadrUpa athavA sadasat aura avaktavyarUpa hI hai; aura yaha saba astitva-nAstitvarUpa- aura kathazcit yugapat nayoMke yogase hai-vaktAke abhiprAya-vizeSako lie hue vivakSita sva-para-catuSTayakI apekSA kathanameM vacanakI jo saptabhaMgAtmaka naya-vikalpa haiM unakI vivakSA athavA azakti-asamarthatAke kAraNa avaktavyarUpa hai| (ina iSTise hai-sarvathA rUpase nahIM-nayaSTiko chor3a kara cAroMke atirikta) sata, asata aura ubhaya ke uttara meM sarvathArUpameM athavA sarvaprakArase ekarUpameM koI bhI avaktavyako lie hae jo zeSa tIna bhaMga-sadavaktavya, vastutatva vyavasthita nahIM hotaa| asadavaktavya aura ubhayAvaktavya-haiM ve (bhI) apane sadeva sarva ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / apane hetuse kathaJcit rUpameM sughaTita haiM- arthAt asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / 15 // vastutasva yadyapi svarUpAdi catuSTayakI apekSA kaJcat "(he vIra jina !) aisA kauna hai jo sabako- amtirUpa hai tathApi yugapat sva-para-catuSTayakI apekSA cetana-acetanako, dravya-paryAyAdiko, bhrAnta-abhrAntako kahA na jA sakaneke kAraNa pravaktavyarUpa bhI hai aura athavA svayaMke lie iSTa aniSTako-svarUpAdicatuSTayakI isalie syAdarasyavaktamyarUpa hai isI taraha syAnAsyadRSTise-svadgavya, svakSetra, svakAla aura svabhAvakI vaktavya aura syAdasti-nAsti-pravaktavya ina do bhaMgoMko apekSase-sat rUpa hI, aura pararUpAdicatuSTayakI bhI jAnanA caahie|' dRSTise-paradravya, parakSetra, parakAla aura prbhaavkii| apekSAse-asat rUpa hI aMgIkAra na kare ? -koI astitvaM pratiSedhye nA'vinAbhAvyeka-dharmiNi / bhI laukikajana, parIkSaka, syAdvAdI. sarvathA ekAntavAdI vizeSaNatvAtsAdhaye yathA bheda-vivakSAyA / / 17 / / athavA rUcetana prANI aisA nahIM hai, jo pratItikA lopa eka dharmI meM astitvadharma nAstitvadharmake sAtha karane meM samartha na honeke kAraNa isa bAtako na mAnatA ho| avinAbhAvI hai-nAstisvadharmake vinA astitva nahIM yadi (svayaM pratIta karatA huzrA bhI kunayake vaza-viparIna- banatA-kyoMki vaha vizeSaNa hai-jo vizeSaNa hotA hai bali athavA darAgrahako prApta hA) koI aisA nahIM vaha apane pratiSedhya ( pratipakSa dharma ) ke sAtha avinAbhAva mAnatA hai to vaha (apane kisI bhI iSTa tattvameM) hotA hai-jaise ki (hetu-prayogameM) sAdharma (anvayavyavatiSThita athavA vyavasthita nahIM hotA hai--usakI hetu ) bheda-vivakSA (vaidharmya athavA vyatireka-hetu ke koI bhI tatvavyavasthA nahIM bntii| kyoMki svarUpake sAtha avinAbhAva sambandhako lie rahatA hai / vyatireka grahaNa aura pararUpake tyAgakI vyavasthAse hI vastumeM (vaidhaya' ) ke binA anvaya (sAdharmya) aura anvayake vastusvakI vyavasthA suTita hotI hai, anyathA nhiiN| binA vyatireka dharita nahIM hotA / ' For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn RSabhadeva ke amara smAraka ( paM0 hIrAlAla jaina, siddhAntazAstrI ) jaina mAnyatA ke anusAra bha0 * RSabhadeva isa yugake Adi tIrthaMkara the / unhoMne hI yahA~ para sarvaprathama logoMko jIvana-nirvAhakA mArga batalAyA, unhoMne hI svayaM dIkSita hokara sAdhu-mArgakA Adarza upasthita kiyA aura kevalajJAna prApta kara unhoMne hI sarvaprathama saMsArako dharmakA upadeza diyA / bha0 RSabhadevane lipividyA aura aMkavidyAkA likhanA par3hanA sikhalAyA, grAma-nagarAdikI racanA kI aura logoMko vibhinna prakArakI zikSA dekara varNoMkI sthApanA kI / Aja bhArata meM jo prAcIna saMskRti pAI jAtI hai, usake mUlakI chAnabIna karane para patA calatA hai ki usa para bha0 RSabhadeva ke dvArA pracalita vyavasthAoMkI kitanI hI amiTa chApa Aja bhI spaSTa dRSTigocara hotI hai aura akSaya tRtIyA, akSayavaTa tathA zivarAtri jaise parva to Aja bhI bhagavAnake antima tInoM kalyANoMke amara smAraka ke rUpameM unake aitihAsika mahApuruSa honekA svayaM udghoSa kara rahe haiN| isa lekhameM saMkSeparUpase bha0 RSabhadevake inhIM amara smArakoM para prakAza DAlA jAyagA / bhAratavarSa bha0 RSabhadevake jyeSTha putra Adi cakravartI samrAT bharata sarvaprathama isa SaT khaMDa bhUbhAga ke svAmI bane aura tabhose isakA nAma 'bharatakSetra' yA 'bhAratavarSa' prasiddha huaa| isa kathana kI puSTi jaina-zAstroMse to hotI hI hai, kintu hinduoMke aneka purANoM meM bhI isakA spaSTa ullekha hai / unameMse 2-1 pramANa yahA~ diye jAte haiM: - nostu RSabho'bhUt suto dvijaH / RSabhAd bharato jajJe vIraH putrazatAdvaraH ||36|| himA dakSiNaM varSa bharatAya pitA dadau / tasmAttu bhArataM varSe tasya nAmnA mahAtmanaH // 41 // --( mArkaNDeyapurANa a0 50 ) arthAt - nAbhirAjake putra RSabhadeva hue aura RSabhadevake bharata / bharata apane sau bhAiyoMmeM sabase jyeSTha the / RSabhadevane himAlayake dakSiNakA kSetra bharata ke liye diyA aura isa kAraNa usa mahAtmA ke nAmase isa kSetrakA nAma 'bhAratavarSa' par3A / yahI bAta viSNupurANa meM bhI kahI gaI hai:nAbheH putrazca RSabhaH RSabhAd bharato'bhavat / tasya nAmnA vidaM varSa bhArataM ceti kIrtyate // 57 // - (viSNupurANa, dvitIyAMza a0 1 ) isa prakAra upayukta ullekhoMse jahAM bharatake nAmase bharatake pitA hone ke kAraNa bha0 RSabhadevakI aitihAisa kSetrakA nAma bhAratavarSa' siddha hotA hai, vahAM sikatA aura prAcInatA bhI svataH siddha ho jAtI hai / ikSvAkuvaMza 'jaina mAnyatA ke anusAra bha0 RSabhadevake janma se pUrva yahAM para bhogabhUmi thI aura yahAM ke nivAsI kalpanirvAha karate the| jaba RSabhadevakA janma huA, taba vRkSoMse pradatta bhoga-upabhogakI sAmagrI se apanA jIvana vaha vyavasthA samApta ho rahI thI aura karmabhUmikI racanA prArambha ho rahI thI / bhogabhUmike samApta hote pyAsa se pIr3ita ho uThe / ve ' trAhi-trAhi karate hue kalpavRkSa aura yahAM nivAsI bhUkhaRSabhadevake pAsa pahuMce / logoMne apanI karuNa kahAnI unake sAmane rkhii| bhagavAna unake kaSTa sunakara dravita ho uThe aura unhoMne sarvaprathama aneka dinoMse bhUkhI-pyAsI prajAko apane Apa uge hue ikSuoM (gannoM ) ke rasa-pAna-dvArA apanI bhUkha-pyAsa zAnta karane kA upAya batalAyA aura isI kAraNa loga Apako 'ivAku' kahane lage / 'ikSu iti zabdaM akatIti, athavA ikSumAkarotIti ikSvAku: / ' arthAt bhUkhI-pyAsI prajAko 'ikSu' aisA zabda kahane ke kAraNa bhagavAn 'ikSvAku' kahalAye / somavaMza, sUryavaMza Adi jitane bhI vaMza haiM, unameM 'ikSvAku vaMza hI Adya mAnA jAtA hai / For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] anekAnta tadanantara bha* RSabhadevane prajAko asi, maSi, kRSi, vANijya, vidyA aura zilpavRttikI zikSA dekara apanI jIvikA calAnekA mArga dikhAyA aura grAma nagarAdike racanekA upAya batAkara vyAghrAdi hiMsra prANiyoM se Atma-rakSA karane aura sardI-garmIko bAdhA dUra karane kA mArga dikhAyA / bha0 RSama devane hI sarvaprathama ghar3A banAnekI vidhi batalAI aura kUpa, bAvar3I Adi banAne aura unase pAnI nikAlakara pInekA mArga batalAyA / ina saba kAraNoM se bhagavAn 'prajApati' kahalAye / vikramakI dUsarI zatAbdI ke mahAn vidvAna svAmI samantabhadrane apane prasiddha svayambhUstotrameM ina donoM bAtoMko isa prakAra citrita kara unakI prAmANikatA prakaTa kI hai 'prajApatiryaH prathamaM jijIviSUH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH ||2|| 'mumucurikSvAkukulAdirAtmavAn prabhuHpravabrAja sahiSNuracyutaH ||3|| saMkSepameM itanA hI kahanA paryApta hai ki isa karma bhUmi-yuga ke prArambhameM prajAkI suvyavasthA karaneke kAraNa bha0 RSabhadeva brahmA, vidhAtA, sRSTA Adi aneka nAmase prasiddha hue / brAhmI lipi - bha0 RSabhadevane sarva prathama apane bharata Adi putroMko puruSoMkI 72 kalAoM meM pAraMgata kiyA / jyeSTha putra bharata nATya-saMgIta kalAmeM sabase adhika nipuNa the| Aja bhI nATyazAstra ke Adya praNetA bharata mAne jAte haiM / bhagavAnne apanI bar3I putrIko lipividyAakSara likhanekI kalA aura choTI sundarI putrIko zraaMka-vidyA sikhAI / brAhmIke dvArA pracalita lipikA nAma hI 'brAhmI lipi' prasiddha huA / bhAratakI lipiyoMmeM yaha sabase prAcIna mAnI jAtI hai aura praNetAke rUpameM bhagavAn RSabhadevakI amara smAraka hai / zracayatRtIyA - eka lambe samaya taka prajAkA pAlana kara RSabhadeva saMsAra se virakta hokara dIkSita ho gaye aura dIkSA lene ke sAtha hI chaha mAsakA upavAsa svIkAra kiyA / [ varSa 13 tadanantara ve AhArake lie nikale / parantu usa samayake loga muniyoMko AhAra denekI vidhi nahIM jAnate the, ataH koI unake sAmane ratnoMkA thAla bharakara pahucatA, to koI apanI sundarI kanyA lekara upasthita hotA / vidhipUrvaka AhAra na milane ke kAraNa RSabhadeva pUre chaha mAsa taka idhara-udhara paribhramaNa karate rahe aura anta meM hastinApura phuNce| usa samaya vahAMke rAjA somaprabha the / unake choTe bhAI zreyAMsa the / unakA kaI pUrva bhavoM meM bhagavAn se sambandha rahA hai aura unhoMne pUrva bhavameM bhagavAn ke sAtha kisI muniko AhAra dAna bhI diyA thA / bhagavAn ke darzana karate hI zreyAMsako pUrvabhavakI saba bAteM smaraNa ho AI aura unhoMne bar3I zraddhA aura bhaktise bhagavAnko . paDigAha karake ikSurasakA AhAra diyA | vaha dina vaizAkha zukla tRtIyAkA thaa| bhagavAnko pUre eka varSake pazcAt AhAra milaneke harSameM devoMne paMcAzcarya kiye; zreyAMsakA jayaghoSa kiyA aura 'tuma dAna tIrtha ke Adya pravartaka ho / ' yaha kahakara unakA abhinandana kiyaa| isa prakAra bhagavAnko AhAra dAna dene ke yoga se yaha tithi akSaya bana gaI aura tabhI se yaha 'akSayatRtIyA' ke nAmase prasiddha hokara mAMgalika parvake rUpa meM pracalita huI / akSayavaTa - bha0 RSabhadeva pUre 1000 varSa taka tapasyA karane ke nAmase prasiddha hai / vahAM para nagara ke samIpavarttI zakaTa anantara purimatAlapura pahuMce jo ki Aja prayAgake avasthita ho gaye aura phAlguna kRSNa ekAdazI ke nAmaka udyAnake vaTavRkSake nIce ve dhyAna lagA kara dina unheM kevalajJAna utpanna ho gayA, ve akSaya a jJAna, darzana, sukha aura vIryake dhAraka sarvajJa, sarvadarzI bana gaye / bhagavAnako jisa vaTa vRkSake nIce kevalajJAna utpanna huA, vaha usI dinase 'akSaya vaTa' ke nAma se saMsAra meM prasiddha huA / rAdhazukla tRtIyAyAM dAnamAsIttadakSayam / parvAkSayatRtIyeti tato'dyApi pravartate // 301 // (tri0 la0 za0 parva 1 sarga 3) For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] bhagavAna RSabhadevake amara smAraka naMdisaMghakI gurvAvalImeM 'akSayavaTa' kA ullekha kRSNA caturdazIke dina hI zivarAtrikA ullekha pAyA isa prakArase kiyA gayA hai: jAtA hai / 'zrIsammedagiri-campApurI-urjayantagiri-akSayavaTa- uttara aura dakSiNa bhAratavAloMkI yaha mAsa-vibhiAdIzvaradIkSAsarvasiddhakSetrakRtayAtrANAM / ' nnatA kevala kRSNapakSameM hI rahato hai, kintu zuklapakSa ___isa ullekhase siddha hai ki 'akSayavaTa' bhI jaini- to donoMke matAnusAra eka hI hotA hai| jaba uttara yoMmeM tIrthasthAnake rUpa meM prasiddha rahA hai| bhAratameM phAlguNa kRSNapakSa cAlU hogA, taba dakSiNa prayAga bhAratameM vaha mAgha kRSNapakSa khlaaegaa| jaina purANoMbha0 RSabhadevakA prathama samavasaraNa isI purima ke khAsa kara AdipurANake racayitA AcArya jinasena tAlapurake usI udyAnameM racA gayA / indrane asaMkhya dakSiNake hI the, ataH unake hI dvArA likhI gaI mAgha devI-devatAoMke sAtha tathA bharatarAjane sahastroM rAjAoM kRSNA caturdazI uttarabhAratavAloMke lie phAlgaNaaura lAkhoM manuSyoMke sAtha Akara bhagavAnake jJAna kRSNA caturdazI hI ho jAtI hai| kalyANakI bar3I ThATha-bATase pUjA-arcA kI / isa / svayaM isa mAsavaiSamyakA samanvaya hindU purANoMmeM mahAn pUjana rUpa prakRSTa yAgameM deva aura manuSyoMne hI bhI isI prakAra kiyA hai| -kAlamAdhavoya nAgarakhaMDanahIM, paza-patniyoM taka ne bhI bhAga liyA thA aura meM likhA haisabhIne apanI-apanI zaktike anusAra mahatI bhaktise mAghamAsasya zeSe yA prathame phAlguNasya ca / pUjA-arcA kI thii| isa prakRSTa yA sarvotkRSTa yAga honeke kRSNA caturdazI sA tu zivarAtriH prkiirtitaa| kAraNa tabhIse purimatAlapura 'prayAga' ke nAmase prasiddha arthAta--dakSiNa vAloMke mAgha mAsake uttarapakSakI huaa| 'yAga' nAma pUjanakA hai / jaina mAnyatAke anu- aura uttara vAloMke phAlguNa mAsake prathamapakSakI kRSNA sAra indra ke dvArA kI jAne vAlo 'indradhvaja' pUjana hI catardazI zivarAtri mAnI gaI hai| sabase bar3I mAnI jAtI hai| isa prakAra akSaya tRtIyA bha0 RSabhadevake dIkSAzivarAtri tapakalyANakakI, akSayavaTa jJAnakalyANakakA aura zivakevalajJAna utpanna hone ke pazcAt bha0 RSabhadeva- rAtri nirvANakalyANakakI amara smAraka hai| ne AryAvarta ke sarva dezoMmeM vihAra kara dharmakA prasAra zivajI aura unakA vAhana nandI bailakiyA aura jIvana ke anta meM aSTApada pahuMce, jise ki Aja kailAsa parvata kahate haiM / vahAM yoga-nirodha kara hinduoMne jina tetIsa koTi devatAoMko mAnA Apane mAgha kRSNA caturdazIke dina ziva (mokSa) prApta hai unameM aitihAsika dRSTise zivajIko sabase prAcIna kiyA / aSTApada yA kailAsase bhagavAnane jisa dina yA Adideva mAnA jAtA hai / unakA vAhana nandI baila ziva prApta kiyA usa dina sarva sAdhu-saMghane dinako aura nivAsa kailAza parvata mAnA jAtA hai| sAtha hI upavAsa aura rAtriko jAgaraNa karake zivakI ArAdhanA zivajIkA nagnasvarUpa bhI hindupurANoM meM batAyA gayA kI, isa kAraNa usI dinase yaha tithi bhI 'zivarAtri' hai| jaina mAnyatAke anusAra RSabhadeva isa yugake ke nAmase prasiddha huI / uttaraprAntameM zivarAtrikA parva AditIrthakara the aura unakA vRSabha (baila) cinha thaa| phAlguNa kRSNA 14 ko mAnA jAtA hai, isakA kAraNa ve jinadIkSA leneke pazcAt AjIvana nagna rahe aura uttarI aura nigamako antameM kailAza parvatase ziva prApta kiyaa| kyA ye saba bheda hai| uttara bhArata vAle mAsakA prArambha kRSNa (r) mAghe kRSNacaturdazyAmAdidevo mahAnizi / pakSase mAnate haiM, para dakSiNa bhArata vAle zuklapakSase zivaliMgatayodbhUtaH koTisUryasamaprabhaH // mAsakA prArambha mAnate haiM aura prAcIna mAnyatA bhI tatkAlavyApinI grAhyA zivarAtrivrate tithi: // yahI hai / yahI kAraNa hai ki kaI hindU zAstroMmeM mAgha (IzAnasaMhitA) Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] anekAnta bAteM RSabhadeva aura zivajIkI ekatAkI dyotaka nahIM haiM ? nizcayataH ukta samatA akAraNa nahIM hai aura usakI tahameM eka mahAna tathya bharA huA hai| * zivajIko jaTAjUTa yukta mAnA jAtA hai bhagavAna RSabhadevakI Aja jitanI bhI prAcIna mUrtiyAM milI haiM. una sabameM bhI kI huI keza jaTAe spaSTa dRSTi gocara hotI haiM / zra0 jinasenane apane dipurANa meM likhA hai ki bha0 RSabhadevake dIkSA leneke anantara aura pAraNA karane ke pUrva eka varSake ghora tapasvI jIvanameM unake keza bahuta bar3ha gaye the aura ve kandhoMse bhI nIce laTakane lage the, unake isa tapasvI jIvana smaraNArtha hI ukta prakAra kI mUrtiyoMkA nirmANa kiyA gayA isa prakAra zivajI aura RSabhadevakI jaTAjUTa yukta mUrttiyAM una donoM kI ekatA kI hI paricAyaka haiN| [ varSa 13 trilokasAra ke racayitA zra0 nemicandra siddhAntacakravartIne bhI gaMgAvataraNake isa dRzyako isa prakAra citrita kiyA hai:sirigihasIma dviyaM buja kariNayasiMhAsa NaM jaDAmaulaM / jiNamamisittumaNA vA pradiraNA matthara gaMgA / 560 arthAt - zrIdevIke gRhake zIrSa para sthita kamalakI karikAke Upara eka siMhAsana para virAjamAna jo jaTAmukuTavAlI jinamUrti hai, use abhiSeka karaneke liye hI mAnoM gaMgA himavAn parvatase avatIrNa huI hai| zivajI ke mastaka para gaMgAke avatIrNa honekA rahasya ukta varNanase spaSTa ho jAtA hai aura kisI bhI niSpakSa pAThakakA dhyAna apanI ora AkRSTa karatA hai / gaMgAvataraNa hinduoM kI yaha mAnyatA hai ki gaMgA jaba AkAzase avatIrNa huI, to zivajIkI jaTAoM meM bahuta samaya taka bhramaNa karatI rahI aura pIche vaha bhUmaNDala para avatarita huI / para vAstavameM bAta yaha hai ki gaMgA himavAn parvatase nIce jisa