Book Title: Anekant 1953 10
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527319/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta sampAdaka - jugalakizora mukhtAra 'yugavIra ' anekAnta varSa 12 kiraNa 5 bharatake ahiMsaka santa mahAmanA pUjya gaNezaprasAdajI varNI kI 80vIM janma jayantI gayA meM zrAnanda sampanna hogaI / pUjya vargIjIne 80 veM varSa meM praveza kiyA hai| hamArI hArdika kAmanA hai ki Apa zata varSa jIvI ho / pUjya varNIjIke mahanIya jIvanase samAjako yatheSTa lAbha uThAnA cAhiye / ApakA AdhyAtmika mahatvapUrNa pravacana peja 173 para par3hie / anekAntake grAhaka bananA aura banAnA pratyeka sAdharmI mAIkA kartavya hai C akTUbara san 1653 10 hA aura w Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1 ladravyasaMgraha -- (sampAdaka " 1445 hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa2 samantabhadra-vacanAmRta-[ yugavIra [paramAnanda jaina zAstrI ... 3 rAjasthAna ke gaina zAstra bhaNDAroMmeM upalabdha 6 kuralakA mahatva aura jainakatRtva |zrIvidyAbhUSaNa mahatvapUrNa grantha-[le. kastaracanda . paM. govindarAya jaina zAstrI jaina kAsalIvAla ema0 e0 . ... .155 7 sAhitya paricaya aura samAlocana [paramAnandajaina 4 hindI jaina-sAhityako vizeSatA ....8 sAdhu kauna hai ? (eka pravacana)-[zrI. 105 pUjya [zrIkumArI kiraNavAlA jaina ... 156 tullaka gaNezaprasAdajI varNI . ... zrIbAhubali-jinapUjA chapakara tayyAra !! zrI gomTezvara bAhubalijI kI jisa pUjAko uttamatAke sAtha chapAnekA vicAra gata mAsakI kiraNameM prakaTa kiyA gayA thA vaha aba saMzodhanAdike sAtha uttama ArTa pepara para TAipameM phoTo brAuna raGgIna syAhIse chapakara tayAra ho gaI hai| sAthameM zrIbAhubalIjIkA phoTo bhI apUrva zobhA de rahA hai| pracArakI dRSTise mUlya lAgatase bhI kama rakhA gayA hai| / pUjA tathA pracArake liye AvazyakatA ho ve zIghra ho mNgaale| kyoMki kApiyA~ thor3I hI chapaM 100 kApI eka sAtha lene para 12, ru. meM milegii| do kApo taka eka AnA poSTeja laga 10 se kama kisIko vo0pI0 se nahIM bhejI jaaeNgii| mainejara-vIra sevAmA 1 dariyAgaMja, dillI anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrattaka'-tathA sahAyaka' bananA aura bnaanaa| . (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroMko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijavAnA / (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bheTa-svarUra athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA-saMsthAoM, lAyaH sabhA-sosAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvAnoMko / (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM deneke liye 25), 10) AdikI sahAyatA bhejnaa| sahAyatAmeM 10 ko anekAnta amUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakoMko acche grantha upahArameM denA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAmeM sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sA prakAzanArthaM juttaanaa| noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakAra 'anekAnta' eka varSa taka bheMTa mainejara 'anekAnta' svarUpa bhejA jAyagA / vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, de For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama pitarava-sapala pozAka + vizva tattva-prakAzaka + vArSika mUlya 5) eka kiraNa kA mUlya // ) + 285 ++++ I H HAPA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH / sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' varSa 12 / vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI aktUbara hai kiraNa 5 Azvina vIrani0 saMvata 2476, vi. saMvata 2010 1953 zrInemicandrAcArya-viracita laghu dravyasaMgraha 'dravyasaMgraha' nAmakA eka prAkRta grantha jena samAja meM prasiddha aura pracalita hai. jisake aneka anavADhoMke Ttha kitane hI skaraNa evaM prakAzana ho cuke haiN| vaha 'vRhad dravyasaMgraha' kahalAtA hai, kyoMki usakI saMskRta TIkAmeM kAkAra brahmadevane, yaha sUcita kiyA hai ki 'isa dravyasaMgrahake pUrva granthakAra zrInemicandra siddhAntidevane eka dUsarA laghu vyasaMgraha somaveSThike nimitta racA thA, jisakI gAthA saMkhyA 26 thI; pazcAt vizeSatattvake parijJAnArtha isa bRhada gya saMgrahakI racanA kI gaI hai, jisakI gAthA saMkhyA 58 hai|' vaha laghu dravyasaMgraha abhI taka upalabdha nahIM ho rahA thA aura isaliye zrAma taura para yaha samajhA jAtA thA ki usa laghu dravyasaMgrahameM kucha gAthAoMkI vRddhi karake prAcArya hodayane usa hI bar3A rUpa de diyA hai- vaha alagase pracArameM nahIM AyA hai / parantu gata vIra-zAsana-jayantIke sarapara zrI mahAvIra jImeM, vahA~ ke zAstrabhaNDArakA nirIkSaNa karate hue, vaha laghu dravyasaMgraha eka saMgraha granthameM mila // hai, jise anekAnta pAThakoMkI jAnakArIke liye yahA~ prakAzita kiyA jAtA hai| isakI gAthA-saMkhyA ukta saMgraha ye 25 dI haiM aura una gAthAoMko sApha taura para 'somacchaleNa raiyA' padoMke dvArA 'soma' nAmake kisI vyaktike matta racI gaI sUcita kiyA hai| sAza hI racayitAkA nAma bhI antima gAthAmeM 'nemicandragaNI' diyA hai| ho sakatA hai gAthA isa granthapratimeM chUTa gaI ho aura vaha saMbhavataH 10 vI 11rvI gAthAoMke madhyakI vaha gAthA jAna par3atI hai bRhad dravyasaMgrahameM 'dhammA'dhammA kAlo' ityAdirUpase 2020 para dI huI hai aura jisameM lokAkAza tathA alokAkA svarUpa vaNita hai| kyoMki dharma, adharma aura AkAza dravyoMkI lakSaNaparaka tIma gAthAeM naM08, 1,1. aura -lakSaNa-pratipAdikA gAthA naM. 11 kA pUrvArdha, jo vyavahArakAlase sambandha rakhatA hai, isa laghu dravyasaMgrahameM ve hI jo ki bRhad dravyasaMgraha meM naM0 17, 18, 16 tathA 21 (pUrvArdha) para pAI jAtI haiN| inake atirikta 12 vIM aura For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 5 150 ] 14 vIM gAthAe bhI ve hI haiM jo vR0 dravyasaMgraha meM naM0 22, 27 para pAI jAtI haiN| zeSa saba gAthAe~ bRhad dravya saMgrahase bhinna haiM aura isase yaha phalita hotA hai ki laghu dravyasaMgrahamaM kucha gAthAoMkI vRddhi karake use hI bRhad rUpa nahIM diyA gayA hai balki donoM ko svatantra rUpase hI racA gayA hai aura isIse donoMke maMgala padya tathA upasaMhArAtmaka padmabha bhinna bhinna haiM . yahAM eka bAta noTa kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki laghu dravyasaMgrahake mUla meM graMthakA nAma 'davyasaMgraha ' nahIM diyA, balki 'payasthalakatra karAo gAhAo' padoMke dvAra use padArthoMkA lakSaNa karane vAlI gAthAoM kA eka samUha sUcita kiyA hai; jabaki bRhad dravyasaMgraha meM 'davvasaMga miraNaM' vAkyake dvArA granthakA nAma spaSTa rUpa se 'davyasaMha' diyA hai| aura isase aisA mAlUma hotA hai ki 'dravyasaMgraha' nAmakI kalpanA granthakArako apanI pUrvaracanA ke bAda utpanna huI hai aura usa dravya saMgraha ke bAda hI isa pUrvaracanAko granthakAra athavA dUsaroMke dvArA 'laghudravyasaMgraha' kahA gayA hai. cunAMce isa granthakI antima puSpikAmeM bhI 'laghudravyasaMgraha' isa nAmakA ullekha pAyA jAtA hai / sArA graMtha acchA sarala aura sahajabodhagamya hai| yadi koI sajjana cAheMge to isakA sundara anuvAda prastuta karAkara vIrasevAmandirase prakAzita kara diyA jAyagA / -sampAdaka ] ( mUla grantha ) havva paMca atthI satta vi taccAriNa va payatthA ya / saMkhAdA saMkhAdA mutti padesAu saMti No kAle || 13|| bhaMguppAya-dhuvantA NiddiTThA jeNa so jiNo jayau // 1 // jAvAdiyaM AyAsaM avibhAgI puggala guvttttddh| jIvo puggala dhammAsdhammAgAso taheva kAlo ya / taM khupadesa jANe savvANuTThANadA rahaM // / 4 // davvANi kAlara hiyA padeza - hullado (s tthikAyA ya / 2 jIvo gANI pugAla-dhammA'dhammAyAsA taheva kAlo ya / jIvAjIvAsavabaMdha saMvaro NijjarA tahA mokkho / ajIvA jirAbharaNao gahu maraNai jo hu so miccho // taccANi satta ede sapurANa- pAvA payattthAya ||3|| micchattaM hisAI kasAya-jogA ya Asavo bNdho| jIvo hoi zramutto sadehamitto saceyaraNA kattA / sakasAI jaM jIvo parigirahai poggalaM vivihaM // 16 // bhottA sopu duvo siddho saMsArio gANA ||4|| micchattAIcAo saMvara jiga bharaNai gijjarAda se / arasamarUtramagadhaM avvattaM ceyaraNAguNamasaddaM / kammAraNakha so purA ahilasio aNahilasio ya // nA ajiMgaragahaNaM jIvanaNidiTTha- saMdvANaM ||2|| kamma baMdhaNa-baddhassa sabbhUdastarapaNo / varaNa-rasa-gaMdha-phAsA vijjate jassa viruddiTThA / savvakamma-vizimmukko mokkho hoi jiroDido // 18 // mutta puggalakAo puDhavI pahudI hu so soDhA ||6|| sAdA''u-raNAmagodANaM payaDIo suddA have / puDhavI jalaM ca chAyA cauridiyavisaya kamma paramANU / purANaM tithayarAdI asaNaM pAvaM tu Agame // 6 // chavvidabheyaM bhaNiyaM puggaladavvaM jiriMgadehiM // 7 // gAsai gara - pabjAo utpajjai devapajjayo tattha / jIvo sa eva savvassabhaMguppAya dhuvA evaM // 20 // uppAdanaddha sA vathUNaM hoMti pajjaya / eNa / davrvATThieNa NiccA bodhavvA savtrajiNavattA / / 21 / evaM giyasutto saTTA judA maraNo giru bhittA / chaMDau rAyaM rosaM jai icchai kammaNo NAsaM / 2 / visaesa pavaTTataM vitta dhAretu appaNI appA / jhAyai appANeNaM jA so pAvei khalu seyaM // 23 // sammaM jIvAdIyA gaccA sammaM sukittidA jehiM / mohagaya kesarINaM Namo mo Thaga sAhUNaM // 24 // somacchale raiyA payastha - lakkhaNakarAu gAdAo / bhavvuvayANimittaM gaNaNA sirimicaMde |22|| pari [] yA dhammo puggala jIvANagamaNa-sahayArI toyaM jaha macchA acchaMtA va so roI ||8|| ThANajuyaNa ahammo puggalajIvANa ThANa-sahayArI / chAyA jaha pahiyA gacchaMtA va so dharaI // // avagA sadA raNajoggaM jIvAdINaM viyAraNa AyAsaM / 'jerahaM logAgAsaM alo (llo) gAga/samidi duvihaM riyAdo jo so kAlo havei vavahAro / logAgAsapaesa ekkekANU ya paramaThTho // 11 // loyAyAsapade se ekkka jeTThiyA hu ekke kA / rayaNANaM rAsImitra te kAlANU asaMkhadavvANi // 1 // khAtIdA jIve dhammA'dhamme aNaMta AyAse / 10 // iti nemicaMdrasUrikRtaM laghudravyasaMgrahamidaM pUrNam / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadra-vacanAmRta [11] mvAmI samantabhadrane apane samI vIna dhamazAstrameM samyadgarzanake viSayabhRta paramArtha, Apta, Agama aura tapasvI ke lakSaNAdikA nirdeza karate hue jisa amRtakI varSA kI hai usakA kucha rasAsvAdana mAja anekAntapAThakoMko ukta dharmazAstra ke aprakAzita hindI bhASyase karAyA jAtA hai| -sampAdaka ] / paramArtha prApta-lakSaNa) prAcAryane apanI prAptaparIkSA aura usakI svopajJa TIkAmeM Aptenotsanna-doSeNa srvjnyenaa''gmeshinaa| kiyA hai, jisameM Izvara-viSayakI bhI pUrI jAnakArI sAmane zrA jAtI hai aura jisakA hindI anuvAda vIrasevAbhavitavyaM niyogena nA'nyathA hyAptatA bhvet||5| mandirase prakAzita ho cukA hai| ataH prAptake ina lakSaNA__'jo utsanna doSa hai-rAga-dvaSa moha aura kAma-kro- smaka guNoMkA pUrA paricaya ukta granthase prApta karanA dhAdi doSoMko naSTa kara cukA hai-, sarvajJa hai-samasta caahie| sAtha hI, svAmI samantabhadrakI prAptamImAMsA' dravya kSetra-kAla-bhAvakA jJAtA hai- aura bhAgamezI hai- ko bhI dekhanA cAhiye, jisa para akalaMkadevane 'zraSTazatI' heyopAdeyarUpa anekAnta-tatvake vivekapUrvaka prAtmahitameM ora vidyAnandAcAryane 'bhraSTasahanI' nAmakI mahatvapUrNa pravRtti karAnevAle abAdhita siddhAnta-zAstrakA svAmI saMskRta TIkA likhI hai| athavA mokSamArgakA praNetA hai-vaha niyamase paramArtha yahA~ para itanI bAta aura bhI jAna lene kI hai ki ina Apta hotA hai anyathA pAramAthika AptatA banatI tIna guNoMse bhinna aura jo guNa prAptake haiM ve saba svarUpahI nahIM-ina tIna guNoMmeMse ekake bhI na hone para koI viSayaka haiM-lakSaNAtmaka nahIM / lakSaNakA samAveza inhIM paramArtha prApta nahIM ho sakatA. aisA niyama hai|' tIna guNoMmeM hotA hai / inameMse jo eka bhI guNase hIna hai ...vyAkhyA-pUrvakArikAmeM jisa paramArtha prAptake zraddhAnako vaha prAptake rUpameM lakSita nahIM hotaa| mukhyatAse samyagdarzanameM parigaNita kiyA hai usake lakSaNa (utsannadoSa prAptasvarUpa) kA nirdeza karate hue yahAM tIna khAsa guNoMkA ullekha kiyA ctpipaasaa-jraat-jnmaa'ntk-bhy-smyaa:| gayA hai, jinake ekatra astitvase prAptako pahacAnA jA 'sakatA hai aura ve haiM / nirdoSatA, 2 sarvajJatA, 3 bhAgame- na rAgadveSamohAzca yasyAptaH saprakItya te(pradoSamuka) zitA / ina tInoM viziSTa guNoMkA yahA~ ThIka kramase jisake tudhA, tRSA, jarA, roga, janma, maraNa, nirdeza hA hai-nirdozatAke binA sarvajJatA nahIM banatI bhaya, mada, rAga, dveSa, moha tathA ('ca' zabdase) cintA; aura sarvajJatAke binA AgamezitA asambhava hai / nirdoSatA arati, nidrA, vismaya, viSAda, sveda aura kheda, ye tabhI banatI hai jaba doSoMke kAraNIbhUta jJAnAvaraNa, darzanA. doSa nahIM hote haiM vaha (doSamukta) Aptake rUpameM varaNa, mohanIya aura antarAya nAmake cAroM ghAtiyA karma prakIrtita hotA hai| samUla naSTa ho jAte haiN| ye karma bar3e bar3e bhUbhRtoM (parvatoM)- vyAkhyA-yahAM doSarahita prAptakA athavA usakI kI upamAko liye hue haiM, unheM bhedana karake hI koI isa nirdoSatAkA svarUpa batalAte hue jina doSoMkA nAmollekha nirdoSatAko prApta hotA hai| isIse tattvArthasUtrake maMgalA- kiyA gayA hai ve usa vargake haiM jo aSTAdaza doSAMkA varga caraNameM isa guNaviziSTa prAptako 'bhettara karmabhUbhRtAM kahalAtA hai aura digambara mAnyatAke anurUpa hai| una jaise padake dvArA usalekhita kiyA hai| sAtha hI, sarvajJako doSoMmeMse yahAM gyArahake to spaSTa nAma diye haiM, zeSa sAta 'vizvatattvAnAM jJAtA' aura AgamezIko 'mokSamArgasya doSoM cintA, arati, niDhA, vismaya, viSAda, sveda aura netA' padoMke dvArA ullekhita kiyA hai| prAkSake ina tInoM khedakA 'ca' zabdameM samuccaya athavA saMgraha kiyA gayA hai| guNoMkA bar3A hI yukti purassara evaM rocaka varNana zrIvidyAnaMda ina doSoMkI maujUdagI (upasthiti meM koI bhI manuSya For Personal Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] anekAnta kiraNa 5 paramArtha prAptake rUpa meM khyAtiko prApta nahIM hotA-vizeSa nikhilArtha-sAdAtkArI), anAdimadhyAnta (Adi madhya khyAti athavA prakIrtanake yogya vahIM hotA hai jo ina aura antase zUnya), sArya (sarvake hitarUpa), aura zAstA doSoMse rahita hotA hai| sambhavata: isI dRSTiko lekara (yathArtha tatvopadezaka) ina nAmoMse upalakSita hotA hai| yahAM 'prakrIyate' padakA prayoga huaA jAna par3atA hai / athAt ye nAma ukta svarUpa prAptake bodhaka haiM.' anyathA isake sthAna para 'pradoSamuk' pada jyAdaha acchA vyAkhyA-prAptadevake guNoMkI apekSA bahuta nAma mAlUma detA hai| -aneka sahasranAmoM dvArA unake hajAroM nAmoMkA kIrtana zvetAmbara mAnyatAke anusAra aSTAdaza doSoMke nAma kiyA jAtA hai| yahA~ graMthakAramahodayane atisaMkSepase apanI isa prakAra haiM ruci tathA AvazyakatAke anusAra pATha nAmoMkA ullekha vIryAmtarAya, bhogAntarAya, 3 upabhogAntarAya, kiyA hai, jinameM prAptake ukta tInoM bakSaNAtmaka guNoMkA 4 dAnAntarAya, lAbhAntarAya. 