Book Title: Anekant 1948 03
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527253/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 6 anekAnta phAlguna, saMvat 2004 :: mArca, san 1948 saMsthApaka-pravartaka vIra sevAmandira, sarasAvA sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra pradhAna sampAdaka muni kAntisAgara 224 darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) 1170 kiraNa saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI lekhoMpara pAritoSika 'anekAnta' ke isa pUre varSa meM prakAzita sarvazreSTha lekhoMpara Der3hasau. 150), sau 100 aura pacAsa 50) kA pAritoSika diyA jAegA / isa pAritoSika spardhA meM sampAdaka, vyavasthApaka aura prakAzaka nahIM rheNge| bAharake vidvAnoMke lekhoMpara hI yaha pAritoSika diyA jAegA / lekhoMkI jAMca aura tatsambandhI pAritoSikakA nirNaya 'anekAnta'kA sampAdaka maNDala karegA / vyavasthApaka 'anekAnta' Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI vizva holI holI hai ! (kavitA)-['yugavIra' 2.. samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka 3. gAMdhIjIkA puNya-stambha-[zrIvAsudevazaraNa agravAla 4. ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya-[sampAdaka 5. paM0 gopAladAsajI varaiyA-[ayodhyAprasAda goyalIya 6, yazodharacaritra-sambandhI jaina-sAhitya-[zrIagaracanda nAhaTA 7. zaGkA-samAdhAna-[darabArIlAla koThiyA 8. bhikSuka-manovRtti-[ayodhyAprasAda goyalIya 9. sampAdakIya-[ayodhyAprasAda goyalIya 10. nirIkSaNa aura sammati-[paM0 kailAzacandra jaina zAstrI 11. sAhitya-paricaya aura samAlocana-[darabArIlAla koThiyA 105 108 113 115 119 . . 123 124 vidvatpariSadkA caturtha vArSika adhivezana zrI bhA0 di. jaina vidvatpariSadakA caturtha vArSika adhivezana pUjyapAda prAtaHsmaraNIya nyAyAcArya paM0 gaNezaprasAdajI varNIkI, jinhoMne aba zullakake mahanIya padakI dIkSA le lI hai. adhyakSatAmeM tA0 24. 25 mArca san 19 (jhA~sI)meM apUrva samArohake sAtha sampanna huaa| isa adhivezanameM bhAga leneke liye indaura, banArasa, bar3auta, sUrata, jabalapura, sAgara, bInAlalitapura,papaurA, mathurA, dehalI, meraTha, sahAranapura, deharAdUna, sarasAvA Adi dezake vividha bhAgoMse vidvAn aura dhArmika-jana padhAre the / kSullakajI mahArAjake saMghameM aneka tyAgI, brahmacArI-brahmacAriNI, dullaka zrAdi vratIjana pahalese hI maujUda the aura jinakA bhI eka mahatvakA vratI sammelana huA / aSTAhikA parvakA samaya honeke kAraNa bahuta dhArmika aAnanda rahA / aneka logoMne vratAdi grahaNa kiye / vAtsalya-mUrti bAbU rAmasvarUpajI baruAsAgarakI zrorase siddhacakra vidhAna huzrA aura anya samasta prAyojana bhI inhIMke dvArA hue / vidvAnoMke mahatvapUrNa mArmika bhASaNa hue| isa adhivezanameM vidvatpariSadne naye aneka prastAva pAsa na kara purAne prastAvoMko hI tatparatAke sAtha amala meM lAneke liye dohraayaa| mahAtmA gA~dhIkI mRtyuke zoka-prastAvake atirikta eka mahatvakA :nayA prastAva yaha kiyA gayA hai ki jainasamAjase anurodha kiyA jAya ki vaha apane yogya vidyArthiyoMko arthazAstra, rAjanIti vijJAna, zrAdikI ucca zikSA prApta karaneke liye videzoMmeM bhejaneke vAste eka vRhat chAtravRtti phaNDa kAyama kareM / isI phaNDase videzoMmeM jaina-saMskRti ahiMsA-pradhAna jainadharmakA pracAra karaneke liye yogya vidvAn bheje, jo eka varSa taka vidvatpariSadke niyantraNameM rahakara uccatama dhArmika zikSA aura AcaraNakA abhyAsa kareM / adhivezanameM aura bhI aneka samasyAoMpara gaharA vicAra huA / varNIjI (aba kSallakajI) kI adhyakSatAse vidvatsammelanako eka sabase bar3A lAbha yaha huA ki vidvAnoMmeM ucca cAritrakI bhAvanA dRDhamUla hotI jArahI hai aura usameM paryApta vRddhikI zrAzA hai / zaGkA-samAdhAna vibhAga pUrvavat kAyama rahA / usameM bAbU ratanacandajI ri0 mukhtAra sahAranapurakA nAma aura zAmila kiyA gayA hai / isa taraha yaha adhivezana vicAra-lAbha, dharmalAbha,-sajana-samAgama zrAdi kaI dRSTiyose mahatvapUrNa rahA / aura sanIne varNIjIkI amRtavANIkA apUrva lAbha liyaa| darabArIlAla koThiyA For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 5) varSa 9 kiraNa 3 na ka vizva tattva-prakAzaka OM arham nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // ( 1 ) jJAna-gulAla pAsa nahi, zraddhA 2 samatA raGga na rolI hai / nahIM prema- picakArI kara meM kezara - zAnti na gholI hai // syAdvAdI sumRdaGga baje nahiM " nahIM madhura - rasa - bolI hai / kaise pAgala bane ho cetana ! kahate 'holI holI hai' !! vora sevAmandira ( samantabhadrAzrama), sarasAvA, jilA sahAranapura phAlguNa, vIranirvANa saMvat 2473, vikrama saMvat 2004 holI holI hai !! vastu tattva-saMghotaka bhIgI nahIM z2arA bhI dekho -------- eka kiraNakA mUlya II) (2) dhyAna - agni prajvalita huI nahi, karmendhana na jalAyA hai / asadbhAvakA dhuA~ ur3A naha " siddha-svarUpa na pAyA hai // mArca 1948 For Personal & Private Use Only svAnubhUtikI colI hai / pApa-dhUli nahiM ur3I, kaho phirakaise 'holI holI hai' !!