gaMgAkUTa meM giratI hai, vahAM para eka vistIrNa cabUtare para Adi jinendrakI jaTA - mukuTa vAlI vajramayI aneka pratimAe~ haiM, jina para himavAn parvatake Uparase gaMgAkI dhAra par3atI hai / isakA bahuta sundara varNana triloka-prajJaptikAra ne kiyA hai, jo vikramakI cauthI zatAbdIke mahAna AcArya the aura jinhoMne aneka saiddhAntika granthoMkI racanA kI hai| ve ukta gaMgAvataraNakA varNana apanI trilokajJapti ke cauthe adhikAra meM isa prakAra karate haiM:zradijiNNappaDimAo tAo jaDamauDa se harillAo paDimova rimmagaMgA abhisittumaNA va sA paDadi / 230 arthAt--usa kuNDake zrIkUTa para jaTA mukuTase suzobhita AdijinendrakI pratimAeM haiN| una prati mAna abhiSeka karaneke liye hI gaMgA una pratimAoM ke jaTAjUTa para avatIrNa hotI hai / (abhi Seka jalase yukta honeke kAraNa hI zAyada vaha bAdako sarvAMga meM pavitra mAnI jAne lagI / ) zivajIke ukta rUpakakA artha isa prakAra bhI likhA jA sakatA hai ki isa yugake prArambha meM divyavANIrUpI gaMgA bha0 RSabhadevase hI sarvaprathama prakaTa huI, jisane bhUmaMDala para basanevAle jIvoMke hRdayoMse pApa-malako dUra kara unheM pavitra banAne kA bar3A kAma kiyA / takSazilA aura gommaTTa ezvara kI mUrti - bhAratavarSa ke Adi samrAT bharatake jIvana meM eka aisI ghaTanA ghaTI, jo yuga-yugoM ke liye amara kahAnI bana gii| jaba ve digvijaya karake ayodhyA vApisa lauTe aura nagara meM praveza karane lage, taba unakA sudarzanacakra nagarake dvAra para aTaka kara raha gyaa| rAjapurohitoMne isakA kAraNa batalAyA ki abhI bhI aisA rAjA avaziSTa hai, jo ki tumhArI AjJAko nahIM mAnatA hai / bahuta chAna-bIna ke pazcAt jJAta huA ki tumhAre bhAI hI AjJA - vIM bhAiyoMke pAsa sandeza bhejA gyaa| ve loga bharatakI zaraNameM na Akara aura rAja pATa chor3akara bha0 RSabhadevakI zaraNa meM cale gaye, para bAhubalone--jo ki bharatakI vimAtA ke jyeSTha putra the- spaSTa zabdoM meM bharatakI AjJA mAnanese inkAra kara diyA aura dUta ke mukhase kahalA diyA ki jAo aura bharatase kaha do'jisa bApake tuma beTe ho, usIkA maiM bhI huuN| maiM pitAke diye rAjya ko bhogatA hU~, mujhe tumhArA Adhipatya svIkAra nahIM hai / ' bharatane yaha sandeza sunakara bAhubalIko yuddhakA AmantraNa bheja diyaa| donoM orase / For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] bhagavAna RSabhadevake amara smAraka [71 sainikagaNa samarAMgaNameM utara Aye / raNa-bherI bajane dita kara liyA ! ina donoM hI ghaTanAoMkI yathArthatAhI vAlI thI ki donoM orake mantriyoMne parasparameM ko pramANita karanevAle jIte-jAgate pramANa Aja parAmarza kiyA-'ye donoM to carama zarIrI aura upalabdha haiM / kahate haiM ki jisa sthAna para donoM utkRSTa saMhananake dhAraka haiM, inakA to kucha bigar3egA bhAiyoMkA yaha yuddha huA thA aura jahA~ para cakra nahIM / vecAre sainika parasparameM kTa mareMge / inakA calAyA gayA thA, vaha sthAna 'takSazilA' ke nAmase vyartha saMhAra na ho, ataH ubhayapakSake mantriyoMne apane- prasiddha huaa| (takSazilAkA zabdArtha takSaNa arthAt apane svAmiyoMse kahA-'mahArAja, vyartha senAke kATane vAlI zilA hotA hai|) tathA bAhuvalIkI usa saMhArase kyA lAbha ? Apa donoM hI parasparameM yuddha ugra tapasyAkI smAraka zravaNabelagola (maisUra ) ke karake kyoM na nipaTArA kara leM ?' bharata aura bAhubalI- viMdhyagiri-sthita bAhubalIkI 57 phITa U~cI, saMsArako ne ise svIkAra kiyaa| madhyastha mantriyoMne dRSTiyuddha, AzcaryameM DAlanevAlI manoja mati Aja bhI jalayuddha aura mallayuddha nizcita kiye aura bharata ghaTanAkI satyatA saMsArake sAmane prakaTa kara rahI hai| tImoM hI yuddhoM meM apane choTe bhAI bAhubalIse hAra tathA vahIM dUsarI pahAr3I candragiri para avasthita jar3agaye / hArase khinna hokara aura roSameM Ake bharatane bharatakI mUrti unakI kiMkartavyavimUr3hatAkA Aja bhI bAhubalIke Upara sudarzanacakra calA diyaa| kabhI vyartha smaraNa karA rahI hai| na jAne vAlA yaha amogha astra bhI tadbhavamokSagAmI bharata aura bAhubalI donoM hI bha0 RSabhadevake bAhubalIkA kucha bigAr3a na kara sakA, ulTA unakI putra the, ataeva una donoMkI aitihAsika satyatAke tIna pradakSiNA dekara vApisa calA gyaa| isa ghaTanAse pratIka smArake pAye jAnese bha0 RSabhadevakI aitihA. saMsArake Adi cakravartI bharatakA apamAna huA aura sika prAcInatA svataH siddha ho jAtI hai| . ve kiMkartavya-vimUr3ha ho gaye / para bAhubalIke dilako isa prakAra hama dekhate haiM ki Aja vividha rUpoMmeM bar3I coTa pahuMcI aura vicAra AyA ki dhikkAra hai bha0 RSabhadevake amara smAraka apanI aitihAsi. isa rAjyalakSmIko, ki jisake kAraNa bhAI bhAIkA hI katAkI amiTa chApako liye hue bhAratavarSa meM savatra galA kATaneko taiyAra ho jAtA hai| ve isa vicArake vyApta haiM, jisase koI bhI purAtattvavid inkAra nahIM jAgRta hote hI rAja-pATako chor3akara vanako cale gaye kara sktaa| aura pare eka varSakA pratimAyoga dhAraNa karake ghora AzA hai sahRdaya aitihAsika vidvAna isa lekha tapazcaryA meM nirata ho gye| isa eka varSakI avadhimeM para gambhIratAke sAtha vicAra karanekI kRpA kareMge aura unake caraNoMke pAsa cIMTiyoMne bAmI banA DAlI aura usake phalasvarUpa bha0 RSabhadevake amarasmAraka aura sAMpoMne usameM DerA DAla diyaa| pRthvIse utpanna haI bhI adhika prakAza meM Akara loka mAnasameM apanA aneka latAoMne Upara car3hakara unake zarIrako AcchA- samucita sthAna bnaaege| 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAila thor3I hI zeSa raha gaI haiM / ataH maMgAnemeM zIghratA kareM / pracArakIdRSTise phAiloMko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| -mainejara-'anekAnta', vIrasevAmandira, dillI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dillI aura yoginIpura nAmakI prAcInatA ( lekhaka - agaracanda nAhaTA ) anekAnta varSa 13 aMka 1 meM paM0 paramAnandajI zAstrIkA 'dillI aura usake pA~ca nAma' zIrSaka lekha prakAzita huA hai / usameM Apane 1 indraprastha ra DhillI 3 yogiMnIpura yA joiNIpura, 4 dillI aura 5 jahAMnAbAda - ina pAMca nAmoM ke sambandha meM apanI jAnakArI prakAzita kI hai / inameMse jahAMnAbAda nAma to bahuta pIchekA aura bahuta kama prasiddha hai aura indraprastha purAnA hone para bhI janasAdhAraNa meM prasiddha kama hI rahA hai / sAhityagata kucha ullekha isa nAmake jarUra milate haiM cauthA dillI aura dillI vAstava meM donoM eka hI nAma haiM / DhillIkA upabhraMza ho janasAdhAraNake mukha se badalatA badalatA dillI bana gayA hai| vAstava meM usakA bhI koI svatantra astitva nahIM hai / kaI logoMkI jo yaha kalpanA hai ki dilU rAjA ke nAmase dillIkA nAmakaraNa huA, para vAstavameM yaha eka bhrAMta aura managar3hanta kalpanA hai | dilU rAjAkA vahAM honA kisI bhI itihAsa se samarthita nahIM, ata eva DhillI aura yoginI pura ye donoM nAma hI aise rahate haiM, jo karIba eka hajAra varSoMse prasiddha rahe haiM, ataH inakI prAcInatAke sambandha meM hI prastuta lekha meM prakAza DAlA jAyagA / DhillI nAmakI prAcInatAke sambandha meM paM0 paramAnanda jIne saMvat 1186 ke zrIdhara - racita pArzvanAtha caritra meM isa nAmakA sarva prathama prayoga huA haiaisA sUcita karate hue likhA hai ki "isase pUrva ke sAhityameM ukta zabdakA prayoga mere dekhane meM nahIM AyA / " yadyapi 'gaNadhara sArddhazataka bRhadvRtti' jisakI racanA saM0 1265 meM huI hai, ukta pArzvanAthacaritrake pIche kI racanA hai, para ukta grantha meM gyArahavIM zatAbdI ke varddhamAnasUrikA paricaya dete hue unake 'Dhillo, vAdalI' Adi dezoM meM padhAranekA ullekha kiyA hai / - svAcAryAH nujJAtaH katipayayatiparivRtaH DhillIbAdalI - pramukhasthAneSu samAyayau / ' isIse gyArahavIM zatAbdI meM bhI isa nagarake pArzvavartI pradezako DhillI pradeza kahate the, jJAta hotA hai| AcArya varddhamAnasUri racita upadezapadaTIkA saM0 1055 kI prApta hai aura yaha ghaTanA usase bhI pahale kI hai / ataH saM0 1050 se pUrva bhI dillI nAma prasiddha va siddha hotA hai XI jogIpura yA yoginIpurakI prAcInatAke sambandhameM paM0 paramAnandajIne paMcAstikAyakI saM0 1326 kI likhita prazasti uddhRta karate hue likhA hai ki 'yoginIpura kA ullekha aneka sthaloM para pAyA jAtA hai / 'jinameM saM0 1326 kA ullekha sabase prAcIna jAna par3atA hai / ' para zvetAmbara sAhityase isa nAmakI prAcInatA saM0 1200 ke lagabhaga jA pahucatI haiM aura isa nAmakI prasiddhikA kAraNa bhI bhalI bhAMti spaSTa ho jAtA hai| isalie yahAM isa nAmake sambandha meM vizeSa prakAza DAlA jA rahA hai / _saMvat 1305 meM DhillI vAstavya sAdhu sAhulike putra hemAko abhyarthanAse kharataragacchIya jinapati sUrike ziSya vidvadavara jinapAlopAdhyAyake 'yugapradhAnAcArya gurvAvalI' nAmaka 1 aitihAsika granthakI racanA kI bhAratIya sAhitya meM saMvatAnukrama aura tithike ullekhavAra pratyeka ghaTanAkA silasilevAra varNana karanevAlA yaha eka hI apUrva grantha hai / racayitA ke guru jinapatisUrike guru jinacandasUri jo ki suprasiddha jinadattasUrike ziSya the, kA jIvanavRtta dete hue saMvat 1223 meM unake DhillI - yoginIpura ( vahAMke rAjA madanapAlake anurodhase) padhAranekA vivaraNa diyA hai| yahAM usakA Avazyaka aMza uddhRta kiyA jAtA hai: - tataH sthAnAtpracalitAn pRSThagAme saMghAtena sahAgatAn zrIpUjyAn zrutvA DhillIvAstavya Tha0 lohara sA0 pAlhaNa - sA0 kulacandra sA0 gRhicandrAdi saMgha mukhya zrAvakA mahatA visteraNa vandanArtha sammukhaM pracAlitAH / X pUrvavartI to taba hotA, jaba usI samayake bane hue granthameM una nAmoMkA ullekha ho, yoM to aneka viSayoMke zraneka ullekha milate haiM / acchA hotA yadi lekhaka mahAnubhAva saM0 1050 yA usase pUrvavartI granthameM ullikhita 'DhillI' zabda prayogakA ullekha dikhalAte / -sampAdaka 1 dekheM bhAratIyavidyA varSa 1 pRSTha 4 meM prakAzita hamArA lekha / For Personal & Private Use Only . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] dillI aura yoginIpura nAmoMkI prAcInatA tAMzca pradhAnaveSAn pradhAnaparivArAna pradhAnavAhanA- kA pITha-sthAna thA / yoginiyoMne AcArya zrIke rahate dhirUDhAn DhillI-nagarAdvahirgacchanto dRSTvA svaprasAdo- apanA pUjA satkAra nahIM hogA samajha unheM chalane ke pari vartamAnaH zrI madanapAlarAjA vismitaH san , svakIya liye ve zrAvikAke rUpameM vyAkhyAnameM aayii| sUrijIrAjapradhAnalokaM papraccha-' ne unheM sUryamantrake adhiSThAyaka dvArA kIlake stambhita ___ zrIpUjyairuktam-'mahArAja ! yuSmadIyaM nagaraM pradhAnaM kara dI / ve uTha na sakI taba sUrijIse prArthanA kara dharmakSetraM / tahi uttiSThata calata DhillI-prati, mukta huI aura kahA hameM eka vacana dIjiye ki jahAM na ko'pi yuSmAnaMgulikayApi sajJAsyatItyAdi / zrI- jahAM hamArA poTha sthAna hai, Apa nahIM jAyaM / hamArA madanapAlamahArAjoparodhAd 'yuSmAbhiryoginIpuramadhye pahalA pITha ujjayanImeM, dUsarA dillI, tIsarA ajamera kadApi na vihartavyamityAdi zrIjinadattasUridatto- durga aura AdhA bharU acchameM hai / vahA~ Apake ziSya padezatyAge na hRdaye dayamAnA api zrI pUjyAH zrI dillI yA paTTadhara na jAyaM / jAne para maraNa-bandhanAdi kaSTa hoMge prati prsthitaaH| isIliye jinadatta sUrijIne vahAM jAnekA niSedha kiyA thA para bhAvI bhAvavaza rAjA va saMghake anurodha___yaha gurvAvalo jinacandrasurijIke prazidhyakI hI se vahAM jAnA huA / prabandhAvalimeM likhA hainirmita hai, isaliye isakI prAmANikatAmeM sandehakI 'joginIhiM chalio mao' ajjavi purAtana DhillI gujAisa nahIM hai| uparyukta uddharaNoMse samvat 1223 meM majme tassa thubho acchii| saMgho tassa jattA kamma dillIke rAjA madanapAla the siddha hai| usa samayake kuNai' arthAt jinacandrasUrijIkA svargavAsa yoganiyoMpradhAna zrAvakoMke nAmoMke uddharaNoMse, vahA~ pArzvanAtha ke pAzvanAtha ke chalake dvArA huaa| unakA stUpa Aja bhI purAnI vidhi caitya bhI thA, isakI jAnakArI milatI hai / jina dillI meM hai, jisakI saMgha yAtrA kiyA karatA hai| AcAryazrIke dillImeM svargavAsI honekA, ullekha hai, prabandhAvali 17vIM zatAbdIke prArambha yA usase ve maNidhArI jinacandrasUrike nAmase prakhyAta haiM aura pahalekI racanA hai| usa samaya jinacandrasUrike stUpa unakA stUpa kutubamInArake pAsa Aja bhI vidyamAna va sthAnakI saMjJA 'purAtana DhillIH mAnI jAtI thii| pUjyamAna hai| unakA agni saMskAra itane dUravartI yoginIpura nAmakaraNakA kAraNa hameM upayukta sthAnameM kyoM kiyA gayA, isake sambandha meM gurvAvalImeM prabandhAvali dvArA spaSTa rUpameM mila jAtA hai ki dillI likhA hai ki aisI prasiddhi rahI hai ki AcAryazrIkA causaTha yoginiyoMkA pITha sthAna thA aura unakI kathana hai ki merA agni saMskAra jitanI dUravartI bhUmi- prasiddhi ke kAraNa hI dillIkA dUsarA nAma yoginIpura meM kiyA jAyagA, vahA~ taka nagarakI vastI bar3ha jAegI prasiddha huaa| - "tadanantaraM zrAvakaimahAvistareNA'nekamaNDapikA isa nAmakI prAcInatA samvat 1305 va 1223 maNDite vimAna Arogya yatra kvApyasmAkaM saMskAraM taka to gurvAvalIse siddha hI hai aura usameM jinadatta kariSyata yUyaM tAvatI bhUmikAM yAvanagaravasitiH sUrike kahe hue niSedha vAkyameM bhI 'yoginIpura' nAma bhaviSyatItyAdi guruvAkyasmRteratIva dUrabhUmau niitaaH|" hI diyA hai, isaliye bArahavIM zatAbdI taka isa nAma kI prAcInatA jA pahu~catI hai| . gurvAvalImeM jinacandrasUrijIko jinadatta surijIne dillIkA jaina itihAsa bhI avazya prakAzita honA yoginIpura jAnA kyoM manA kiyA thA ? aura vahA~ cAhie / usake sambandhameM kAphI sAmagrI idhara-udhara jAne para ekAeka choTI umrameM hI unakA kyoM sko- vikharI par3I hai una sabakA saMgraha hokara suvyavasthita vAsa ho gayA? isake sambandhameM kucha bhI prakAza nahIM itihAsa likhA jAnA Avazyaka hai| zvetAmbara aura DAlA para paravartI paTTAvaliyoM va vRddhAcArya pravandhAvalImeM digambara donoM sampradAyoMkA gata eka hajAra varSase yahAM isa sambandhameM jo pravAda thA, usakA spaSTa ullekha acchA nivAsa aura prabhAva rahA hai / yahAMke prAcIna kiyA hai| prabandhAvalImeM likhA hai ki eka bAra jina- mandiroMkA vivaraNa bhI saMgRhIta kiyA jAnA caahiye| dattasUri ajamera durga padhAre, vaha causaTha yoganiyoM- isa sambandhameM merI sevAeM hara samaya prastuta haiN| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirativAdI samatA (svAmI satyabhakta) samAjameM na saba manuSya saba taraha samAna banAye jA munAphA khA sakatA hai, jo dhaMdhA binA naukarake cala sakatA sakate haiM na unameM itanI viSamatA hI ucita kahI jA sakatI hai usaroM pUjI lagAkara AmadanI bar3hA sakatA hai, baiMkameM hai jitamI Aja hai| para Aja donoM tarahake ativAdoMkA rupayA jamAkara vyAja khA sakatA hai| poSaNa kiyA jAtA hai| atisamatAvAdI yaha kahate haiM ki rUsI krAMtike prArambhameM itanI viSamatA nahIM thI, krAMtisAhaba, cInameM kAlejake eka caparAsImeM tathA prinsipalameM kAriyoMkI icchA bhI nahIM thI ki aisI viSamatA Aye | para pharaka hI nahIM hotA / isa prakArake loga andhAdhundha samatAke __ anubhavane, mAnava prakRtine, paristhitiyoMkI vivazatAne gIta gAte haiM / mAnoM vizeSa yogyatA, vizeSa anupa- isa prakArake antara paidA karA diye / niHsandeha yaha viSamatA yogitA, vizeSa sevA yA zramakA koI vizeSa mUlya na ho| bhAratase bahuta kama hai / rUsameM jaba yaha eka aura solahake aisI ativAdI samatA avyAvahArika to hogI hI, para bIcameM haiM taba bhAratameM vaha eka aura cArasau ke bIca meM usakI duhAI denese jo logoMmeM muphtakhorI anyAya hai| yahAM kisIko paccIsa rupayA mahInA milatA hai to kRtaghnatA Adi doSa bar3ha rahe haiN| unakA duSpariNAma samAja- kisIko dasa hajAra rupayA mahInA / yaha to rAjakIya kSetrako aura svayaM una logoMko bhoganA par3egA / yaha to andhera kA antara hai| Arthika kSetrameM yaha viSamatA aura bhI nagarI hogii| adhika hai / kyoMki aneka zrImAnoMko lAkhoMkI AmadanI andhera nagarI