6 nidrA, 7 bhaya, 8 ___ samAveza hai-kisI nAmameM guNakI koI dRSTi pradhAna hai, ajJAna , jugupsA 1.hAsya 11 rati, 12 bharati, 13 kisI meM dUsarI aura koI saMyukta raSTiko liye hue haiN| rAga, 14 dveSa, 15 avirati, 16 kAma, 17 zoka, 18 jaise 'parameSThI' aura 'kRtI' ye saMyukta dRSTiko lie hue mithyAtva / nAma haiM, 'paraMjyoti' aura 'sarvajJa' 'ye nAma sarvajJatvakI inameMse koI bhI doSa aisA nahIM hai jisakA digambara / dRSTiko pradhAna kie hue haiN| isI taraha 'virAga' aura samAja prAptameM sadbhAva mAnatA ho| samAna doSoM ko chor3a- 'vimala' ye nAma utsannadoSatvakI dRSTiko aura 'sArva' tathA kara zeSakA prabhAva usake dUsare vargoM meM zAmila hai jaise aMta- 'zAstA' ye nAma bhAgamezisvakI dRSTiko mukhya kie hue rAya karmake abhAvameM pA~coM antarAya doSoMkA, jJAnAvaraNa haiN| isa prakArako nAmamAlA denekI prAcIna kAlameM kucha karmake prabhAvameM ajJAna doSakA aura darzanamoha tathA cAritra paddhati rahI jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa granthakAramohake abhAva meM zeSa mithyAtva, zoka, kAma avirati rati, mahodayase pUrvavartI prAcArya kundakundake mokkhapAhada' meM hAsya, aura jugupsA doSoMkA prabhAva zAmila hai / zvetAMbara aura dUsarA uttaravartI prAcArya pUjyapAda (devanandI) ke mAnya doSoMmeM sudhA tRSA, tathA rogAdika kitane hI digaMbara 'samAdhitaMtra' meM pAyA jAtA hai| ina donoM granthoM meM paramA. mAnya doSoMkA samAveza nahIM hotA-zvetAMbara bhAI prAptameM tmAkA svarUpa deneke anantara usakI nAmamAlAkA ullekha una doSoMkA sadbhAva mAnate haiM aura yaha saba antara unake kiyA gayA hai - / TIkAkAra prabhAcandrane 'AptasyaprAyaH siddhAnta bhedoMpara aklambita hai| sambhava hai isa bheda- vAcikA nAmamAlA prarUpayannAha' isa vAkyake dvArA ise dRSTi tathA utsannadoSa prAptake viSayameM apanI mAnyatA prAptakI nAmamAlA to likhA hai parantu sAtha hI prAptakA ko spaSTa karaneke lie hI isa kArikAkA avatAra huzrA eka vizeSaNa 'uktadoSairvivarjitasya' bhI diyA hai. jisakA ho| isa kArikAke sambandhameM vizeSavicArake liye prandhakI kAraNa pUrva meM utsannadoSakI dRSTise prAptake lakSaNAtmaka prastAvanAko dekhanA caahie| padyakA honA kahA jAsakatA hai; anyathA yaha nAmamAlA eka (prApta-nAmAvalI) mAtra utsamnadoSa prAptakI dRDi.ko lie hue nahIM kahI parameSThI paraMjyotirvirAgo vimalaH kRtii| jA sakatI, jaisA ki Upara dRSTike kucha spaSTIkaraNase jAnA sarvajJo'nAdimadhyAntaH sArvaH zAstopalAlyate // 7 // jAtA hai| 'ukta svarUpako liye hue jo prApta hai vaha parameSThI 4 ue lekha kramazaH isa prakAra hai:(parama padameM sthita ), paraMjyoti (paramAtizaya- "malarahiyo kallacatto aNidino kevalo visuddhappA / prApta jJAmadhArI), virAga (rAgAdi bhAvakarmarahita), parameTThI paramajiyo sivaMkaro sAsazrI siddho // 6 // " vimala (jJAnAvaragyAdi nyakarmavarjita), kRtI (heyopAdeya (mokkhapAhura) tatva-viveka-sampanna athavA kRtakRtya), sajJa (yathAvat 'nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prbhukhyH| . (r) dekho, vivekavilAsa aura jainatattvAdarza aadi| parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinH|| (samAdhitaMtra) Jain Education Interational For Personal Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samantabhadra-vacanAmRta [153 - - yahAM 'anAdimadhyAntaH' padameM usakI dRSTike spaSTa 'jo AptApajJa ho-Aptake dvArA prathamataH jJAta honekI jarUrata hai| siddhasenAcArya ne apanI svayaMbhUstuti . hokara upadiSTa huA ho, anullaMdhya ho-ullaMghanIya nAmakI dvAtriMzikA meM bhI prAptake liye isa vizeSaNakA athavA khaNDanIya na hokara grAhya ho, dRSTa' (pratyakSa) prayoga kiyA hai aura anyatra bhI zuddhAsmAke liye isakA aura iSTa (anumAnAdi-viSayaka svasammata siddhAnta) prayoga pAyA jAtA hai| ukta TIkAkArane 'pravAhApekSayA' kA virodhaka na ho, pratyakSAdi pramANoMse jisameM koI prAptako anAdimadhyAnta batalAyA hai parantu pravAhakI apekSA- bAdhA na pAtI ho aura na pUrvAparakA virodha hI pAyA jAtA se to aura bhI kitanI ho vastueM Adi madhya tathA antase ho, tattvopadezakA kartA ho-vastuke yathArtha svarUpakA rahita haiM taba isa vizeSaNase prApta kaise upalakSita hotA hai pratipAdaka ho, sabake liye hitarUpa ho aura kumAgakA yaha bhale prakAra spaSTa kiye jAneke yogya hai| nirAkaraNa karanevAlA ho, use zAstra-paramArtha prAgamavItarAga hote hue prApta AgamezI (hitopadezI) kahate haiN|' kaise ho sakatA hai ? athavA usake hitopadezakA kyA koI vyAkhyA-yahA~ bhAgama-zAstrake chaha vizeSaNa diye prasma-prayojana hotA hai isakA spaSTIkaraNa - gaye haiM, jinameM prAptopajJa' vizeSaNa sarvopari mukhya haiM anAtmArthavinA rAgeHzAstA zAsti stohitm| aura isa bAtako sUcita karatA hai ki prAgama prAptapuruSa ke dvArA prathamataH jJAta hokara upadiSTa hotA hai| prAptapuruSa sarvajJa honese Agama viSayakA pUrNa prAmANika jJAna rakhatA 'zAstA-Apta vinA rAgoMke-mohake pariNAma- hai aura rAga-dveSAdi samparNa doSoMse rahita hone ke kAraNa svarUpa snehAdike vazavartI hue vinA athavA khyAti-lAbha- usake dvArA satyatA evaM yathArthatAke viruddha koI prasayana pUjAdikI icchA noMke binA hI-aura vinA Atmaprayo- nahIM bana sakatA / sAtha hI praNayanakI zaktise vaha sampana a.ke bhavya-jAvako hita kI zikSA detA hai| (isameM hotA hai| inhIM saba bAtoMko lekara dhakArikA (1) meM Apatti yA vipralipattikI koI bAta nahIM hai) zilpIke use AgamezI' kahA gayA hai-vahI arthataH prAgamake kara-ra-zako pAkara zabda karatA huA mRdaMga kyA rAma- praNayanakA adhikArI hotA hai| aisI sthitimeM yaha prathama bhAyoMkI tathA prAtmaprayojanakI kucha apekSA rakhatA hai| vizeSaNa hI paryApta ho sakatA thA aura isI dRSTiko lekara vahIM rkhtaa|' anyatra 'bhAgamA hyAptavacanam' jaise vAkyoMke dvArA - vyAkhyA-jisa prakAra mRdaMga zilpIke hAthake sparza Agamake svarUpakA niteza kiyA bhI gayA hai| taba yahAM phraoNna rUpa bAhya nimittako pAkara zabda karatA hai aura usa zabda- vizeSaNa aura sAthameM kyoM jor3e gae haiM? yaha eka prAta ke karane meM usakA koI rAgabhAva nahIM hotA aura na apanA paidA hotA hai / isake uttaraneM maiM isa samaya sirpha itanA koI nijI prayojana hI hotA hai-usakI vaha saba pravRtti hI kahanA cAhatA hU~ ki lokameM anekoMne apaneko svayaM svabhAvataH paropakArArtha hotI hai-usI prakAra vItarAga athavA unake bhaktIne unheM 'zrApta' ghoSita kiyA hai aura Aptake hita padeza evaM Agama-praNayanakA rahasya hai- unake prAgamoM meM paraspara virodha pAyA jAtA hai, jabaki usameM vaise kisI rAgabhAva yA AtmaprayojanakI Avazya- satyArtha prAptoM athavA nirdoSa sarvajJoMke AgamoMmeM virodhake katA nahIM, vaha 'tIrthakaraprakRti' nAmakarmake udayarUpa nimitta- liye koI sthAna nahIM hai, ve anyathAvAdI nahIM hote / isake ko pAkara tathA bhavyajIvoMke puNyodaya evaM praznAnurodhake sivA kitane hI zAstra va dako satyArtha prAptoMke nAma para vaza svataH pravRtta hotA hai| race gaye haiM aura kitane hI satya zAstroM meM bAdako jJAtA. prAge samyagdarzanake viSayabhUta paramArtha 'mAgama' kA 'jJAtabhAvase milAvaTeM bhI huI haiN| aisI hAlatameM kisa pakSaNa pratipAdana karate haiM zAstra athavA kathanako prAptopajJa samajhA jAya aura kisako __ (Agama zAstra-lakSaNa) nahIM, yaha samasyA khar3I hotI hai| usI samasyAko hala karane ke lie yahAM uttaravartI pAMca vizeSaNoMkI yojanA huI AptopajJamanulaMdhyamadRSTeSTa-virodhakam / jAna par3atI hai| ve aplopajJakI jA~cake sAdhana haiM athavA ma // 6 yoM kahie ki prAptopajJa-viSayako spaSTa karanevAle haiM For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154.] yaha batalAte haiM ki AptopajJa vahI hotA hai jo ina vize SaNoMse viziSTa hotA hai. jo zAstra ina vizeSaNoMse viziSTa nahIM haiM ve zrAptopajJa athavA zrAgama kahe jAneke yogya nahIM haiN| udAharaNa ke liye zAstra kA koI kathana yadi pratyakSAdike viruddha jAtA hai to samajhanA cAhiye ki vaha zrAptopajJa ( nirdoSa evaM sarvajJadevake dvArA upadiSTa ) nahIM haiM aura isaliye zrAgama ke rUpameM mAnya kiye jAneke yogya nahIM / ( tapasvi-lakSaNa ) viSayAzAvazAtIto nirArambho'parigrahaH / jJAna-dhyAna-taporatna (kta) stapasvI sa prazasyate / 10 anekAnta [ kiraNa 5 kI vaha sArI dRSTi sAmane A jAtI hai jo use zraddhAkA viSaya banAtI hai / ina vizeSaNoMkA krama bhI mahatvapUrNa hai / sabase pahale tapasvI ke liye viSaya- tRSNA kI vazavartitA se rahita honA paramAvazyaka hai| jo indriya-viSayoMkI tRSNA ke jAla pha~se rahate haiM ve nirArambhI nahIM ho pAte, jo dharambhoMse mukha na mor3a kara unameM sadA saMlagna rahate haiM ve aparigrahI nahIM bana pAte, aura jo aparigrahI na banakara sadA parigrahoMkI cintA evaM mamatA se ghire rahate haiM ve ratna kahalAne yogya uttama jJAna dhyAna evaM tapake svAmI nahIM bana sakate athavA unakI sAdhanAme lIna nahIM ho sakate, aura isataraha ve satzraddhA ke pAtra hI nahIM rahate - una para vizvAsa karake dharmakA koI bhI anuSThAna samIcInarItise athavA bhale prakAra nahIM kiyA jA sakatA / ina guNoMse vihIna jo tapasvI kahalAte haiM ve pattharakIM usa naukAke samAna haiM jo Apa DUbatI haiM aura sAtha meM zrAzritoMko bhI le DUbatI hai / 'jA viSayAzA kI adhInatA se rahita hai-- indriyoMke viSayoMmeM bhAsakta nahIM aura na zrAzA tRSNA ke cakkara meM hI par3A huA hai athavA viSayoMkI vAMchA takake vazavartI nahIM hai-- nirArambha hai-- kRSi vANijyAdirUpa sAvadyakarmake byApAra meM pravRtta nahIM hotA-, aparigrahI, hai - dhana-dhAnyAdi vAhya parigraha nahIM rakhatA aura na mithyAdarzana, rAga-dveSa, moha tathA kAma-krodhAdirUpa antaraMga parigrahase abhibhUta hI hotA hai - aura jJAnaratna-dhyAnaratna tathA taparatnakA dhAraka hai athavA jJAna, dhyAna aura tapameM lIna rahatA haisamyaka jJAnakA ArAdhana, prazasta dhyAnakA sAdhana aura anazanAdi samIcIna tapoMkA anuSThAna bar3e anurAgake sAtha karatA hai - vaha ( paramArtha ) tapasvI prazaMsanIya hotA hai| vyAkhyA - yahAM tapasvIke 'viSayAzAvazAtIta' Adi jo cAra vizeSaNa diye gaye haiM ve bar3e hI mahatvako liye hue haiM aura unase samyagdarzanake viSayabhUta paramArtha tapasvI dhyAna yadyapi antaraMga tapakA hI eka bheda hai phira bhI use alaga se jo yahAM grahaNa kiyA gayA hai vaha usakI pradhAnatAko batalAne ke liye hai| isI taraha svAdhyAya nAmake antaraMga tapa meM jJAnakA samAveza ho jAtA hai, usakI bhI pradhAnatAko batalAneke liye usakA alaga se nirdeza kiyA gayA hai / ina donoMkI acchI sAdhanAke binA koI satsAdhu zramaNa yA paramArtha tapasvI banatA hI nahIM-sArI tapasyAkA carama lakSya prazasta dhyAna aura jJAnakI sAdhanA hI hotA hai| For Personal & Private Use Only - yugavIra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnake jaina zAstra bhaeDAroMmeM upalabdha mahatvapUrNa grantha (le0 kastaracanda kAsalIvAla ema0 e0 jayapura) bhAratake anya prAntoMkI taraha rAjasthAnakI mahattA karane evaM use zIghra prakAzita karanekA prayatna bhI kiyA jA lokameM prasiddha hai| vahA~ bhAratIya purAtattvake sAtha jaina- rahA hai| sAhitya prakAzanakI mahatI AvazyakatAko samajhate purAtattvakI kamI nahIM hai| badAlIse jainiyoMkA sabase huye zrI digambara jaina a.kSetrake prabandhakAne sAhityohAraprAcIna lilAlekha prApta huA hai jo vI. ni. saMvat 84 kA kucha kArya apane hAthameM liyA aura isake antargata kA hai ToMka sTeTameM abhI hAla hI meM 6 jaina mUrtiyA~ prApta prAcIna sAhityake prakAzanakA kArya bhI prArambha kiyA, jo huI haiN| jo saMvat 1470 kI haiM ajame aura jayapurAdimeM 4-5 varSoMse cala rahA hai / zrI Amera zAstrabhaNDAra pracura sAmagrI prAja bhI upalabdhahI hai rAjapUtAneke kalApUrNa evaM zrI mahAvIrajIke zAstra bhaNDArakI grantha-sUcI prakAmandira bhI prasiddha haiN| unameM sAMgA nerake saMgahoke maMdirakI zita ho cukI hai tathA aba rAjasthAnake prAyaH sabhI grantha kalA khAsa taura se darzanIya hai| ina saba ullekhoMse rAja- bhaNDAroMkI sUcI prakAzita karavAnekA kArya cAlU hai| sthAnakA gaurava jaina sAhityameM uddIpita hai| rAjasthAnake prArambhameM jayapurake zAstrabhaNDAroMkI sUcI prakAzanakA di. zvetAmbara zAstra bhaNDAra akSuNNa jJAnakI nidhi haiN| kArya hAtha meM liyA gayA hai| abhI taka jayapurake tIna rAjasthAnake una jaina mandiroM evaM upAzrayoMmeM sthita zAstra mandiroMmeM sthita zAstrabhaNDAroMkI sUcI taiyAra huI hai tathA bhayaDAroMmeM hajAroMkI tAdAda meM hastalikhita grantha vidyamAna use prakAzanArtha presameM bhI de diyA gayA hai| zrAzA hai ki haiN| jainoMke ina jJAna bhaNDAroMmeM jaina evaM janetara vaha sUcI 2-3 mahinoMke bAda prakAzita ho jaavegii| sabhI aMgoM para granthoMkA saMgraha milatA hai. kyoMki jainAcAryoM grantha sUcI banAneke avasara para mujhe kitane hI aise prantha mile haiM jinake viSayameM anyatra kahIM bhI ullekha meM sAmpradAyikatAse dUra raha kara uttama sAhityake saMgraha karanekI abhiruci thI aura isIke phalasvarUpa hameM Aja taka nahIM milA, tathA kitane hI grantha lekhaka prazastiyoM prAyaH sabhI nagaroM evaM grAmoMmeM zAstrabhaNDAra evaM inameM Adike kAraNa bahuta hI mahattvapUrNa jAna par3e haiM isaliye una sabhI upalabdha granthoMkA paricaya deneke liye eka choTI sabhI viSayoM para zAstra milate haiN| di. jaina sAhityakI sI lekhamAlA prArambha kI jArahI hai jisameM una sabhI pracura racanA rAjasthAnameM huI hai| jisake sambandhameM svataMtra mahattvapUrNa granthoMkA saMkSipta paricaya diyA jAvegA / AzA lekha dvArA paricaya karAnekI AvazyakatA hai| rAjasthAnake hai pAThaka isase lAbha uThAyeMge / sabase pahile apabhraMza ina bhaNDAroMmeM upalabdha granthoMkI koI aisI sUcI yA tAlikA, jo apane viSayameM pUrNa ho abhI taka prakAzita sAhityako hI liyA jAtA hai :huI ho aisA dekhanemeM nahIM pAyA, jisase yaha patA cala paumacariya ( rAmAyaNa ) TippaNa sake ki amuka amuka sthAna para kisa kisa viSayakA mahAkavi svayambhU tribhuvanasvayambhU kRta paumacariya kitanA aura kaisA sAhitya upalabdha hai ? jisase prAvazya- (padmacaritra) apabhraMza bhASAkI upalabdha racanAoM meM katA hone para usakA yatheSTa upayoga kiyA jA sake mere sabase prAcIna evaM uttama racanA hai| yaha eka mahAkAvya hai .. anumAnase rAjasthAnake kevala digambara jaina zAstrabhaMDAroMmeM jise jaina rAmAyaNa kahA jAtA hai| apabhraMza bhASAse hI 50-60 hajArase adhika hastalikhita gandha hoNge| jisake saMskRtameM TippaNa athavA TIkA isI mahAkAvya para bar3e viSayameM abhI taka koI prakAza nahIM DAlA gayA hai| mandirake zAstrabhaNDArameM upalabdha huI hai| pau~macariya para zvetAmbarIya jJAna bhaNDAroMkI sUciyAM bana gaI hai rAja- milane vAle isa TippaNa