* racayitA - 'yugavIra' * zrIsammedazikharakI bIsapanthI koThIke jainamandirakI eka dIvArako isa racanAse alakRta kiyA gayA hai-sundara peMTiMgadvArA moTe akSaroM meM ise usapara likhA gayA hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 9 samantabhadra bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana pravRtti-raktaH zama-tuSTi-rikta rupetya hiMsA'bhyudayAGga-niSThA / pravRttitaH zAntirapi prarUDhaM tamaH pareSAM tava suprabhAtam // 38 // 'jo loga zama aura tuSTise rikta haiM-krodhAdikakI zAnti aura santoSa jinake pAsa nahIM phaTakate-(aura isa liye) pravRtti-rakta haiM-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla tathA parigrahameM koI prakArakA niyama athavA maryAdA na rakhakara unameM prakarSarUpase pravRtta haiM-Asakta haiM-una (yajJavAdI mImAMsakoM) ke dvArA, pravRttiko svayaM apanAkara, 'hiMsA abhyudaya (svargAdikaprApti) ke hetukI AdhArabhUta hai' aisI jo mAnyatA pracalita kI gaI hai vaha unakA bahuta bar3A andhakAra hai-ajJAnabhAva hai / isI taraha (vedavihita pazuvadhAdirUpa) pravRttise zAnti hotI hai aisI jo mAnyatA hai vaha bhI (syAdvAdamatase bAhya) dUsaroMkA ghora andhakAra hai kyoMki pravRtti rAgAdikake udrekarUpa azAntikI jananI hai na ki arAgAdirUpa zAntikI / (ataH he vIrajina !) ApakA mata hI (sakala ajJAna-andhakArako dUra karanemeM samartha honese) suprabhAtarUpa hai, aisA siddha hotA hai|' zIrSopahArAdibhirAtmaduHkhairdevAkilA''rAdhya sukhAbhigRddhAH / siddhayanti doSA'pacayA'napekSA yuktaM ca teSAM tvamRpine yeSAm // 39 // 'jIvAtmAke liye duHkhake nimittabhUta jo zIrSopahArAdika haiM-apane tathA bakare Adike sirakI bali car3hAnA, guggula dhAraNa karanA, makarako bhojana karAnA, parvataparase giranA jaise kRtya haiM unake dvArA (yakSa-mahezvarAdi) devoMkI ArAdhanA karake ThIka ve hI loga siddha hote haiM-apaneko siddha samajhate tathA ghoSita karate haiM-jo doSoMke apacaya (vinAza) kI apekSA nahIM rakhate-siddha honeke liye rAga-dveSAdi vikAroMko dUra karanekI jinheM parvAha nahIM hai aura sukhAbhigRddha haiM-kAma sukhAdike lolupI haiM !! aura yaha (siddhi-mAnyatArUpa prarUDha andhakAra) unhIMke yukta hai jinake he vIrajina! Apa RSi-guru nahIM arthAt isa prakArakI ghora ajJAnatAko liye andheragardI unhIM mithyAdRSTiyoMke yahA~ calatI hai jo Apa jaise vItadoSa-sarvajJa-svAmIke upAsaka nahIM haiM / (phalataH) jo zuddhi aura zaktikI parAkASThAko pahu~ce hue Apa jaise devake upAsaka haiM-Apako apanA guru-netA mAnate haiM-(aura isaliye) jo hiMsAdikase viraktacitta haiM, dayA-dama-tyAga-samAdhikI tatparatAko liye hue Apake advitIya zAsana (mata) ko prApta haiM aura naya-pramANadvArA vinizcita paramArthakI evaM yathAvasthita jIvAdi tattvArthoM kI pratipattimeM kuzalamana haiM, una samyagdRSTiyoMke isa prakArakI mithyA-mAnyatArUpa andheragardI (prarUDhatamatA) nahIM banatI; kyoMki pramAdase athavA azaktike kAraNa kahIM hiMsAdikakA AcaraNa karate hue bhI usameM unake mithyA-abhinivezarUpa pAzake liye avakAza nahIM hotA-ve usase apanI siddhi athavA AtmabhalAIkA honA nahIM maante|' yahA~ takake isa yuktyanuzAsana stotrameM zuddhi aura zaktikI parAkASThAko prApta hue vIrajinendrake anekAntAtmaka syAdvAdamata (zAsana) ko pUrNata: nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jo sarvathA ekAntake Agrahako liye mithyAmatoMkA samUha hai usa sabakA saMkSepase nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta sadbuddhizAliyoMko bhale prakAra samajha lenI cAhiye / ] stotre zuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH, saMprAptasya vizuddhi-zaktipadavIM-kASThAM parAmAzritAm / nirNItaM matamadvitIyamamalaM saMkSepato'pAkRtaM, tadvAhya vitathaM mataca sakalaM saddhIdhanabudhyatAm // -vidyAnandaH