bebUjha raajaa| hai| rUsane viSamatAko kAphI sImita aura nyAyocita rakkhA Take sera bhAjI Take sera khAjA // hai para viSamatAkI anivAryatA vahAM bhI hai| atisamatA isa kahAvatako caritArtha karanA hogaa| vahAM bhI avyavahArya mAnI gaI hai| dUsarI tarapha ativaiSamya hai| eka AdamI mihanata kiye atisamatAse hAniyAM binA yA nAmamAtrakI mihanata yA vizeSatAse hajAroM lAkhoM * bahutase vAmapakSI loga aura bahutase sarvodayavAdI loga kamA letA hai| dUsarI tarapha bauddhika aura zArIrika ghora zrama jisa prakAra prati samatAkIbAta karate haiM yA duhAI dete haiM use karake bhI bharapeTa bhojana yA ucita suvidhAe~ nahIM prApta kara agara vyavahArameM lAnekI koziza kI jAya to vaha avyahArya paataa| isa ativaiSamyako bhI kisI taraha sahana nahIM kiyA sAbita hogI aura anyAyapUrNa bhI hogI isase dezakA ghora jA sktaa| vinAza hogaa| ye donoM tarahake prativAda samAjake nAzaka haiN| hameM ati 1-eka AdamI adhika zramaM karatA hai aura dUsarA samatA aura prativiSamatA donoMke doSoMko samajhakara nirativAdI kamase kama zrama karatA hai, yadi donoMko zramake anurUpa samatAkA mArga apanAnA cAhiye / isa bAtameM manovaijJAnikatA badalA na diyA jhAya, arthAt donoMko barAbara diyA jAya tathA vyAvahArikatAkA bhI pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / to adhika zrama karane vAlA adhika zrama karanA banda kara Arthika samatAke mAgameM rUsane sabase adhika pragati degA, use zramameM utsAha na rhegaa| isa prakAra dezameM zrama kI hai aura vahAM pUMjIvAda sabase kama hai viSamatA bhI saba rahate hue bhI zramakA akAla par3a jAyagA / utpAdana kSINa se kama hai| phira bhI itanI bAteM to vahAM bhI haiN| ho jaaygaa| 1-kisI ko 250 rUbala mahInA milatA hai aura kisI kAmakI yogyatA prApta karaneke liye varSoM tapasyA kisIko 4000 rUbala mahInA milatA hai / matalaba yaha karanA par3atA hai. aura kisIke liye nAmamAtrakI tapasyA ki vahAM solaha guNe takakA antara zAsana kSetra meM hai| karanI par3atI hai, prinsipala bananekI yogyatA prApta karaneke zramikoMmeM yaha antara caudaha guNA taka hai| kisI-kisI liye zrAdhI jindagI nikala jAyagI aura caparAsI banane ke zramikako sAr3he tIna hajAra rUbala mAsika taka milatA hai| liye mAmUlI par3hanA likhanA hI kAphI hogaa| donoMkA 2-relave meM vahAM bhAratakI taraha tIna zreNiyAM haiN| mUlya barAbara ho to prinsapala aura prophesara taiyAra hI na 3-makAna, pazu Adi vyaktigata sampatti kAphI hai hoN| isI prakAra iMjIniyara aura mAmUlI majadUra, vaijJAnika aura isameM bhI viSamatA hai| aura vijJAna-zAlA meM jhADU dene vAlA zrAdike bAre meM bhI 4-apanA makAna bhAr3ese dekara manuSya pUMjI para hogaa| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 30 nirativAdI samatA 3-vizeSa mAnasika kAma karane vAle aura sAdhAraNa ativiSamatAse hAniyAM zArIrika kAma karanevAle yadi samAna suvidhA pAyeM to mAna- ativiSamatAkI hAniyoMse hama paricita hI haiN| hAlA sika zrama tINa hogaa| mAnasika zramakA kAma karanevAle ki ye hAniyAM atisamatAke barAbara nahIM haiM phira bhI ko pAva bhara ghI kI jarUrata hogI aura zArIrika zrama karane kAphI haiN| vAlekA kAma Adha pAva ghI se cala jala jAyagA / donoMko eka zrAdamIko guNI sevaka hote hue bhI jaba nirguNa barAbara diyA jAya to mAnasika zramavAlA ucita zrama na asevakoMse kama milatA hai taba usake sAtha anyAya hotA / kara paaygaa| hai| isase usakA dhyAna guNa bar3hAne aura sevA karanese haTakara 4-eka AdamI pUrI jimmedArIse kAma karatA hai, una cAlAkiyoMkI tarapha calA jAtA hai jinase adhika dhana cAroM tarapha najara rakhatA hai, dinarAta cintA karatA hai, dUsare- khIMcA jA skeN| eka bhI cAlAka badamAza zrAdamI jaba dhanI ko aisI jimmedArIse koI matalaba nahIM / donoMko pAri- bana jAtA hai taba yaha kahanA cAhiye ki vaha sau guNI aura zramika diyA jAya to jimmedArI rakhanevAlA usa tarapha dhyAna sevakoM kI hatyA karatA hai| arthAt use dekhakara sau guNI na degA / isa prakAra kAmakI sArI vyavasthA bigar3a jaaygii| aura sevaka vyakti guNa sevAke sanmArgase bhraSTa hokara cAlAka 5-eka zrAdamImeM apane kSetrameM kAma karaneke liye badamAza bananekI koziza karane lagate haiN| bhale hI ve saphala asAdhAraNa pratibhA hai, asAdhAraNa svara yA sundaratA hai, hoM yA na hoN| asAdhAraNa zakti hai, asAdhAraNa kalA hai, inakA asAdhAraNa samAjameM jo bekArI hai, eka tarapha kAma par3A hai dUsarI mUlya yadi na diyA jAya to ina guNoMkA upayoga karaneke tarapha sAmagrI par3I hai tIsarI tarapha kAma karanevAle bekAra liye una guNavAloMkA utsAha hI mara jaaygaa| isakA mano baiThe haiM, yaha saba ativiSamatAkA pariNAma hai| isa prakAra vaijJAnika prabhAva aisA par3egA ki inakA sadupayoga karaneke ya ra yaha ati-viSamatA bhI kAphI hAniprada hai| liye jo thor3I bahuta sAdhanA karanekI jarUrata hai vaha sAdhanA hameM atisamatA aura ativiSamatAko chor3akara niratibhI miTa jaaygii| vAdI samatAkI yojanA banAnA cAhiye / usake sUtra ye haiN| -hara eka vyaktiko bhojana vastra aura nivAsakI 6--atisamatA kA sAre samAja para bahuta burA prabhAva ucita suvidhA milanA hI cAhiye / hAM, isa suvidhAkI pdd'egaa| sArA samAja duHkhI azAnta nikammA aura jhagar3AlU jimmedArI unhIMkI lI jA sakatI hai jo samAjake liye ho jaaygaa| kAmakA yA apane mUlyakA viveka kisImeM na upayogI kArya ucita mAtrAmeM karaneko taiyAra hoN| rhegaa| hara AdamI ko yahI cintA rahegI ki mujhe barAbara 2-dezameM bekArI na rahanA cAhiye / dezavyApI eka milatA hai yA nahIM? dUsaroMko kyA milA aura mujhe kyA aisI yojanA honA cAhiye jisase hara eka vyaktiko kAmameM milA isI para najara rakhane aura cintA karanemeM aura jhagar3ane lagAyA jA ske| meM hara ekakI zakti barbAda hogI / vizeSa yogyatAvAle 3-nyAyocita yA samAjamAnya tarIkese jisane jo vizeSa kAma na kareMge aura hIna yogyatAvAle barAbarI ke liye sampatti upArjita kI hai usa para usakI mAlikI rahanA dinarAta lar3eMge, thoDAsA antara rahegA to asantuSTa hokara cAhiye / binA muvAvaje kI vaha sampatti usase lI na jA corI kareMge, badamAzI kareMge, kRtaghnatAkA paricaya deMge vinaya ske| kA hatyA karaga / isa prakAra sArA samAja anutsAha, iNyA, 4-sAdhAraNataH ThIka AmadanI hone para bhI jo apakheda. muphtakhorI, corI, vinaya, zrAlasya, kRtaghnatA, kalaha, vyayI yA vilAsI honese kucha bhI sampatti nahIM jor3a pAtA ayogyatA, asAdhanA, Adise bhara jAyagA, utpAdana caupaTa usakI garIbIko dayanIya na mAnanA caahiye| ho jAyagA, avyavasthA asIma ho jaayegii| 5-nimnalikhita ATha kAraNoMse pArizramika yA pura- atisamatA jitanI mAtrAmeM hogI ye doSa bhI utanI. skAra adhika denA cAhiye / (1) guNa (2) sAdhanA mAtrAmeM hoMge / isa prakAra atisamatA arthAt anyAyya samatA (3) bhrama (8) sahasAdhana (1) kaSTa saMkaTa (6) utpAdana sarvanAzakA mArga hai| (7) uttaradAyitva (6) durlabhatA / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] (1) guNa - pratibhA, sundaratA, zArIrika zakti, zrAdi janmajAta guNa jile kAryameM apanI vizeSa upayogitA rakhate hoM usa kArya meM inake kAraNa vizeSa pArizramika milanA caahiye| udAharaNa ke liye sAhitya nirmANa meM zAsanameM, prabandhameM, zikSaNameM pratibhAkA vizeSa mUlya hai / sinemA AdimeM sundaratAkA mUlya hai| senA pulisa yA zArIrika majabUrIke kSetrameM zArIrika zaktikA mUlya hai / ina kSetroM meM ina guNoM para vizeSa pArizramika milanA cAhiye / (2) sAdhanA- kisI kAmako karaneko yogyatA prApta karanemeM kitane dina kaisI sAdhanA karanA par3egI isa parase usakA mUlya nirdhArita karanA par3atA hai| jaise eka klarka banane ke liye jitanI sAdhanAkI jarUrata hai usase kaI guNa sAdhanAkI jarUrata eka prophesara, lekhaka, kavi yA sampAdaka bananemeM hai / isaliye klarkakI apekSA inake kAryakA mUlya adhika hogaa| anekAnta [ varSa 13 gA~voMkI apekSA nagara yA mahAnagarameM sahasAdhanoMkI jyAdA jarUrata par3atI hai, maha~gAI bhI hotI hai isaliye gAMvakI apekSA zaharakA pArizrAmika adhika hotA hai / (2) zrama - jisa kAmameM jitanA adhika zrama karanA par3hatA hai usakA mUlya utanA hI adhika hotA hai / saba kAryoM meM zarIrika zrama barAbara nahIM hotA aura zArIrika kAryoM kI apekSA vAcanika aura mAnasika kAryoM meM zrama adhika hotA hai| eka AdamI ATha ghaMTe ghAsa khodanekA kAma varSoM kara sakatA hai| para cAra ghaMTe vyAkhyAna dene kA kAma bahuta dina nahIM kara sakatA, usakA galA baiTha jAyagA dimAgI kAma to aura bhI kaThina hai| zarIrako eka kAma meM bhir3Aye rakhane kI apekSA manako eka kAmameM bhir3Aye rakhanA kA kI kaThina hai | zarIrako sthira rakhanekI apekSA manako sthira rakhanA kAphI kaThina hai| isaliye mAnasika kSamakA mUlya adhika hai| (4) sahasAdhana -- kisI kAmako karane meM jitane adhika sahasAdhanoMkI jarUrata hogI usakA mUlya utanA adhika hogA / darjIko silAIke kAmameM eka mazInakI jarUrata hai, to isa sAdhanake kAraNa bhI usake zramakA mUlya bar3ha jAtA hai| isI taraha vizeSa dimAgI kArya karaneke liye ThaDe vAtAvaraNa meM rahanA, ghI Adi vizeSa tarAvaTI cIjeM khAnA Adi sahasAdhana haiN| eka abhinetrIko apanI sundaratA banAye rakhanA, hajAroM prazaMsakoMke patra zrAte haiN| unako par3hane ke liye prAiveTa sekreTarI rakhanA Adi sahasAdhana haiM, dhanakI pUMjI bhI sahasAdhana hai| ina kAraNoM se vizeSa pArizrAmika denA jarUrI hai| (5) kaSTa saMkaTa - kisI kAmameM vizeSa kaSTa ho, vizeSa saMkaTa ho to usake kAraNa usakA mUlya bar3ha jAtA hai / sAdhAraNa majadUrakI apekSA koyale cAdikI khadAna meM kAma karanemeM kaSTa aura saMkaTa adhika hai havAI jahAja calAne meM saMkaTa adhika hai zArIrika zramakI apekSA vacana yA manake kAryameM kaSTa adhika hai| isaliye inakA mUlya bar3ha jAtA hai| (6) utpAdana - jo isa tarIkese kAma kare ki adhika yA acchA utpAdana kara sake to usakI isa kalAkA mUlya adhika hogA / jo acchA citra banA sakatA hai, acchI mUrti gar3ha sakatA hai, acchA lekha likha sakatA hai usakA pArizrAmika adhika hogaa| isI prakAra jo parimANameM jyAdA utpAdana kara sakatA hai usakA mUlya bhI adhika hogA / (7) jimmedArI - jimmedArIkA bhI mUlya hotA hai| eka AdamIko amuka samaya kAma karaneke bAda usake hAni lAbhase koI matalaba nahIM, dUsareko hara samaya hAni lAbhakA vicAra rakhanA par3atA hai usakI ciMtA karanI par3atI hai| mainejarako jitanA dhyAna rakhanA par3atA hai utanA sAdhAraNa majadUra yA klarka ko nahIM rakhanA par3atA / isaliye mainejarakA mUlya adhika hogA (8) durlabhatA - jisa kAmako karane vAle muzkilase milate haiM unakI bhI kImata bar3hatI hai| tIrthaMkara paigambara mahAkavi, mahAna vaijJAnika, mahAna dArzanika, mahAna netA, mahAna lekhaka, mahAna kalAkAra Adi kAphI durlabha hote haiM isaliye inakI kImata kAphI adhika hotI hai / Arthika dRSTise to inakI kImata cukAnA azakya hotA hai isaliye inakI jyAdatara kImata yaza pratiSThA ke dvArA cukAnA par3atI / hai para inake sivAya sAdhAraNa kSetrameM bhI durlabhatAkA asara par3hatA hai / pahile maiTrika pAsa vyakti bhI bar3A durlabha yA isaliye usakI bhI kAphI kImata thI, aba bI. e., ema. e. bhI hajAroM lAkhoMkI saMkhyAmeM sulabha haiM isaliye unakI bhI kImata kAphI ghaTa gaI hai| bAjapurameM jisa cIz2a kI jitanI mAMga hotI hai usase adhika cIja zrA jAya to usakI kImata gira jAtI hai usI prakAra AdamIke bAre meM bhI hai| hA~! samAjako aisI vyavasthA karanA cAhiye ki asA dhAraNa mahAmAnavoM ko chor3akara sAdhAraNa kSetra meM atidurlabhatA For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 | kAraNa kisIkI kImata mUlyase adhika na hone pAye aura Rti sulabhatAke kAraNa kisIkI kImata mUlyase girane na pAye 1 nirativAdI samatA mUlyakA nirNaya vastukI upayogitA tathA isa prakaraNa meM batAye gaye ATha kAraNoM meM se prArambhake sAta kAraNoM ke AdhArapara karanA par3atA hai aura kImatake nirNayameM durlabhatA sulabhatA AdamIkI narajakA bhI asara par3a jAtA hai| mUla meM usakI sAmagrIkA vicAra hai, kImatameM sirpha usake bAjArU vinimayakA vicAra hai| udAharaNake liye upayogitA kI dRSTise pAnI kAphI mUlyavAna hai para sulabhatAke kAraNa usakI kImata kucha nahIM hai| sone cAMdIkI apekSA a adhika mUlyavAna hai para durlabhatAke kAraNa sone cA~dokI kImata jyAdA hai / kahIM-kahIM mUlya aura kImatakA antara yoM bhI samajhA jA sakatA hai ki mUlya batAtA hai ki isakI vinimayakI mAtrA kitanI honA cAhie, kImata batAtI hai ki isakI vinimaya kI mAtrA kitanI hai / cAhiye aura hai kA pharka bhI kahIM kahIM ina donoMkA pharka bana jAtA hai / manuSyetara vastuoM meM yaha pharka thor3I bahuta mAtrA meM banA rahe to banA rahe para manuSyake bAremeM yaha antara na rahanA cAhiye / samAjako zikSaNa tathA bAjArameM sAmanjasya rakhanA cAhiye / asAdhAraNa mahAmAnavoM kI bAta dUsarI hai kyoMki Arthika dRSTise unakI ThIka kImata prAyaH cukAI nahIM jAtI / khaira ! ye ATha kAraNa haiM jinase pArizramika yA puraskAra adhika denA cAhiye / eka hI kAraNase vinimayakI dara bar3ha jAtI haiN| jahA~ jitane adhika kAraNa hoMge vahAM vinimayakI dara utanI hI adhika hogii| yadi zratisamatAke kAraNa inakI vizeSa kImata na cukAI jAyagI to ina vizeSatAoMkA nAza hogA aura milanA azakya hogA / isa prakAra atisamatA hara [ 77 taraha anucita hai / vaha anyAyapUrNa bhI hai aura avyAvahArika bhI / 6 - ativiSamatA rokaneke liye prArambhake do niyama pAle jAne cAhiye, sAtha ho vinimaya kSetra meM antarakI sImA nizcita kara denA caahiye| hAM ! usameM dezakAlakA vicAra jarUra karanA cAhiye / sAdhAraNataH bhAratakI vartamAna paristhiti ke anusAra yaha antara eka aura pacAsase adhika na honA cAhie / yadi sAdhAraNa caparAsIko 30) mAsika milatA hai to pradhAnamaMtrI tathA rASTrapatiko isase pacAsaguNe 1500 ) se adhika na milanA cAhie / 7 - upArjita sampattike saMgraha karane para aMkuza rahanA caahie| pUjIke rUpameM adhika sampatti na rahanA cAhie, bhogopabhogakI sAmagrIke rUpameM rahanA caahie| jo zrAdamI rupayA Adi jor3atA calA jAtA hai vaha bhogopabhogakI cIjeM kama kharIdatA hai isase una cIjoMkI khapata ghaTa jAtI hai aura khapata ghaTajAnese una cIjoM ko taiyAra karane vAloMmeM bekArI bar3ha jAtI hai / isalie vyavasthA aisI honI cAhie ki loga jo pAyeM use yA usakA adhikAMza bhoga DAleM / amuka hissA saMkaTa samayake lie surakSita rakkheM, jisase saMkaTameM udhAra na lenA par3e / phira bhI yadi koI pUMjIke rUpameM yA rupayAke rUpameM adhika saMgraha karale to usakA pharja hai ki vaha apanI bacatakA bahubhAga sArvajanika sevAke kSetrameM dAna kara jAya yA mRtyukara dvArA usase le liyA jAya / isa niyamase ativiSamatApara kAphI aMkuza par3egA / zratisamatAke AsamAnI gIta gAnA svarapara vacanAke sivAya kucha nahIM hai aura prativiSamatA cAlU rakhanA insAna ko haivAna aura zaitAna meMbAMTa denA hai, isalie nirativAdI samatAkA ho pracAra honA caahie| -saMgama se merI bhAvanAkA nayA saMskaraNa 'merI bhAvanA' 'eka rASTrIya kavitA hai jisakA pATha karanA pratyeka vyaktiko apane mAnava jIvanako U~cA uThAneke lie atyanta Avazyaka hai / vIrasevAmandirase usakA abhI hAlameM saMzodhita nayA saMskaraNa prakAzita huA hai| jo acche kAgaja para chapA hai| bAMTane yA thoka kharIdane vAloMko 5) saikar3Ake hisAba se diyA jAtA hai| eka pratikA mUlya eka AnA hai| ArDara dekara anugrahIta kreN| For Personal & Private Use Only mainejara - - vIrasevA - mandira graMthamAlA 1 dariyAgaMja, dillI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAka-pika-parIkSA ___(paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI) kAka (kautrA) aura pika (koyaba) donoM tiggatike apane prati sabake dila meM ghRNA paidA kara detI hai| isa paMkha vAle prANI hai, donoM hI kAle haiM aura donoMkA samaya kAkakI kaTutA