granthakA abhI kisI bhI vidvAnne sthAnIya patrikA - unameMse adhikAMzakA paricaya bhI nikala zAyada hI kahIM ullekha kiyA ho, isalie yaha TIkA cukA hai rAjasthAnake ina bhaNDArImeM sthita granthoMkI sUcI sarvathA eka navIna khoja hai| bar3I pAvazyaka hai jisakI kamIkA bahuta varSoMse anubhava paumacariya para yaha TippaNa kisa vidvA kiyA jA rahA hai| digambara vidvAnoM dvArA sUcI taiyAra prAcAryane likhA hai isake sambandhameM isa TippaNameM kahIM For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] koI ullekha nahIM milatA / kintu yaha prati bahuta prAcIna hai isaliye isakA TIkAkAra bhI koI prAcIna AcArya evaM vidvAn honA cAhie aisA anumAna kiyA jA sakatA hai TIkAkArane paumacariya meM se apabhraMzake kaThina zabdoMko lekara unakI saMskRta bhASAmeM TIkA 'athavA paryAyavAcI zabda likha diye haiN| TIkA vizeSa vistRta nahIM hai| uma cariyakI 10 sandhiyoMkI TIkA kevala 56 patroMmeM hI samApta kara dI gaI hai| prati bahuta prAcIna hai tathA vaha atyadhika jIrNa ho cukI hai isalie isakI pratilipi honA Avazyaka hai / isake bIca kitane ho patra phaTa gaye haiM tathA zeSa patra bhI usI avasthA meM hote jA rahe haiN| yaha prati zAstra bhaNDArakI boriyoM meM baMdhe huye tathA bekAra samajhe jAne vAle sphuTa truTita evaM jIrNa-zIrNa patroMmeM bikharI huI thI tathA ina patroMko dekhane ke samaya yaha prati milI thii| yaha TIkA paumacariyake sampAdana ke samaya bahuta upayogI siddha hogI aisA merA anumAna hai| TippaNakArane TIkA prArambha karaneke pUrva nimna prakAra maMgalAcaraNa kiyA hai svayaMbhu mahAvIraM praNipatya jagadgurU / rAmAyaNasya vacyAmi TippaNaM matizaktitaH // isa saMskRta TippaNakA eka udAharaNa dekhiye - tRtIya saMdhikA prathama kaDavaka anekAnta [ kiraNa 5 pAvA parvate / varasattau uttamasaMgha / meharau meghanAdanAma / iti rAmAyaNe navati saMdhiH samAptaH / mAha cariu (kavi dAmodara) gayasaMto- gatazramo athavA gate jJAne khAMtamano yasya sa gata khAMtaH / mahu madhUkaH / mAhatrI prati muktakalatA / kuDaMgehiM kezaraiH / zrasattho pippalaH / khjuuri-piNddkhjuurii| mAlUra / aver | sira vilva / bhUya vibhItakaH / avara himi jAI hiapara puSpajAti / vaNavarNiyahiM vanastriyaH / moraGa piccha chatraM // 1 1 // antima sandhi- jae jagati / mehaliyae bhAryayA / giraNAsiya siya lakSmI nirnAzitaH / duimuNi tinAmA muni vihAlau samUhasthAnaH / ghaNa meghasiMhaH / hari mAMDUka | mahacchuha mahat sudhA | daMDasaTThiyataNu krozatraya - zarIra pramANaM / hari khise bhogabhUmi surapurihi ho saMti indra bhaviSyati / yAmeM indrarathAMbhojaratha nAmanau / sumaNu devaH pAvamahodaya ( 2 ) yaha grantha apabhraMza bhASAmeM racA gayA hai isake kartA mahAkavi dAmodara haiN| yaha graMtha prApti bhI jayapura ke bar3e mandirajIke zAstrabhaMDAra meM upalabdha huI hai| isakI racanA mahAmuni kamala bhadrake sammukha evaM paMDita rAmacaMdra ke AzIrvAda se samApta huI thI aisA grantha pratika puSpikA vAkyase spaSTa hai / prati apUrNa hai tathA jIrNa avasthAmeM hai / racanAkAlake viSaya meM isase koI sahAyatA nahIM miltii| yadyapi yaha graMtha kamase kama 4-5 sadhayoM meM vibhakta hogA lekina upalabdha pratike kaDava koMkI saMkhyA saMdhike anusAra na calakara eka sAtha calatI hai / 44 veM patra para 117 kaDadhaka haiN| isa pratimeM tIna saMdhiyAM prApta haiM cUMki graMtha prati apUrNa hai isalie graMthameM anya saMdhiyA~ bhI honI caahie| prathama saMdhi meM mukhyataH neminAtha svAmIkI janmotpatti, dvitIya saMdhi meM jarAsaMdha aura kRSNakA saMgrAma tathA tRtIya saMdhimeM bhagavAn neminAthake vivAhakA varNana diyA huA hai| isa prakAra graMtha meM do saMdhiyA~ aura hoMgI jinameM neminAtha svAmIke vairAgya evaM mokSa gamana zrAdikA varNana hogaa| prathama saMdhikI samApti puSpikA isa prakAra hai - iha romiyAhacariya mahAmuNikambalabhadda paJcakkhe mahAkai kaNiTTha dAmoyara viraie paMDiya rAmacaMdra esie malhasu zravagAeDa zrayaM Nie jammupatti grAmA paDhamo saMdhi paricchezro sammatto / graMthapratikA zeSa bhAga anveSaNIya hai / yaha saMbhavataH patra TUTa jAne yA dImaka zrAdike dvArA khaNDita huA hai / ataH isakI dUsarI pratike liye anveSaNa karanekI bar3I jarUrata hai / " bArahakhar3I dohA ( 3 apabhraMza bhASA meM bArahakhar3Ike rUpameM AdhyAtmika evaM subhASita dohoMkI racanA hai / dohe acche evaM paThanIya jAna par3hate haiN| isa graMtha karttA mahAcaMda kavi / Apa kaba aura kahA~ huye, isakA racanAmeM koI ullekha nahIM milatA lekina itanA avazya hai ki kavi saMvat 1561 ke pUrvavartI haiM kyoMki bar3he mandirake zAstra bhaNDAra meM upalabdha prati isI samayakI hai / prati pUrNa hai evaM dohoMkI saMkhyA 335 hai / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 / rAjasthAnake jaina zAstra bhaNDAroMmeM upalabdha mahatvapUrNa grantha 157 yaha prati saMvat 1961 pauSa sudI 12 vRhaspatavArakI. jo grantha-sUcI Ajakala taiyAra kI jA rahI hai usIke likhI huI hai| zrI cAhaDa saugANIne karmakSaya nimitta sambandhameM mujhe nAgaura jAkara grantha bhaNDAra evaM sUcIke isakI pratilipi kI thii| bhaTTAraka paramparAmeM lipikArane kAryako dekhanekA suavasara milA thaa| usI samaya yaha bhaTTAraka jinacandra evaM unake ziSya ratnakIrtikA ullekha racanA bhI dekhane meM aayii| kiyA hai| - zAMtinAthacaritrake racayitA zrI zubhakIrti deva haiN| kavine apane nAmake pUrva ubhaya bhASA cakkavaTTi arthAt kavine nimna dohese bArahakhar3I prArambha kI hai ubhayabhASA cakavarti yaha vizeSaNa lagAyA hai isaliye sambhava vAraha viuNA jiNa Navammi kiya vArahakharakakku / hai ki zubhakIti saMskRta evaM apabhraMza bhASAke vidvAna mahiyaMdaNa bhaviyayaNa ho NisuNahu thiru maNu lakku // hoN| inhoMne apanI racanAko mahAkAvya likhA hai| aura bhava dukkhaha nivieNaeNa 'vIracanda' sisseNa / bahuta kucha aMzoMmeM yaha satya bhI jAnapar3atA hai| zAMtinAthabhaviyaha paDibohaNa kayA dohA kakkamiseNa // caritrakI racanA rUpacandake anurodha para kI gayI hai jaisA ekaju zrAkharUsAra duija jaNa tiNNi vi milli / ki kavike nimna ullekha spaSTa hai| cauvIsaggala tiNNisaya viraie dohA villi // isa mahAkAvya meM 16 saMdhiyAM haiM jinameM zAMtinAthake so dohau appANayahu dohA jANa munnei| jIvana para vistRta prakAza DAlA gayA hai| prathama aura muNi mahayaMdiNa bhAsiyau suNi Niya citta dharei // antima puSpikA isa prakAra haiaba bArahakhar3Ike kucha dohe pAThakoMke avalokanArtha prathama saMdhiupasthita kiye jAte haiM jisase ve racanAkI bhASA, zailI iyi ubhayabhAsA cakkahi sirisukittideva viraie evaM usameM varNita viSayake sambandha meM kucha adhika jAna- mahAbhavva siriruvacaMda maNNie mahAkavve siri vijaya kArI prApta kara sakeM baMbhaNo NAma paDhamo saMdhi smmtto| . kAyahI sArau eya jiya paMcamahANu vayAi / antima saMdhi'aliu kalevarU bhAra tahu jehi Na dhariyai tAi / iyi ubhayabhASA cakkadi siri suhakittideva viraie mahAbhavva siriruvacaMda maNNie mahAkavve siri sAMtiNAhakhaNi khaNi khijjai zrAvatasu NiyaDau hoi kayaMtu / cacakkAuha kumAra NidhvANa gamaNaM NAma iguNIsamo saMdhi smto| tRhi vaNa thakkaha mohiyau me me jIu bhaNaMtu // nAgaura zAstra bhaNDArakI yaha prati samvat 1551 gIlaha guDi jima mAchapahi pAvasi paDi vi maraMti / jyeSTha sudI 10 budhavArakI likhI huI hai| isakI prati bipi bhaTTa raka jinacandradevake ziSya bra. vIru tathA tima bhuvi mahayaMdiNa kahiya je tiya saMgu karaMti // brahma lAlAne apane par3hane ke liye karavAyI thI pratipUrNa aura sAmAnya avasthA meM hai| te kiM deveM ki gurUNA dhammeNa ya kiM teNa / appaza cittaha Nimmalau paMcaDa hoi Na jeNa // yogasAra (zratakIrti) x x x me pariyaNu me dharaNu dhaNu me suva me dArAI / - bha0 zrutakIrtikI tIna racanAoMkA-dharmaparIkSA, hariiDa citaMtaha jIva tuhu gaya bhv-koddisyaaii|| vaMzapurANa aura parameSThiprakAzasAra kA-DAhIra lAlajI jaina pro0 nAgapura vizvavidyAlayane anekAnta varSa 1. ... sAMtiNAhacariu (zubhakoti) kiraNa 2 meM ullekha kiyA thA / yogasAra' ke sambandhameM ( 4) DAkTara sAhabane koI ullekha nahIM kiyA, isalie yaha uka racanA nAgaura (rAjasthAna) ke prasiddha bhaTTArakIya zratakIti kI cauthI racanA hai jisakA hameM abhI abhI zAstra bhaMDArameM upalabdha huI hai| nAgaura zAstra bhaMDArakI paricaya milA hai yaha racanA naI hai| For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] racanAkA nAma yogazAstra hai| isameM do sandhiyA~ hai / prathama sandhimeM 64 kaDhavaka aura dvitIya sambi 72 ka vaka hai isa prakAra yaha kAvya 136 kaDavakameM samApta hotA hai| racanAkI kevala eka hI prati bar3e mandira meM milI hai| isake 67 patra haiM / pratikA antima patra jisa para graMtha prazasti vAlA bhAga hai jIrNa hokara phaTa gayA hai isase sabase bar3I hAni to yaha huI ki racanAkAla vAlA aMza bhI kahIM phaTakara gira gayA hai / 1 grantha meM yogadharmakA varNana kiyA gayA hai maMgalAcara rAke pazcAt hI kavine yogakI prazaMsA meM bikhA hai ki yoga hI bhavya jIvako bhayodadhise pAra karaneke lie eka mAtra sahArA hai| anekAnta [ kiraNa 5 kavine apanI tIna anya racanAoMkA ullekha kiyA hai| grantha prazastile hameM nimna bAtoMkA za na hotA hai saha dhamma joDa jagisAraTa, jo bhadhyayaNa bhavovahitAraDa prANAyAma Adi kiyAthAMkA varNana karaneke pazcAt kavine yogAvasthAmeM lokakA cintana karaneke liye kahA hai aura apanI isa racanA ke 50 se adhika kaDavakoM meM tIna lokoMke svarUpakA varNana kiyA hai| dUsarI sandhimeM dharmakA varNana kiyA gayA hai| isameM SoDazakAraNabhAvanA, dasa dharma, caudaha mArgaNA tathA 14 guNasthAnoMkA varNana hai / 60 ve kaDavakase zrAge kavine bhagavAna mahAvIrake pazcAt hone vAle kevalI zrutakevalI zrAdike nAmoMkA ullekha kiyA hai isake pazcAt bhadrabAhu svAmIkA dakSiNa vihAra zvetAmbara sampradAyakI utpatti Adi para saMkSipta prakAza DAlA gayA hai / kundakunda -- bhUtabali puSpadaMta, gemicandra umAsvAmi, vasunandi, jinasena, padmanandi, zubhacandra Adi prAcApakA nAma unakI racanAoMke nAmoM sahita ullekhita kiyA hai / yahI nahIM kintu zvetAmbara sampradAyake utpanna honeke pazcAt digambara AcAryoMne kisa prakAra dina rAta parizrama karake siddhAnta granthoMkI racanA kI tathA kisa prakAra digambara samAja cAra saMghoM meM vibhAjita huA AdikA bhI kavine ullekha kiyA hai| isa prakAra 60 se Age kahacaka aitahAsika dRSTise bahuta hI mahatvapUrNa haiN| (1) zrutakIrti bha0 devendrakIrtike praziSya evaM tribhuvana kIrttike ziSya the / (2) zrutakIrtike yogazAstrakI racanA jerahaTa nagara meM neminAtha svAmI mandira meM saM0 15 maMgasira sudI 1 ke dina samApta huI thI / zAstra bhaNDArameM prApta yogazAstrakI pratilipi saM0 1552 mAgha sudI 5 somavArakI likhI huI hai| lekhaka prazastike AdhAra para yaha zaMkA utpanna hotI hai ki jaba harivaMza purANa kI racanA saMvat 1552 mAgha kRSNA 5 evaM parameSThiprakAza sArakI saMvat 1553 zrAvaNa sudI 1 ke dina samApta kI thI to yogazAstrakI racanA isase pUrva kaise samApta ho sakatI hai, kyoMki prazasti meM donoM racanAoMkA nAmollekha milatA hai jisase yaha jhakatA hai ki donoM racanAyeM isa racanAse pUrva hI ho gayI thiiN| yaha prazna avazya vicAraNIya hai / merI dRSTise to yaha sambhava hai ki bhutakItine yogazAstrako prArambha karanese pUrva harivaMza purANa tathA parameSThiprakAzasArakI racanA prArambha kara dI ho aura vaha yogazAstra ke samApta honeke pazcAt samApta huI ho / yogazAstra meM to kevala isI AdhAra para donoM racanAoMkA ullekha kara diyA gayA ho; kyoMki ye racanAyeM yogazAstra ke prArambha hone ke pUrva prArambha kara dI gaI thIM / isa prakAra aba taka prApta graMtha ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki zrutikIrtine apane jIvanakAla meM dharmaparIkSA, harivaMzapurANa, parameSThiprakAzasAra tathA yogazAstra ina cAroM pranthoMkI racanA kI thI / 1 yogasArake sAuse Age ve saba kavaka jI aitihAsika bAtoMse sambandhita haiM unheM zIghra prakaTa honA cAhie / yogazAstra kI grantha prazasti bhI mahatvapUrNa hai / isameM vibhAgakI ora se / kramazaH sampAdaka chatrI di0 je0 kSetra zrImahAvIrajIke anusaMdhAna For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI - jaina - sAhityakI vizeSatA [ zrIkumArI kiraNavAlA jaina 1 sAhitya mAnava jAtike sthUla aura sUkSma vicAroM aura anubhavoMkA suramya zAbdika rUpa hai / vaha jIvita aura cira upayogI hai| vaha mAnava-jAtike zrAtma-vikAsameM sahAyaka hai / granthoM para TIkAe~ likhI aura pramANa saMgraha- siddhivinizcaya, nyAyavinizcayavivaraNa aura laghIyastraya jaise karkaza tarka granthoMko unake svopajJa bhASyoMke sAtha bnaayaa| jo zrAja bhI unakI prakANDa pratibhAke saMdyotaka haiM / madhyayuga meM nyAya zAstra para vizeSa rUpase kArya kiyA gayA hai, jo 'madhyakAlIna nyAyadarzana ke nAmase prasiddha hai / yaha kevala jaina aura bauddha naiyAyikoM' kA hI kartavya thA / draver3iyana aura karnATaka bhASAmeM hI jaina sAhitya paryApta mAtrAmeM upalabdha hotA hai| karnATaka bhASA ke 'cAmuNDarAya' purANa nAmaka gadya granthake lekhaka vIra cAmuNDarAya jaina hI the jo rAcamalla tRtIyake mantrI aura pradhAna senApati the / zrAdipaMpa, kavi cakravartI ranna, abhinava paMpa zrAdi ucca koTike nainAcArya hogaye haiN| kanAr3I bhASAkA jaina sAhitya prAyaH sabhI viSayoM para likhA gayA hai / isI taraha tAmila aura telagU bhASAmeM jainAcAryoMne aneka mahatvapUrNa prantha likhe haiM / tAmila bhASA ke janmadAtA jaina hI kahe jAte haiM / sAhitya meM koI sAmpradAyika sImAyeM nahIM haiN| tathApi vibhinna jAtiyA~ aura sAmpradAyoMne sAhityakA jo rUpa apanAyA hai usIke AdhAra para sAhityoMko jaina, bauddha athavA vaiSNava sAhityake nAma se pukArA gayA hai / pratyeka sAhityakI kucha apanI vizeSatAyeM haiM aura jainasAhityakI bhI apanI vizeSatA hai / jaina - sAhitya vyaktiko svayaM usake bhAgyakA nirNaya karane meM sahAyaka / usakA sandeza svatantra rahanekA hai paramukhApekSI aura parAvalambI bananekA nahIM hai| jainasAhitya ke anusAra prANI kArya karane aura usakA phala bhoganemeM bhI svatantra hai / jainadharmakA mukhya siddhAnta hai-- svayaM jio aura dUsaroMko jIne do / prArambha meM jaina sAhitya meM dhArmika pravRttikI pradhAnatA thI / parantu samayake parivartana se usane na kevala dhArmika vibhAga meM hI unnati kI varana anya vibhAgoM meM bhI Azcaryajanaka unnati kI / nyAya aura adhyAtmavidyAke vibhAga meM isa sAhityane bar3e hI U~ce vikAsa kramako dhAraNa kiyA / vikramakI prathama zatAbdI ke prakANDa vidva na AcArya kundakunda jo adhyAtmazAstra ke mahAvidvAn the aura dvitIya zatAbdI ke darzanAcArya bhAratIya gagana maNDalake yazasvI candra zrAcArya samantabhadrane aneka dArzanika stuti-granthoMkI racanA kI, jo racanAe~ saMskRta sAhitya meM bejor3a aura dArzanika sAhitya meM amUlya ratnake rUpa meM khyAtiko prApta huiiN| . isake bAda anukramale aneka AcArya mahAna granthakArake rUpa meM prasiddhiko prApta hote gae aneka sUtrakAra, vAdI aura adhyAtma vidyAke marmajJa vidvAnoMne bhAratameM janma liyA, IsAkI chaThI aura vikramakI 7 vIM zatAbdIke akalaMkadeva jaise naiyAyika isa bhArata bhUmi para adhika nahIM huye / akalaMkadeva bauddha vidvAna dharmakIrtike samAna hI pratibhA sampanna pranthakAra aura TIkAkAra the / inhoMne kevala sAhitya meM hI nahIM, parantu bhAratIya sAhitya meM nyAya jena - sAhitya meM aitihAsika puruSoMke caritra varNanakI bhI vizeSa paddhati rahI hai| 'riTThamicariu' 'paumacariya' Adi granthoMke nAma ullekhanIya haiN| 'rihaTTomicariu' meM kaurava pAMDavoMkA varNana hai aura paumacariyameM zrI rAmacandrajIkA varNana hai / isa prakAra yaha donoM grantha kramazaH 'jaina mahAbhArata' aura 'jaina rAmAyA' kahe jA sakate haiM / caritragranthoMmeM jaTAsiMhanandi varacita 'varAMga caritra' eka sundara kAvya grantha hai ! 