For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA~dhIjIkA puNya - stambha [zrIvAsudevazaraNa agravAla ] [isa lekha ke le0 DaoN0 zrIvAsudevazaraNajI agravAla eka bahuta bar3e prAcya vidyA- vizArada vidvAn hai / mathurA aura lakhanaU ke myUz2iyamoM meM kyUreTara (Curator) ke pratiSThita padapara raha cuke rAjakala nyU dehalImeM sarakArI purAtattva vibhAga ke eka bahuta U~ce padapara AsIna haiM / bar3e hI udAra hRdaya evaM sajjana-svabhAvake mahAnubhAva haiM / Apane gA~dhIjIke puNya-stambhake sujhAvako lekara yaha jo lekha likhA vaha bar3A hI mahatvapUrNa hai / isase vijaya - kIrtistambhAdi vividha stambhoMke prAcIna itihAsapara bhArI prakAza par3atA hai / sahRdaya pAThaka isaparase stambhoMkI dRSTi aura unake mahatvakA kitanA hI bodha prApta kara sakate haiM / yaha lekha prathamataH 22 pharavarI san 1948 ke dainika hindustAna meM prakaTa huA hai aura vahIMse yahA~para uddhRta kiyA jAtA hai / lekhaka mahodaya ne hindustAnameM mudrita lekhako punaH par3hakara usakI azuddhiyoM ko sudhAra deneke sAtha lekhasambandhI stambha-citroMke blaoNka bhI hindustAna oNphisase dilA denekI kRpA kI hai / isa anugrahake liye hama Apake bahuta AbhArI haiN| sAtha hI hindustAnake sahAyaka sampAdakajIkA bhI AbhAra mAnate haiM, jinake saujanyase citroMke blaoNka zIghra prApta ho sake haiN| - sampAdaka ] "jahA~ ve baiThe vaha mandira hogayA aura jahA~ unhoMne paira rakhA vaha pavitra bhUmi bana gaI / " neharUjI ke ye zabda gA~dhIjIke prati rASTrake manameM bharI huI deza vyApI bhAvanA ko prakaTa karate haiN| vaha eka jyoti the | jyotikA mandira unakA zarIra, prakAza stambhakI taraha jahA~-jahA~ gayA usane vahA~ vahA~ yuga-yugase phaile hue andhakAra aura mUrchAko haTAkara caitanya loka phailA diyA / nikhila bhuvanameM bharI huI divya jyoti unake dvArA jisa-jisa sthAnapara vizeSarUpa se prakaTa hotI rahI vaha saba sacamuca pavitra haiM-- na kevala vatamAna yugake liye apitu Ane vAlI por3hiyoMke liye bhI / koTAnukoTi jana isa mahApuruSakI vandanA ke liye Ate hue unauna sthAnoMmeM apanI zraddhAJjali car3hAyeMge aura hRdaya evaM buddhi kI kRtajJatA se pUrNa praNAma-bhAva arpita kreNge| mahAn puruSa amara vicAroMke pratIka hote haiN| unake liye jo smAraka hama racate haiM ve una vicAroMke prati hamAre sammAnake pratIka bana jAte haiM / vicAra aura karma inhIM donoMkA samudita nAma jIvana hai / * sundara aura lokopayogI jIvana-tattvako kisI eka vyaktine itanI adhika mAtrA meM itane thor3e samayameM aura itane bahusaMkhyaka vyaktiyoM ke liye sulabha aura pratyakSa siddha banAyA ho, isakA udAharaNa bhAratake itihAsameM dUsarA nahIM / hamAre itihAsakA lambA bhUta-kAla apane samasta teja aura hitakArI aMzakA lekara gA~dhIjIkI AtmA meM praviSTa hogayA aura unake zabdoMmeM aura karmoM ke dvArA phUTa niklaa| ve karma aura ve zabda rASTrake bhAvI jIvanameM sacce smArakakI bhA~ti sthAyI raheMge / bhautika smAraka bhI inhIMko cirajIvana pradAna karane ke sAdhanamAtra bana sakate haiM / vedoMke hiraNyastUpa vedoMke samaya se isa prakAra ke smArakoMkI kalpanA kI jAsakatI haiM, jaba divya vicAra aura divya For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anekAnta varSa 9 karmoko pRthvIke sAtha sambandhita karake kisI stUpa jAte the una samArohoMke smAraka bhI banAye jAte yA stambhake rUpameM sthAyitva pradAna kiyA gyaa| vedoM- the| vastutaH yaha smAraka vahI khambhe the jinheM yajJakI ke hiraNya-stUpa eka RSike saMjJaka haiN| 'sunahalI vedIke bIcameM khar3A kiyA jAtA thA aura unake lie .. jyotikA stUpa' yaha nAma avazya hI satyake usa purAnA pAribhASika nAma yUpa thA / vaidika yajJa-siddhAMta sunahale svarUpase liyA gayA hai jo isa vizvameM ke anusAra binA yUpakI sthitike koI yajJa nahIM sRSTike Adise hI sthApita hai / bhautika pakSameM kiyA jA sktaa| yajJIya karma karaneke liye yUpakI rAtrike tama aura AvaraNako haTAkara sUryakA bar3A pUrvasthiti Avazyaka hai| isa satyAtmaka niyamako sunahalA stUpa nityaprati hamAre sAmane banatA hai| hama apane hI hAlake itihAsa meM caritArtha dekhate haiN| sUryake rUpameM mAno hama nityaprati usa satya aura bhAratavarSameM jo rASTrIya yajJa kiyA gayA jisake cAroM jyoti tatvakA eka bar3A smAraka dekhate haiM, jisakI ora dezake lAkhoM-karoDoM AdamI ekatra hogaye usa kiraNeM sAre saMsArameM phaila jAtI