aura pikakI priyatAkA patA calatA bhAkAra-prakAra bhI prAyaH ekasA hI hai| kahA jAtA hai hai| tulasIdAsa jIne bahuta hI ThIka kahA hai:ki donoMke aMDoMkA rUpa-raMga aura AkAra eka hI hotA hai kAgA kAsoM leta hai, koyala kAko det| .. aura isalie kAkI bhramase koyanake aMDeko apanA aMDA sulasI mIThe vacanasoM. jaga apano kara let|| samajha kara pAlane lagatI hai| samaya para aMDA phUTatA hai isa vivecanakA sAra yaha hai ki kAka aura 'pikameM aura usameMse saccA nikalatA hai, to kAkI use bhI bolIkA eka maulika yA svabhAvika antara hai, jo donoM apanA baccA samajhakara pAlatI-poSatI hai aura cugA-cugA- ke bhedako spaSTa pragaTa karatA hai| isa amtarake atirikta kara use bar3A karatI hai| dhIre-dhIre jaba vaha bolane lAyaka donoM meM eka maulika antara aura hai aura vaha yaha ki ho jAtA hai, to kAka use apanI bolI sikhAnekI kauekI najara sadA maile padArtha-viSThA, mAMsa, thUka Adi koziza karatA hai| para koyala to vasanta Rtuke sivAya para rahegI / use yadi eka ora annakA Dhera dikhAI de anya mausamameM prAyaH kucha bolatI nahIM hai, ataeva kauzrA aura dUsarI ora viSThAmeM par3e annake dAne to vaha jAkara usake na bolane para mujhalAtA hai aura bAra-bAra coMce viSThAke dAnoM para hI coMca mAregA, anake Dhera para nhiiN| mAra-mArakara use bulAnekA prayatna karate hue bhI saphalatA isI prakAra ghI aura nAkakA mana eka sAtha dikhAI dene nahIM pAtA, to bacce ko gUMgA samajhakara apane dila meM para bhI vaha nAike mana para pahu~cegA, dhI para nahIM / bahAdukhI hotA hai ! phira bhI vaha hatAza nahIM hotA aura kauekI dRSTi sadA apavitra gandI aura mailI cIoM para use bulAnekA prayatna jArI rakhatA hai| itanemeM vasantakA hI pdd'egii| para koyalakA svabhAva ThIka isake bilkula samaya A jAtA hai, pAmrakI nava maMjarI khAkara usakA viparIta hotA hai| vaha kabhI maile aura gande padArthoM ko kaMTha khula jAtA hai| kaumA sadAkI bhAMti use aba bhI khAnA to dUra rahA, una para naz2ara bhI nahIM DAlatI, na 'kAMva-kAMva' kA pATha par3hAtA hai| para vaha koyanakA baccA kabhI gaMde sthAnoM para hI baiThatI hai| jaba bhI baiThegIapane svabhAvake anusAra 'kAMva-kAMva' na bolakara 'kuhU- vRkSoMkI U~cI zAkhAoM para hI baiThegI aura unake nava, kuha' bolatA hai| kaumA yaha sunakara cakita hotA hai aura komala pallavoM aura puSpoMko hI khaaygii| kAkakI manoyaha baccA to 'kapUta' nikalA, aisA vicAra kara usakA vRtti asthira aura dRSTi caMcala rahatI hai, para koyalakI parityAga kara detA hai| mammevRtti aura dRSTi sthira rahatI hai| isa prakAra kAka aura kaueke dvArA itane lambe samaya taka pAle-poSe jAneke koyalameM khAna-pAna, bolI, manovRtti aura dRSTi sambandhI kAraNa koyanako 'para-bhRta' bhI kahate haiN| tIna maulika antara haiN| kAka aura koyalakI samatAko dekha kara sahaja hI zaMkA-tiryaggatikA jIva tathA prAkAra-prakArakI prazna uThatA hai ki phira ina donoMmeM kyA antara hai? ekasamatA hone para bhI donoMmeM upayukta tIna maulika kisI saMskRta kavike hRdayameM bhI yaha prazna uThA aura use viSamatAeM utpanna honekA kyA kAraNa hai? yaha samAdhAna bhI milA: samAdhAna-tiyacoM meM utpanna honekA kAraNa mAvAcAra kAkaH kRSNaH pikaH kRSNaH, ko bhedaH pik-kaakyoH| arthAt chala-kapaTarUpa pravRtti batalAI gaI hai| jo jIva vasantakAle samprApte, kAkaH kAkaH pikaH pikH|| isa bhavameM dUsaroMko dhokhA deneke lie kahate kucha aura haiM, arthAt-kAka bhI kAlA hai aura koyala bhI kAlI karate kucha aura haiM, tathA manameM kucha aura hI rakhate haiM. ve hai. phira kAka aura koyatnameM kyA bheda hai? isa praznake AgAmI bhavameM tIryacoMmeM utpanna hote haiN| isa mAgamauttarameM kavi kahatA hai-basantaRtuke Ane para ina donoM niyamake anusAra jaba hama kAka aura pikake pUrvabhavoMke kA bheda dikhAI detA hai, usa samaya koyalakI bolI to kRtyoM para vicAra karate haiM,to jJAta hotA hai ki una donoMlogoMke manako mohita kara letI hai aura kauekI bolI ke tiryaMcoMmeM utpanna karAnekA kAraNa mAyAcAra ekasA rahA For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] hai, isa lie donoM tirya coM meM utpanna hue / tiryacoMmeM bhI pradhAnataH do jAtiyAM haiM-- pazu jAti aura par3hI jAti / jo kevala udara-pUtti ke liye mAyAcAra karate haiM, merA mAyAcAra pragaTa na ho jAya, isa bhayase sadA zaMkita citta rahate haiM, mAyAcAra karake turanta nau-do gyAraha ho jAte haiM, yA bhAgane kI phrikrameM rahate hai, ve pakSI jAti ke jIvoMmeM utpanna hote vizvakI zAntiko dUra karanekA upAya / jo udara-pUtika atirikta samAja meM bar3A banane, lokameM pratiSThA pAne aura dhana upArjana karane Adike lie mAyAcAra karate haiM, ve pazujAtike tiryacoM meM utpanna hote haiM / tadanusAra kAka aura koyalake jIvoMne apane pUrvabhavoMmeM ekasA mAyAcAra kiyA hai, ataH isa bhavameM ekasA rUpa raGga aura AkAra prakAra pAyA hai / parantu una donoMka jIvoMmeMse jisakA jIva mAyAcAra karate hue bhI dUsaroMke doSoM aiboM aura avaguNoM para hI satarka aura caMcala dRSTi rakhatA thA, akhAdya vastuoMko khAyA karatA thA, tathA bAtacIta meM hara ekake sAtha samaya-asamaya kAMva-kAMva (vyartha bakavAda) kiyA karatA thA vaha tadanukUla saMskAroMke kAraNa kAkakI paryAya meM utpanna huaa| kintu jo jIva kAkake jIvake samAna mAyAcAra vizva - azAnti ke kAraNa 1 prAjake isa bhautika yugameM sarvatra azAnti hI azAMti dRSTi gocara ho rahI hai / saMsArakA pratyeka mAnava sukha-zAMti kA icchuka hai, parantu vaha ghabarAyA huA-sA dRSTigocara hotA hai / usakI isa azAntikA kAraNa icchAoMkA aniyantraNa, arthaprApti, sAmrAjyavAdakI lipsA, bhogAkAMcA aura yatha pratiSThA Adi haiN| saMsAra vinAzakArI usa bhISaNa yuddhakI vibhISikAse Uba gayA hai| eTamabama aura udajanabamase bhI adhika vinAzakArI astra zastroMke nirmANakA carcA usakI Antarika zAntiko khokhalA kara rahI hai| eka rASTra dUsare rASTrako nigala jAne, unakI svatantratAmeM bAdhA DAva athavA har3apa jAneke liye tayyAra hai / eka deza dUsare dezakI zrI aura dhana-sampatti para apanA adhikAra kara apanA prabhutva cAhatA hai, itanA hI nahIM kintu una dezavAsiyoMko parAdhIna evaM gulAma banAnA cAhatA hai / [ 76 karate hue bhI dUsaroMke doSoM, aiboM aura avaguNoM para naz2ara na rakhakara guNoM aura bhalAiyoM para naz2ara rakhatA thA, sthira manovRtti aura acaMcala dRSTi thA, akhAdya aura lokaniMdya padArthoMko nahIM khAtA thA aura logoMke sAtha bAtacItake samaya hita, mita aura priya bolatA thA, vaha usa prakArake saMskAroMke kAraNa koyalakI paryAyameM utpanna huA, jahAM vaha svabhAvataH hI mIThI bolI bolatA hai, zrasamaya meM nahIM bolatA, UMcI jagaha baiThatA hai aura uttama hI khAna-pAna rakhatA hai / pUrvabhava meM bIja rUpase boye gaye saMskAra isa bhakmeM apane-apane anurUpa vRkSarUpa se aMkurita puSpita aura phalita ho rahe haiM / kauemeM jo burApana aura bolI kI kaTutA, tathA koyala meM jo bhalApana aura bolIkI miSTatA Aja dRSTigocara ho rahI hai, vaha isa janmake upArjita saMskAroMkA phala nahIM, kintu pUrvajanmake upArjita saMskAroMkA hI phala hai / hameM kAvRtti chor3akara dainika vyavahAra meM pikake samAna madhura aura mitabhASI honA caahie| vizvakI azAntiko dUra karaneke upAya (paramAnanda jaina zAstrI ) vinAzakArI una astra-zastroMkI cakAcauMdha meM vaha apanI kartavyaniSThA aura nyAya anyAyakI samatullAko kho baiThatA hai, vaha sAmrAjyavAdakI jhUThI lipsAmeM rAjanIti aneka dAva-peMca khekha kara apaneko samRddhata sukhI evaM samRddha dekhanA cAhatA hai aura dUsareko bhavinata- gulAma nirdhana evaM dukhI, rASTra aura dezoMkI bAta jAne dIjiye / mAnavamAnava ke bIca parigrahakI anantatRSNA aura svArtha tasvaratAke kAraNa gaharI khAI ho gaI hai, unameM se kucha loga to apaneko sarva prakArase sukhI aura samunnata dekhanA cAhate haiM aura dUsareko nirdhana evaM dukhI / dUsarekI sampatti para kabjA karanA cAhatA hai / aura use saMsArase prAyaH samApta karanekI bhAvanA bhI rakhatA hai isa prakArakI durbhAvanAe~ hI nahIM haiM kintu isa prakArakI anekoM ghaTanAeM bhI ghaTita ho rahI haiM jo azAnsikI jamaka haiM aura ahiMsAdharmase parAnmukha honekA spaSTa saMketa karatI haiN| isI kAraNa For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] saMsArakA pratyeka deza vividha upAyoMse apanI zaktiko saMcita karane aura eka dUsare ko nIcA dikhAne meM lage hue haiN| isa taraha pratyeka deza kI khudagarmI ( svArtha tatparatA ) hI unheM panapane nahIM de rahI hai| aura saMsArake sabhI mAnava Agata yuddhakI usa bhayAnaka vibhISikAse mantrasta ho rahe haiM--bhayabhIta haiM prazAnta aura udvigna haiM: ve zAntike icchuka hote hue bhI becaina haiM; kyoMki unake sAmane eTamabamale hone vAle hirozimAke vinAzaka pari bAma sAmane dikha rahe haiN| bhautika astra zastroMkA nirmANa evaM saMgraha unakI usa vinAzase rakSA karanemeM nitAnta basamartha hai| anekAnta yuddha se kabhI zAnti nahIM milatI pratyuta prazAnti bhukhamarI evaM nirdhanatA ( garIbI ) tathA bekArI bar3hatI hai isase mAnava paricita hai aura yuddhottara kaThinAiyoMko bhoga kara anubhava bhI prApta kara cukA hai / ataH yuddha kisI bhI zAntikA pratIka nahIM ho sktaa| to phira ukta prazAM tike dUra karane kA kyA upAya hai ? taraha zAntike dUra karanekA upAya ahiMsA vizvako isa azAntiko dUra karanekA eka hI amogha upAya hai aura vaha hai ahiMsA / yahI eka aisA zastra hai jisa para calane se pratyeka mAnava apanI surakSA kI gAranTI kara sakatA hai aura apanI zrAntarika azAntiko dUra karane meM samartha ho sakatA hai| jaba taka mAnava mAnavatAke rahasya se aparicita rahegA arthasaMgraha athavA parigrahakI apAra tRSNArUpI dAhase apaneko khAtA rahegA taba taka vaha ahiMsAkI usa mahattA se kevala aparicita hI nahIM rahegA kintu vizvakI usa azAntise apaneko saMrakSita karane meM sarvathA asamartha rahegA / ahiMsA jIvana- pradAyanI zakti hai yaha ahiMsAko hI mahattA hai jo hama samaSTirUpa se eka sthAnameM baiTha sakate haiM, eka dUsareke vicAroMko suna sakate haiM, eka dUsare ke sukha duHkhameM kAma zrAte haiM, unameM premabhAvakI vRddhi karane meM samartha ho sakate haiM / yadi ahiMsA hamArA svAbhAvika dharma na hotA to hama kabhI samaSTimeM eka sthAna para premase baiTha bhI nahIM sakate, vicAra sahiSNutA honA to dUra kI bAta hai| hama kabhI-kabhI dUsareke vacanoMko sunakara zrAga-babUlA ho jAte haiM prazAnta hokara apane santulanako khokara asahiSNu bana jAte haiM, yaha [ varSa 13 hamArI hI kamajorI hai, kAyaratA hai, pApa hai, hiMsA hai| isa pApa se chuTakArA hiMsAke vinA nahIM ho sakatA / ahiMsA zrAtmAkA guNa hai, parantu usakI abhivyakti vIra puruSa meM hotI hai, kAyara meM nahIM; kyoMki vaha AtmaghAti hai, jahAM vIratA aura Atma-nirbhayatA hai vahIM hiMsA hai| aura jahAM kAyaratA, bujadilI evaM bhayazIlatA hai vahAM hiMsA hai| kAyaratA ke samAna saMsAra meM anya koI pApa nahIM hai; kyoMki vaha pApoMko prazrava athavA zrAzraya detI / hai| kAyara manuSya mAnavIya guNoMse bhI vaMcita rahatA hai, usakI AtmA hara samaya Darapoka banI rahatI hai aura vaha kisI eka viSayameM sthira nahIM ho pAtA usa para duHkha aura udvega apanA adhikAra kiye rahate haiM usakA svabhAva eka prakArase dabbU ho jAtA hai vaha dUsaroMkI kutsita vRttike qhilAfa yA unake sadvyavahArake pratipakSa meM koI kAma nahIM kara sakatA, kintu vaha hicakatA bhayakhAtA aura zaMkAzIla banA rahatA hai ki kahIM vaha amuka bure kAryameM merA nAma na le de mujhe aise duSkara kArya meM na phaMsA de, jisase phira nikalanA bar3I kaThinatAse ho sake, isa taraha usakI bhayAvaha AtmA atyanta nirbala aura dayanIya ho jAtI hai, vaha heyopAdeyake vijJAnase bhI zUnya ho jAtA hai inhIM saba kAraNoM se kAyaratA durguNoMkI janaka hai aura mAnavakI atyanta zatru hai / parantu zrahiMsA vIra puruSakI AtmA hai athavA vahI balavAn puruSa usakA anuSThAna kara sakatA hai jisakI dRSTi vikAra rahita samIcIna hotI hai usameM kAbaratAdi durguNa apanA prabhAva aMkita karane meM samartha nahI ho pAte; kyoMki usake camA, vIratA, nirbhayatA aura dhIratAdi guNa prakaTa ho jAte haiM jinake kAraNa usakI dRSTi vikRta nahIM ho pAtI, vaha kabhI zaMkAzIla bhI nahIM hotA kintu nirbhaya aura sadA niHzaMka banA rahatA hai / usameM dUsaroMke doSoMko kSamA karane athavA pacAnekI kSamatA evaM sAmarthya hotI hai / vaha Atma prazaMsA aura para chidrAnveSaNa kI vRttise rahita hotA hai, aura apaneko nirantara krodhAdidoSoMse saMrakSita rakhanekA prayatna karatA rahatA hai, usakI nirmala pariNati hI ahiMsAkI janaka hai / bhagavAna mahAvIrane Ajase DhAI hajAra varSa pahale mAnava jIvanakI kamajoriyoM, aparimita icchAoMabhISTa parigrahakI samprAptirUpa AzAoM aura mAnavatAzUnya anudAra vicAroM Adise samutpanna una bhayAnaka For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] . maujamAbAdake jaina zAsva bhaNDArameM ullekhanIya grantha [81 paristhitiyoMkA vicAra kara jagatakI isa vedanAko aura AdhyAtmika hai usakI sAdhanAmeM jIvanakA antastatva unake aparimita duHkhoMse chuTakArA dilAneke lie ahiMsA- sannihita hai, jaba ki rAjanItikI ahiMsAkA prAdhyArimakA upadeza diyA, itanA hI nahIM kintu svayaM use jIvana meM katAse koI khAsa sambandha nahIM hai phira bhI vaha naitikatAse utAra kara-ahiMsaka bana kara aura ahiMsAkI pUrNa dUra nahIM hai| pratiSThA prApta kara bokameM ahiMsAkA vaha Adarza hamAre hisAkI pUrNa pratiSThAse jaba jAti virodhI jIboMsAmane rakkhA hai| bhagavAna mahAvIrakI isa denakA bhArata- kA--siMha bakarI, cUhA billI nakula sarpa AdikA-bairakI tatkAlIna saMskRtiyoM para itanA gaharA prabhAva par3A ki virodha zAnta ho jAtA hai taba mAnava mAnavake virodhakA ve bhahiMsA dharmako apanAne hI nahIM lagI pratyuta usako anta ho jAnA koI Azcarya nahIM hai| isIse dharmake unhoMne apane-apane dharmakA aMga bhI banAnekA yatna kiyA vividha saMsthApakoMne ahiMsAko apanAyA hai aura apnehaiN| bhagavAna mahAvIrane ahiMsAke sAtha aparigrahavAda, apane dharmagranthoM meM usake sthUla svarUpakI carcA kara usakI karmavAda aura sAmyavAdakA bhI anupama pATha par3hAyA thaa| mahattAko svIkAra kiyA hai| prastu, yadi hama vizvameM unake ye cAroM hI siddhAnta pratyeka mAnavake lie kasauTI zAntise rahanA cAhate haiM to hamArA parama kartavya hai ki hai| una para calane se jIvamAtrako apAra duHkhoMkI hama azAntike kAraNoMkA parityAga kareM-apanI paratantratAse mukti mila jAtI hai, aura vaha saccI sukha- icchAoMkA niyantraNa kareM, aparigraha aura sAmyavAdakA zAntikA anubhava kara sakatA hai| pAzraya leM, arthasaMgraha, sAmrAjyavAdako lipsA aura apanI mahAtmA buddhane bhI usIkA anusaraNa kiyA, parantu yaza pratiSThAdike mohakA saMvaraNa karate hue apane vicAroMve usake sUcama rUpako nahIM apanA sake / unake zAsanameM mare hue jIvakA mAMsa khAnA varjita nahIM hai / mahAtmA ko samudAra banAveM, aura ahiMsAke dRSTikoNako pUrNatayA gAMdhIne mahAvIrakI ahiMsA aura satyakA zaktyanusAra pAlana karate hue aisA koI bhI vyavahAra na kareM jisase pAMzika rUpameM anusaraNa kara lokameM ahiMsAkI mahattAko dUsaroM ko kaSTa phuNce| tabhI hama yuddhakI vibhISikAse camakAnekA prayatna kiyA aura lokameM mahAtmA pana baca sakate haiN| usa azAntise ekamAtra ahiMsA hI bhI prApta kiyA, unhoMne apane jIvanameM rAjanItimeM bhI hamArA uddhAra kara sakatI hai| aura hameM sukhI tathA samRddha ahiMsAkA saphala prayoga kara dikhAyA / mahAvIrakI ahiMsA banAne meM samartha hai| maujamAbAdake jaina zAstrabhaMDArameM ullekhanIya grantha zrIkumArabhramaNa tullaka siddhisAgarajIkA caturmAsa mandirameM sthita zAstrabhaNDArako avazya dekhate haiM aura isa varSa maujamAbAda (jayapura) meM