'vasudevahiNDI' bhI prAkRta bhASAkA eka sunda purANa hai / vAdIbhasiMha praNIta 'kSatracUr3AmaNi' nAmakA grantha bhI apanA vizeSa mahattva rakhatA hai / lekhakane isameM jisa pAtrakA varNana kiyA hai vaha mahAvIra kAlIna hai| anuSTup chandoMmeM ardha bhAgameM caritra aura zeSa ardha bhAgameM vizada nItikA varNana hai / vyAkaraNa-sAhitya meM devanandi kRta 'jainendra vyAkaraNa' 'siddha hemazabdAnuzAsana' atyanta ucca koTike grantha haiM / pANinIyakI 'aSTAdhyAyI' meM jisa prakAra sAta adhyAya saMskRta bhASAke aura eka adhyAya vaidika prakriyAkA hai| usI prakAra hemacandrAcAryajI ne sAta adhyAya saMskRta For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] anekAnta [kiraNa 5 bhASAmeM aura eka prAkRta bhASAmeM racA thaa| jaimendra mahA. lAkSaNika-graMthoM meM hemacandrAcAryakRta 'kAmyAnuzAsana vRtti 'jenendra prakriyA', 'kAtantra rUpamAlA' aura 'zAkaTA- ullekhanIya hai| kathA sAhityameM prAcArya hariSeNaviracita yana vyAkaraNa' mAdi sundara vyAkaraNa grantha hai| zAkaTAyana 'kathAkoSa' atyanta prAcIna hai / 'pArAdhanAkathAkoSa' vyAkaraNa pANinIse pUrvakA hai| pANinIne apane vyAkaraNa- 'puNyAzrava kathAkoSa' udyotana sUri viracita 'kuvalayamAlA' meM zakaTAyanake sUtrakA svayaM ullekha kiyA hai| haribhadra kRta, samarAicya kahA, aura pAdaliptasUrikRta alaMkArameM 'alaMkAra cintAmaNi' aura vAgabhaTTa kRta 'taraMgavatI kahA' Adi sundara kathA grantha haiN| kuvalaya'vAgamahAlaMkAra' hai| koSoM meM 'abhidhAna cintAmaNi'. mAlA, prAkRta bhASAkA ucca koTikA grantha hai| prastuta 'bhanekArtha saMgraha', 'nAmamAlA', 'nighaMTuzeSa', 'abhidhAna granthakA jaina-sAhitya meM vahI sthAna hai, jo sthAna bhArarAjendra', 'pAiyasaddamahaNNava' tathA 'vizvalocana-koSa' tIya sAhityameM upamitibhavaprapaMca kathA' kA hai| prAdi anupama pranya hai| pAda-pUrti kAmyoMkI racanA bhI prabandhoMmeM candraprabhasUrikRta prabhAvakacarita, merutugajaina-sAhityakI pramukha vizeSatA hai| kRta, prabandha cintAmaNI, rAjazekhakRta, prabandhakoSa, tathA jinaprabha sUrikRta vividhatIrthakalpa, dRSTavya hai| . jaina-sAhityameM stotroMkI bhI racanA kI gaI / mahAkavi bhanaMjaya viracita 'viSApahArastotra aura kumudacadrapraNIta' vizeSata: jaina-sAhitya do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai-laukika aura dhArmika sAhitya / laukikase kalyANamandirastotra Adi grantha sAhityakI dRSTise ucca tAtparya usa sAhityase hai jisameM sAmpradAyikatA bandhanoMse koTike haiN| svataMtra hokara grantha racanA kI jAtI hai / dhArmika sAhitya jaina-sAhityameM campU kAvyoMko bhI pradhAnatA rhii| vaha hai jisameM isa lokake atirikta paralokakI ora bhI baha jaina-sAhityakI eka pramukha vizeSatA hai / jaMnA- saMketa rahatA hai| cAryoMne isa kSetra meM prazaMsanIya kArya kiyA hai| somadevakRta jai na sAhitya meM aise aneka grantha he jinheM dekhakara 'yazastilakacampU', 'haricanda viracita', 'jIvadhaMracampU' saralatApUrvaka koI jainAcAryoMkI kRti nahIM kaha sakatA hai| 'mahadAsa praNIta' 'purudevacampU' Adi grantha saMskRta bhASA somadeva-kRta 'nItivAkyAmRta' isakA pratyakSa udAharaNa hai| ke sundara grantha haiN| yaha eka 'nItiviSayaka grantha' hai| isameM eka adhyAya arthasaiddhAntika tathA nItiviSayaka granthoMmeM nimnAMkita zAstrakA bhI hai| dUsarA grantha hai 'dohaapaahub'| yaha rApranthoMkI pradhAnatA rahI syavAdakA eka sundara apabhraMzabhASAkA grantha hai| SaTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa, 'tasvArthasUtra , 'sarvArtha- gaNita jyotiSa meM bhI jaina sAhitya paryApta mAtrAmeM siddhi', 'rAjavArtika', 'gommaTasAra'. 'pravacanasAra' upalabdha hotA hai| usameM jainAcAryoMne aneka anokhne 'paMcAstikAya',Adi saiddhAntika grantha haiM, tathA amitagati niyamoM dvArA jyotiSa vibhAgako sampanna kiyA hai| kRta 'subhASita ratnadoha', padmanandigrAcArya kRta 'padmanandi isake liye 'tiloyapaNNattI', 'trilokasAra', 'jaMbUdIva paMcaviMzatikA' aura mahArAja amoghavarSakRta 'praznottara paNNattI', 'sUryapaNNattI', Adi ucca ko Take pratha ratnamAlA' zrAdi nItiviSayaka grantha hai| . haiN| mahAvIrAcArya dvArA racita 'gaNitasArasaMgraha' bhI apane 'padya anyoMke sAtha sAtha jaina sAhityameM gadya granthoMkI samayakI eka apUrva kRti hai| yaha eka advitIya grantha hai| bho pradhAnatA rhii| bAdIbhasiMhakRta 'gadyaciMtAmaNi' aura gaNita viSaya kI 1-2 upayogitA para dRSTi DAlate hue dhanapAlakRta 'tilakamaMjarI' jaise ucca koTike gadya grantha jaina gaNita sAhitya para prophesara dattamahAzayake saMskRta bhASAmeM race gye| vicAra nimnalikhita haiN| nATakoM meM 'madanaparAjaya', 'jJAnasUryodaya' vikrAnta- "What is more important for the kaurava, maithalI kalyANa. aMjanApavanaMjaya. nalAvalAma, general history of mathematics certain rAghavAmyudaya, nirbhayanyAyoga, aura harimardana Adi methods of finding solutions of raitional ullekha yogya haiN| triangles, the credit for the discovery Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] zrI mahAvIrAcAyane apane 'gaNitasAra' saMgraha meM batalAyA hai ki hindI - jaina- sAhityakI vizeSatA 'laukikai vaidikaizvApi tathA sAmAyike'pi yaH / vyapAstatra sarvatra saMkhyAnamupajAyate / / kAmatantrarthazAstre ca gAMdharve nATake'pi vA / sUpazAstre tathA vaidya vAstuvidyAdivastuSu // sUyAdigrahacAreSu grahaNe grahasaMyute / triprazne candravRttau 'ca sarvAMgoM kRtaM hi tata (?) // bahubhirvipralApaiH kiM trailokye sacarAcare / yatkiJcidvastu tatsarvaM gaNitena vinA nahi || isase spaSTa hai ki gaNitakA vyavahArika rUpa prAyaH samasta bhAratIya vAGmaya meM vyApta hai / aisA koI bhI zAstra nahIM jisakI upayogitA gaNita, rAzi- gaNita, kalAsarvagaNita, jAva-tAva gaNita, varga dhana, varga-varga of which should very rightly go to Mahavir are attributed by modern historians, by mistake to writers posteriors to him". Bullition Cal. Math. Sec. XX1 P. 116. 2 isI prakAra DAkTara hIrAlAla kApar3iyAne bhAratIya gaNitazAstra para vicAra karate hue 'gaNitatilaka' kI bhUmikA meM likhA hai "In this connection it may be added that the Indians in general and the Jains in particular have not been behind any nation in pa ing due attention to This subject. This is berne out by Ganita Sara Sangrah V.1.15) of Mahavi racharya (850 A.D.) of the Southern School of Mathematics. There in the points out the use-fulness of Mathematics or 'the Science of Cal-culation' regarding the study of various subjects like music, logic, drama, medicine, architecture, cookery, prosody, Gramhari poetics, economics, erotics etc.". premI abhinandana graMtha pR0 173. * 161 aura kalpa ina dasa bhedoM dvArA samasta vyavahArika Ava zyakatAoM kI pUrti ke liye jainAcAryoMne prayatna kiyA hai / jaina gaNita meM nadIkA vistAra, pahAr3akI U~cAI. trikANa, caukona kSetroM ke parimANa ityAdi aneka vyavahArika bAtoMkA gaNita aura trikoNa mitike siddhAntoM dvArA patA calatA hai / isa prakAra samasta jaina jyotiSa vyavahArikatAsepi pUrNa hai 1 / jainAcAryoMne phalita jyotiSa granthakI bhI racanA kI / 'riSTasamucyaya', 'kevalajJAnaprazna cUr3AmaNi' jyotiSazAstra ke apUrva grantha hai| jaina jyotiSakI / vyavahArikatA varNita karate huye zrInemicandra jyotiSAcAryajI kahate haiN| ki 'itihAsa evaM vikAsakramakI dRSTise jainajyotiSakAjitanA mahatva hai usase kahIM adhika mahatva vyavahArika dRSTise bhI hai / jaina jyotiSake raciyatA zrAcAryoMne bhAratIya jyotiSakI aneka samasyAoMko bar3I hI saralatAse sulajhAyA hai2 / prAkRta bhASA apane sampUrNa madhumaya sauMdaryako liye jaina sAhitya meM prayukta huI / yadi kahA jAya ki prAkRtakA mAgadhIrUpa aura usake pazcAt apabhraMza prArambha se hI jainAcAryokI bhASA rahI to atyukti na hogI / jaina kaviyoMne kevala eka hI bhASAkA Azraya na lekara vibhinna bhASAoM meM bhI sAhitya racanAyeM kI / tAmila bhASAkA 'kurala- kAvya' aura 'nAladiyara' jaina- sAhitya ke do *hatvapUrNa grantha hai / inameM sAmpradAyikatAkA tanika bhI aMza nahIM hai / isa graMthako dekhakara koI ise jaina kavikI kRti nahIM kaha sakatA / tAmila bhASAke ucca koTike tIna mahAkAvya jainAcAryoM dvArA hI race gaye - 'cintAmaNi' 'silapyaDikAram' aura 'valaitApati' / ' kannaDa sAhitya bhI jainAcAryoM dvArA racita upalabdha hatA hai / 13 vIM zatAbdI taka kannar3a bhASA meM jitanA sAhitya upalabdha hotA hai vaha adhikAMza mAtrA meM jainAcAryoM dvArA racita hI hai 'paMpa bhArata' aura 'zabdamaNidarpaNa' Adi ucca koTike graMtha hai3 / pR0 202 pR0 186 1 zrImahAvIrasmRti grantha 2 zrImahAvIra smRti grantha 3 tAmila aura kannar3a sAhityakI vizeSatA prakaTa karate huye zrI ramAsvAmI zrAyaMgara kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] anekAnta kiraNa 5 'karnATaka kavicarita' ke mUla lekhaka Ara. narasiMghA bhale hI par3a gaI ho lekina abhI taka apekSAkRta nidoSa cArya jaina kaviyoMke sambandhameM apane udgAra prakaTa karate pAI jAtI hai| nirdiSTa samayake hamAre hindI jaina lekhaka hue kahate haiM-'jainI hI kannaDa bhASAke Adi kavi haiN| tathA kaviyoMne bhI ukta dhAraNAko pUrNarUpase apanAyA hai Aja taka upalabdha sabhI prAcIna aura uttama kRtiyAM jaina aura kucha bhI likhate samaya unhoMne isa bAtakA pUrA kaviyoMkI hI haiN| prAcIna jaina kavi ho kannaDa bhASAke dhyAna rakhA hai ki paramparAgata siddhAMtoMkA kahIM virodha na saundarya evaM kAntike vizeSatayA kAraNa haiM / paMpa, rana, aura ho jAya | likhA sabave una siddhAMtoMko apanI bhASA ponnakI mahA kaviyoMmeM gaNanA karanA ucita hI hai| anya zailI meM hI hai| unakI bhASAmeM ukti vaicitrya bhale hI ho kaviyoMne bhI 14vIM zatAbdIke anta taka sarvazlAdhya bAta kAsekA gAlA AlelI caMpU kAvyoMkI racanA kI hai| kannar3a bhASAke sahAyaka chaMda, rhegaa| alaMkAra, vyAkaraNa, koSa Adi grantha adhikatayA jainiyAMke hindI jaina-sAhityameM mAramacaritrakI racanAkI gaI jo dvArA hI racita haiN|| isakI sarvapramukha vizeSatA hai| AjasaM lagabhaga 300 varSa tibandhake pUrva saMskRta, prAkRta tathA anya jaina-sAhitya- pUrva jaba ki prAtmacaritra likhanekI paripATI pracalita nahIM jI kA itanA paricaya denekI AvazyakatA kevala isIliye thI aise samayameM 675 dohe aura caupAiyoMmeM kavivara banApaDI ki jainAcAryoM aura lekhakoMkI yaha dRDhatara bhAvanA rahI rasIdAsajIne apane 55 varSakA prAtma-caritra likhA / isameM hai ki prAcIna prAcAryoMke siddhAMtoMse bilkula vicalita na vaha saMjIvanI zakti vidyamAna haiM jo isako sadeva jIvita hanA jAya / jainAcArya aura jaina lekhaka paramparAgata rakha sakatI hai| yaha apane samayakI aneka aitahAsika siddhAMtoMko pUrNa prAmANika aura samAdarakI rise dekhate ghaTanAoMse zrota-prota hai| musalamAnI rAjyake kaThora aaye| yahI kAraNa hai ki jaina-sAhityakI dhArA choTI vyavahAroMkA isameM yathAtathya citraNa hai| satyapriyatA aura "The Jain contribution to Tamil spaSTavAditAke isameM sundara dRSTAnta milate haiN| literature form the most precious pos* hindI jaina sAhityameM paMcataMtrAkhyAnaTIkA aura siMghAsessions of the Tamilians. The largest sana battIsI zrAdi grantha ullekhanIya haiN| nAraka granthoM meM portion of Sanskrit deraiviations found kavivara banArasIdAsajIkA racA huA nATaka samayasAra in the Tamil Tanguage was introclu- apane samayakI eka apUrva racanA hai / yaha AdhyAtmikatAced by the Jains they aftered the Sans- se ota-prota eka sundara kRti hai| nimnAMkita dohemeM unakI kirt, which they berrowed in order to AdhyAtmikatAkA spaSTa. paricaya milatA hai| bring it in accordance with Tamil bhedajJAna sAbU bhayo, samarasa nimala nIra / euphonic rules. The Kanarese litera- dhobI antara AtmA, dhove nijaguNa cIra // ture also owes a great deap to the prastuta grantha parama bhaTTAraka zrImadamRtacandrAyajIke Jains. Infact they were the origina- saMskRtakalazoMkA padyAnuvAda hai / anuvAda atyanta sarala tors of it." aura sundara hai| arthAt tAmila sAhitya, jo ki jaina vidvAnoMkI dena hindI jena-sAhityameM ToDaramala, jayacanda, dIpacanda, hai| tAmila bhASAke liye atyanta mUlyavAna hai tAmila- Tekacanda, daulatarAma, tathA sadAsukhadAsa Adi uccakoTibhASAke jo bahatase zabda pAye jAte haiN| yaha kArya jainiyoM ke gadya lekhaka aura TIkAkAra ho gaye haiN| dvArA sampana kiyA gayA thA unake dvArA grahaNa kie gae caritra graMthoMmeM 'varAMga caritra 'jIvandharacaritra' saMskRta bhASAke zabdoM meM aisA parivartana kiyA gayA hai ki 'pAva purANa' aura 'vamAna purANa' Adi haiN| ve tAmila bhASAkI dhvanike anurUpa ho jAveM / chaMda-zAstrakI unnatimeM bhI hindI jaina-sAhityake -jaina zAsana-35.6-360 kaviyoMne vizeSa sahayoga pradAna kiyaa| kavivara vRndAvanapaMkailAzacandra zAstrI kRta jainadharma pR0 261-263 dAsa kRta 'chaMda zAstra' piMgalakI eka sundara rcnaa| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] hindI jaina-sA hatya meM zubhASita granthoMkA bhI paricaya milatA hai. kavivara bhUdharadaH sa viracita jainazataka, budhajana kRta, budhajana satasaI aura chatrapati viracita, madanamAhanapaMcazatI Adi mahatvapUrNa kAvya-grantha 1 hindI - jaina- sAhityakI vizeSatA jaina sAhityakI mahattA varNita karate hue zrI pUranacaMda nAhara aura zrIkRSNacandra ghoSa apanI kRti 'On Epitome of Jainism' meM isa prakAra likhate haiN| "It is beyond doubt that the Jain writers hold a prominent position in the literary activity of the country. Besides the Jain Sidhanta and its commentaries there are a great num kezariyAjI se sabere daza baje calakara hama loga 4 baje karIba DUMgarapura aaye| isa nagarakA purAtana nAma 'giripura' granthoM meM ullimbita milatA haiM / usa samaya giripura digambara samAjake vidvAnoMkI graMtha racanA sthAna rahA hai jisake do udAharaNa nIce diye jAte haiN| yadyapi inake atirikta talAza karane para aneka udAharaNa mila sakate haiN| mAthurasaMghIya bhaTTAraka udayacandrake praziSya aura bha0 bAlacandrake ziSya vinayacandrane, jinakA samaya vikrama kI 12 vIM zatAbdI hai, apanA apabhraMzabhASAkA 'cUnar3I' nAmakA prantha jo 33 padyoMkI saMkhyA ke liye hue haiM, giri* purake ajaya narezake rAjavihAra meM baiThakara banAyA hai| X hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa ( gata kiraNa tInase bhAge ) vikramakI 16 vIM aura 17 vIM zatAbdI ke pUrvAdha ke vidvAna bhaTTAraka zubhacandra ne apanA 'candanAcaritra' vAzvara dezake 'giripura' nAmake nagara meM banAkara samApta kiyA hai jaisA ki 'candanA caritra' ke nimna padyase spaSTa hai: X biyi giripuru jaga vikkhAyaDa sammA kharaDaNaM bhariyala AyaDa hibisaMteM mukhivareNa ajaya parivo rAya-vihArahiM / ber of other works both in prakrit and Sanskrit, on philosophy, Logic, Astronomy, Grammar, Rhetone, Lives of Saints etc. Both in prose and poetry .... Inshort the Jain literature c mprising as it does all the branches of ancient Indin literature holds no unsignificant a niche in the gallary of that literature, aud as it truly said by Prof. Her to. 