haiN| andhakArapara virATa yajJake yUpa-stambha gAMdhIjI the| RgvedakI eka jyotikI, vijaya yaha isa nATakIya smArakakA kalpanA hai ki jaba devatAoMne puruSakA sudhAra karaneke svarUpa hai| liye puruSamedha yajJa karanA cAhA to usa puruSako pazu brahmakI stambha-rUpase kalpanA banAkara unhoMne usa yajJake khambheke sAtha bA~dha liyaa| kintu isase bhI mahatvapUrNa eka dUsarI kalpanA hai| isakA tAtparya yahI hai ki manuSyameM jitanA bhI pAzajisameM brahmako hI stambha yA khambhA kahA gayA hai| vika aMza hai usako haTAneke liye sarvaprathama yajJake IzvarIya zaktikA yaha stambha sAre brahmANDakI vidhRti khambheke sAtha bA~dhakara usIkI bheMTa car3hAI gii| hai arthAt usake dhAraNa karane vAlI nIMva, usake rASTrIya yajJameM bhI isIko doharAyA gayA aura gAMdhIsaMsthAna yA DhA~ceko khar3A rakhane vAlI dRr3ha Teka aura 'rUpI yUpase bAMdhakara rASTrakA jo, jar3atA aura pazutA usakI rakSaka chata hai| binA IzvarIya khambheke eka kSaNa kA aMza thA vaha dhIre-dhIre miTAyA gayA aura saMskRta ko bhI isa jagatakI sthiti sambhava nhiiN| yahI banAyA gyaa| saubhAgyase karmakANDIya yajJoMke smAraka gAMdhIjIkI vilakSaNa rAma-niSThA thii| unakA yaha dhruva rUpa banAye jAne vAle yajJIya stambha yA yUpoMke kaI vizvAsa ki binA rAmakI icchAke kucha nahIM milatA acche udAharaNa bhAratIya-kalAmeM prApta hue haiM / inameM usI purAne satyakA naI bhASAmeM ulathA thaa| satya, / dUsarI zatAbdIkA mathurAkA yajJIya stambha kalAkI dRSTi dharma, amRta, jIvana aura prANa nAnA prakArake se bahuta mahatvapUrNa hai / isakA nicalA bhAga caukora nirmANakArI tatva usI eka mUla IzvarIya khambheke aura UparakA aThakoNa hai evaM coTIpara eka sundara aneka rUpa haiM jinase hamArA samAja TikA huA hai| mAlA pahanAI gaI hai| caukora bhAgake eka ora isa prakArake mahApuruSarUpI khambhe jo rASTra aura samAja sundara brAhmI lipi aura saMskRta bhASAmeM eka lekha kI Teka banate haiM usI eka mUla brahma-stambhake rUpAntara utkIrNa hai jo I0 dUsarI zatAbdImeM rAjA vasiSkake yA TukaDe kahe jA sakate haiN| gAMdhIjI sacamuca isa rAjya kAlakA hai / yaha khambhA yamunAke kinAre bAlUmeM eka prakArake mahAna stambha the / rASTrakI mAnasa-bhUmipara gaDA huA milA thA jahA~ kisI samaya vaha yajJa isa unnata stambhakI sattA bahuta kAla taka aDiga kiyA gayA hogaa| rhegii| mahAbhAratakI indrayaSTi vaidika yajJoMke yUpa mahAbhAratake purAne itihAsameM rAjA uparicAra vaidika yajJoMke rUpameM jo vyaktigata aura sAmA- vasukI eka kahAnI dI huI hai, jisameM yaha kalpanA kI jika rItise udAtta aura lokopakArI kArya kiye gaI hai ki samRddhizAlI rASTrakA ha~satA-khelatA huA For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gA~dhIjIkA puNya-stambha jo svarUpa hai vaha eka khambhA hai jisakA sArvajanika dharma-yAtrIke par3Avake sUcaka aura bhI stambha banavAye pUjana aneka prakArase rASTrakI janatA karatI hai| isa gye| azokakA nAma na kevala bhAratavarSa balki khambhekA nAma vahA~para indrayaSTi kahA gayA hai, aura eziyAke itihAsameM sabase mahatvapUrNa hai / usane sabase isIke sAthakI mAlAkA nAma vaijayantI batAyA gayA pahale eziyAkI ekatAkA svapna dekhA aura apanI hai, jo rASTrIya-vijaya-sUcaka hai / kahA jAtA hai ki nirmala dRSTi aura dRr3ha nizcayase prema aura ahiMsAke rAjA vasune tapazcaryA kI jisase indrako Dara lagA ki dvArA manuSyakA manuSyake sAtha sambandha sthApita karanekahIM yaha svarga to nahIM caahtaa| taba indrane usake kA jo nayA prayoga usane calAyA usameM sammilita tapase prasanna hokara kahA ki tuma pRthvIpara rahate ho honeke liye apane par3osI dezake rAjAoMko bhI aura maiM svargameM, maiM tumheM pRthvIpara hI apanA priya mitra nimaMtraNa diyaa| deharAdUna jilemeM kAlasI nAmaka banAtA hUM, tuma aisA deza basAo jahA~ke nivAsI sthAnakI caTTAnapara khude hue lekhameM usane sIriyA, dharmazIla aura sadA saMtuSTa hoM, jo ha~sImeM bhI jhUTha na misra aura yUnAnake una rAjAoMkA nAma diyA hai boleM, jahA~ manuSya to kyA pazuoMpara bhI atyAcAra jinake pAsa usane apane dUta bheje the tAki ve unheM na ho, jahA~ saba apane-apane kartavya yA sadharmako bhI dharma-vijayakA saMdeza sunAe~ / apane putra mahendra pUrA kareM, jahA~ bhUmi acchI ho aura saba tarahakA aura apanI putrI saMghamitrAko siMhalameM dharma-pracArake dhanadhAnya pUrNa ho / aise saba prakArase ramaNIya aura lie