ho rahA hai| prApane prApta hue kucha khAsa andhoMkA noTa kara unakA saMkSipta merI preraNAko pAkara vahAMke granthabhaNDArameM sthita kucha paricaya bhI kabhI-kamI patroMmeM prakaTa kara dete haiN| aprakAzita mahatvapUrNa granthoM kI sUcI bhejI hai jise pAThakoM- mAja samAja meM muni, cukkhAka brahmacArI aura aneka kI jAnakArIke liye prakAzita kI jA rahI haiN| isa sUcI tyAgIgaNa maujUda haiN| yadi ve apanI ruciko jainasAhityaparase spaSTa hai ki rAjasthAnake grantha bhayahAroMmeM apabhraMza ke samuddhArako bhora lagAnekA prayatna kareM jaisA ki zvetAMbara aura saMskRta bhASAke aneka mahattvapUrNa grantha pUrNa-apUrNa muni kara rahe hai to jainasAhityakA uddhAra kArya sahaja hI rUpameM vidyamAna haiM, jo abhI taka bhI prakAzameM nahIM mA sampanna ho sakatA hai| prAsma-sAdhanake pAvazyaka kAryoMke sake haiN| tumnakajI svayaM vidvAna haiM aura unheM itihAsa atirikta zAstrabhaNDAroMmeM granthoMke avalokana karane unakI aura sAhityake prati abhiruci hai, khilane aura TIkAdi sUcI banAne aura aprakAzita mahatvake granthoMko prakAzameM bhavekA bhI utsAha hai, ataeva ve jahA~ jAte haiM vahAMke khAne kI bhora prayatna kiyA jAya to samAjakA mahatvapUrNa For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] anekAnta [varSe 13 adhikAMza kArya thoDese khabameM cala sakatA hai aura usase meM aura bhI adhika prayatnazIla honekI ceSTA kreNge| samAja bahuta sI dikkatoMse bhI baca sakatA hai| caturmAsameM sustakamIne maujamAbAdake zAstrabhaNDArakI jo sUrya syAgIgaNa eka hI sthAna para cAra mahInA vyatIta karate bhejI hai isake lie hama unake AbhArI haiN| usa sUcI mere haiN| yadi ve prAramakalyANake sAtha janasaMskRti aura usake jina aprakAzita mahatvapUrNa anya granthabhaNDAroM meM anu sAhityakI ora apanI ruci vyakta kareM to usase sekar3oM palabdha granthoMke nAma jAna par3e unakA saMkSipta vivaraNa prAcIna granthoMkA patA cala sakatA hai aura dImaka kITakA- nimna prakAra hai:dise unakA saMrakSaNa bhI ho sakatA hai| prAzA hai muni, 1. nAgakumAra carita-yaha anya saMskRta bhASAkA kSubalaka brahmacArI aura tyAgIgaNa sAhityasevAke isa punIta hai aura isake kartA brahma nemidatta haiM jo vikramakI 16vIM kAryameM apanA sakriya sahayoga pradAna kreNge| zatAbdIke vidvAna the| kheda hai Aja samAjameM jinavANIke prati bhArI upekSA 2.buddhirasAyana-isa granthameM 108 dohe haiN| purAnI cala rahI hai usakI ora na dhanikoMkA dhyAna hai. na syAgi- hindI meM likhe gaye haiN| isake kartA kavi jinavara haiM dohA yoMkA aura na vidvAnoMkA hai| aisI sthiti meM jinavANIkA AcaraNa-sambandhi sundara zikSAoMse alaMkRta haiN| usake saMrakSaNa kaise ho sakatA hai| Aja hama jinavANIkI maha- zrAdi antake dohe nIce diye jAte haiM:pAkA mUlyAMkana nahIM kara rahe haiM aura na usakI surakSAkA paDhama (paDhami) oMkAra buha, bhAsai jiNavarudeu / hI prayatna kara rahe haiM, yaha bar3e bhArI khedakA viSaya hai| bhAsaDa.."veda purANa siru, siva suhakAraNa he u // 1 // samAjameM jinavANI mAtAkI bhakti kevala hAtha jor3ane + + athavA namaskAra karane taka sImita hai, jaba ki jinavANI paDhata suNaMtahaM je vi Nara, lihavi lihAivi deha / aura jinadevameM kucha bhI antara nahIM hai-'nahi kiMcida- te suha bhujahiM viviha pari, jiNavaru ema bhoi // 376|| staraM prAhurAptA hizra tadevayoH'--jo jainadharmake gaurabake yaha gucchaka saM0 1556 kA likhA huA hai jo tribhuH sAtha hamAre utthAna-patanakI yathArtha mArgopadezikA hai| vanakIrti nAmake munirAjako samarpaNa kiyA gayA hai| isase samAja mandiroMmeM cAMdI soneke upakaraNa TAina aura saMga- spaSTa hai ki yaha grantha ukta saMvat se pUrva banAyA gayA hai, marmarake pharza bagavAne, nUtana mandira banavAne, mUrti-nirmANa, kaba banAyA gayA? yaha vicAraNIya hai| karane, vedI pratiSThA aura rathamahotsavAdi kAryoka sampAdanameM 3.-isa gucchakameM hai grantha haiM- kokilAlage hue haiN| jaba ki dUsarI samAjeM apane zAstroMkI paMcamIkathA 2 mukuTa saptamIkathA, 3 dudhArasikathA 4 samhAla meM lAkhoM rupayA lagA rahI haiN| eka bAlmIki rAmA- AdityavArakathA,5 tInacauvIsIkathA,6 puSpAMjaliyaNa pATha saMzodhana ke lie sAr3he ATha lAkha rupaye lagAnekA kathA nirdakhasaptamIkathA, nirbharapaMcamIkathA manusamAcAra bhI navabhArata meM prakAzita ho cukA hai| itanA saba prekSA / ina saba granthoMke kartA brahma sAdhAraNa haiM jo bhaTTAraka hote hue bhI digambara samAjake netAgaNoMkA dhyAna isa tarapha narendrakIrtike ziSya the| yaha gucchaka saMvat 1508 kA nahIM jA rahA hai ve aba bhI arthasaMcaya aura apAratRSNAkI likhA hamA hai, jisakI patra saMkhyA 20 hai| jisase mAlUma pUrtimeM lage hue haiN| unakA jainasAhityakA itihAsa, hotA hai ki ye saba kathAdi grantha uka saMvat se pUrvake race baina zabdakoSa, jaina granthasUcI mAdi mahatvake kAryoMko haye hai| sampanna karAnekI ora dhyAna bhI nahIM hai| aisI sthiti meM 4. yaducariu-(munikAmara) yaha grantha apabhraMza jinavANIke saMrakSaNa udAra aura prasArakA bhArI kArya, jo bhASAmeM racA gayA hai| yaha muni kanakAmarakI dUsarI kRti bahu artha vyavako lie hue hai kaise sampanna ho sakatA hai? jAna par3atI hai parantu vaha apUrNa hai, isake 46 se 70 taka mAzA hai samAjake netAgaNa, aura vidvAna tathA tyAgIgaNa kula 24 patra hI upalabdha haiN| zeSa Adike patra prayatna aba bhI isa dizAmeM jAgaruka hokara prayatna kareMge, to yaha karane para zAyada ukta bhaMDArameM upalabdha ho jAya, aisI kArya kisI taraha sampanna ho sakate haiN| cullakasiddhisAgarajIse sambhAvanA hai| hamArA sAnurodha nivedana hai ki ve janasAhityake samuddhAra- 5.ajitapurANa-isa granthameM jainiyoMke dUsare tIrtha For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] kara ajitanAthakA jIvana paricaya diyA huA hai| jisakI patra saMkhyA 72 aura 10 saMdhiyoM kI zloka saMkhyA 2200 zloka jitanI hai / isa granthake kartA kavi vijayasiMha haiM, parantu inakA paricaya mujhe abhI jJAta nahIM ho sakA / yaha graMtha bhavya kAmIrAyake putra devapAlake liye likhA gayA hai / 5. mArgopadeza zrAvakAcAra -- yaha saMkRta bhASAkA sAla saMdhyAtmaka grantha hai jisakI patra saMkhyA 14 hai, 12va patra isakA anupalabdha hai, zloka saMkhyA 334 hai, jinameM se 376 zloka mUlagranthake haiM, zeSa padya granthakartAke paricayako liye hue haiM isa pranyake kartA jinadeva haiN| yaha grantha bhaTTAraka jinacandra ke nAmAMkita kiyA huA hai / granthakA maMgalapadya nimna prakAra hai: natvA vIraM tribhuvanaguraM devarAjAdhivaMdya, karmArAti jayati sakalAM mUla saMghe dayAlu / jJAnaiH kRtvA nikhilajagatAM tattvamAdISu vettA, dharmAdharma kathayati iha bhArate tIrtharAjaH // 1 // 6. apabhraMza kathA saMgraha- isameM tIna kathAyeM dI huI haiM jinameM prathama kathA rohiNI vrata kI hai, jisake kartA muni devanaMdI haiN| yaha grantha Amera bhaMDArAdike gucchakoM meM bhI / dUsarI kathA, dudhArasinaraka utArI nAma kI hai jisake kartA vijayacanda muni haiN| tIsarI kathA sugandha duzamI nAmakI hai jisake kartA suprabhAcArya haiN| 7. yogapradIpa - yaha saMskRta bhASAkA grantha hai jisake kartA saMbhavataH somadeva jAna par3ate haiN| isakA vizeSa vicAra graMtha dekha kara kiyA jA sakatA hai| 8. ajJAta nyAya grantha - yaha nyAya zAstrakA eka choTA sA grantha hai jo parIkSAmukhake bAdakI racanA hai, racanA sarala aura tarkaNA zailIko liye hue hai / [ 83 6. cauvIsa ThANA - ( prAkRta) yaha graMtha siddhasenasUrI kRta hai| isameM caubIsa tIrthakaroM ke janmAdikA varNana gAthAbada diyA huA hai / yaha kRti bhI eka guTake meM saMnihita hai / 10. ahorAtrikAcAra - yaha grantha paM0 prAzAvarajI kRta hai jisakI zloka saMkhyA 50 batalAI gaI hai aura jo eka guruka meM saMgRhIta hai| 11. haMsA anuprekSA - isa granthake kartA ajitabrahma haiN| 12. nemicarita - ( apabhraMza ) mahAkavi puSpadanta kRta yaha prantha bhI eka gucchakameM saMkalita hai / isa carita granthako dekha kara yaha nizcaya karanA cAhiye ki yaha puSpadantakI svatantra kRSi hai yA mahApurANantargata hI neminAthakA carita hai / 13. amRtasAra - yaha pramtha 4 saMdhiyoMko liye hue hai| 14. SaT dravyanirNayavivaraNa 15. gommaTasAra paMjikA - yaha jIvakANDa karmakADakI eka saMskRta prAkRta mizrita paMjikA TIkA hai jisake kartA muni girikIrti haiM / isa granthakA vizeSa paricaya bAdako diyA jAyagA / 16. zrutabhavanadIpaka - yaha bhaTTAraka devasena kRta saMskRta bhASAkA graMtha hai / 17. rAvaNa- dohA - prAkRta (gucchaka meM ) 18. kalyANavihANa - ( apabhraMza ) isa grantha bhaNDArameM ve saba graMtha bhI vidyamAna haiM jo dUsare bhaMDAroMmeM pAye jAte haiN| kucha pranthoMkI mUla pratiyA~ bhI upalabdha haiM, yathA-- somadevAcAryakA yazatilakacampU mUla, gommaTasAra karmakANDa mUla, ( yantra racanA sahita) siddhAntasAra prA0 ( yantra racanA sahita ) rAjavArtikamUla, aura amarakozakI TIkA sIra svAmikRta maujUda hai / - paramAnanda jaina maMgala padya savaiyA ikatIsA vaMdU vaddhamAna jAko jJAna hai samantabhadra, guNa akalaMka rUpa vidyAnanda dhAma hai / jAko anekAntarUpa vacana abAdha siddha, mithyA andhakArahArI dIpa jyoM lalAma hai // bhavyajIva jAsake prakAza taiM viloke saba, jIvAdika vastuke samasta pariNAma haiM / varto jayavanta so anantakAla loka mAMhi, jAko dhyAna maMgala svarUpa abhirAma haiM / For Personal & Private Use Only -- kavivara bhAgacanda Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa saMskRtimeM nArI ( paramAnanda zAstrI) zramaNa saMskRtimeM nArIkA sthAna le| usa samaya vaidika saMskRtikA bolabAlA thA / usake zramaNa saMskRtimeM bhAratIya nArIkA Atma-gaurava lokameM khilApha pravRtti karanA sAdhAraNa kArya nahIM thaa| isase spaSTa Aja bhI uddIpita hai, vaha apane 'dharma aura kartavyaniSThAke hai ki usa samaya vaidika saMskRtike prAbalyake kAraNa buddha bhI liye jItI hai| nArIkA bhaviSya ujvala hai, vaha narakI jananI striyoMko apane saMghameM dIkSita karanemeM saMkoca karate the| hai aura mAtRtvake zrAdarza gauravako prApta hai| vaidika paramparAmeM parantu mahAvIrane use kAryarUpameM pariNatakara nArIkA samuddhAra ' nArIkA jIvana kucha gauravapUrNa nahIM rahA aura na use dharma- hI nahIM kiyA, pratyuta eka Adarza mArgako bhI janma diyaa| sAdhanA dvArA AtmavikAsa karanekA koI sAdhana athavA pazcAt aAnandakI preraNA svarUpa buddhane bhI striyoMka adhikAra hI diyA gayA, vaha to kevala bhogopabhogakI vastu dIkSita karanA zuru kara diyaa| Uparake ullekhase spaSTa hai ki evaM putra jananekI mazInamAtra raha gaI thii| usakA manobala zramaNasaMskRtimeM AMzika rUpase nArIkA prabhutva barAbara aura Atmabala parAdhInatAko ber3ImeM jakar3A hazrA honeke kAyama rhaa| phira bhI nArIne usa kAlameM bhI apane prAdaza kAraNa kuThita ho gayA thaa| vaha abalA evaM asahAya jaise jIvanako mahattAko naSTa nahIM hone diyA, kintu apanI zabdoM dvArA ullekhita kI jAtI thI aura puruSoM dvArA pada prAnako barAbara kAyama rakhate hue use aura bhI samujvala pada para apamAnita kI jAtI thii| usa samaya janatA-"yatra banAnekA yatna kiyaa| nAryastu pUjyaMte ramate tatra devatAH" kI nItiko bhUla cukI thii| sItAka veda maMtrakA pATha athavA uccAraNa karanA bhI unheM gunAha evaM jisa taraha puruSoMmeM seTha sudarzanane brahmacaryavratake anuSThAna aparAdha mAnA jAtA thaa| jAti bandhana aura rIti-rivAja bhI dvArA usakI mahattAko gauravAnvita kiyA ThIka usI taraha unake utthAnameM koI sahAyaka nahIM the, balki ve unheM aura eka akelI bhAratIya sItAne apane satItva-saMrakSaNakA jo bhI patita karanemeM sahAyaka ho jAte the / vaidika-saMskRtikI kaThoratama paricaya diyA usase usane kevala strI-jAtike isa saMkIrNa manovRttivAlI dhArAke pravAhakA pariNAma usa kalaMkako hI nahIM dhoyA ; pratyuta bhAratIya nArIke avanata samayakI zramaNa saMskRti aura unake dharmAnuyAyiyoM para bhI mastakako sadAke lie unnata banA diyaa| jaba rAmacaMdrane pdd'aa| phalataH usa dharmake anuyAyiyoMne bhI purANAdigraMthoMmeM sItAse agnikuNDameM praveza karanekI kaThora aAjJA dvArA nArIkI niMdA kI, use 'viSabela', 'naraka paddhati' tathA mokSa apane satItvakA paricaya deneke liye kahA, taba sItAne samasta . mArgameM bAdhaka btlaayaa| phira bhI zramaNa-saMskRtimeM nArIke jana samUhake samakSa yaha pratijJA kI, ki yadi maiMne manase, dharma-sAdhanakA--dharmake anuSThAna dvArA prAtma-sAdhanAkA koI vacanase, kAyase raghuko chor3akara svapnameM bhI kisI anya adhikAra nahIM chInA gayA, ve upacAra mahAvratAdike anuSThAna dvArA 'prArthikA' jaise mahasarapadakA pAlana karatI huI apane puruSakA ciMtana kiyA ho to merA yaha zarIra agnimeM bhasma nArI-jIvanako saphala banAtI rahI haiN| ho jAya, anyathA nahIM, itanA kahakara sItA usa agnikuNDakI bhISaNa jvAlAmeM kUda par3I aura satI sAdhvI honeke kAraNa tulanAtmaka adhyayana vaha usameM kharI niklii| vaidika saMskRtikI taraha bauddha paramparAmeM bhI strIkA - koI dhArmika sthAna nahIM thaa| Aja se koI DhAI hajAra varSa -sarvaprANihitA''cArya caraNau ca mnsthitii| pahale jainiyoMke aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIrake saMghameM praNamyodAragaMbhIrA vinItA jAnakI jagau // lAkhoM striyoMko dIkSita dekhakara aura usake dvArA zrAvikA, karmaNA manasA vAcA, rAmaM muktvA paraM naraM / kSullikA aura dhAryikAke vratoMke anuSThAna dvArA hone vAlI samudvahAmi na svapnepyanyaM satyamidaM mama // dhArmika udAratAko dekhakara, mautamabuddhake ziSya prAnanda se na padya tadanRtaM vacmi tadA mAmeSa pAvakaH / rahA gayA, usane buddhase kahA ki Apa apane saMghameM striyoMko bhasmasAbhAvamaprAptAmapi prApayatu kSaNAt // dIkSita kyoM nahIM karate, taba buddhane kahA ki kauna jhagar3A mola -padmacaritra 105, 24-26 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 lokopavAdakA vaha kalaGka jo jabardastI usake zira madA gayA thA vaha sadAke liye dUra ho gayA aura sItAne phira saMsArake ina bhoga vilAsoMko heya samajhakara, rAmacandrakI zrabhyarthanA aura putrAdikake mohajAlako usI samaya chor3akara pRthvImatI zrAryikA nikaTa arthakA vrata le liye aura apane kezoMko bhI dukhadAyI samajhakara unakA bhI loca kara DAlA 2 / kaThina tapazcaryA dvArA usa strI paryAyakA bhI vinAzakara svargaloka meM pratIndra pada pApta kiyA / bhAratIya zramaNa paramparA meM kevala bhagavAn mahAvIrane nArIko sabase pahale apane saMghameM dIkSitakara Atma-sAdhanAkA adhikAra diyA ho, yahI nahIM; kintu jainadharmake anya 23 tIrthaMkaroMne bhI apane-apane saMghameM aisAhI kiyA hai; jisase spaSTa jJAta hotA hai ki zramaNasaMskRtine puruSoMkI bhAMtihI striyoMke dhArmika adhikAroMkI rakSA kI ---- unake zrAdarzako bhI kAyama rahane diyA, itanA hI nahIM kintu unake naitika jIvana starako bhI U~cA uThAnekA prayatna kiyA hai / bhAratameM gAndhI - yugameM gAndhIjIke prayatnase nArIke adhikAroMkI rakSA huI hai unhoMne jo mArga dikhAyA usase nArI jIvanameM utsAha kI eka lahara gaI hai, aura nAriyA~ apane uttaradAyitvako bhIma gI / phira bhI vaidika saMskRtimeM dharma sevanakA adhikAra nahIM milA / nAriyoMke kucha kAryo kA digdarzana bhAratIya itihAsako dekhanese isa bAta kA patA calatA hai ki pUrvakAlIna nArI kitanI viduSI, dharmAtmA, aura zramaNa saMskRti meM nArI ' manasivacasi kAye jAgare svapnamArge, mama yadi patibhAvo rAghavAdanyapu Msi / tadiha daha zarIraM pAvake mAmakInaM, svakRta vikRta nItaM deva sAkSI tvameva // " 2 - ityukktvA'bhinavAzokapallavopamapANinaH / mUrddhAjAna-svamuddhRtya padmAyA'rpayadaspRhA // 67 // indranIlaca ticchAyAn- sukumAranmanoharAn / kezAna- vIcya yayau mohaM rAmo'yaptazcabhUtale // 77 // yAvadAzvAsanaM tasya prArabdhaM caMdanAdinA / pRthvI matyAryayA tAvadIkSitA janakAtmajA // 78 // tato divyAnubhAvena sA vighna parivarjitA / saMvRttA zramaNA sAdhvI vastramAtraparigrahA // 76 // [=x kartavya parAyaNA hotI thI / vaha zrAjakalakI nArIke samAna balA yA kAyara nahIM hotI thI, kintu nirbhaya, vIrAMganA aura apane satItvake saMrakSaNa meM sAvadhAna hotI thI jinake aneka uddharaNa granthoMmeM upalabdha hote haiM / yaha sabhI jAnate haiM kinArImeM sevA karanekI apUrva kSamatA hotI hai / pativratA kevala patike sukha-dukhameM hI zAmila nahIM rahatI hai, kintu vaha viveka aura dhairya se kArya karanA bhI jAnatI hai| purANameM aise kitane hI udAharaNa milate haiM jinameM strIne patiko sevA karate hue, usake kArya meM aura rAjyake saMrakSaNa meM tathA yuddhameM sahAyatA kI hai avasara Ane para zatruke dAMta khaTTa e kiye haiMx | patike viyoga meM apane rAjyakAryakI saMbhAla yatnake sAtha kI hai| isase nArIkI kartavyaniSThAkA bhI bodha hotA hai| nArI jahA~ kartavya niSTha rahI hai| vahAM vaha dharmaniSThA bhI rahI hai| dharmakarma aura vratAnuSThAnameM nArI kabhI pIche nahIM rahI hai| aneka zilAlekhoMmeM bhAratIya jaina-nAriyoM dvArA banavAye jAne vAle aneka vizAla gagana cumbI maMdiroMke nirmANa aura unakI pUjAdike liye svayaM dAna diye aura dilavAvAe the / aneka guphAoMkA bhI nirmANa karAyA thA, jinake kucha udAharaNa nIce diye jAte haiM : - padmacarita pR0 105 1 - kaliGgAdhipati rAjA khAravelakI paTTarAnIne kumArI parvata para eka guphA banavAI thI, jisa para Aja bhI nimna lekha prati hai aura jo rAnI guphAke nAmase ullekhita kI jAtI hai| : ( 1 ) 'arahaMta pasAdAna (m) kAliMgA (na) m samaNAnam leNaM kAritaM rAjino la (1) lAka (sa) (2) hathisa haMsa - papotama dhunA kaliMga - ca (khA) ra vela (3) Aga mahIpI yA kA leNaM / " Xcandragiri parvatake zilAlekha naM0 61 (139) meM, jo 'vIragala' ke nAmase prasiddha hai usameM gaGganareza rakkasamaNike 'vIra yoddhA' 'vadvega' ( vidyAdhara ) aura usakI patnI sAviyatvekA paricaya diyA huA hai, jo apane patike sAtha 'vAyUra' ke yuddhameM gaI thI aura vahAM zatru se lar3ate hue vIragatiko prApta huI thI / lekha Upara jo citra utkIrNa haiM usameM vaha ghor3e para savAra hai aura hAthameM talavAra liye hue hAthI para savAra hue kisI vIra puruSakA sAmanA kara rahI hai / sAvayavve rUpavatI aura dharmaniSTha jinendra bhaktimeM tatpara thI / lekhameM use revatI, sItA aura arundhatIke saddaza batalAyA. hai gayA 1 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 26] [varSa 13 2-caturtha mahArAjA zAMti varmA, jo pRthvI rAmake samAna hI puNyAtmA mahApuruSoMke utpanna karanekA bhI saubhAgya prApta jaina dharmake upAsaka the inakI rAnI cAMdakabve bhI jina- huA hai, jinhoMne saMsArake duHkhI jIvoMke duHkhoMko dUra karane dharmakI parama upAsikA thii| zAMti varmAne san 181 ke liye bhoga-vilAsa aura rAjyAdi vibhUtiyoMko chor3akara (vi0 saM0 1038) meM sondattimeM jinamandirakA prAtma-sAdhanA dvArA svatantratA prApta karanekA prayatna kiyA nirmANa karAyA thA aura 110 mahattara bhUmi rAjAne hai| aneka striyoMne pAryikAnoMke vratoMko dhAraNakara prAtma aura utanI hI bhUmi rAnI cAMdakavvene bAhubalI devako sAdhanAkI usa kaThora tapazcaryAko apanAyA hai aura AtmApradAna kI thI, jo vyAkaraNAcArya the| nuSThAna karate hue mana aura indriyoMko vazameM karanekA bhI -dekho, sondatti zilA le. naM0 160 / prayatna kiyA hai| sAtha hI, prAgata upasarga parISahoMko bhI 3-viSNu vardhanakI bhAryA zAntaladevIne san 1123 (vi0 samabhAvase sahana kiyA hai aura anta samayameM samAdhi pUrvaka saM0 1230 meM) gandha vAraNa vasti bnvaaii| yaha mAra- zarIra chodd'aa| una dharma-sevikA nAriyoMke kucha udAharaNa isa siMha mAcikabve kI putrI thI aura jaina-dharmameM sudRr3ha aura prakAra haiM:gAna nRtya vidyAmeM atyanta catura thii| (7) bhagavAna mahAvIrake zAsanameM jIvaMdhara svAmIko pAThoM 4-sodeke rAjA kI rAnIne, kAraNavaza patike dharma-parivartana patniyoMne jo vibhinna dezoMke rAjAoMkI rAjaputriyoM thIM, kara lene ke bAda bhI patikI asAdhya bImArIke dUra hone patike dIkSA lene para AryikAke vrata dhAraNa kiye the| tathA apane saubhAgyake akSuNNa bane rahane para apane (2) vIrazAsanameM jambU svAmI apanI tAtkAlika pariNAI nAsikA bhUSaNa (natha) ko, jo motiyoMkA banA huA huI AThoM striyoMke hRdayoM para vijaya prAptakara prAtaHkAla thA, mecakara eka jaina-mandira banavAyA thA aura sAmane dIkSita ho ge| taba unakI una striyoMne bhI jainaeka tAlAba bhI jo isa samaya 'muttina kaire' ke nAmase dIkSA dhAraNa kii| prasiddha hai| -pAhava malla rAjAke senApati mallayakI putrI pratimanvene, ) caMdanA satIne, jo vaizAlI gaNataMtrake rAjA ceTakakI putrI jo jainadharmako vizeSa zraddhAlu aura dAnazIlA thI, usane thI, zrAjIvama brahmacAriNI rahakara, bhagavAna mahAvIrase cAMdI soneko hajAroM jina pratimAeM sthApita kI aura dIkSita hokara AryikAke vratoMkA anuSThAna karatI huI lAkhoM rupayekA dAna kiyA thaa| mahAvIrake tIrthameM chattIsa hajAra AryikAoMmeM gaNinIkA 6-"hoyasala nareza ballAla, ballAla dvitIyake mantrI pada prApta kiyA thaa| candramaulI vedAnuyAyI brAhmaNa the| parantu unakI patnI (1) mayara grAma saMghakI AryikA damitAmatIne kaTavapra giri 'prAciyakka' jinadharma parAyaNA thI aura vIrocita para samAdhimaraNa kiyaa| sAna-dharmameM niSTha thI, usane belgolameM pArzvanAtha vasti : thA, usana balgAlama pAzvanAtha vAsta- (1) navilUrakI anaMtamatI-gatine dvAdaza tapoMkA yathAvidhi kA nirmANa karAyA thaa| anuSThAna karate hue antameM kaTavA parvata para svargaloka-dekho, zravaNa belagola lekha naM. 464 - kA sukha prApta kiyaa| jabalapurameM 'pisanahArIkI maDiyA' ke nAmase eka jaina (6) daNDa nAyaka gaNarAjakI dharma-patnI lakSmI matine, jo mandira prasiddha hai jise eka mahilAne ATA pIsa-pIsakara bar3e satI, sAdhvI, dharmaniSThA aura dAnazIlA thI, aura bhArI parizramase paisA jor3a kara bhakrivaza apane dravyako satkAryameM lagAyA thaa| Aja bhI aneka maMdira aura mUrtiyA~ mUlasaMgha dezIgaNa pustakagacchake zubhacandrAcAryakI ziSyA tathA dharmazAlAe~ aneka nAriyoMke dvArA banavAI gaI haiM, thI, usane zaka saM01044 (vi0 saM01176) meM sanyAsa vidhise dehotsarga kiyA thaa| jinakA ullekha lekha vRddhike bhayase nahIM kiyA hai| isa prakArake saikar3oM udAharaNa zilAlekhoM aura purANa graMthoMmeM upalabdha hote haiM, jina sabakA saMkalana karanese eka kucha unlekha pustakakA sahaja hI nirmANa ho sakatA hai| prastu, yahA~ lekha nArIko tIrthakara, cakravartI, balabhadra aura anya aneka vRddhike bhayase una sabhIko chor3A jAtA hai|. nAriyoM ke Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] grantha-racanA neka nAriyA~ viduSI honeke sAtha 2 lekhikA aura kaviyitrI bhI huI haiM unhoMne aneka graMthoMkI racanA kI hai| para ve saba racanAeM isa samaya sAmane nahIM haiN| zrAja bhI aneka nAriyA~ triduSI, lekhikA tathA kaviyitrI haiM, jinakI racanA bhAvapUrNa hotI hai| bhAratIya jainazramaNa paramparAmeM aisI purAtana nAriyA~ saMbhavataHkama hI huI haiM jinhoMne nirbhayatAse puruSoMke samAna nArI jAtike hitakI dRSTise kisI dharmazAstra yA AcAra zAstrakA nirmANa kiyA ho, isa prakArakA koI prAmANika ullekha hamAre dekhane meM nahIM zrAyA / zramaNa saMskRtimeM nArI hAM, jaina mAriyoMke dvArA racI huI do racanAe~ mere dekhane meM avazya AI haiM, jinase jJAta hotA hai ki ve bhI prAkRta, saMskRta aura gujarAtI bhASAkI jAnakAra thiiN| itanA hI nahIM kintu gujarAtI bhASAmeM kavitA bhI kara letI thI / ye do racanAe~ do viduSI zrArthikAtroMke dvArA racI gaI haiN| unameM se prathamakRti to eka TippaNa graMtha hai jo abhimAna meru mahAkavi puSpadantakRta 'jasahara cariU' nAmaka granthakA saMskRta TippaNa hai, jisakI pRSTha saMkhyA 16 hai aura jisakI khaMDita prati dillIke paMcAyatImaMdirake zAstra bhaNDArameM maujUda hai| jisameM do se 11 aura 16vA~ patra zravaziSTa hai| zeSa madhyake 7 patra nahIM hai / sambhavataH ve usa durghaTanAke zikAra hue hoM, jisameM dillIke zAstra bhaNDAroMke hastalikhita granthoMke truTita patroMko borImeM bharavAkara kalakattAke samudra meM kucha varSa hue giravA diyA gayA thaa| isI taraha purAtana khaNDita mUrtiyoM ko bhI dehalIke jaina samAjane zravajJAke bhayale aMgrejoMke rAjyameM bambaIke samudrameM pravAhita kara diyA A, jina para sunate haiM kitane hI lekha bhI aMkita the| kheda hai ! samAjake isa prakArake ajJAta prayatnase hI kitanI hI mahatvapUrNa aitihAsika sAmagrI vilupta ho gaI hai| AzA hai dillI samAja Age isa prakArako pravRtti na hone degA / yazodharacarita TippaNa kI vaha prati saM0 1566 maMgasira vadI 10 budhavArako likhI gaI hai| TippaNake anta meM nimna puSpikA vAkya likhA huA hai-' iti zrI puSpadantakRta yazodhara kAvyaM TippaNaM zrarjikA zrIraNamatikRtaM saMpUrNam / ' TippaNake isa puSpikA vAkyase TippaNagranthako racayatrI 'raNamati' zrAryikA hai aura usakI racanA saM0 1566 se pUrva huI hai / [ 87 kitane pUrva huI hai isake jAnanekA abhI koI sAdhana nahIM hai| - TippaNakA prArambhika namUnA isa prakAra hai : " vallaho - vallabha iti nAmAntaraM kRSNarAja devasya / pajjata paryApta malamiti yAvat / " dukkiya pahAeduH kRtasya prathamaM prakhyApanaM vistaraNaM vA / duHkRta mArgo vA / lahu mokSaM dezataH karmakSayaM lAghveti zIghra paryAyo vA / paMcasu paMcasu paMcasu - bharatairAvata videhAbhidhAnAsu pratyekaM paMca prakAratayA paMcasu dazasu karmabhUmisu / dayA sahIsu- dharmo dayA sakhyaM Iza iva-dayA sahitAsu vA / u paMcasu - videhabhUmisu paMcasu dhruvo dharmasUtraka eva caturthaH kAlaH samayaH / dazasu - paMcabharata paMcairAvateSu / kAlAvekkhae - vartamAna (nA) sarpiNI kAlApekSayA / punaH devasAmi - pradhAnAmarANAM tvaM svAmI / vattANuThANe - kRSi pazupAlana vAriNadhyA ca vArtA / khattathanukSatradaNDanIti / paramapattu - paramA utkRSTA gaNendrA RSabha - senAdayasteSAM parama pUjyaH " // dUsarI kRti samakitarAsa hai, jo hindI gujarAtI mizrita kAvya-racanA hai| isa granthakI patra saMsthA 8 hai, aura yaha grantha ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI-bhavana jhAlarApATana ke zAstrabhaNDArameM surakSita hai| isa granthameM samyaktvopAdaka ATha kathAeM dI huI haiM, aura prasaMgavaza aneka avAntara kathA bhI yathA sthAna dI gaI haiM / dUsare zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki yaha grantha saMskRta samyaktva kaumudI kA gujarAtI padyAnuvAda hai| isakI racayitrI zrAryAratnamatI hai / granthameM unhoMne apanI jo guru paramparA dI hai vaha isa prakAra hai : mUlasaMgha kundakundAnvaya sarasvatigaccha meM bhaTTAraka padmanandI, devendrakorti, vidyAnandI, mahilabhUSaNa, lakSmIcanda, vIracandra, jJAnabhUSaNa, zrAryA candramatI, vimalamatI aura ratnamatI / granthakA Adi maMgala isa prakAra hai: isa guru paramparAmeM bhaTTAraka devendra kIrti sUratakI gar3Ike bhaTTAraka the / vidyAnanda saM0 1558 meM usa paTTa para virAjamAna hue the / mallabhUSaNa sAgavAr3A yA mAlavAkI gaddIke bhaTTAraka the | lakSmIcanda aura vIracandra bhI mAlavA yA sAgavAr3A ke zrAsa-pAsa bhaTTAraka pada para zrAsIna rahe haiN| ye jJAnabhUSaNa tattvajJAna taraMgiNI ke kartAse bhinna haiN| kyoMki yaha bha0 vIracandrake ziSya the / aura tattvajJAna taraMgiNIke kartA bha0 bhuvanakIrtike ziSya the / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 13 8] anekAnta vIra jinavara vIra jinavara namU te sAra / tIrthakara thii| isa ullekha parase bho AryA ratnamatI vikramakI 16vIM caubIsaveM / manavAMchita phalabahu dAna dAtAra / niramala zatIke madhyakI jAna par3atI haiN| sAradA svAminI valI tabU / lakSmI candra, vIracandra aneka viduSI nAriyoMne kevala apanA hI utthAna nahIM kiyA, manohara / jJAna bhUSaNa pAya prnnmini| ratnamati kahi apane patiko bhI jainadharmakI pAvana zaraNameM hI nahIM lAI caMga, rAsa karU~ ati rUbaDo / zrIsamakitataNu pratyuta unheM jainadharmakA parama Astika banAyA hai aura apanI bhanirAsa // 1 // saMtAnako bhI suzikSita evaM zrAdarza banAnekA prayatna kiyA bhAsarAsanI hai| udAharaNake liye apane pati magadha dezake rAjA zreNika cauvIsa jinavara pAyanamIe, sAradA taNiya psaaynu| (bimbasAra) ko bhAratIya prathama gaNatantrake adhinAyaka mUlasaMgha mahimAnilue, bhAratI gacchi siMNagAranu // 1 // licchivi vaMzI rAjA ceTakakI suputrI celanAne bauddhadharmase parAG mukhakara jainadharmakA zraddhAlu banAyA hai jisake abhayakuMdakuMdAcAriji kuliIe, padmanandI zubhabhAvanu / kumAra aura vAriSeNa jaise putra ratna hue jinhoMne sAMsArika devendrakIrati guru guNa nilue zrIvidyAniMda mahaMtanu // 2 // sukha aura vaibhavakA parityAgakara zrAtma-sAdhanAko kaThora tapazrImallibhUSaNa mahimA nilue, zrIlakSmIcaMdra guNavaMtanu // 3 zcaryAkA avalambana kiyA thaa| vIracaMdra vidyA nilue, zrIjJAnabhUSaNa jJAnavantanu / / 4 / / - isa taraha nArIne zramaNasaMskRtimeM apanA Adarza jIvana gambhIrANava, meru sAriSu dhIranu / vitAnekA yatna kiyA hai| usane puruSoMkI bhAMti AtmasAdhana dayArANI ji zrima nivasae, jJAnataNu dAtAranu // 5 // aura dharmasAdhanameM sadA Age bar3hanekA prayatna kiyA hai / antima bhAga nArImeM jinendrabhakti ke sAtha zruta-bhaktimeM bhI tatparatA dekhI zAMtI jinavara zAMtI jinavara namiya te paay| jAtI hai, ve zrutakA svayaM abhyAsa karatI thIM, samaya-samaya para grantha svayaM likhatI aura dUsaroMse likhA-likhAkara apane rAsa kahUM samyaktataNu sAradA taNiya pasAya manohara / jJAnAvaranI kamake kSayArtha sAdhuoM, vidvAnoM aura tatkAlIna kuMdakuMdAcAriji kuli padmanandi guru jaanni| bhaTTArakoM tathA AryikAoMko pradAna karatI thIM, isa viSayake deviMdakIrati teha paTTa huva vAdI siromaNi bakhANi // saikar3oM udAharaNa haiM, una sabako na dekara yahA~ sirpha 5-6 dUhA-vidyAnanda tasu paTTa huvani mallibhUSaNa mhNt| uddharaNa hI nIce diye jAte haiM :lakSmIcandra teha pachIrisiNu yati ya saromaNi saMta / / (1) saMvat 1497 meM kASThAsaMghake prAcArya amarakIrti dvArA vIracandra pATi jJAnabhUSaNa namIni / candramatI bAI racita 'SaTa karmopadeza' nAmaka granthakI 1 prati gvAliyarake namI pAya / ratnamatI yo piya rAsa karu, vimalamatI, taMvara yA tomaravaMzI rAjA vIramadevake rAjyameM agravAla kahiNa thakI saar|| iti zrIsamAkitarAsa smaaptH| AryA sAhU jaitUkI dharmapatnI sarene likhAkara AryikA jainazrI ratnamatI kRtaM // bha. pUjArAvajI paThanAthe (zrIrastu) / kI ziSyaNI AryikA bAI vimalazrIko samarpita kI thii| AryA ratnamatIne apanA yaha rAsa athavA rAsA AryA (2) saMvat 1685 meM agravAlavaMzI sAhU baccharAjakI satI vimalamatIkI preraNAse racA thaa| AryA rasnamatIkI guruzrANI sAdhvI patnI 'pAlhe' ne apane jJAnAvaraNI karmake kSapArtha AryA candramatI thii| yaha graMtha vikramakI 16vIM zatAbdIke dravyasaMgrahakI brahmadevakRta vRtti likhAkara pradAna kii| madhyakAlakI racanA jAna par3atI hai| kyoMki ratnamatIkI ukta guru paramparAmeM nihita vimalamatI vaha vimalazrI jAna par3atI ) saMvat 1595 meM khaNDelavAlavaMzI sAhU chItaramalakI hai, jinakI ziSyA vinayazrI bha. lakSmIcandrajI ke dvArA patnI rAjAhIne apane jJAnAvaraNI karmake kSayArtha 'dharmadIkSita thI, jinhoMne 60 AzAdharajI kRta mahA-abhiSeka ..parIkSA' nAmaka grantha likhakara muni devanandiko pradAna pAThakI brahma zrutasAgara kRta TIkA ukra bhaTTAraka lakSmIcandake kiyaa| ziSya brahma jJAnasAgarako saM0 1552 meM likhakara pradAna kI (4) saMvat 1533 meM dhanazrIne padmAnandyAcAryako 'jambUdvIpa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa-3] AtmahitakI bAteM [84 prajJapti' prAkRta likhAkara paM0 medhAvIko pradAnakI thii| upasaMhAra (5) saMvat 1560 meM mANika bAI hUmar3ane, jo vrata dhAriNI prAzA hai pAThaka isa lekhakI saMkSipta sAmagrI parase thI, gommaTasArapaMjikA lilAkara laghuvizAlakItiko nArIkI mahattAkA avalokana kareMge, use ucita sammAnake bheMTa svarUpa pradAna kI thii| ' sAtha usakI nirbalatAko dUra karanekA yatna kareMge aura (6) saMvat 1668 meM hUMbaDa nAtIya bAI dIrokhe likhAkara zramaNasaMskRtimeM nArIkI mahattAkA mUlyAMkana karake nArI-jAtibha. sakalacandrako pradAna kiyA thA / ko U~cA uThAneke apane kartavyakA pAlana kreNge| AtmahitakI bAteM (tu0 siddhisAgara) jaba loga nizcala honeke lie bolipsA aura yaha prazna una manISiyoMke mAnasameM jyoM kA tyoM pA mAchalakA parityAga karake mana-vacana kAyakI caMcalatAkA kara unako kitanI bAra nahIM jagA jAtA?