'With respect to its narrative part, it holds a prominent position not only in the Indian literature but in the literature of mankind." -Pp. 694-95. 163 arrat vAvare deze vAgvarairvidite kSitau / candanAcaritaM cakre zubhacandro giraupure // 200 ina samullekhoMse giripurakI mahattAkA spaSTa zrAbhAsa milatA hai / parantu isa giripura nagarakA 'DU Mgarapura' nAma kaba par3A, yaha kucha jJAta nahIM hotA, saMbhava hai kisI 'DUMgara' nAmake vyakti ke kAraNa isa nagarakA nAma DUMgarapura lokameM vizra tiko prApta huA ho athavA DUMgara yA DUMgara' zabda parvatake artha meM prayukta hotA hai / ataH sambhava hai ki pahAr3I pradeza honeke kAraNa usakA nAma DUMgarapura par3A ho / DUMgarapura rAjyakA prAcIna nAma bAgar3a' hai, jo gujarAtI bhASA ke 'trgddh'| ' zabdase bahuta kucha sAdRzya rakhatA hai Aja kala 'gabhI ise 'vAgar3iyA' kaha dete haiM / 'vAgar3ha' zabdakA saMskRta rUpAntara bhI vAgvara, vAgaTa aura vaiyAgar3ha aneka likhAlekhoM prazastiyoM aura mUrtilekhoMmeM aMkita milatA hai / isase spaSTa hai ki DUMgarapurakA sambandha vAgaDale rahA haivAgaDha deza meM DUMgarapura, bAMsavADA aura udayapurake kucha dakSiNI bhAgakA samAveza kiyA jAtA thA arthAt vAgaDha * dekho, DUMgarapurakA itihAsa pR0 2 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] deza meM chappana dezoMkA samAveza nihita thA / kintu jabase use pUrvI ra pazcimI do vibhAgoM meM vibhAjita kara DUgar3hapura rAjya aura bAMsavADA rAjyakI alaga alaga sthApanA kI gii| usI samaya se DUMgarapura rAjya bhI bAgada kahA jAne lagA hai| anekAnta [ kiraNa, 5 5-6 ghara jainiyoMke hai jinakI Arthika sthiti sAdhAraNa hai rahana sahana bhI ucca nahIM hai / zAha kacarUlAla eka sAdharmI sajana haiM, jo prakRtile bhadra jAna par3ate haiN| unhoMne hI rAtri meM hama logoM ke ThaharanekI vyavasthA karAI / yahAM eka jaina mandira adhabanA par3A hai- kahA jAtA hai ki kaI di0 jaina seTha isa mandirakA nirmANa karA rahA thA / parantu kAraNavaza kisI navAbane use golI maravA diyA jisase yaha maMdira usa samayase adhUrA hI par3A hai| C DUgarapura rAjya meM jainiyo kI acchI saMkhyA pAI jAtI hai jo digambara aura zvetAmbara do bhAgoM meM vibhAjita hai, unameM DUMgarapura sTeTameM digambara sampradAyake jainiyoMkI saMkhyA adhika haiM jo dazA hUmar3a, vIsAhUmar3a, narasiMhapurA bIsA, tathA nAgadAbIsA Adi upajAtiyoMmeM vibhAjita hai / ina jAtiyoMke loga rAjapUtAnA, vAgar3ha prAnta aura gujarAta prAnta meM hI pAye jAte haiM / yaha hUmar3a jAti kisI samaya bar3I samRddha aura vaibhavazAlI rahI hai, yaha jaina dharmake zraddhA rahe haiM, inakA rAjyakAryake saMcAlanameM bhI hAtha rahA hai| khAsa dUMgarapura meM digambara jainiyoMkI saMkhyA sI bharase Upara hai| eka bhaTTa ya gaddI bhI hai aura usa gaddI para vartamAna bhaTTAraka maujUda haiM, para ve vidvAna nahIM hai kintu sAdhAraNa par3he likhe hai / parantu mujhe isa samaya unakA nAma smaraNa ho gayA hai| DUMgarapura meM 8 zikharavanda mandara haiM mandiroM meM mUrtiyoM kA sagraha adhika hai / bhahArakIya mandira meM aneka hastalikhita grantha maujUda haiN| jinameM kaI patroM para bhI aMkita haiM / DU Mgarapura ke zrAsa-pAsa ke gAMvoMmeM bhI aneka jaina mandira haiM, jahAM pahale unameM digambara janiyoMkI AbAdI thI kintu kheda hai ki aba vahA~ eka bhI ghara janiyoMkA nahIM hai, kevala mandira hI avasthita hai / + bhI sAgavADA bhI DUMgarapurarAjya meM sthita hai / vikramakI 12vIM 16vIM aura 10vIM zatAbdI meM jainadharmakA mahatvapUrNa sthAna rahA hai / sAgavADekI bhaTTArakIya gaddI bhI prasiddha rahI hai| isa gaddI para aneka bhaTTAraka ho cuke haiM jinameM kaI bhaTTAraka bar3e bhArI vidvAna aura granthakAra hue haiN| DUMgarapurase thor3I dUra 5-6 mIla calakara eka choTI nadI pArakara hama loga 'zAlAyAnA' phuNce| yaha eka choTA sA gAMva hai aura dUMgarapura meM hI zAmila hai| yahAM seTha dAmAjIka kArakI TaMkI meM chidra ho jAneke kAraNa rAta bhara ThaharanA par3hA zAkhAdhAnAmeM eka digambara jaina mandira hai, mandira meM eka zilAlekha bhI aMkita hai| isa gA~va meM zAlAdhAnAse 4 baje sabere calakara hama loga ratanapura hote hue 'sAMvalA' jI pahu~ce / rAstA bIhar3a aura bhayAnaka hai bar3I sAvadhAnI se jAnA hotA hai, jarA cUke ki jIvanakI AzA nirAzAmeM badala jAnekI zauMkA rahatI hai| zAlAdhAnAmeM dUMgarapurake eka saiyyada DrAivara ne hamAre DrAivarako rAstekI usa viSamatAko batalA diyA thA, sAtha hI gAr3IkI raphtAra Adike sambandha meM bhI spaSTa sUcanA kara dI thI, isa kAraNa hameM rAste meM koI vizeSa parezAnI nahIM uThAnI par3I / zyAmAjI mandira nahIM thA dharmazAlA thI, ataH tyAgiyoMko sAmAyika karAkara saMgha 'mur3AsA' pahu~cA / muDAsAmeM hama loga 'paTela' boDiMga hAUsameM Thahare, snAnAdise nivRta hokara bhojana kiyaa| yaha nagara bhI nadIke kinAre basA huA hai / yaha kisI samaya acchA zahara rahA hai Aja bhI yaha sampanna hai, aura vyApArakA sthala banane jA rahA hai / yaha vahI sthAna hai jahAM para bhaTTAraka jinacandra ne saMvat 1548 meM sahastroM mUrtiyAM zAha jIvarAja pApaDIvAla dvArA pratiSThita karAI thI, usa samaya mur3AsAmeM kisI rAvalakA rAjya zAsana cala rahA thA, jisakA nAma aba mUrti lekhoMmeM aspaSTa ho jAne se par3hA nahIM jAtA hai| kheda hai ki Aja vahAM koI bhI digambara jaina mandira nahIM hai| hAM zvetAmbara mandira maujUda hai| yahAM se hama loga ahamadAbAdakI kI ora cale / 10-15 mIla taka to sar3aka acchI milI. bAdameM sar3aka atyanta kharAba Ubar3a khAbar3a thI, marammata kI jA rahI thI, rAtrikA samaya honese hama logoMko bar3I parezAnI uThAnI pdd'ii| phira bhI hama loga dhairya dhAraNakara kaSToMko paravAha na karate hue rAtriko 12 // baje ahamadAbAdameM salApasa roDa para seTha premacandra motIcandra For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] digambara jaina borDiMga hAusameM jA phuNce| vahA~ vedI pratiSThA mahotsavakA kArya sampanna honese sthAna khAlI na thA paM0 siddhasAgarajIkA 500 AdamiyoMkA eka saMgha pahalese ThaharA huA thaa| phira bhI thor3A sA sthAna mila gayA usImeM rAta vitAI / aura prAtaHkAla uThakara sAmayika kriyAoMse nivRtta hokara darzana kiye / yahA~kI janatAne 'prIti bhoja' bhI diyA aura mukhtAra sAhabake dIrghAyu hone kI kAmanA bhI kii| bhaTTAraka yazaHkIti aura paM0 rAmacandrajI zarmAse bhI paricaya huA / hamArI tIrthayAtrA ke saMsmaraNa sabere ahamadAbAdase hama loga rAjakoTa ke liye ravAnA hue aura vIramagA~va pahu~ca gae / vIramagAMva se vaDamAnakI zrara cale, parantu bIcameM hI rAstA bhUla gae jisase lA0 rAjakRSNajI aura seTha chadAmIlAlajIse hamArA sambandha viccheda ho gayA, ve pIche raha gae aura hama Age nikala zrAye | rAstA pagaDiyoMke rUpameM thA, pUchane para loga vamAnako do gaU yA cAra gau batalAte the, parantu kaI mola calaneke bAda bhI vaDamAnakA kahIM patA nahIM calatA thaa| isa kAraNa bar3I parezAnI uThAI / jaba 5-6 mIla calakara logoMse rAstA pUchate to ve Upara vAlA hI uttara dete / Akhira kaI mIlakA cakkara kATate hue hama loga 1 // bajeke karIba vaDamAna pahu~ce / parantu vahA~kA pAnI . atyanta khArI thA / Akhira eka zvetAmbara mandira meM pahu~ce, unase pUchA, ThaharanekI anumati mila gaI, hama logoMne nahA dhokara darzana sAmAyikAdise nivRtta hokara sAtha meM rakhe hue bhojanase apanI chudhA zAnta kI / vahAMke saMghane mIThe pAnI kI saba vyavasthA kii| ve sAdharmI sajjana bar3e bhadra prakRtike jAna par3ate the / vahA~se hama loga calakara rAtri meM 1 bajeke karIba 'rAjakoTa' pahu~ce aura kAnajI svAmIke upadezase nirmita nUtana maMdira ke ahAte meM sthita kamaroM meM Thahare | rAjakoTa nivAsI bra0 mUlazaMkarajIke sAtha meM honese hama logoMko ThaharanemeM kisI prakArakI asuvidhA nahIM huI / prAtaHkAla dainika kriyAoM se nivRtta hokara maMdirajImeM zrImaMdharasvAmoko bhavya mUrtike darzana kiye / mUrti bar3I hI manoza aura cittAkarSaka hai, mUrtikA avalokana kara hama 'yoga mArgajanya khedako bhUla gaye, hRdayakamala khila gaye, ukta mUrtiyoMke darzanase abhUta pUrva Ananda huA / vAstavameM mUrti kalAkArake manobhAvoMkA mUrtimAna citraNa hai / [ 165 sAthameM yaha bhI vicAra AyA ki pratyeka mandira meM isI prakArakI cizAkarSaka mUrtiyA~ honI cAhiye aura mandira isI taraha sAdA tathA dharmasAdhanakI zramya suvidhAoM ko liye hone cAhiye / rAjakoTakA yaha mandira do DhAI lAkha rupayA kharca karake gujarAtake saMta zrIkAnajIsvAmI ke upadezase abhI banakara taiyAra huA hai / mandira sAdA, svaccha. havAdAra aura dharmasAdhanake liye upayukta hai, zrImandhara svAmIkI ukta mUrtikA citra bhI liyA gayA hai| brahmacArI mUlazaMkarajI ke yahAM hama logoMne bhojana kiyA / usa samaya brahmacArIjIke kuTumbakA paricaya pAkara bar3I prasannatA huI mUlazaMkarajIne apane hare-bhare evaM sukha samRddha parivAroMko chor3akara prAtmakalyANakI dRSTise apaneko vratoMse alaMkRta kiyaa| unake donoM lar3ake pote aura potI tathA dharmapatnI sabhI zAnta aura dharmazraddhAlu jAna par3e / unake samasta parivArakA saMyukta citra bhI liyA gayA hai| rAjakoTa mujarAtakA eka acchA zahara hai, yahA~ sabhI prakArakI cIjeM milatI haiM nagara samRddha hai, ahamadAbAdakI apekSA adhika sApha-sutharA hai / yahAMke jainiyoM para kAnajIsvAmIke upadezoMkA acchA asara hai / dupaharake bAda hama loga rAjakoTase ravAnA hokara godharA hote hue mUnAgar3ha pahu~ce aura vahAMse giranArajokI talahaTImeM sthita dharmazAlA meM ge| vahAM dekhA to digambara dharmazAlA yAtriyoMse ThasAThasa bharI huI thI / usameM sthAna na milane para hama loga zvetAmbara dharmazAla meM Thahare | prAtaHkAla 3 bajeke karIba dainika kRtyoMse nipaTakara hama loga yAtrAko gae aura hama logoMne pahAr3a para car3hakara sAnanda yAtrAe~ kI / yAtrAmeM bar3hA hI Ananda zrAyA / mArgajanya kaSTakA kiMcit bhI anubhava nahIM huA / girinagara yA girinArakA prAcIna nAma 'ujjayaMta' 'Urjayanta' giri hai| raivatakagiri aura girinagara nAmoMkA kaba pracalana huA isakA ThIka nirdeza abhI taka nahIM milA, kintu itanA sa STa hai ki vikramakI 8vIM zatAbdI ke prAcArya vIrasenane apanI dhavalA TIkAmeM 'soraTThaviSaya - giriNayara -- paTTaNa caMdraguhA-ThieNa' vAkyake dvArA saurASTra dezameM sthita girinagara kA ullekha kiyA haiM jisase spaSTa dhvanita hotA hai ki usa samaya tathA usase pUrva 'girinagara' zabdakA pracAra ho cukA thA / girinagara saurASTra deza kI vaha pavitra bhUmi hai jisa para jainiyoMke 22 meM tIrthaMkara bhagavAna neminAthane tapazcaryA For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] anekAnta kiraNa 5 mandira do saMkhyA lika lagatA hai dvArA karmazatruoMko vinaSTa kara kevalajJAna dvArA jagatake isa kSetrakI yAtrAse sAtizaya puNyakA saMcaya hotA hai| jIvoMko saMsArake duHkhoMse chUTanekA sarala upAya batalAyA prAcInakAla meM aneka tIrtha yAtrA saMgha isa parvata para thA, sAtha hI lokameM dayAkI vaha mandAkinI vahAI jisase apUrva utsAhake sAtha pAte aura pUjA vaMdanAkara lauTa ananta jIvoMkA uddhAra huA thA, mAMsabhakSaNakI lolupatA- jAte the| bhAja yaha kevala jainiyoMkA hI tIrtha nahIM rahA ke liye baMdI kiye gaye una pazuoMko rihAI milI thI hai kintu hinduoM aura musalamAnoMkA bhI tIrtha banA huA jo bhagavAna neminAthake vivAha meM sammilita yaduvaMzI rAjAoM hai / hindu loga pAMcavI ToMka para neminAthake caraNoMko kI cudhApUrti ke liye eka bADe meM ikaTTha kiye gaye the| isa dattAtrayake caraNa batalAkara pUjate haiM aura dUsarI tIsarI parvata para sahastroM vyaktiyoMne tRSNAke aparimita tAroMko ToMka para unhoMne apane tIrthasthAnakI bhI kalpanA kI tor3akara aura dehase bhI neha chor3akara AtmasAdhanA kara huI hai| ataH hindU samAja bhI isa kSetrakA samAdara karatA paramAtmapada prApta kiyA thaa| ataeva yaha nirvANa bhUmi hai| musalamAna bhI madArasA nAmaka pIrakI kaba batalAkara atyanta pavitra hai| yahAMke bhUmaNDalake kaNa kaNa meM sAdhanA ivAdata karane Ate haiN| kI vaha pavitra bhAvanA tapazcaryA kI mahattA, tathA svapara-dayA- . jainiyoMke mandira prathama ToMka para hI pAye jAte haiN| kA utkarSa sarvatra vyApta hai| bhagavAna neminAthakI jayake bhAgekI ToMkoM para kevala, caraNa-cinha hI aMkita haiN| yaha nAre asamartha vRddhAoM evaM anya dubaila vyaktiyAke jovanama mandira do bhAgoM meM vibhAjita haiM digambara aura zvetAmbara ! bhI utsAha aura dhairyakI lahara utpanna kara dete haiN| digambara mandiroMkI saMkhyA sirpha tIna he aura zvetAmbaroMke neminAtha bhagavAnake gaNadhara varadattakI aura agaNita maM daroMkI saMkhyA 22 hai| mujhe to aisA lagatA hai ki prAcIna maniyoMkI yaha nirvANabhUmi rahA hai / ataH isakI mahattAkA kAla meM isa kSetrapara digambara zvetAmbarakA koI bheda nahIM kathana hama jase alpajJoMse nahIM ho sakatA / thA, sabhI yAtrI samAna bhAvase Ate aura yAtrA karake cale isI saurASTra dezake ukta girinagarakI 'candaguphA jAte the| parantu 10vIM 9vIM sadIke bAdase sAmpradAyika meM Ajase do hajAra varSa pahale aSTAMga mahAnimitta jJAnI vyAmohakI mAtrA adhika bar3hI tabhIse ukta kalpanA rUr3ha huI hai| isameM sandeha nahIM ki ubhaya samAja ke zrImAnoM aura pravacana vatsala, mahAtapasvI