bhejakara usane itihAsa meM eka adbhuta udAharaNa aizvaryayukta dezameM tuma rAjA bano / isa prakArake sarva- rakhA / azokake manakI yahI preraNAtmaka zakti thI sukhI rASTrakI sUcaka yaha indrayaSTi maiM tumako detA huuN| jo usake aneka devottara kAryoMke dvArA prakaTa hotI dezakA jo manAnandI rUpa hai, usakI pratIka yaha hai| barmA, naipAla Adi bhAratake par3osI deza bhI indrayaSTi hai / yaSTiko hI prAkRtameM lAThI aura hindImeM azokakI dharma-vijayase lAbha uThAnemeM samartha hue / usIko lATha yA lATa kahate haiN| isa prakArakI yaSTi samrATako jitanI svadezakI cintA thI sambhavataH yA stambhake aneka udAharaNa prAcIna bhAratIya sikkoM dUsare dezoMkI usase kama na thii| svadeza aura vizvapara aura prAcIna bhAratIyakalAmeM pAye jAte haiM, jisameM kA-yaha vilakSaNa samanvaya azokakaM jIvanameM jaisA eka U~ce khambhepara phaharAte hue dohare jhaNDekI AkRti thA vaisA hI gAMdhIjIke jIvanameM bhI prakaTa hotA hai| banI huI hotI hai| . azokake dharmakA mUlamantra samavAya yA pArasparika samrATa azokake dharmastambha melamilApapara Azrita thA / 'samavAya eva sAdhu' isa bhAratIya itihAsameM stambha aura smArakoMkI apane eka vAkyameM mAno samrATane bhArata-rASTrakI sarvottama dena maurya samrATa mahArAja azokase hameM sadA-sadAkI vizeSatA aura jIvanakI AvazyakatAkA prApta hotI hai| azokane buddhake lagAye hue choTese nicor3a batA diyA hai| azokakA sAmrAjya aphagApaudheko rASTrakI zaktise sIMcakara saMsAravyApI banA nistAnase maisUra taka phailA huA thaa| usane sAre rASTra diyaa| unakA mana buddhake guNoMkA dhyAna karake vyakti meM caTTAnoM aura khambhoMpara abhilekha khudavAye jinameM gyaa| unhoMne buddhake janmasthAnakI bAra-bAra sIdhe-sAde zabdoMmeM saccAIke una niyamoMko yAtrA kI aura nepAlakI tarAImeM buddhake janmasthAna batAyA gayA hai jinase vyakti, samAja aura dezakA lumbinI gA~va meM eka stambha banavAyA jisapara likhA jIvana udAtta banAyA jA sakatA hai / apane vicAroMke hai, "yahA~ bhagavAnakA janma huA thaa| yaha gA~va anusAra rASTrakA nirmANa karate hue usane dIna, daridra, rAja-karase mukta kiyA jAtA hai / " pATalIputrase dukhI, strI-puruSa, pazu-pakSI sabake uddhAra aura unnatikA lumbinIkI yAtrAkA mArga taya karate hue saMbhavataH dhyAna rakhA hai / ina lekhoMko likhavAte samaya azoka For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anekAnta [varSa 9 ke sAmane IrAnI samrATa mahAna dArA prathamakA udAharaNa thA jisane tIna-tIna bhASAoMmeM bar3e-bar3e lekha bihistUnaM. (prAcIna bhagasthAna arthAt devatAoMkA sthAna) aura sUsA (saMskRta zUSA) Adi sthAnoMmeM apanI digvijayakA DaGkA pITaneke liye likhavAye / ve lekha Aja bhI astitvameM haiM aura dArAkI hiMsA aura mArakATase bhare hue digvijayake citrako hamAre sAmane lAte haiM / para azokakI vijaya dUsare prakArakI thI aura usake zabdoMmeM hama eziyAkI Azvasta AtmAkI pukAra suna sakate haiN| azokakA Adarza bhaviSyake liye hai| dArAkA yajJa parimita kintu azokakA aparimita hai| azoka sacce arthoM meM bhAratIya saMskRtikA putra thaa| azoka-stambhoMkI vizeSatA bhASA, lipi aura viSayakI dRSTi se bhI azokake zilAlekha aura stambhalekha azoka-stambha jo nandagar3hameM banA huA hai| hamAre liye zikSAprada haiN| usane janatAkI bolacAlakI bhASAko apnaayaa| rivAjoMkA pacar3A nahIM thA balki jIvanako U~cA usane apane eka lekhameM kahA ki maiM TheTha dehAtake uThAneke liye AtmAse nikalI huI eka sIdhI pukAra manuSyoMke (jAnapadasa janasa) darzana karanA cAhatA hU~, thI jo sabakI samajhameM Ane yogya thii| azokake unakA kuzala-prazna pUchanA cAhatA hU~ aura una taka lekhoMkI dUsarI vizeSatA unakI brAhmI lipi hai / usa apane dhArmika upadezoMkI AvAja pahu~cAnA cAhatA ke akSara sundara haiM aura vaha usa samayakI rASTrIya huuN| jaisA ki hama pahale kaha cuke haiM, yaha rIti- lipi thii| hamArI vartamAna devanAgarI lipi usI International For Personnels Privatyusao Tw Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gAMdhIjIkA puNya-stambha 95 azoka-kAlIna brAhmI lipikA hI vikasita rUpa hai| pandraha khambhoMkA A~kho dekhA varNana likhA hai, jinameM lagabhaga 2200 varSoMse azokake stambha dezake se kaI aba naSTa hocuke haiN| aba taka azozake zailavibhinna bhAgoMmeM khar3e hue usake yazako ujAgara stambha nimnalikhita sthAnoMmeM mila cuke haiM:banAte rahe haiN| azokake