-phira bhI nirodha karaneke lie udyama karate haiM to sAtoM tatvoM para moTe lene kI prAdatase bAja nahIM bhAte hai ve, jo jAganeko vizvAsa karane vAle mAramAko yA sacce vizvAsa jJAna pApa samajhate haiM!! aura pAcaraNako prAramahitakA vAstavika rUpa nizcata tapa agnike vinA koI bhI karmoM kI rAkha nahIM banA karate haiN| sambhava hai calane meM paira phisala jAya kintu sktaa| icchAke nirodha hone para hI tapakI Aga prajvalita pairako jamA kara rakhanekA abhyAsa to ve karate haiM-ve hotI hai| yaha vaha bhAga hai jo sukhako carama sImA taka krodhakI jvAlAse jalate hue garta meM na gira jAveM isake paha~cAne meM samartha hai| lie yathA udyama bhI karate haiN| yadi kabhI-kabhI krodhakI ___jo vastu parAI hai aura hai vaha vidyamAna to use lapaToMse ve mukhasa jAte haiM use heya to avazya samajha lete chor3ane se sArI jhamaTeM chUTa jAtI haiN| haiN| unakA durbhAgya hai jo anaMtAnubandhI krodhakI bhAgameM jalate haiN| mAnake pahArase utara kara ve sampUrNa vidyA aura marate samaya jaba zarIra hI alaga ho jAtA hai to cAritrake sacce netA hote haiN| kaparakI jhapaTameM kabhI be para phira zeSa ghara mAdika apane kaise ho sakate haiM apane " Ate hoM to capeTa bhI avazya sahana karate hI haiN| AgAmI . zAna jJAna cetanAmaya katRtvase bhinna anyakA kartA honekA tRSNAko chor3ane para durgatikA anta to hotA hI hai kinta sAhasa ve antaHkaraNase tanmaya hokara anantAnubandhI rUpase santoSa aura zAntikI lahara bhI avazya dauDa jAtI hai| nahIM kara sakate jo samyagdarzanakI nIva para khar3e haiN| satyakA sUrya jisake antaHkaraNase udita hokara mukha- jIvoMkA sahArA Apa Apa hI apane meM rahanA hai| giri para camaka rahA hai-kyA majAla jo durAgrahiyoMke gurukulake gurukula meM rahate hue snAtaka honA parama brahmacarya bakavAda usake sAmane adhika Tika skeN| vasa syAdvAdakI hai| strIke kisI bhI avasthAmeM dRSTigata ho jAne para kiraNoMse camakatA huaA anekAnta sUrya una jIvoMke vikRta na honA brahmacarya hai| uttama daza lakSaNa vAle mohAndhakArako dUra karane meM samartha hai jo nikaTa bhavya haiM- dharmako nirvyasanI niSpApa vyakti pAne aura ratnatrayase ullUko sUrya mArga nahIM batA sktaa| trigupti gupta raha jAve to bhAtmA hI apane hitakA saMyama jIvoMko kaunasA sukha 1 nahIM detA aba bhI saccA rUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA-tattva (paramAnanda jaina zAstrI ) saMsArake samasta dharmoMkA mUla ahiMsA hai, yadi ina dharmo hiMsAko sarvathA pRthak kara diyA jAya to ve dharma niSprANa evaM anupAdeya ho jAte haiM; isI kAraNa ahiMsAFast bhArata vividha dharma saMsthApakoMne apanAyA hI nahIM, kintu use apane-apane dharmakA prAyaH mukhya aGga bhI banAyA hai| hiMsA jIvanapradAyinI zakti hai, isake binA saMsArameM sukha zAntikA anubhava nahIM ho sakatA / jisa taraha samyanirdhArita rAjyanIti vinA rAjyakA saMcAlana sucAru rItise nahIM ho sakatA usI taraha ahiMsAkA anusaraNa kiye binA zAntikA sAmrAjya bhI sthApita nahIM ho sakatA / hiMsA ke pAlanase hI jIvAtmA parAdhInatAke bandhanoMse chUTakara vAstavika svAdhInatAko prApta kara sakatA hai / zrahisAkI bhAvanA zrAja bhAratakA prANa hai, parantu isakA pUrNa rUpase pAlana karanA aura use apane jIvana meM utAranA kucha kaThina zravazya pratIta hotA hai / zrahiMsAse zrAtmanirbhayatA vIratA, dayA aura zauryAdi guNoMkI vRddhi hotI hai, usase hI prANisamAjameM paraspara pra ema bar3hatA hai aura saMsAra meM sukha-zAntiko samRddhi hotI hai / zrahiMsA ke isa gambhIra rahasyako samajhane ke liye usake virodhI dharma hiMsAkA svarUpa jAnanA atyanta zrAvazyaka hai| 1 jainadRSTi se hiMsA hiMsAkA svarUpa hiMsA zabda hananArthaka hiMsi' dhAtuse niSpanna hotA hai; isa kAraNa usakA artha-pramAda vA kaSAyake nimittase kisI bhI sacetana prANIko satAnA yA usake dravyabhAva rUpa-prANoMkA viyoga karanA hotA hai / athavA kisI jIvako bure bhAvase zArIrika tathA mAnasika kaSTa denA, gAlI pradAnAdi- +paridAvakado have samArambho // rUpa apazabdoM ke dvArA usake dilako dukhAnA, hasta, ko lAThI zrAdise prahAra karanA ityAdi kAraNa-kalApoMse use prANarahita karane yA prANapIDita karaneke liye jo vyApAra kiyA jAtA hai use 'hiMsA' kahate haiM / 1 pramatta yogAtprANavyaparoNaM hiMsA / - tattvArtha sUtre, umAsvAtiH yatkhalu kaSAyayogAt prANAnAM dravyabhAvarUpANAM / vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // - puruSArthasiddhayupAye, amRtacandraH jaba hama kisI jIvako dukhI karane satAne pIr3A denekA vicAra karate haiM usI samaya hamAre bhAvoM meM aura vacana - kAya - kI pravRtti meM eka prakArakI vikRti zrA jAtI hai, jisase hRdayameM zAnti aura zarIrameM becainI utpanna hotI rahatI hai aura jo zrAtmika zAntike vinAzakA kAraNa hai, isI prakArake. prayatnAdezako athavA tajjanya saMkalpa vizeSako saMrambha kahate haiMx ! pazcAt apanI kutsita cittavRttike dhanukUla usa prANiko dukhI karaneke aneka sAdhana juTAye jAte haiM; mAyAcArI se dUsaroMko usake viruddha bhar3akAyA jAtA hai, vizvAsaghAta kiyA jAtA hai- kapaTase usake hitaiSI mitroM meM phUTa DAlI jAtI hai-- unheM usakA zatru banAnekI ceSTA kI jAtI hai, isa taraha se dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne rUpa vyApArake sAdhanoM ko saMcita karane tathA unakA abhyAsa bar3hAneko samArambha kahA jAtA hai + | phira usa sAdhanasAmagrI sampanna ho jAne para usake mArane yA dukhI karanekA jo kArya prArambha kara diyA jAtA hai usa kriyAko Arambha kahate haiN| / UparakI ukta donoM kriyAe~ to bhAvahiMsAkI pahalI aura dUsarI zra eNI haiM hIM, kintu tIsarI zrArambhakriyAmeM dravya bhAva rUpa donoM prakArakI hiMsA garbhita hai. ataH ye tInoM hI kriyAe~ hiMsAkI jananI haiM / ina kriyAoMke sAthameM mana vacana tathA kAyakI x' saMraMbhI saMkappo' bha0 zrArAdhanAyAM zivAryaH 812 / prANavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAvezaH saMraMbhaH / - sarvArthasiddhauM, pUjyapAdaH, 6, 8 / prANavyaparoNAdau pramAdavataH prayatnaH saMraMbhaH - vijayodayAM, aparAjitaH gA0 811 -- bhaga0 zrArAdhanAyAM zivAryaH 812 sAdhanasamabhyAlIkaraNaM samArambhaH / sarvArthasiddhau pUjyapAdaH, 6, 8 // sAdhyAyA hiMsAdikriyAyAH sAdhanAnAMsamAhAraH samAraMbhaH / - vijayodayAyAM, aparAjitaH, gA0 811 / + Arambha udo, - bha0 arAdhanAyAM zivAryaH, 812 / sarvArthasiddhau pUjyapAdaH 6, 8 prakramaH ArambhaH / saMcitahiMsAdya kAraNasya zradyaH prakramaH zrAraMbhaH For Personal & Private Use Only vijayodayAyAM: aparAjitaH, gA0 811 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] ahiMsAtattva pravRttike saMmmizraNase hiMsAke nava prakAra ho jAte haiM aura jaba kisI jIvako krodha, mAna, mAyA aura lobhAdike kAraNa kRta-svayaM karanA, kArita-dUsaroMse karAnA, anumodana-kisI yA kisI svArthavaza jAnabUjha kara satAyA jAtA hai yA satAne ko karatA huA dekhakara prasannatA vyakta karanA, inase guNA athavA prANarahita karaneke lie kucha vyApAra kiyA jAtA hai karane para hiMsAke 27 bheda hote haiN| cUMki ye saba kArya use kaSAyase hiMsA kahate haiM aura jaba manuSyakI Alasyamaya krodha, mAna, mAyA, athavA lobhake vaza hote haiN| isaliye asAvadhAna evaM prayatnAcAra pravRttise kisI prANIkA vadhAdika hiMsAke saba milAkara sthalarUpase 108 bheda ho jAte haiN| ho jAtA hai taba vaha pramAdase hiMsA kahI jAtI hai / isase inhIMke dvArA apaneko tathA dUsare jIvoMko duHkhI yA prANa- itanI bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki yadi koI manuSya rahita karanekA upakrama kiyA jAtA hai / isIliye ina binA kisI kaSAyake apanI pravRtti yatnAcArapUrvaka sAvadhAnIse kriyAoMko hiMsAkI jananI kahate haiN| hiMsA aura ahiMsAkA karatA hai usa samaya yadi daivayogase acAnaka koI jIva jo svarUpa jaina granthoM meM batalAyA gayA hai, use nIce prakaTa Akara mara jAya to bhI vaha manuSya hiMsaka nahIM kahA jA kiyA jAtA hai sakatAH kyoMki usa manuSyakI pravRtti kaSAyayukta nahIM hai sA hiMsA vyaparopyante trasasthAvarAGginAm / aura na hiMsA karanekI usakI bhAvanA hI hai yadyapi dravyahiMsA pramattayogataH prANA. dravya-bhArasvabhAvakAH / / jarUra hotI hai parantu to bhI vaha hiMsaka nahIM kahA jA sakatA -anagAradharmAmRte, AzAdharaH 4, 22 aura na jainadharma isa prANivAtako hiMsA kahatA hai / hiMsAtmaka pariNati hI hiMsA hai, kevala dravyahiMsA hiMsA nahIM kahalAtI, arthAt-krodha-mAna mAyA aura lobhake aAdhIna hokara dravyahiMsAko to bhAvahiMsAke sambandhase hI hiMsA kahA jAtA athavA ayatnAcArapUrvaka mana-vacana-kAyakI pravRttise trasajIvoM hai| gastavameM hiMsA taba hotI hai jaba hamArI pariNati pramAdake-pazu pakSI manuSyAdi prANiyoMke-tathA sthAvara jIvoM maya hotI hai athavA hamAre bhAva kisI jIvako duHkha dene yA ke - pRthvI, jala, havA aura vanaspati zrAdimeM rahane vAle sUkSma jIvoMke-dravya aura bhAvaprANoMkA ghAta karanA hiMsA satAneke hote haiM / jaise koI samartha DAkTara kisI rogIko kahalAtA hai| hiMsA nahIM karanA so ahiMsA hai arthAt pramAda nIroga karanekI icchAse oNparezana karatA hai aura usameM daivava kaSAyake nimittase kisIbhI sacetana prANIko na satAnA, yogase rogIkI mRtyu ho jAtI hai to vaha DAkTara hiMsaka nahIM mana vacana-kAyase usake prANoMke ghAta karanemeM pravRtti nahIM kahalA sakatA aura na hiMsAke aparAdhakA bhAgI hI ho sakatA hai| kintu yadi DAkTara lobhAdike vaza Ana bUjhakara mAraneke karanA na karAnA aura na karate hueko acchA samajhanA . 'ahiMsA' hai / athavA irAde se aisI kriyA karatA hai jisase rogIko mRtyu ho jAtI hai to jarUra vaha hiMsaka kahalAtA hai aura daNDakA bhAgI bhI zAdImaNappA ahiMsagatteti bhAsidaM smye| hotA hai| isI bAtako jainAgama spaSTa rUpase yoM ghoSaNA tesiM ceduppattI hiMseti jiNehiM NihiTThA // karatA hai :-tattvArthavRttI, pUjyapAdena uddhRtaH / uccAladammipAde iriyAsamidassa nniggmtttthaanne| arthAt-prAtmAmeM rAga-dveSAdi vikAroMko utpatti nahIM AvAdejja kuliGgo marejja taM jogamAsejja / hone denA 'ahiMsA' hai aura una vikAroMkI AtmAmeM utpatti Nahi tassa tariNamitto baMdho suhamovi desido samaye / honA 'hiMsA' hai / dUsare zabdoM meM ise isa rUpameM kahA jA sakatA -tattvArthavRttau pUjyapAdena uddhRtaH hai ki AtmAmeM jaba rAga-dveSa-kAma-krodha-mAna-mAyA aura arthAt-jo manuSya dekhabhAlakara sAvadhAnose mArga para lobhAdi vikAseMkI utpatti hotI hai taba jJAnAdi rUpa Atma- cala rahA hai usake paira uThAkara rakhanepara yadi koI jantu svabhAvakA ghAta ho jAtA hai isIkA nAma bhAva hiMsA hai akasmAt pairake nIce A jAya aura daba kara mara jAya to aura isI bhAva hiMsAse-Atma pariNAmoMkI vikRtise- usa manuSyako usa jIvake mAranekA thor3A sA bhI pApa nahIM jo apane athavA dUsaroMke dravyaprANakA ghAta ho jAtA hai use lagatA hai| dravyahiMsA kahate haiN| jo manuSya pramAdI hai-prayatnAcAra pUrvaka pravRtti karatA hiMsA do prakArase kI jAtI hai-kaSAya aura prmaadse| hai-usake dvArA kisI prANIkI hiMsA bhI nahIM huI hai to bhI For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 12] anekAnta [varSa 13 vaha 'pramAdayuktastu sadaiva hiMsakaH' ke vacanAnusAra hiMsaka alaga na kiyA jAya to koI bhI jIva ahiMsaka nahIM ho avazya hai-use hiMsAkA pApa jarUra lagatA hai| yathA- sakatA aura isa tarahase to zuddha vItarAga-pariNati vAle maradu va jIyadu jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| sAdhu mahAtmA bhI hiMsaka kahe jAyeMge, kyoMki pUrNa ahiMsAke payadassa Natthi baMdho hiMsAmitteNa samidassa // pAlaka yogiyoMke zarIrase bhI sUcama vAyukAyika Adi -pravacanasAre kundakundaH 3, 17 jIvoMkA vadha hotA hI hai, jaisA ki AgamakI nimna prAcIna arthAt-jIva cAhe mare, athavA jIvata rahe, asAva- gAyAse spaSTa hai :dhAnIse kAma karane vAleko hiMsAkA pApa avazya lagatA hai, jadi saddhassa ya baMdho hodi bAhiravatthujogeNa / ' kintu jo manuSya yatnAcArapUrvaka sAvadhAnIse apanI pravRtti patthi du ahiMsago NAma hodi vAyAdivadhahedu // karatA hai usase prANi-vadha ho jAne para bhI hiMsAkA pApa -vijayodayAyAM-aparAjita:-6, 806 nahIM lagatA-vaha hiMsaka nahIM kahalA sakatA, kyoMki hiMsA aura ahiMsAke isa sUcama vivecanase jainI ahiMsAke bhAvahiMsAke binA korI dravyahiMsA hiMsA nahIM kahalA sktii| mahatvapUrva rahasyase aparicita bahutase vyaktiyoMke hRdayameM yaha sakaSAyI jIva to pahale apanA hI ghAta karatA hai, kalpanA ho jAtI hai ki jainI ahiMsAkA yaha sUcamarUpa usake dUsaroMkI rakSA karanekI bhAvanA hI nahIM hotii| vaha avyavahArya hai-use jIvanameM utAranA nitAnta kaThina hI to dUsaroMkA ghAta honese pahale apanI kaluSita citavRttike nahIM kintu asambhava hai| ataeva isakA kathana karanA vyartha dvArA apanA hI ghAta karatA hai, dUsare jIvoMkA ghAta honA na hI hai / yaha unakI samajha ThIka nahIM hai kyoMki jainazAsanameM honA unake bhaktivyake AdhIna hai| hiMsA aura ahiMsAkA jo vivecana kiyA gayA hai vaha advitIya hiMsA do prakArakI hotI hai eka antaraMga hiMsA aura hai. usameM alpayogyatAvAle puruSa bhI bar3I AsAnIke sAtha dasarI bAhiraMga hiNsaa| jaba zrAtmAmeM jJAnAdi rUpa bhAva usakA apanI zaktike anusAra pAlana kara sakate haiM aura prANoMkA ghAta karane vAlI azuddhopayogarUpa pravRtti hotI hai apaneko ahiMsaka banA sakate haiM / sAtha hI, jainadharma meM taba vaha aMtaraMga hiMsA kahalAtI hai aura jaba jIvake bAhya ahiMsAkA jitanA sUcamarUpa hai vaha utanA hI adhika vyavadravyaprANoMkA ghAta hotA hai taba bahiraMga hiMsA kahalAtI hai| hArya bhI hai| isa tarahakA hiMsA aura ahiMsAkA spaSTa inhIMko dUsare zabdoMmeM dravyahiMsA aura bhAvahiMsAke nAmase bhI vivecana dUsare dharmoM meM nahIM pAyA jAtA, isaliye usakA kahate haiN| yadi tattvadRSTise vicAra kiyA jAya to sacamucameM jainadharmako ahiMsAke Age bahuta hI kama mahatva jAna par3atA hai| hiMsA karatA aura svArthakI poSaka hai| manuSyakA nijI . jainazAsanameM kisIke dvArA kisI prANIke mara jAne yA svArtha hI hiMsAkA kAraNa hai| jaba manuSya apane dharmase cyuta duHkhI kiye jAnese hI hiMsA nahIM hotii| saMsArameM saba jagaha ho jAtA hai tabhI vaha svArthavaza dUsare prANiyoMko satAnekI jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI rahate haiM, ceSTA kiyA karatA hai| prAtmavikRtikA nAma hiMsA hai aura parantu phira bhI, jainadharma isa prANighAtako hiMsA nahIM kahatA; usakA phala duHkha evaM azAnti hai aura aAtmasvabhAvakA kyoMki jainadharma to bhAvapradhAnadharma hai isIliye jo dUsaroMkI hiMsA nAma ahiMsA hai tathA sukha aura zAnti usakA phala hai karaneke bhAva nahIM rakhatA pratyuta unake bacAneke bhAva rakhatA hai arthAt jaba AtmAmeM kisI tarahako vikRti nahIM hotI citta usase daivavazAt sAvadhAnI karate hue bhI yadi kisI jIvake prazAnta evaM prasAdAdi guNayukta rahatA hai usameM kSobhakI mAtrA dravya prANoMkA vadha ho jAtA hai to use hiMsAkA pApa nahIM naz2ara nahIM AtI, usI samaya prAtmA ahiMsaka kahA jAtA hai| lgtaa| yadi hiMsA aura ahiMsAko bhAvapradhAna na mAnA dravyahiMsAke hone para bhAvahiMsA anivArya nahIM hai use to jAya to phira baMdha aura mokSakI