kSINakAyayogI aMgapUrvake eka vidvAnoM tathA sAdhu samaya samaya para yAtrA saMgha pAte. dezapAThI dharasenAcArya ne dakSiNa dezavAsI mahimA nagarIke rahe haiN| Aja hama vahAM girinagarameM vikramakI 12vIM 13vIM utsavase zrAgata puSpadanta bhUta balinAmaka sAdhuoMko siddhAMta zatAbdIke bane hue zvetAmbara mandira dekhate haiM kintu purA. grantha par3hAyA thaa| tana digambara mandiroMkA koI avazeSa dekhane meM nahIM paataa| . isake sivAya, vikramakI dvitIya zatAbdIke prAcArya vartamAnameM jo digambara mandira vidyamAna haiM ve 17 vIM samantabhadra svAmIke svayambhU stotrake anusAra usa samaya zatAbdIke jAna par3ate haiM, yadyApa ye usI jagaha bane hue maha pahAr3a bhaktise ullasitacitta RSiyoM dvArA nirantara kahe jAte haiN| isameM sandeha nahIM ki giranagarameM digambara abhisevita thA aura pahAr3akI zikhareM vidyAdharoMkI striyoMse purAtana maMdira na bane hoM, kyoMki purAtana mandira aura samalaMkRta thiiN| isase spaSTa hai ki Ajase 1500 varSa caraNavandanAke ullekha bhI upalabdha haiM jinase spaSTa jAna pUrva yaha pAvana tIrthabhUmi jaina sAdhuoMke dvArA abhivaMdanIya tathA tapazcaraNa bhUmi banI huI thii| usake bAda aba par3atA hai ki girinagara para di0 mandira vidyamAna the| kamase kama 12 vI 13 vIM zatAbdIke mandira to avazyahI sakataka yaha bhUmi barAbara tIrthabhUmike rUpameM jagatameM mAnI bane hue the| para unakA kyA huA yaha kucha samajhameM nahIM evaM pUjI jAtI rahI hai| aneka sAdhu, zrAvaka, zrAvikAoM zrAtA, ho sakatA hai ki kucha purAtana mandira va mUrtiyAM aura vidvAnoMke dvArA samaya'nIya hai| isI kAraNa jaina samAjameM isa kSetrakI nirvANakSetroMmeM gaNanAkI gaI hai| jIrNa ho gaI hoM, yA upadravAdike kAraNa vinaSTa kara dI gaI hoM, kucha bhI huA ho. para unake astitvase iMkAra girinagarakI yaha guphA aAjakala 'bAbA pyArA ke nahIM kiyA jA sktaa| parantu kheda hai ki sampradAyake vyAmaTha' ke pAsa vAlI jAna par3atI hai| mohase digambaroMko apanI prAcIna sampattise bhI hAtha dhonA For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] hamArI tIrthayAtrAke saMsmaraNa [167 par3A hai| yaha pahAr3a pahale digambara sampradAyake kabje meM hI tIsarI ToMkase Age calanepara eka dama utAra pAtA hai thA aura vahI isakA prabandha karate the| inakI asta vyastatA nIce pahu~cane para jahA~ kucha samabhAga prAjAtA hai, vahAMse aura asAvadhAnIhI usameM nimitta kAraNa hai| inakI bAIM ora cauthI ToMka para jAnekA pagaDaMDI mArga prAtA hai| prAcIna sAmagrI vidvezavaza naSTa-bhraSTa karadI gaI haiN| isa Tokapara car3haneke liye sIr3hiyAM nahIM haiM, isa kAraNa giranArajIke tIrthayAtrA sthala car3hane meM bar3I kaThinAI hotI hai, bar3I satarkatA evaM sAvadhAnI se car3hanA hotA hai jarA cUke ki jIvanakA anta smjhie| talahaTIse do mIlakI dUrI para eka bar3A daravAjA isIse kitanehI loga cauthI TokakI nIcese vaMdanA karate zrAtA hai usase kahIM 40 kadama para dAhinI ora eka haiN| ToMkake Upara kAle pASANa para neminAthakI pratimA sarakArI bagalA hai, isameM eka dukAnadAra rahatA hai isake tathA dUsarI zilApara caraNa aMkita haiM, jisa para saMvat vAjUmeM digambara jaina dharmazAlA hai / jisameM eka pujArI 1244 kA eka lekhabhI utkIrNa kiyA huA hai| parvatakI aura eka saphAI karane vAlA rahatA hai pAsameM zvetAmbara yaha zikhara atyanta U~cI hai, isa parase cAroM orakA dharmazAlA hai / yahAM se sIdhI sar3aka calane dRzya bar3AhI sundara pratIta hotA hai| parantu jaba para dAhinI ora eka choTA sA daravAjA milatA hai nIcekI ora avalokana karate haiM taba bhayase zarIra usase karIba 127 mIr3hI car3hane para dAhinI ora eka kAMpa jAtA hai| kampAunDake andara tIna digambara mAndara haiM bAI ora nIce zvetAmbara maMdira haiM aura inhIM digambara mandiroMke usa sama bhUbhAgase Age calane para kucha car3hAI nIce rAjulakI guphA hai| astu, mandiroMse 105 sIr3hI AtI hai use taya kara yAtrI pAMcavIM ToMka para pahu~catA car3hane para 'gomukhIkuNDa' milatA hai| yahAM kampAunDake hai| isa ToMka para bhagavAna neminAthake caraNa haiM, eka andara nara kuNDake Upara tAkameM caubIsa tIrthaMkara bhagavAnake pASANakI mUti bhI hai jo kucha ghisa gaI hai| yahIM para caraNa haiN| yaha kuNDa hindU bhAiyoMkA hai| isa kampAunDameM neminAthake gaNadhara varadattakA nirvANa huzrA hai / hinda mahAdevake mandira haiN| yaha saba sthAna pahalI ToMka kahA bhAI neminAthake caraNoMko dattAtrayake caraNa kaha kara pUjane jAtA hai| isa gomukhIkuNDake pAsase uttarakI ora haiM aura musalamAna madArazA pIrako takiyA kahate haiN| isa sahasAmravanake jAnekA mArga bhI AtA hai| pa cavIM Tokase 5-7 sIr3hI nIce utarane para saMvat 1108 prathama Tokase Age calane para giranAra parvatakI coTI kA eka lekha milatA hai jainI yAtrI isI ToMkase nIce para bAI bhorako ambAdevIkA eka bar3A mandira banA huA utara kara vApisa dUsarI ToMka para jAte haiM aura vahAM se ve hai / isake pIche cabUtarA para aniruddha kumArake caraNa haiN| sahasAmravana hote hue talahaTIkI dharmazAlA meM A jAte haiN| hindU bhAI ise ambAmAtAko roMka kahate haiN| hama loga yahAM para 6 dina Thahare, tIna yAtraeM kii| eka _____ yahAMse bhAge calane para eka tIsarI ToMka pAtI hai| dina madhyameM jhUnAgar3ha zahara bhI dekhA aura mandiroMke darzana isa para zambhUkumArake caraNa haiN| hindU loga ise gorakha kie, ajAyaba ghara bhI dekhaa| nAthako ToMka batalAte haiN| yahAMse hama loga punaH rAjakoTa hote hue sonagar3ha phuNce| anekAnta samAjakA lokapriya aitihAsika aura sAhityika patra hai usakA pratyeka sAdharmIko grAhaka bananA ora banAnA parama kartavya hai| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuralakA mahatva aura jainakartRtva [ zrIvidyAbhUSaNa paM. govindarAya. jaina zAstrI] [ isa lekhake lekhaka jaina samAjake eka prasiddha prajJAcakSu vidvAna haiM jinhoMne kurala kAgyakA gaharA adhyayana hI nahIM kiyA balki use saMskRta, hindI gadya tathA hindI padyoM meM anuvAdita bhI kiyA hai, jina sabake svataMtra prakAzanakA Ayojana ho rahA hai| Apa kitane parizramazIla lekhaka aura vicAraka haiM yaha bAta pAThakoMko isa lekha parase sahaja hI jAna par3egA / Apane aba anekAntameM likhanekA saMkalpa kiyA hai yaha bar3I hI prasannatAkA viSaya hai aura isaliye aba Apake kitane hI mahasvake lekha pAThakoMko par3haneko mileMge, aisI dRr3ha aAzA hai| -sampAdaka ] paricaya aura mahatva ise adhika mahatva isa kAraNa dete haiM ki isakI viSaya'kurala' tAmila bhASAkA eka antarrASTrIya khyAti- vivecana-zailI bar3I hI sundara, sUcama aura prabhAvotpAdaka prApta kAgya grantha hai / yaha itanA mohaka aura kalApUrNa hai hai| viSaya-nirvAcana bhI isakA bar3A pAMDityapUrNa hai| ki saMsAra do hajAra varSase isapara mugdha hai yUropakI prAyaH mAnavajIvanako zuddha aura sundara banAneke lie jitanI saba bhASAnoM meM isake anuvAda ho cuke haiN| aMgrejI meM isake vizAlamAtrAmeM isameM upadeza diyA gayA hai utanA anyatra revareNDa jI. yU. popakavi, vo. vI. esa. ayyara milanA durlabha hai / isake adhyayanase santapta-hRdayako bahuta aura mAnanIya rAjagopAlAcArya dvArA likhita tAna manu- zAMti aura bala milatA hai, yaha hamArA nijakA bhI anuvAda vidyamAna haiN| bhava hai| eka hI rAtrimeM donoM netra cale jAneke pazcAt tAmila bhASA-bhASI ise 'tAmila veda' 'paMcama veda' / hamAre hRdayako praphullita rakhanekA zreya kuralako hI prApta 'IzvarIya grantha' 'mahAna satya' 'sarvadezIya veda' jaise nAmoM hai| hamArI rAyameM yaha kAvya saMsArake lie varadAna svarUpa se pukArate haiN| isase hama yaha bAta sahajameM hI jAna sakate ____ jo bhI isakA adhyayana karegA vahI isapara nichAvara ho haiM ki unakI dRSTimeM kuralakA kitanA Adara aura mahatva jAvegA / hama apanI isa dhAraNAke samarthanameM tIna anuvA. hai| 'nAdiyAra' aura 'kurala' ve donoM jaina kAvya tAmila dakoMke abhimata yahAM uddhRta karate haiM:bhASAke 'kaustubha' aura 'sImantaka' mANa haiM / tAmila 1.DA. popakA abhimata - 'mujhe pratIta hotA hai ki bhASAkA eka svataMtra sAhitya hai, jo maulikatA tathA / ina padyoMmeM naitika kRtajJatAkA prabalabhAva, satyakI tIvrazodha, vizAlatAmeM vizvavikhyAt saMskRta sAhityase kisI bhI svArtharahita tathA hArdika dAnazIlatA evaM sAdhAraNatayA bhAMti apaneko kama nahIM samajhatA / ujjavala uddezya adhika prabhAvaka haiN| mujhe kabhI kabhI kuralakA nAmakaraNa granthameM prayukta 'kuralavegAvA' aisA anubhava huA hai ki mAno isameM aise manuSyoMke lie bhaNDArarUpameM AzIrvoda bharA huA hai jo isa nAmaka chandavizeSake kAraNa huA hai jisakA artha dohA. prakArakI racanAoMse adhika prAnandita hote haiM aura isa vizeSa hai| isa nIti kAvyameM 133 adhyAya haiM, jo ki taraha satyake prati sudhA aura vipAsAkI vizeSatAko dharma(bharama) artha (porula) aura kAma inavama, ina tIna ghoSita karate haiM, ve loga bhArata-varSake logoMmeM zreSTha haiM vibhAgoMmeM vibhakta haiM aura ye tInoM viSaya vistArake sAtha tathA kurala evaM nAladIne unheM isa prakAra banAne meM isa prakAra samajhAye gaye haiM jisase ye mUlabhUta ahiMsA sahAyatA dI hai| siddhAntake sAtha sambaddha rheN| pArakhI tathA dhArmika vidvAna 2. zrI vI.vI. esa. ayyarakA abhimata-'kuralayaha vaha kAvya hai jise zrutakevalI bhadrabAhuke saMghameM kartAne zrAcAra-dharmakI mahattA aura zakti kA jo varNana kiyA dakSiNa dezameM gaye huye pATha hajAra muniyoMne milakara hai usase saMsArake kisI bhI dharma saMsthApakakA upadeza tAyA thaa| adhika prabhAvayukta yA zaktiprada nahIM hai jo tatva isane For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 ] kuralakA mahatva aura jainakartRtva [166 batalAye haiM unase adhika sUcabAta bhISma yA kauTilya ki 'isameM saMdeha nahIM ki IsAI dharmakA kuralakartA para sabase kAmandaka yA rAmadAsa viSNuzarmA yA mAI0 ke. velIne adhika prabhAva par3A thA / kuralakI racanA itanI utkRSTa nahIM bhI nahIM kahI hai| vyavahArakA jo cAturya isane batalAyA ho sakatI thI yadi unhoMne senTaTAmasase malayapura meM IsAke hai aura premIkA hRdaya aura usakI nAnAvidhivattiyoM para upadezoMko na sunA hotaa|' isa prakAra bhinna bhinna samprajo prakAza isane DAlA hai usase adhika patA kAlidAsa dAya vAle kuralako apanA apanA banAneke lie paraspara yA zeksapiyarako bhI nahIM thaa|' hor3a lagA rahe haiN| zrIrAjagopAlAcAryakA abhimata-'tAmila jAti ina sabake bIca jaina kahate haiM ki 'yaha to jaina grantha kI antarAtmA aura usake saMskAroMka' ThIka tarahase sama hai, sArA grantha "ahiMsA paramodharmaH" kI vyAkhyA hai aura maneke liye 'vikkurala kA par3hanA Avazyaka hai| itanA isake kartA zrI elAcArya haiM, jinakA ki aparanAma kundahI nahIM yadi koI cAhe ki bhAratake samasta sAhityakA kundAcArya hai|' mujhe pUrNarU.se jJAna ho jAya to trikaralako binA par3he zeva aura vaiSNavadharmakI sAdhAraNa janatAmeM yaha bhI hue usakA abhISTa siddha nahIM ho sktaa| lokamata pracalita hai ki kuralake kartA achUta jAtike eka vikkurala, viveka zubhasaMskAra aura mAnava prakRtike julAhe the| jaina loga isa para Apatti karate haiM ki nahIM, vyavahArika jJAnakI khAna hai| isa adbhuta granthakI sabase ve kSatrI aura rAjavaMzaja haiN| jainoMke isa kathanase vartamAna bar3I vizeSatA aura camatkAra yaha hai ki isameM mAnavacaritra yugake niSpakSa tathA adhikArI tAmila-bhASA vizeSajJa sahaaura usako durbalatAoMkI taha taka vicAra karake ucca mata haiN| zrIyut rAjAjI rAjagopAlAcArya tAmilavedakI AdhyAtmikatAkA pratipAdana kiyA gayA hai / vicArake prastAvanAmeM likhate haiM ki-'kucha logoMkA kathana hai ki saceta aura saMyata audArya ke lie trikkuralakA bhAva eka kuralake kartA achUta the, para granthake kisI bhI aMzase yA aisA udAharaNa hai ki jo bahuta kAla taka anupama banA usake udAharaNa dene vAle anya grantha lekhakoMke lekhoMse rahegA / kalAkI dRSTise bhI saMsArake sAhitya meM isakA isakA kucha bhI pAbhAsa nahIM miltaa| aura hamArI rAyasthAna U~cA hai, kyoMki yaha dhvani kAvya hai, upamAe~ aura meM buddhi kahatI haiM ki a jI eka tAmila bhASAkA jJAtA dRSTAnta bahuta hI samucita rakkhe gae haiM aura isakI zailI akRta kuralako nahIM banA sakatA, kAraNa kuralameM tAmila prAMtIya vicAroMkA hI samAveza nahIM hai kintu sAre bhAratIya vicAroMkA dohana hai| isakA arthazAstra-sambandhI jJAna'kuralakA kattva kauTilIya arthazAstrakI koTikA hai| isa granthakA racayitA bhAratIya prAcInatama paddhatike anusAra yahAMke prantha niHsandeha bahuzra ta aura bahubhASA-vijJa honA cAhie, kI granthameM kahIM bhI apanA nAma nahIM likhate the / kAraNa, jaise elAcArya the| unake hRdaya meM kItilAlasA nahIM thI kintu lokahitakI tAmila bhASAke kucha samartha ajaina lekhakoMkI yaha bhI bhAvanA hI kAma karatI thii| isa paddhatike anusAra likhe rAya hai ki 'kuralake kartAkA vAstavika paricaya aba taka gaye graMthoMke kartRva-viSayame kabhI kabhI kitanA hI matabheda hama logoMko ajJAta hai, usake karttA tiruvaljavarakA yaha khar3A ho jAtA hai aura usakA pratyakSa eka udAharaNa kalpita nAma bhI saMdigdha hai| unakI jIvana ghaTanA aitikuralakAgya hai / kucha loga kahate haiM ki isake kartA hAsika tathA vaijJAnika tathyoMse aparipUrNa hai| 'tiruvallavara' the aura kucha loga yaha kahate haiM ki isake antaH sAkSIkartA 'elAcArya' the| - ataH hama ina kalpita dantakathAoMkA AdhAra chor3akara isI prakAra kuralaka ke dharma sambandha meM bhI matabheda andhakI antaH sAkSI aura prApta aitihAsika udAharaNoMko hai zaiva loga kahate haiM ki yaha zaivadharmakA grantha hai aura lekara vicAra kareMge, jisase yathArthasatyakI khoja ho ske| vaiSNava loga ise vaiSyAvadharmakA grantha batalAte haiN| isake jo bhI niSpakSa vidvAna isa graMthakA sUpamatAke sAtha parIaMgrejI anuvAdaka DA. popane to yahA~ taka likha diyA hai kSaNa karegA use yaha bAta pUrNataHsaTa hue binA nahIM For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] anekAnta kiraNa 1 rahegI ki yaha grantha zuddha ahiMsAdharmase paripUrNa hai aura Izvarastuti nAmaka prathama adhyAyake prathama padyameM isaliye yaha jaina mastiSkakI upaja honA cAhie / zrIyut 'zrAdipakavana' zabda aAyA hai jisakA artha hotA hai 'Adi subrahmaNa ayyara apane aMgrejI anuvAdakI prastAvanAmeM bhagavAna'. jo ki isa yugake prathama arahanta bhagavAna likhate haiM ki 'kuralakAvyakA maMgalAcaraNa vAlA prathama prAdIzvara RSabhadevakA nAma hai| dUsare padyameM unakI sarvajJatA adhyAya jainadharmase adhika milatA hai|' . . kA varNana kara pUjAke lie upadeza diyA gayA hai| tIsare phUla bhale hI yaha na kahe ki maiM amuka bRnakA hU~, phira padya meM 'malimizai' arthAt kamalagAmI kahakara unako bhI usakI sugandhi