sAr3he cha: sau varSa bAda Ane (1) ToparA, jilA ambaalaa| (2) meraTha / (3) vAle cInI yAtrI phAhiyAnane chaH khambhoMkA ullekha ilAhAbAda / (4) kaushaambii| (5) lauriyA-ararAja / kiyA hai, lekina sAtavIM zatAbdImeM harSake samayameM (6) lauriyA-nandanagar3ha (siMha-zIrSaka-yukta) / (7) Ane vAle cInI dharma-yAtrI yavAna cvAGgane azokake raampurvaa| (8) sA~cI / (9) sAranAtha / (10) saMkisA / (11) rummini deI (buddhakA jnmsthaan)| (12) nigliiv| ho sakatA hai inameMse kucha khambhe azoka se pahaleke bhI rahe hoM, kyoMki apane lekhameM usane eka jagaha aisA saGketa kiyA hai'jahA~ zilAyantra yA phalaka hoM vahA~ yaha dharmalipi likhavA dI jAya, jisase yaha cirasthAyI ho|" bhaugolika ba~TavArekI dRSTise bhI azokake lekha vicAraNIya haiN| unameMse kucha to buddhake pavitrasthAnoMko sUcita karate haiM, jaise . rumminideIkA sthAna, aura kucha usa samayakI bar3I rAjadhAniyoMko jaise sA~cI, sAranAtha aura kauzAmbI Adi / usake phaile hue lekhoMse usake rAjya aura vistArakI sImA milatI hai| saMbhava hai ye sabhI dRSTikoNa samrATke manameM rahe hoN| azoka-stambhoMkI kalA kalAkI dRSTise azokake prayAga-sthita azoka-stambha khambhe bhAratIya kalAkA eka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 anekAnta vilakSaNa camatkAra kahe jAsakate haiM / pattharake khambhoMpara jo damaka hai vaha zIze ko bhI mAta karatI hai / satrahavIM zatAbdI meM TaumakoriyeTa nAmaka yAtrIne dillIke khambheko tAMbekA banA huA samajha liyA thA / prasiddha itihAsa-lekhaka zrI vinseNTa smithane likhA hai- "pattharakA kAma karane vAloMkI nipuNatA ina khambhoMke nirmANa meM apanI pUrNa parAkASThAko pahu~ca gaI thI aura unhoMne vaha camatkAra kara dikhAyA jo zAyada bIsavIM sadIkI zakti se bhI bAhara hai / tIsa-cAlIsa phuTa lambe kar3e patthara ke khambhoMpara bahuta hI bArIkIkA kAma huA hai aura aisA opa lagAyA gayA hai jo aba 2 kisI kArIgara kI zaktise bAhara hai|" sAranAthakA siMha- zIrSaka stambha isa kalAkI parAkASThAko sUcita karatA hai / yvAnacvAGgane bhI likhA hai ki yaha khambhA usa jagaha lagAyA gayA thA jahA~ buddhane pahalI bAra apane dharmakA upadeza diyaa| yaha khambhA sattara phuTa U~cA thA aura isakI damaka yazabakI jaisI thI / antima bAta Aja bhI jyoM-kI-tyoM saccI hai / sara jAna mArzalane isa bhAratIya kalAkI prazaMsA Education Intemational azoka-kAlIna eka aura stambha jo hailIDorosa nAmaka sthAnapara sthita hai / [ varSa 9 meM likhA hai-"zailI aura kArIgarI donoM dRSTiyoMse yaha sarvotkRSTa hai| isakI nakkAzI bhAratIya zilpameM advitIya hai aura mere vicAra meM prAcIna saMsArameM koI cIja isa kSetrameM isase bar3hakara nahIM bnii|" sAranAthakA siMhastambha aura usapara banA huA cakra aba hamArI rASTrIya mudrA aura cakradhvaja nAmaka For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa-3 ] rASTrIya jhaNDeke sAtha sambandhita hogae haiN| isake dvArA navIna bhAratane eka prakAra se apane Apako azokakI AtmA ke sAtha milA diyA hai / ina khambhoMke banAne aura kaI sau mIla dUra lejAnekA kArya bhI eka bar3I kaThina samasyA rahI hogI / ye saba cunAra ke gulAbI patthara ke bane hue haiM / pacAsa-sATha phuTa lambe pattharoMke bar3e Tukar3oMko kATakara unheM tarAzanA, DauliyAnA aura mAMThanA bahuta hI kaThina kArya rahA hogA / usa samaya ke niyara | kitane parizramase cunAra yA pATalIputrakI kendrIya zilpazAlAse sudUra sthAnoM taka inheM legaye isakA kucha anumAna hama sulatAna phirojazAha tug2alakake varNanase lagA sakate haiN| usane dillIkI apanI rAjadhAnIko sajAneke lie ambAlA jileke ToparA gA~base azokakA khambhA ukhAr3akara yahA~ khar3A kiyA | usake liye bayAlIsa pahiyoMkI eka gAr3I banAI gaI, eka pahiyemeM ba~dhe hue rasseko dosau AdamI khIMcate the aura khambhe ke sahita sArI gAr3Ike boko 8400 AdamI khIMca rahe the / khambheko nIce lAne ke liye eka rUIkA pahAr3a banAyA gayA aura dhIre-dhIre nIcA karake gAr3Ike barAbara lAkara khambheko usapara lAdA gayA / vahA~se jaba use jamunAke kinAre ye to kaI bar3I nAvoMpara use lAdA gayA aura phira dillImeM usakA svAgata kiyA gyaa| vahA~se phira vaha khambhA phirojazAha koTale taka lAkara eka U~ce ThikAne para khar3A kiyA gyaa| aisA karaneke lie usa samayake bandhAniyoMne dezI DhaGgase taiyAra honevAle rasse bA~sa-balliyoMkA ThATha aura bAlAkuppIkA prayoga kiyaa| isakA varNana karane