vyavasthA hI nahIM bana bhAva hiMsAke sambandhale hI hiMsA kahate haiM, vAstava meM dravyahiMsA sktii| jaise ki kahA bhI haito bhAvahiMsAse judI hI hai| yadi dravyahiMsAko bhAvahiMsAse viSvagjIvacite loke kva carana kopyamokSyata / kasvayamevAtmanA''tmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / bhAvaikasAdhanau bandhamokSau cennAbhaviSyatAm / / pUrva praNyaMtarANAntu pazcAtsdvAna vA vadhaH // . -sAgaradharmAmRtaH 4, 23 -tatvArthavRttaumeM uddhRta, pR0 231 arthAt-jaba ki loka jIvoMse khacAkhaca bharA huzrA For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] ahiMsAtattva [63 hai taba yadi bandha aura mokSa bhAvoMke Upara hI nirbhana na hote meM samyagdRSTiko saptabhaya-rahita batalAyA gayA hai| sAtha to kauna puruSa mokSa prApta kara sakatA ? ataH jaba jainI hI, prAcArya amRtacandrane to usake viSayameM yahA~ taka likhA ahiMsA bhAvoMke Upara hI nirbhara hai taba koI bhI buddhimAna hai ki yadi trailokyako calAyamAna kara denevAlA vajrapAta jainI ahiMsAko avyavahArya nahIM kaha sktaa| zrAdikA ghora bhaya bhI upasthita hojAya to bhI samyagdRSTi ahiMsA aura kAyaratAmeM bheda puruSa niHzaMka evaM nirbhaya rahatA hai-vaha DaratA nahIM hai| aba maiM pAThakoMkA dhyAna isa viSayakI ora AkarSita aura na apane jJAnasvabhAvase cyuta hotA hai, yaha samyagdRSTikaranA cAhatA hU~ ki jinhoMne ahiMsA tattvako nahIM samajhakara kA hI sAhasa hai| isase spaSTa hai Atma nirbhayI-dhIra-dhIra jainI ahiMsApara kAyaratAkA lAMchana lagAyA hai unakA kahanA puruSa hI sacca a puruSa hI sacce ahiMsaka ho sakate haiM, kAyara nhiiN| ve to nitAnta bhramamUlaka hai| aise ghora bhayAdike Ane para bhayase pahale hI apane prANoMkA ___ahiMsA aura kAyaratAmeM bar3A antara hai / ahiMsAkA parityAga kara dete haiN| phira bhalA aise durbala manuSyase ahiMsA sabase pahalA guNa AtmanirbhayatA hai| ahiMsA kAyaratAko jaise gambhIra tattvakA pAlana kaise ho sakatA hai ? ataH jainI sthAna nhiiN| kAyaratA pApa hai, bhaya aura saMkocakA pariNAma ahiMsApara kAyaratAkA ilz2Ama lagAkara use avyavahArya hai / kevala zastra saMcAlanakA hI nAma vIratA nahIM hai kintu kahanA nirI ajJAnatA hai| vIratA to zrAtmAkA guNa hai| durbala zarIrase bhI zastrasaMcA jaina zAsanameM nyUnAdhika yogtAvAle manuSya ahiMsAkA lana ho sakatA hai| hiMsaka vRtise yA mAMsabhakSaNase to karatA acchI tarahase pAlana kara sakate haiM, isIliye jainadharmameM AtI hai, vIratA nhiiN| parantu ahiMsAse prema, namratA, zAnti, ahiMsAke dezaahiMsA aura sarvaahiMsA athavA ahiMsA-aNuvrata sahiSNutA aura zauryAdi guNa prakaTa hote haiN| aura ahiMsA-mahAvata Adi bheda kiye gaye haiN| no manuSya ___durbala AtmAoMse ahiMsAkA pAlana nahIM ho sakatA pUrNa ahiMsAke pAlana karanemeM asamartha haiM, vaha deza ahiMsAkA unameM sahiSNutA nahIM hotI / ahiMsAkI parIkSA atyAcArIke pAlana karatA hai, isIse use gRhastha, aNuvratI, dezavratI yA atyAcAroMkA pratIkAra karanekI sAmathyaM rakhate hue bhI unheM dezayatIke nAmase pukArate haiN| kyoMki abhI usakA sAMsArika ha~sate-ha~sate saha lenemeM hai| kintu pratIkArakI sAmarthyake abhAva dehabhogoMse mamatva nahIM chUTA hai-usakI prAtmazaktikA pUrNa meM atyAcArIke atyAcAroMko cupacApa athavA kucha bhI virodha vikAsa nahIM huA hai-vaha to asa, maSi, kRSi, zilpa, kiye binA sahalenA kAyaratA hai-pApa hai-hiMsA hai| kAyara vANijya, vidyArUpa SaT karmoM meM zaktyAnusAra pravRtti karatA manuSyakA prAtmA patita hotA hai, usakA antaHkaraNa bhaya huA eka deza ahiMsAkA pAlana karatA hai| gRhasthaavasthAmeM aura saMkocase athavA zaMkAse dabA rahatA hai| use pAgata cAra prakArakI hiMsA saMbhava hai| saMkalpI, prArambhI, udyogI bhayakI cintA sadA vyAkula banAye rahatI hai-marane jIne aura virodhI / inameMse gRhastha sirpha eka saMkalpI hiMsA-mAtraaura dhanAdi sampattike vinAza honekI cintAse vaha sadA kA tyAgI hotA hai aura vaha bhI ghasa jiivoNkii| jaina pIr3ita evaM sacinta rahatA hai| isIliye vaha Atmabala aura prAcAryoMne hiMsAke ina cAra bhedoMko do bhAgoMmeM samAviSTa manobalakI durbalatAke kAraNa-vipatti Ane para apanI rakSA kiyA hai aura batAyA hai ki gRhastha-avasthAmeM do prakArakI bhI nahIM kara sakatA hai| parantu eka samyagdRSTi ahiMsaka hiMsA ho sakatI hai, prArambhajA aura anaarmbhjaa| prArambhajA puruSa vipattiyoMke Anepara kAyara puruSakI taraha ghabarAtA nahIM hiMsA kUTane, pIsane Adi gRhakAryoMke anuSThAna aura AjIaura na rotA cillAtA hI hai kintu unakA svAgata karatA hai vikAke upArjanAdise sambandha rakhatI hai, parantu dUsarI hiMsAaura saharSa unako sahaneke liye taiyyAra rahatA hai tathA apanI gRhI kartavyakA yatheSTa pAlana karate hue mana-vacana-kAyase hone vAle jIvoMke ghAtakI ora saMketa karatI hai| arthAt do sAmarthyake anusAra unakA dhIratAse mukAbilA karatA haiuse apane marane jIne aura dhanAdi sampattike samUla vinAza - iMdriyAdi sajIvoMko saMkalpapUrvaka jAna bUjhakara satAnA / honekA koI Dara hI nahIM rahatA, usakA Atmabala aura sammaTThiI jIvA NissaMkA hoti NibbhayA teNa / manobala kAyara manuSyakI bhAMti kamajora nahIM hotA, kyoMki saktabhAvappamukkA jamhA tamhA du NissaMkA / / usakA AtmA nirbhaya hai-saptabhayoMse rahita hai| jainasiddhAMta -samayasAre, kundakunda 228 For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] yA jAnase mAranA hI isakA viSaya hai, isIliye ise saMkalpI - hiMsA kahate haiM / gRhastha avasthAmeM rahakara ArambhajA hiMsAkA tyAga karanA zakya hai / isIliye jaina granthoMmeM isa hiMsA tyAgakA zrAmataurapara vidhAna nahIM kiyA hai / parantu yatnAcArapUrvaka pravRtti karanekI ora saMketa zravazya kiyA hai jo ki zrAvazyaka hai; kyoMki gRhasthImeM aisI koI kriyA nahIM hotI jisameM hisA na hotI ho / ataH gRhastha sarvathA hiMsAkA tyAgI nahIM ho sakatA / isake sivAya, dharma-deza- jAti aura apanI tathA apane zrAtmIya janoMkI rakSA karanemeM jo virodhI hiMsA hotI hai usakA bhI vaha tyAgI nahIM ho sakatA / jisa manuSya kA sAMsArika padArthoMse moha ghaTa gayA hai aura jisakI zrAtmazakti bhI bahuta kucha vikAsa prApta kara cukI hai vaha manuSya ubhaya prakArake parigraha kA tyAga kara jainI dIkSA dhAraNa karatA hai aura taba vaha pUrNa ahiMsAke pAlana karanemeM samartha hotA hai / aura isa tarahase jyoM-jyoM AtmazaktikA prAbalya evaM usakA vikAsa hotA jAtA hai tyoM-tyoM hiMsAkI pUrNatA bhI hotI jAtI hai| aura jaba zrAtmAkI * hisA dvadhA proktA''raMbhAnAraM bhajatvatodakSai / gRhavAsato nivRtta dvedhA'pi trAyate tA~ ca / / anekAnta [ varSa 13 pUrNazaktiyoM kA vikAsa hojAtA hai, taba zrAtmA pUrNa zrahiMsaka kahalAne lagatA hai / astu, bhAratIya dharmo meM ahiMsA dharma hI sarvazreSTha hai| isakI pUrNa pratiSThA prApta karanevAlA puruSa paramabrahma paramAtmA kahalAtA hai / isIliye zrAcArya samantabhadrane parabrahma kahA hai / ataH hamArA kartavya hai ki hama jaina zAsanake ahiMsAtattvako acchI tarahase samajheM aura usa para amala kareM / sAtha hI, usake pracAra meM apanI sarvazaktiyoMko lagAdeM, jisase janatA hiMsAke rahasyako sama aura dhArmika andhavizvAsase honevAlI ghora hiMsAkA - rAkSasI kRtyakA -- parityAgakara ahiMsAkI zaraNa meM Akara nirbhayatA se apanI zrAtmazaktiyoM kA vikAsa karanemeM samartha ho skeN| gRhavAsasecanarato mandakaSAyApravartitArambhaH / ArambhajAM sa hiMsAM zaknoti na rakSatu niyamAt // zrAvakAcAre, zramitagatiH, 6, 6, 7 * hiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, na sA tatrArambhostyaNurapi ca yatrAzramavidhau // tatastatsiddhyarthaM paramakaruNo granthamubhayaM bhAvAnevAtyAkSInna ca vikRtaveSopadhirataH // 116 svayaMbhUstotre, samantabhadraH / samAdhitantra aura iSTopadeza vIra sevAmandira se prakAzita jisa 'samAdhitantra' granthake liye janatA arse se lAlAyita thI vaha grantha iSTopadezake sAtha isI sitambara mahIne meM prakAzita ho cukA hai| AcArya pUjyapAdakI ye donoM hI AdhyAtmika kRtiyA~ atyanta mahatvapUrNa haiM / donoM grantha saMskRta TIkAoM aura paM0 paramAnandajI zAstrIke hindI anuvAda tathA mukhtAra jugalakizorajIkI khojapUrNa prastAvanA ke sAtha prakAzita ho cukA hai / adhyAtma premiyoM aura svAdhyAma premiyoMke liye yaha grantha paThanIya hai / 350 pejakI sajinda pratikA mUlya 3) rupayA hai / 1 jainagrantha prazasti saMgraha yaha grantha 171 aprakAzita granthoMkI prazastiyoM ko lie huye hai / ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM para se noTa kara saMzodhanake sAtha prakAzita kI gaI haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIkI 113 pRSThakI khojapUrNa prastAvanA se alaMkRta hai, jisameM 104 vidvAnoM, zrAcAryoM aura bhaTTArakoM tathA unakI prakAzita racanAoM kA paricaya diyA gayA hai jo risarca skAlaroM aura iti-saMzodhakoMke liye bahuta upayogI hai | mUlya 5) rupayA hai / mainejara vIra sevA - mandira, 1 dariyAgaja, dillI / For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya varNIjIke prati zraddhAMjali (vinamra jaina) "bhAratake AdhyAtmika yogin ! svIkAro jagatIkA praNAma / " he pUjyavarya, he guNa nidhAna, ho gaI dhanya yaha vsundhraa| tumane apane sajjJAna-sUryase, ajJAna timirako, aho, httaa|| zikSAse hI mAnava bar3hate, zikSA hI jIvana-dAyaka hai| tumane sadaiva yaha sikhalAyA, zikSA viveka unnAyaka hai // basa eka amiTa yaha cAha pAka, tuma bane sadAse ho akaam| bhAratake zrAdhyAtmika yogina, svIkAro jagatIkA praNAma // 1 // tU parama madhura bhASaNa kartA, aMtara bAhara dvayase nirmala / terI vANI zuci gaMgAjala, gujita surabhita jisase nabha-thala // he kSamA-devike cira suhAga, tumako varakara vaha huI amara / tere pavitra hRdayAmbarameM, vahatA rahatA karuNA sAgara // adharoMpara zizu muskAnadhAra, kartavya nirata tuma anavirAma / bhAratake AdhyAtmika yogin , svIkAro jagItakA praNAma // 2 // 'mere jinavarakA nAma rAma, he saMta ! tumheM sAdara praNAma / ' yugakavi kI isa zraddhAMjalise, zraddhAkA sArthaka huA nAma // . niMdA stuti donoMse hI to, apaneko cira nirlipa rkhaa| basa vahI karmabhari kSaya karane, tumane tapako vara liyA sakhA // nija tapazcaraNase he munIza, pAoge vaha kaivalyadhAma / . bhAratake AdhyAtmika yogin, svIkAro jagatIkA praNAma // 3 // ho agama jJAnake jJAtA tuma, vidyA-vAradhi ! yuga nmskaar| vaha brahmacarya dIpita mukha-ravi, kara rahA ahiMsAkA prasAra // mAnavakA hita sAdhana karane, pAvana pagase cirakAla cle| he dravyadAnake utpreraka, lakhi teja hRdaya-pASANa gle|| mukha mauna mAtra ho he RSivara ! racanAmAnava vidhi-lipi lalAma bhAratake AdhyAtmika yogina, svIkAro jagatIkA praNAma // // vaha puNya divasa jaba gayA madhya,tumase RSi bhAve svayaM mile| ve bhUmidAnake anveSaka, jisase lipsA ura-tAra hile // tuma AdhyAtmika duHkhake trAtA, kara rahe malina aMtara pavitra / ve bhautika klezoMke nAzaka, kara rahe zuddha mAnava-caritra // tuma donoM do yuga puruSamAnya, jyotita karane bhArata sunAma / bhAratake zrAdhyAtmika yogina,svIkAro jagatIkA praNAma // // ekAsI janma divasapara kavi, bhAvoMkA argha car3hAtA hai| chaMdoMko choTIsI mAlA, pahinAne hAtha bar3hAtA hai // tuma mauna zAMta sasmita baiThe, kyA zraddhA-sumana na the sukhakara ? yadyapi vANI mukharita na huI, sambodhA divyAbhA ne para // 6 // AcaraNa karo santoMke guNa, guNa-gAnamAtra hai mArga vAma / bhAratake AdhyAtmika yoginU, svIkAro jagatIkA praNAma // 6 // 1 rASTrakavi zrI maithilIzaraNajI gupta * 4 agasta san 53 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnameM dAsI-prathA rAjasthAna svatantra bhAratakA eka prAnta hai| usameM dAsI huI jAna par3atI hai| jaba aMgrejI zAsanameM 'satI' jaisI prathAkA honA rAjasthAnake liye kalaMka kI vastu hai| jaba bhArata prathAkA astitva nahIM rahA taba rAjasthAnakI yaha dAsI prathA apanI sadiyoMkI gulAmIse unmukta ho cukA hai taba usameM kase panapatI rahI, yaha kucha samayajhameM nahIM paataa| rAjasthAnadAsI prathA jaisI jaghanya prathAkA astitva usake liye abhi- ke rajavAr3oM meM rAjA, mahArAnA, sAmanta aura rAjya mantrI zApa rUpa hai| zrAdike lar3ake lar3akiyoMkI zAdImeM dahejakI anya vastuoMke yadyapi prAcIna bhAratameM dAsI-dAsa-prathAkA Ama rivAja sAtha sImita dAsiyoMke denekA rivAja hai jinakI saMkhyA thaa| jaba kisI lar3ake yA lar3akIkI zAdI hotI thI taba kabhI kabhI saikar3oM taka pahu~ca jAtI hai jinheM zrAjanma lar3akI dahejake rUpameM hAthI ghor3A, ratha Adi anya vastuoMke sAtha kI sasurAlaroM rahanA par3atA hai / aura eka gulAmakI taraha kucha dAsI-dAsa bhI diye jAte the| inake sivAya, krItadAsa, mAlika mAlakinakI sevA karate hue unakI jhir3akiyA~ gAlI prahadAsa (dAsIputra) paitrikadAsa daNDadAsa, bhukladAsa Adi galauja tathA mArapITakI bhISaNa vedanA uThAnA par3atI hai aura sAta prakArake dAsa hote the| cANikvake arthazAstrameM isa amAnavIya atyAcAroMko cupacApa sahanA par3atA hai| isa prathAkA samullekha pAyA jAtA hai| jaina-grantha gata parigraha pari- taraha una abalAoMkA tamAma jIvana 'rAvaleM (ranibAsa) kI mANavratameM dAsI dAsa rakhaneke parimANa karanekA ullekha cahAra dIvArImeM sisakatA huzrA vyatIta hotA hai / jisameM kiyA jAtA hai| gulAma rakhanekI yaha prathA jaina-samAjameM se unakI bhAvanAe~ aura icchAe~ utpanna hotI aura nirAzAkI to sarvathA calI gaI hai, bhAratameM bhI prAyaH nahIM jAna par3atI, amaMta godameM vilIna ho jAtI haiN| mAlika mAlakinakI sevA kintu rAjasthAnameM dAsI prathAkA bane rahanA zobhA nahIM detaa| unakA jIvana hai / unake amAnavIya atyAcAra evaM anAcAroMse vahAM mAnavatA vihIna abalA nArIkA sisakanA eka abhi-pIr3ita rAjasthAnakI lAkhoM avalAe~ apanA jIvana rAjazApa hai| zrAjake 'hindustAna' nAmaka dainika patra meM isa prathA sthAnake ranivAsoMmeM pazuoMse bhI badatara sthitimeM rahakara AMsU kA avalokana kara hRdayameM eka TIsa utpanna huI ki bhArata bahAtI huI vyatIta karatI haiN| hameM kheda haiM ki svatantra jaise svatantra dezameM aisI niMdya prathAkA honA vAstavameM bhAratakI sarakArakA dhyAna isa prathAke banda karanekI ora usake liye bhArI kalaMka hai| nahIM gyaa| AzA hai bhArata sarakAra zIghrahI rAjasthAnake isa rAjasthAnameM yaha prathA sAmantazAhIke samayase pracalita kalaMkako dhonekA yatna kregii| -paramAnanda jaina sAhitya-paricaya aura samAlocana ipTopadeza (TIkAtraya aura padyAnuvAdase yukta) graMtha-kartA taraha diyA gayA hai| yaha saMskaraNa aMgrejI jAnane vAloMke devanandI, prakAzaka rAyacandra jaina zAstramAlA, bmbii| patra liye vizeSa upayogI hai| saMkhyA 88 mUlya 1 // ) rupyaa| prAcI-eka sAptAhika patra hai jisake do aGka mere sAmane prastuta grantha AcArya devanandI (pUjyapAda) kI sundara haiN| patrakA vArSika mUlya 10) rupA hai aura eka pratikA mUlya AdhyAtmika kRti hai| isameM paM0 AzAdharajI kI saMskRti cAra pAnA / yaha hindIkA acchA patra hai jisameM sundara lekhaTIkA bhI sAthameM dI huI hai, aura paM0 dhanyakumArajI kA hiMdI sAmagrIkA cayana rahatA hai / patrakA prakAzana 'prAcI anuvAda diyA huA hai| vairisTara campatarAyajIkI aMgrejI prakAzana' 11 skvAyara kalakattA' se hotA hai / yadi sahayogI TIkA, brahmacArI zItalaprasAdajIkA dohAnuvAda, rAvajI bhAI isI prakArakI upayogI pAThya sAmagrI detA rahe to patrakA dezAIkA gujarAtI padyAnuvAda aura bAbU jayabhagavAnajI eDavo- bhaviSya ujjvala aura kSetra vistRta ho jAyagA, AzA hai keTakA aMgrejI padyAnuvAda diyA huA hai / jisase pustaka aura prAcIke saMpAdaka mahAnubhAva atyupayogI lekha sAmagrIse bhI upayogI ho gaI hai| iSTopadezako saMskRtaTIkAko binA kisI patrako barAbara vibhUSita karate rheNge| saMzodhanake chApA gyaa| uddhata padyoMko raniMga rUpameM pahalekI -paramAnanda jaina Jindantenthunational Faith uncily