usake utpAdaka vRkSako kahe binA nahIM arahanta avasthAke eka atizayakA varNana hai| cauthe padyameM rahatI; ThIka isI prakAra kisI bhI graMthake kartAkA dharma hameM unakI vItarAgatAkA vyAkhyAna kara, pAMcaveM padyameM guNagAna bhale hI jJAta na ho para usake bhItarI vicAra use dharma karanese pApakarmokA kSaya kahA gayA hai, chaThe padyameM unase vizeSakA ghoSita kiye binA na rheNge| lekina ina vicAroM upadiSTa dharma tathA usake pAlanakA upadeza diyA gayA hai kA pArakhI honA cAhie / yadi ajaina vidvAn jainavAha aura sAtaveMmeM upayukta devakI zaraNa meM prAnese hI manuSyako mayake jJAtA hote to unheM kuralako jainAcAryakRta mAnane meM sukha zAMti mila sakatI hai aisA kahA hai| jainadharma meM siddha kabhI derI na lagatI / granthakarttAne jaina bhAva isa kAvyameM parameSThIke zrAThaguNa mAne gaye haiM isalie siddhastuti kalApUrNa DhaMgase likhe haiM unako ve loga jainadharmase ThIka karate hue pAThaveM padya meM unake pATha guNoMkA nirdeza paricita na hone ke kAraNa nahIM samajha sake haiM karalakI kiyA gayA hai / sArI racanA jaina-mAnyatAoMse paripUrNa hai| itanA hI nahIM jainadharma meM pRthvI vAtavalayase veSTita batalAI kintu usakA nirmANa bhI jainapaddhatiko liye hue haiN| isakA gaI hai kuralameM bhI paccIsaveM adhyAyake pAMcaveM padyameM kucha digdarzana hama yahAM karAte haiM dayAke prakaraNameM kahA gayA hai-'kleza dayAlu puruSake .' isameM kisI vaidika devatAkI stuti na dekara jainadharmake lie nahIM hai, bharI pUrI vAyu veSTita pRthvI isa bAtakI anusAra maMgalakAmanA kI gaI hai / jainiyAmeM maMgala-kAmanA sAkSI hai| karanekI eka prAcIna paddhati hai, jisakA mUla yaha sUtra hai ki satyakA lakSaNa kurala meM vahI kahA gayA hai jA jainadharma 'cattAri maMgalaM, arahaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, ko mAnya hai-jyoMko tyoM bAta kahanA satya nahIM hai kiMtu kevalipaNNatto dhammo maMgalaM / " arthAt cAra hamAre liye samIcIna arthAt lokahitakArI bAtakA kahanAhI satya hai, maMgalamaya haiM-arahanta siddha, sAdhu aura sarvajJANIta bhale hI vaha jyoM kI tyoM na ho - dhrm| dekhie 'Izvarastuti' nAmaka prathama adhyAyameM prathama nahIM kisI bhI jIvako, jisase pIr3A kaary|.. padyase lekara sAtaveM taka arahanta stuti hai aura AThaveM meM satya bacana usako kaheM, pUjya RSIzvara Arya // 1 // siddhastuti hai / navameM aura dazaveM meM sAdhuke vizeSa bheda . . vaidika paddhatimeM jaba varNavyavasthA janmamUlaka hai taba prAcArya aura upAdhyAyakI stuti hai| jaina paddhatimeM vaha guNamUlaka hai| kurala meM bhI guNamUlaka samrATa maurya candraguptake samaya uttara bhAratameM 12 varNavyavasthAkA varNana hai-'sAdhu prakRti-puruSoMko hI brAhmaNa varSakA eka bar3A durbhikSa par3A thA, jisake kAraNa sAdhucaryA kahanA cAhie, kAraNa ve hI loga saba prANiyoM para dayA kaThina ho gaI thii| ataH zratakevalI bhagabAhuke netRtva meM rakhate haiN| aATha hajAra muniyoMkA saMgha uttara bhAratase dakSiNa bhArata vaidika varNavyavasthAmeM kRSi zUdrakA ho karma hai taba calA gayA thaa| meghavarSAke binA sAdhucaryA nahIM raha sakatI kurala apane kRSi adhyAya meM use sabase uttama AjIvikA yaha bhAva usa samaya sArI janatAmeM chAyA thA, isalie batAtA hai kyoMki anyaloga parAzrita tathA parapiNDopajIvI kuralake kartAne usI bhAvase prabhAvita hokara 'muni stuti' haiN| jena zAstrAnusAra pratyeka varNa vAlA vyakti kRSi kara nAmaka tRtIya adhyAyake pahale 'megha mahimA' nAmaka dvitIya sakatA hai| adhyAyako likhA hai| sAdhustutike pazcAt cauthe adhyAyameM unakA jIvana satya jo, karate kRSi udyoga / maMgalamaya dharmakI stuti kI gaI / aura kamAI anyakI, khAte bAkI loga // .. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5 kuralakA mahatva aura jainakartRtva / 171 - jaina zAstroM meM narakoMko 'vivara' arthAt bilarUpameM padya uddhaNameMmeM dekara use AdaraNIya janagrantha mAnA hai| tathA mokSa sthAnako svargalokake Upara mAnA hai| kuralameM 2. nIlakezI-yaha tAmilabhASAmeM janadarzanakA aisA hI varNana hai; jaisAki usake padyoMke nimna anuvAdase prasiddha prAcIna zAstra hai| isake jaina TIkAkAra apane pakSake samarthana meM aneka uddharaNa bar3e zrAdarake sAtha dete haiM, jIvana meM hI pUrvase. kahe svayaM ajJAna / jaise ki 'immoTU' arthAt hamAre pavitra dharmagrantha kuralameM aho narakakA chabila, merA agalA sthAna // kahA hai| 'merA' maiM ? ke bhAva to, svArtha garvake thoka / 3. prabodhacandrodaya-yaha tAmilabhASAmeM eka na Taka jAtA tyAgI hai vahA~, svargopari jo loka // hai, jo ki saMskRta prabodhacandrodayake AdhAra para zaMkAca ryasAgAradharmAmRtake eka padya meM paM0 AzAdhAjIne prAcIna ke eka ziSya dvArA likhA nayA hai| isameM pratyeka dharmake jaina paramparAse prApta aise caudaha guNoMkA ullekha kiyA hai pratinidhi apane apane dharmagranthakA pATha karate hue raMgamaMca jo gRhastha dharma meM praveza karane vAle nara-nAriyoMmeM parilakSita para lAye gaye haiN| jaba eka nirgrantha jaina muna sTeja para hone cAhiye, vaha padya isa prakAra hai Ate haiM taba vaha kuralake usa viziSTa padyako par3hate hue nyAyopAttadhano yajan guNagurun sadgIstrivarga bhajana , praviSTa hote haiM jinameM ahiMsA siddhAntakA guNagAna isa anyo'nyAnuguNaM tadahagRhiNI sthAnAlayo hriimyH| rUpameM kiyA gayA hai :yuktAhAravihAraAryasamitiH prAjJaH kRtajJo vazI, sunate haiM balidAnase, milatIM kaI vibhUti / zRNvan dharmavidhi dayAlu raghabhIH sAgaradharma caret // ve bhavyoMkI dRSTimeM, tucchaghRNA kI mUrti // : ... hama dekhate haiM ki ina caudaha guNAMkI vyAkhyAhI sArA kurala kAvya hai| yahA~ yaha sUcita karanA anucita nahIM hai ki nATika kArakI dRSTimeM kurala vizeSatayA jainagrantha thA, anyathA vaha aitihAsika bAharI sAkSI - isa padyako jaina saMnyAsIke mukhase nahIM khlaataa| 1. zilappadikaram-yaha eka tAmila bhASAkA isa antarraga aura bahiraGga sAkSIse isa viSaya meM ati sundara prAcIna janaka'vya hai| isakI racanA IsAkI sandehake lie prAyaH koI sthAna nahIM rahatA ki yaha grantha dvitIya zatAbdI meM huI thii| yaha kAvya, kAvyakalA- eka jaina kRti hai / ni.sandeha isa nItike granthakI kI dRSTi se to mahattvapUrNa hai hI, sAtha hI tAmila jAti racanA mahAn jaina vidvAnke dvArA vikramakI prathama kI samRddhi, sAmAjika vyavasthAoM Adike parijJAnake zatAbda ke lagabhaga isa dhyeyako lekara huI hai ki lie bhI bar3A upayogI hai; aura pracalita bhI paryApta hai ahiMsA siddhAntakA usake sampUrNa vi vadharUpoMmeM pratipAdana isake racayitA ceravaMzake laghu yuvarAja rAjarSi kahalAne lage the| inhoMne apana zilappadikarammeM kuralake aneka / (apUrNa) sAhitya paricaya aura samAlocana ... puruSAthasiddhayupAyaTIkA-mUlakartA prAcArya sampagjJAna aura samyak cAritra rUpa ratnatrayake svarUpAdikA amRtacandra TIkAkAra, paM. gAthUrAmajI premI, bambaI .. vivecana kiyA hai isa granthapara eka ajJAda katRka prakAzaka paramazruta prabhAvaka maNDala jauharI bAjAra, bambaI saMskRta TIkA jayapurake zAstra bhaNDAra meM pAI jAtI hai aura naM02 / pRSTha saMkhyA 120 / mUlya do rupyaa| do tIna hindI TIkAeM bhI ho cukI haiM parantu premIjIne isa prastuta granthameM prAcArya amRtacandrane puruSArtha siddhi ke TIkA ko bAlakopayogI banAnekA prayatna kiyA hai| TIkAmeM upAya svarUpa bhAvaka dharmakA kathana karate hue samyagdarzana anvayArtha aura bhAvArtha diyA gayA hai aura yathAsthAna For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kiraNa 53 phuTanoToMmeM usake viSaya ke spaSTI karasakI sUcanA bhI dUsare siMha kavine apanI racanA, baMbhaNavADa (sirohI) dI gaI hai| isa kAraNa TIkA sarala aura vidyAthiyoMke meM vahAMke guhila vaMzIya rAjA bhullaNake rAjyaka kha meM, ' liye sugama hogaI hai-usakI sahAyatAse ve pranthake jo mAlava nareza ballAlakA mAMDalika sAmanta thA aura viSayako sahaja hI samajha sakate haiN| yaha saMskaraNa apane jisakA rAjyakAla vikrama saMvat 1200 ke pAsa pAsa pichale saMskaraNoM kI apekSA saMzodhana dike kAraNa khAsa pAyA jAtA hai| apanI vizeSatA rakhatA hai| bAllAlakI mRtyukA ullekha aneka prazastiyoMmeM prastAvanAmeM prAcArya amRtacandrakA paricaya dete hue milatA hai| bar3anagarase prApta kumArapAla prazastike 15 unheM vikramakI 12vIM zatAbdIkA vidvAna sUcita kiyA zlokoMmeM ballAla aura kumArapAlakI vijayakA ullekha gayA hai, jo aitihAsika dRSTise vicAraNIya hai / kiyA gayA hai aura likhA hai ki kumArapAlane balAlakA jabaki paTTAvalI meM prAcArya amRtacandrako vikramakI .vIM mastaka mahala ke dvAra para laTakA diyA thaa| cUMki zatAbdIkA vidvAna batalAyA gayA hai| sAtha hI, premIjIne kumArapAlakA rAjyakAla vi. saM. 1166 se vi0 saM0 grantha kartAka sambandha meM nayA prakAza DAlate hue, pajjuNNa 1226 taka pAyA jAtA hai aura isa bar3anagara prazastikA cariuke kartA siMhakavike guru maladhArI mAdhavacandra ke kAla san 111 (vi0 saM0 1208). hai / ataH ziSya ami yA amRtacandrako puruSArthasiddhayupAyake kartA ballAla kI mRtyu 1151 A. D. (vi0 saM0 1208) honekI saMbhAvanA bhI vyakta kI hai| se pUrva huI hai| parantu aitihAsika dRSTise premIjIkI ukta dhAraNA kumArapAla, yazodhavala, ballAla aura cauhAna rAjA arNorAja ye saba rAjA samakAlIna haiM / ataH granthaathavA kalpanA saMgata pratIta nahIM hotI; kyoMki prathama to prazastigata kathanako dRSTimeM rakhate hae yaha pratIta hotA amRtacandrakA samaya vikrama saMvat 1055 se bAdakA nahIM hai ki ukta pradyumnacarita kI racanA vi0 saM0 1208 se ho sktaa| kAraNa ki 'dharmaratnAkara' ke kartA jayasenane jo pUrva ho cukI thii| bAla vAgarasaMghake vidvAna bhAvasenake ziSya the / jayasenane apanA ukta graMtha vi*saMvat 1015 meM banAkara samApta kiyA grantha prazastimeM ullikhita amRtacandra. mAdhavacandra ke ziSya the jo 'maladhArI' upAdhise alaMkRta the / bhaTTAraka hai| usa granthameM prAcArya amRtacandra ke puruSArthasiddhayupAya ke 56 padya pAye jAte haiN| sAtha hI, somadevAcAryake amRtacandra tapa teja rUpI divAkara, vrata niyama tathA zIlake yazastilakacampUke bhI... se Upara padya uddhata haiN| ratnAkara (samudra) the| tarka rUpI laharoMse jinhoMne paramatako maMkolita kara diyA thA-DagamagA diyA thA jo uttama ataH amRtacandrakA samaya vi0 saM0 1055 se bAdakA vyAkaraNarUpa padoMke prasAraka the / aura jinake brahmacarya ke nahIM ho sakatA >> / tejake Age kAmadeva dUrase hI baMkita (khaMDita) honekI aba rahI, 'pajjuNNacariuke karttA siMhakavike guru zrAzaMkAse mAnoM chipa gayA thA-kAmadeva ukta munike amRtacandra ke sAtha ekatva kI bAta / so donoM amRtacandra pracaNDa vejake amRtacandra bhAge pA nahIM sakatA thaa| bhinna 2 vyakti haiM / puruSArthasiddhayupAyake kartAko 50 arthAt muni pUrNa brahmacArI the| aAzAdhara jIne 'ThakkuropyAha' vAkyake sAtha ullekhita AcArya amRtacaMdrake gurukA abhI taka koI nAma jJAta kiyA hai jisase ve ThAkura-kSatriya rAjapUta jJAta hote haiN| nahIM huaa| ve adhyAtmavAdake acche jJAtA aura prAcArya jaba ki 'pajjuraNacariukI prazastime aisI koI bAta kundakundake prabhRtatrayake acche marmajJa the / nyAyazAstrake nahIM hai| bhI vidvAna the / parantu ve pradyumna caritake kartAse bahuta (r) dekho. anekAnta varSa - kiraNa 4-5 meM 'dharmaratnAkara pahale ho gae haiN| unakA samaya vikramakI 10vIM . aura jayasena nAmake prAcArya nAmakA lekha / zatAbdIse bAda nahIM ho sktaa| x dekho anekAnta varSa 8 ki.1.-1 meM prakAzita paramAnanda jaina zAstrI 'mahAkavisiMha aura pradyumnacarita' nAmakA lekha dekho, san 157 kI bar3ha nagara prazasti / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahatvapUrNa pravacana (zrI 105 pUjya tullaka gaNezaprasAdajI varNI) sAdhu kauna hai ? jinhoMne bAhyAbhyantara parigrahakA tyAga kara diyA vaha sAdhu hai / sacamuca meM dekhA jAya to zAMtikA srota kevala eka nirmantha avasthAmeM hI hai| yadi tyAgI varga ma hoM to zrApa logoMko ThIka rAha para kauna lagAve / kahA bhI hai : ajJAnatimirAndhAnAM jJAnAJjana zalAkayA / cakSurunmIlitaM yena tasmai zrI guruvenamaH // samasta saMsArI prANI ajJAnarUpI timira ( aMdhakAra ) se vyApta haiM / jJAnarUpI aMjanakI zalAkAse jinhoMne hamAre netroMko khola diyA hai aise zrI guruvarako namaskAra hai| 1 jo zrAtmAkA sAdhana karatA hai, svarUpameM magna ho karmamalako jalAnekI ceSTA karatA hai vaha sAdhu hai / samantabhadra svAmI ne batalAyA ki vahI tapasvI prazaMsA ke yogya hai jo viSayAzAse rahita hai, nirAmbhI hai aparigrahI hai, aura jJAna-dhyAna- tapa meM zrAsaka haiM / vaha sva samaya aura para samayakI mahattAse paricita hai / zrAcArya kundakundane svasamaya aura para samayakA svarUpa isa prakAra batalAyA hai : 'jIvo caritta daMpaNa gADi taM hi sasamayaM jANa / * puggalakammapadesaTThiyaMca jANa pa(samayam // jo zrAtmA darzana, jJAna, tathA cAritrameM sthita hai vahI 'sva samaya' hai aura jo pudgalAdi para padArthoM meM sthita hai unakoM para samaya' kahate haiM / tathA 'zuddhAtmAzritaH svamayo mithyAtva rAgAdivibhAvapariNAmAzritaH parasamaya iti, arthAt jo zuddhAtmA ke zrAzrita hai vaha svasamaya hai aura jo mithyAtva rAgAdivibhAvapariNAmoMke zrAzrita hai use hI parasamaya kahate haiM / parasamaya se haTakara svasamaya meM sthira honA cAhiye / parantu hama kyA kaheM Apa logoMkI bAta / eka sAdhuke pAsa eka cUhA thaa| eka dina eka billI AI aura vaha cUhA Darakara sAdhu mahArAjase volA- bhAgavan ! 'mArjArAd vibhemi' arthAt maiM billI se DaratA hU~ / ! taba sAdhune AzIrvAda diyA 'mArjAro bhava' isase vaha cUhA bilAva ho gyaa| eka dina bar3A kuttA AyA, vaha bilAva Dara gayA aura sAdhuse bolA prabho ! 