vAlI tatkAlIna pustaka prApta huI hai jo purAtatva vibhAgase sAnuvAda prakAzita ho cukI hai| gA~dhIjIkA puNya-stambha samudraguptakA stambha azokake khambhoMko bAdameM bhI logoMne khUba pasanda kiyA hogA / isakA eka udAharaNa yaha hai ki gupta vaMzake pratApI mahArAja samudraguptane apanI digvijayakA lekha likhavAneke liye azokake khambhe 97 ko hI cunaa| usameM kahA gayA hai 'ki mAno pRthvIne khambhe ke rUpameM AkAzakI ora apanA hI eka hAtha U~cA uThA diyA' / eka yUnAnI rAjadutakA garuDadhvaja bAhara se Ane vAle videziyoMne bhI khambhoMkI hiliyoDorasa nAmakA eka yUnAnI rAjadUta madhyabhArata paramparAko apnaayaa| pahalI zatAbdI IsavI pUrva dIkSita hogayA aura usane viSNukA bahuta sundara ke rAjAke pAsa AyA thA / yahA~ vaha bhAgavata dharmameM nIce aThakonA Upara solaha konA aura phira antameM garuDadhvaja-stambha bhelasAmeM sthApita kiyA / yaha stambha gola hogayA hai / isakA mastaka padmAkRti hai / khambheke nicale bhAgake eka pahalUpara lekha utkIrNa hai jisameM satya, dama aura dAna rUpI dharmakI prazaMsA kI gaI hai| maharaulIkA loha-stambha prAcIna kIrti stambhoM meM eka bahuta acchA udAharaNa maharaulIkA loha-stambha hai / isakA lohA 1500 varSoM se dhUpa aura meMhakA sAmanA karate hue bhI jaGgase bilkula achUtA rahA / ise smithane 'dhAtunirmANakI kalAkA karizmA' kahA hai| Aja bhI saMsAra meM aise kArakhAnoMkI saMkhyA thor3I hI hai jo itanA bar3A lohekA laTThA DhAla skeN| isa stambhapara khudA huA saMskRtakA lekha candra nAmaka rAjAkA hai, jisane 400 I0 ke lagabhaga gaGgAse balla taka ke samasta dezako ekatAke sUtrameM bA~dha diyA thA / sambhavataH yaha samrATa candragupta vikramAditya the, jinakA nAma bhAratIya sAhityake kSetra meM amara hai / guptakAlIna vijaya stambha guptakAla meM patthara ke bane vijayastambhakI paramparA aura bhI phailii| gAjIpura ke bhItarA gA~va meM skandaguptakA eka khambhA milA hai jisake lekha meM likhA hai ki unhoMne apane bhuja- daNDoMkI zaktise yuddhabhUmimeM hUNoMse lohA lekara isa pRthvIko kampAyamAna kara diyA / gupta kAlake bAda bhArata meM aneka prakArake stambha banAye jAne lge| vizeSakara guphAoM aura mandiroMke For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 lie bahuta prakAra ke stambhoMkA upayoga hone lagA / ajantA kI guphAoM meM yA elorAke kailAza mandira meM athavA cidambarama ke sahasra khambhoM vAle maNDapameM hama aneka prakArakI kArIgarIse susajjita acchese acche khambhe pAte haiM / inakI vividhatA aura saMkhyAko dekhakara kahA jA sakatA hai ki bhAratavarSa kalA ke kSetra meM stambhoMkA deza rahA hai| stambhoMkI nirmANa kalA kalA kI dRSTi se sundara stambha ke tIna bhAga hone cAhie~--adhiSThAna yA nIcekA bhAga, daNDa yA bIcakA bhAga aura zIrSa yA UparakA bhAga, ina tInoM ke bhI aura kitane hI alaGkaraNa kahe gaye haiM / madhyakAla meM prAyaH pratyeka bar3e mandirake sAmane eka svatantra stambha yA mAna stambha banAne kI prathA cala par3I thii| kintu prAcIna vijaya stabhoMkI paraMparAmeM kIrti stambha bhI banane lage the jo pattharakI U~cI mInAra kahe jA sakate haiM / cittaur3ameM rANA kumbhAkA kIrti stambha isI prakArakI vastu hai aura kalAkI dRSTise bahuta hI AkarSaka hai| gAMdhIjIkA puNya-stambha buddha ke upadezoM ko unake ziSyoMne pIche unakA dharma anekAnta [ varSa 9 zarIra samajhA thaa| gAMdhIjIne bhI jo kucha kahA vaha unake vicAroMkA pratyakSa pratinidhi honeke kAraNa unakA vicAra-zarIra kahA jA sakatA hai| isakI rakSA aura cira-sthitikA prayatna hamArA rASTrIya cittaur3akA suprasiddha vijaya stambha ise rANA kumbhAne apanI vijayake smAraka meM banavAyA thA / For Personal & Private Use Onily Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] gA~dhIjIkA puNya-stambha kartavya hai| jisa prakAra priyadarzI azokane janatAkI karane yogya hai| Aja pracArake anya aneka sAdhana bhASAmeM janatAke bodhake lie apane vicAroMko lekhoM- sulabha hogaye hai phira bhI zilpakalAke dvArA mahAke dvArA cirasthAyI banAyA aura yaha prayatna kiyA ki puruSoMkI vANIko aGkita karanekA prayatna avazya choTe-bar3e saba taka ve vicAra pahu~cAe jA sakeM usI hI Age Ane vAle yugoMke lie abhinandanIya prakArakA prayatna apane arvAcIna rASTra-pitAke lie bhI! rhegaa| maharaulIkA loha stambha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya [sampAdakIya] (gata kiraNase