'zuno bibhemi' arthAt maiM kutte se DaratA hU~ / sAdhu mahArAjane zrAzIrvAda diyA 'zvA bhava' aba vaha mArjAra kuttA ho gyaa| eka dina banameM mahArAjake sAtha kuttA jA rahA thA acAnaka mArga meM vyAghra mila gayA / kuttA mahArAjase bolA- 'vyAghrAd bibhemi' arthAt maiM vyAghrase DaratA huuN| taba mahArAjane AzIrvAda diyA ki 'vyAghro bhava' aba vaha vyAghra ho gayA / jaba vyAghra usa tapovanake saba hariNa Adi pazuoM ko khA cukA taba eka dina sAdhu mahArAjake hI Upara jhapaTane lagA / sAdhu mahArAjane punaH zrAzIrvAda de diyA ki 'punarapi mUSako bhava' arthAt phirase cUhA ho jA / tAtparya yaha ki hamAre puNyodayase yaha mAnava paryAya prApta ho gaI, uttama kucha aura uttama dharma bhI mila gayA aba cAhiye yaha thA ki ki kisI nirjana sthAnameM jAkara apanA zrAtmakalyANa karate; parantu yahAM kucha vicAra nahIM hai / tanika saMsArakI havA lagI ki phirase viSaya-vAsanAoMkI kIcar3a meM jA phaMse / aba to ina vAsanAoMse manako mukta karake zrAtmahitakI zrara lagAo / 'guNaparyayavad dravyam' zrAtmAkI guNa paryAya ko jAno syAdvAda dvArA padArthoMke svarUpako jAna lenA pratyeka prANimAtrakA kartavya hai / saMsArakA sApekSavyavahAra sue dekho, vaktRtva vyavahAra bhI zrotRtvakI apekSAle hotA hai / hama vaktA haiM Apa saba zrotAoM kI apekSAle isI taraha zrotApana bhI vaktApane kI apekSA vyavahAra meM AtA hai / dravya anaMta dharmAtmaka hai / eka padArtha svasattAle asti aura parasattAkI apekSA nAsti hai| dekhA jAya to usa padArtha meM zrasti nAsti donoM dharmaM usI samaya vidyamAna haiN| "svaparopAdAnApohana vyavasthA mAtraM hi khalu vastuno vastutvaM" vastukA vastutva bhI yahI hai ki svarUpakA upA kAna aura pararUpakA apohana ho / yaha patita pAvana hai / pAvana vyavahAraM tabhI hogA jaba koI patita ho, patita hI na ho taba pAvana kauna kahalAyegA ? zabda For Personal & Private Use Only " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] anekAnta [kiraNa / isa bhA~ti vastu sAmAnya vizeSatmika hai| sAmAnyA- para viruddhatAkA bhAbhAsa nahIM hotA kintu virodha ekAntapekSAse vastumeM abheda aura vizeSApekSAse usameM bheda siddha dRSTike apanAnese hI hotA hai| ekAntatA hI asAdhutA hai hotA hai| sarveSAM jIvanAM samAH" arthAt saba jIva usase mAtmA saMsArakA hI pAtra banA rahatA hai| samAna haiM yaha kahanekA tAtparya jIvatvaguNAkI apekSAse hai| jIva aura pudgala ke saMsargase yaha saMsArAvasthA huI hai| yahI jIvatva siddhAvasthAmeM bhI hai aura saMsArIjIvIke jIva apane vibhAvarUpa pariNamana kara rAgI-dveSI huA hai saMsArAvasthAmeM bhI hai parantu jahA~ saba siddha anaMtasukhake aura pudgala, apane vibhAvarUpa. aura isa taraha ina donoMdhArI haiM vahA~ hama saMsArI jIva to nahIM haiN| hama duHkhI haiN| kA bandha eka kSetrAvagAhI ho gayA hai| isa avasthAmeM baha saba naya vibhAgakA kathana hai| jaba hama vicAra karate haiM taba mAlUma par3atA hai ki yaha eka mAtAko zrApa jisa dRSTi se dekhate haiM to kyA prAramA baddhaspRSTa bhI hai aura abaddha spRSTa bhI / karmasambandha. apanI strIko bhI usI dRSTise dekheMgeM? aura kadA. kI dRSTise vicAra karate haiM to yaha baddhaspRSTa bhUtArtha hai, cit zrApa muni ho jAye to kyA phira bhI Apa usI taraha isameM sandeha nahIM. aura jaba kevala svabhAvakI dRSTise dekhate se kaTAkSa kareMge ? ye mahArAja haiM (prAcArya sUryasAgara jI haiM to yaha abhUtArtha bhI hai / sarovarameM kamalinIkA jisako kI ora saMketa kara) kisI gRhasthI ke yahA~ jaba ye caryA- jalasparza ho gayA hai isa dRSTise vicAra karate haiM to vaha ke nimitta jAte hai to zrAvaka kisa buddhise inheM AhAra patra jalameM lipta hai yaha bhUtArtha hai parantu jalasparza chU nahIM dAna detA hai| aura vahI zrAvaka kisI kSullaka ( ekAdaza sakatA hai jisako aise kamalinIke patrako svabhAvakI dRSTise pratimA-dhArI zrAvaka) ko kisa buddhise detA hai aura avalokana karate haiM to yaha abhUtArtha hai kyoMki vaha jalase kadAcita-vaha zrAvaka kisI kaGgAlako AhAra deve to alipta hai| ataH anekAMtako apanAe binA vastu-svarUpavaha kisa buddhise degaa| muniko vaha zrAvaka pUjya buddhise ko samajhanA duzvAra hai| nAnApekSAse prAtma-jJAna karanA pAhAradAna devegA aura usa kaGgaleko vaha karuNAbuddhise, kyA bar3I bAta hai 'samAdhitantra' meM zrIpUjyapAdasvAmI kAlA yadi usase yaha kahe ki maiM isa tarahase AhAra nahIM likhate haiM-- . letaa| mai to usI taraha navadhA bhakti pUrvaka lUgA, jisa yanmayA dRzyate rUpaM tanna jAnAti sarvathA / taraha tumane muniko diyA hai to aba hama Apase pUchate haiM jAnana dRzyate rUpa tataH kenaM brAmya,m / / kyA hama usI taraha AhAra de deveMge ? nhiiN| usase yahIM arthAt indriyoMke dvArA jo yaha zarIrAdika padArtha kaheMge ki bhAI ! agara tUM bhI-muni bana jAya aura dikhAI dete haiM vaha acetana honese jAnate nahIM hai / aura jo haryApatha zodhakara calane lage to tujhe bhI de sakate haiN| padArthoM ko jAnane vAlA caitanyarUpa zrotmA hai vaha indriyoMke tilakane "gItA-rahasya" meM likhA hai ki 'go-brAhmaNa- dvArA dikhAI nahIM detA, isalie maiM kisake sAtha bAta kI ramA karanI caahiye| gau aura brAhmaNa donoM jIva haiM karUM / yaha paNDitajI haiM; inase hama bAta karate haiM to takyA isakA matalaba yaha huA ki gaukA cArA brAhmaNako jisase hama bAta kara rahe haiM vaha to dikhatA nahIM hai aura hai dekheM aura jahANakA haluA gAyako DAla deveMdravyakA jisase hama bAta kara rahe haiM vaha acetana honese samajhatA saMkaapekSAse kathana kiyA jAtA hai| koI vastu kisa nahIM hai| isalie saba jhaMjhaToMse chaTakAra vibhAvabhAvoMkA apevAse kahI gaI hai yaha hama samajhaleveM to saMsArameM kabhI parityAgana kara svabhAva meM sthira rahanekA yaha kyA hI uttama visaMvAdahI paidA na ho| upAya hai / vahI svAmIjI Age likhate haiMyaha sar3akA kisakA hai ? kyA yaha akelI strI kA hI yatparaiH pratipAdyo'haM yatparAn prtipaadye| nahIM to kyA kevala puruSa kA hai nahIM! donoM (strI unmattaceSTitaM tanme yadaha nirviklpkH|| puruSa) ke saMyogAvasthAse lar3akA utpanna huA hai| jie jo pratipAdana karatA hai vaha to pratipAdaka kahalAtA hai saraha yaha saba kathana sApekSa hai usI taraha sAdhutA aura aura jisako pratipAdana karanA cAhate haiM vaha pratipAdya kahaprasAdhutAkA kathana bhI sApekSa hai| kyoMki vastukA svabhAva lAtA hai| to kahate hai ki yaha saba mohI manuSyoMkI ananta dharmAramaka hai unakA sApekSadRSTise vyavahAra karane pAgaloM jaisI ceSTA hai| yadi aisA hI hai to hama unhIMse For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 5] mahatvapUrNa pravacana [ 175 pUchate-mahArAja ! phira Apa hI yaha upadeza, racanA rAgadveSAdimaya batalAte haiM kintu ye to pudgalake sambandhase cAturI Adi kArya kyoM karate haiM to isase mAluma par3atA utpanna vibhAvabhAva haiN| ataH jo jo bhAva parake sambandhase hai ki mohake sadbhAvameM saba vyavahAra khalate haiM yaha asatya hoMge ve kadApi jIvake nahIM kahalAye jA sakate kyoMki yahA~ nahIM, satya hai| to jIvake zuddha svarUpako batalAnA hai na / mAthe para tela ___ yaha loka SaDdavyatmaka hai jisameM saba dravya paraspara potalo to vaha cikanAI telako hI kahalAi potalo to vaha cikanAI telako hI kahalAI jaayegii| mile hue eka dUsare kA cumbana karate rahate haiN| itanA hone isI taraha samasta rAga-dveSa va mohAdikakI kallolamAlAe para bhI saba apane apane svarUpa meM tanmaya hai| koI dravya pudgala prakRtiyoM se utpanna hue vibhAva bhAva haiN| isase yaha kisI dravyase milatA julatA nahIM hai para phira bhI eka siddha huA ki vaha (jIva) cirasvarUpa cicchaktimAtra dhAraNa paryAyase dUsarI paryAya utpanna hotI hai aura saMsArakA vyava- karatA huA zuddha TaMkotkIrNa eka vijJAnadhanasvabhAva vAlA hai hAra calatA rahatA hai| saba prANiyoM meM eka samAna pAI jAne vAlI cIja hai| yahA~ jainadharma tyAgakA krama kisI kA bheda-bhAva nahIM hai| vastusthitikA jJAna sabake jainadharmameM sadaiva krama-Rmase hI kathana kiyA gayA hai| liye paramAvazyaka hai| pahale upadeza diyA jAtA hai ki azubhopayogako chor3o eka paMgata ho rahI thiiN| vahA~ do acche dhanI-manI aura zubhopayogameM vartana karo aura jo prANI zubhopayogameM AdamI pAsa-pAsa agala-baMgalameM baiThe hue the aura bIca meM sthira hai usase kahate haiM, bhAI yaha bhAva bhI saMpAra baMdhana eka sAdhAraNa sthitikA manuSya prA baiThA thA aba vaha paro meM DAlane vAlA hai| ataeva isako bhI tyAgakara zuddho sane vAlA vyakti idhara-udhara pUr3iyoMko dikhAkara una seThoMpayogameM vartana kara / kundakundAcArya eka jagaha kahate haiM ki se bolA-'dekho ! kyA bar3hiyA pUr3I hai| bar3hI komala aura pratikramaNa bhI viSa hai| ataH jahA~ pratikramaNako hI viSa mulAyama hai| eka to Apako avazya lenI cAhiye / ' paraMtu rUpa kaha diyA vahA~ apratikramaNa-pratikramaNa nahIM karaneko usa bIcavAle manuSyase kucha na khaa| anicchAse vaha -amRtarUpa kaise kahA jA sakatA hai| zuddhopayoga prApta kahatA bhI to turanta hI vahA~se haTakara unako phira dikhAne karanA prANI mAtrAkA dhyeya honA cAhiye / yaha avasthA lagatA / vaha mamukhya dekhatA hI raha jAtA isa taraha do jaba taka prApta nahIM huI taba taka zubhopayogameM pravartana bAra hunA, tIna bAra huaa| jaba cauthI bAra pAyA to karanA uttama hai| ataeva krama kramase car3hanekA upadeza hai| usane uThakara eka cA~TA rasIda kiyA aura bolA-bevakUpha, tAtparya yahI hai ki yadi manuSya apane bhAvoM para dRSTipAta kyA ye tere bApa haiM jo bAra bAra inako dikhAkara parosatA hai aura mujhe yoMhI chor3a jAtA hai? kyA maiM yahA~ khAne nahIM kare to saMsAra bandhanase chUTanA koI bar3I bAta mahIM hai| pAyA? mujhe kyoM nahIM parosatA itanA jaba usase kahA eka bAra bhI yaha prANI apano ajJAnatAko meTa deve to taba kahIM usakI akla ThikAne para praaii| to kahaneko vaha parama sukhI ho sakatA hai|-prjnyaan kyA hai ? jJAnA tAtparya yahI hai ki vaha vastu-svarUpa sabakA hai| apane varaNI karmake kSayopazama meM jahA~ mithyAtva lagA huA hai vimala svarUpakA bodha sabako ho sakatA hai usameM kisI vahI ajJAna hai| usa ajJa nakA zarIra mohase puSTa hotA prakArakA bheda-bhAva nahIM hai| hai| aura usake prasAdase hI yaha vicitra lIlA dekhane meM pA rahI haiN| ataH zrAtma-jJAnakI bar3I bhAvazyakatA hai| aba yahA~ jIva aura ajIvakA bheda dikhalAte haiN| parajisane prApta kara liyA vahI manuSya dhanya hai aura usIkA ko hI prAtmA mAnane vAle koI mUr3ha kahate haiM 'adhyavasAnaM jIvana sArthaka evaM saphala hai| hI jIva hai|' anya koI no karmako jIva mAnate haiN| koI kahate haiM ki sAtA aura asAtAke udayase jo sukha duHkheM jIva aura ajIvakA bheda-vijJAna hotA hai vaha jIva hai| koIkA mata hai ki jo saMsArameM yaha jIvAjIvAdhikAra hai| isa adhikArameM jIva aura bhramaNa karatA hai usake atirika aura koI jIva nahIM hai| ajIva donoMke alaga-alaga lakSaNoMko kahakara jIvake zuddha- koI kahate haiM ki pATha kAThIkI jaise khATa hotI hai, isake svarUpako dikhAnA kartAko abhISTa hai| koI jIvako kevala alAvA aura khATa koI cIz2a nahIM hai usI taraha bhI For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] anekAnta [kiraNa 5 karmokA saMyoga hI jIva hai aura jIva koI jIva tisa para bhI yaha atyaMta bar3hA huA mahAmoha ajJAniyoMko nahIM hai| isa prakArake tathA anya prakArake bahutase vyartha hI aneka prakArase nAca nacAtA huyA unheM zuddhAtmAmata jIvako mAnyatAke viSayameM haiM parantu inameMse nubhUtise vaMcita rakhatA hai| prAcArya kahate haiM ki he bhavya ! koI bhI mata satya nahIM hai| saba bhramameM haiM kyoMki tU vyartha kolAhalase virakta hokara caitanyamAtra vastuko dekha, ye saba jIva nahIM hai / jo adhyavasAnAdi bhAvoMko hRdaya-sarovarameM niraMtara vihAra karanevAlA aisA vaha bhagahI jIva batalAte haiM unake prati prAcArya kahate haiM ki ye sabhI vAn AtmA usakA yadi SaNmAsa paryaMta bhI anubhava kare bhAva paudgalika haiN| ve kadApi svabhAvamaya jIva dravya nahIM to tujhe yAtma-tatvakI avazya upalabdhi hue binA na rhe| ho sakate, ina rAgAdi bhAvoMko jo jIva prAgamameM batalAyA sukhake lie tU anantakAlase nirantara bhaTaka rahA hai para hai vaha vyavahAranayase hai kintu ve vastutaH jIva nahIM hai| saccA vAstavika) sukha tujhe abhI taka prApta nahIM huaa| isI prakAra jo yaha pralApa karate haiM ki sAtA aura asAtAse isakA kAraNa kyA hai ? yaha khojanekA prayAsa bhI nahIM kiyaa| utpanna sukha duHkhAdi haiM vaha jIva haiM unako kahate haiM. kAma kaise bane ? kisIne kahA are. terA kAna kauzrA legayA bhAI ! sukha duHkhAdikA jisako anubhava hotA hai vaha jIva kiMtu mUrakhane apanA hAtha uThAkara kAma para nahIM dekhA / hai| 'jo saMsArameM bhramaNa karatA hai vaha jIva haiM aisI jisakI kAna kahA~ calA gayA ? isI taraha koI yaha kahe ki hamAre mAnyatA hai unake lie kahate haiM ki isa bhramaNake atirikta to pITha hI nahIM hai parantu tanika hAtha pIche mor3akara dekhA jo sadA zAzvatA rahane vAlA hai vaha jIva hai / jaise pATha hotA / kahIM nahIM gaI hai| apane hI pAsa hai| kevala usa kAThIke saMyogase jo khATa kahalAtI hai vaise ki pATha kA~ke tarapha lakSya karanekI AvazyakatA hai saMyogase utpanna jIva nahIM hai kintu jisa prakAra pATha- AtmAkA prazAnta svabhAva kAThIse banI haI khATa usa para zayana karanevAlA vyakti eka 'jJAnasUryodaya' nATaka hai--usameM likhA hai, bhaiyA bhinna hai usI taraha pATha karmoM ke atirikta jo koI vastu jo koI vastu eka sabhAbhavanameM naTa aura naTI Aye / naTane naTIse kahA ki hai vaha jIva hai| zrAja ina zrotAoMko koI eka apUrva nATaka sunaayo| jaba yaha siddha ho cukA ki varNAdika yA rAgAdika apUrva aisA jo kabhI inhoMne sunA na ho naTI bolI Arya ! bhAva jIva nahIM hai taba sahaja hI yaha prazna hotA hai ki ye saMsArI prANI rAtri-divasa viSayoMmeM lIna parigrahoMkI jIva kauna hai ? aisA prazna hone para prAcArya kahate haiM-- citAzrIMse bhArAjha.ta tathA cAhakI dAhase dagdha inako aisI anAdyanaMtamacalaM svasavedyamidaM sphuTam / avasthAmeM sukha kahA~ ? taba naTa kahane lagA priye ? aisI jIvaH svayaM tu caitanyamuccaiJcaka cakAyate // bAta nahIM hai / 'yAtmAsvabhAvo'stu zAMtaH kenApi karmamala yaha jIva zrAnAdyanaMta hai aura svasaMvedya hai kevala apane kalaGkakAraNena azAMto jAtA' arthAt zrAtmA svabhAvase se hI apane dvArA jAnane yogya hai| jisameM caita yakA zAnta hai kintu kinhIM karmamala kalaGkakAraNoMse vaha azAMta vilAsa ho rahA hai aisA svAbhAvika zuddha jJAna-darzana rUpa ho jAtA hai| ataH ina upadravoMko haTAkara zAMta bana jAzro jIva hai jo svayaM prakAzamaya bodharUpa hai| kyoMki zAMtatA (sukha) usaka. sahaja svabhAva hai| pratyeka ataH jIvameM rUpa, rasa, gandha, sparza nahIM hai| zarIra dravya apane svabhAva meM rahakara hI zobhA pAtA hai| kiMtu hama 'saM thAna' saMhanana Adi bhI nahIM hai / rAga, dUdha, moha, evaM logoMkI pravRtti ho bAhma viSayoM meM lIna ho rahI hai| unhIM karma nokarma pAzrava bhI nahIM hai| sukhakI prAptimeM sArI zakti lagA rahe haiN| kyA inameM saccA na yogasthAna, baMdhasthAna, udayasthAna hI hai aura na sukha hai ? yahI mohakI mahimA hai / para vastuoMmeM sukhakI mArgaNAsthAna, sthitibandhAsthAna, saMklezasthAna hI; kyoMki kalpanAkA mRgatRSNAse apanI pipAsA zAMta karanA cAhate ye sabhI pudgalajanita kriyAe~ haiM ataH ve kadApi jIvake haiN| sacamucameM dekhA jAya to sukha prAsmAkI eka nirmala nahIM ho skte| paryAya hai| vaha kahIM parameMse nahIM AtI, kyoMki aisA isa prakAra yaha jIva aura ajIvakA bheda sarvathA bhinna siddhAMta hai ki jisakI jo cIja hotI hai vaha usIke pAsa isako jJAnIjana svayaM spaSTatayA anubhava karate haiM kintu rahatI hai| (phirojAbAda mele meM kiyA gayA eka pravacana) For Personal Private Only www jairuelibrary.org