Age) aba maiM pro. hIrAlAlajIkI zeSa tInoM ApattiyoM- samaya (IsavI san 816ke lagabhaga) ke pazcAta aura para bhI apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA vAdirAjake samaya arthAta zaka saM0 947 (I0 san cAhatA hUM; parantu use prakaTa kara deneke pUrva yaha batalA 1025) se pUrva siddha hotA hai| isa samayAvadhike denA cAhatA hU~ ki pro0 sAhabane, apanI prathama mUla prakAzameM ratnakaraNDazrAvakAcAra aura ratnamAlAkA Apattiko 'jaina-sAhityakA eka vilupta adhyAya' racanAkAla samIpa AjAte haiM aura unake bIca nAmaka nibandhameM prastuta karate hue, yaha pratipAdana zatAbdiyoMkA antarAla nahIM rahatA"'sAtha hI Age kiyA thA ki 'ratnakaraNDazrAvakAcAra kundakundAcAryake calakara use tIna ApattiyoMkA rUpa bhI de diyA; upadezoMke pazcAt unhIMke samarthanameM likhA gayA hai, parantu isa bAtako bhulA diyA ki unakA yaha saba aura isaliye isake kartA ve samantabhadra hosakate haiM prayatna aura kathana unake pUrvakathana evaM pratipAdanake jinakA ullekha zilAlekha va pAvaliyoMmeM kundakunda- viruddha jAtA hai| unheM yA to apane pUrvakathanako ke pazcAta pAyA jAtA hai| kundakundAcArya aura vApisa le lenA cAhiye thA aura yA usake viruddha umAsvAmikA samaya vIranirvANase lagabhaga 650 varSa isa naye kathanakA prayatna tathA naI ApattiyoMkA pazcAt (vi saM0 180) siddha hotA hai-phalataH ratna- Ayojana nahIM karanA cAhiye thaa| donoM paraspara karaNDazrAvakAcAra aura usake kartAsamantabhadrakAsamaya viruddha bAteM eka sAtha nahIM cala sktiiN| vikramakI dUsarI zatAbdIkA antima bhAga athavA aba yadi prophesara sAhaba apane usa pUrva kathanako tIsarI zatAbdIkA pUrvArdha honA cAhiye (yahI samaya vApisa lete haiM to unakI vaha thiyorI (Theory) jainasamAjameM Amataurapara mAnA bhI jAtA hai)| sAtha athavA mata-mAnyatA hI bigar3a jAtI hai jise lekara hI, yaha bhI batalAyA thA ki 'ratnakaraNDake kartA ve 'jaina-sAhityakA eka vilupta adhyAya' likhanemeM ye samantabhadra una zivakoTike guru bhI hosakate haiM pravRtta hue haiM aura yahA~ taka likha gaye haiM ki 'voDikajo ratnamAlAke kartA haiN| isa pichalI bAtapara saGghake saMsthApaka zivabhUti, sthavirAvalImeM ullikhita Apatti karate hue paM0 darabArIlAlajIne aneka Arya zivabhUti, bhagavatI ArAdhanAke kartA zivArya yuktiyoMke AdhArapara jaba yaha pradarzita kiyA ki ratna- aura umAsvAtike guruke guru zivazrI ye cAroM eka mAlA eka Adhunika prantha hai,ratnakaraNDazrAvakAcArase hI vyakti hai| isI taraha zivabhUtike ziSya evaM zatAbdiyoM bAdakI racanA hai, vikramakI 11vIM zatAbdI- uttarAdhikArI bhadra, niyuktiyoMke kartA bhadrabAhu, dvAdazake pUrvakI to vaha ho hI nahIM sakatI aura na ratna- varSIya durbhikSakI bhaviSyavANIke kartA va dakSiNApathakaraNDazrAvakAcArake kartA samantabhadrake sAkSAta ziSya ko vihAra karane vAle bhadrabAhu, kundakundAcAryake guru kI kRti hI hosakatI hai taba pro0 sAhabane uttarakI bhadrabAhu, vanavAsI saGghake prasthApaka sAmantabhadra aura dhunameM kucha kalpita yuktiyoMke AdhArapara yaha to likha AptamImAMsAke kartA samantabhadra ye saba bhI eka diyA ki "ralakaraNDakI racanAkA samaya vidyAnandake hI vyakti haiN|' 1 jaina-itihAsakA eka vilupta adhyAya pR0 18, 20 / 1 anekAnta varSa 7, kiraNa 5-6, pR0 54 / 2 anekAnta 2 anekAnta varSa 6, kiraNa 12, pR0 380-382 / varSa 8,ki. 3, pR0 132 tathA varSa 6, ki. 1 pR06,10| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] . ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 101 aura yadi prophesara sAhaba apane usa pUrva- ko upalabdha nahIM hai yA kisIko bhI upalabdha nahIM kathanako vApisa na lekara pichalI tIna yuktiyoMko hI hai athavA vartamAnameM kahIM usakA astitva hI nahIM vApisa lete haiM to phira unapara vicArakI jarUrata hI aura pahale bhI usakA astitva nahIM thA ? yadi nahIM rahatI-prathama mUla Apatti hI vicArake yogya pro0 sAhabako vaha ullekha upalabdha nahIM aura kisI raha jAtI hai aura usapara Upara vicAra kiyA hI dUsareko upalabdha ho to use anupalabdha nahIM kahA jA cukA hai| jAsakatA-bhale hI vaha usake dvArA abhItaka prakAzayaha bhI hosakatA hai ki protsAhabake ukta vilana meM na lAyA gayA ho| aura yadi kisIke dvArA prakAza adhyAyake virodhameM jo do lekha (1 kyA niyuktikAra meM na lAye jAneke kAraNa hI use dUsaroMke dvArA bhI bhadrabAhu aura svAmI samantabhadra eka haiM ?, 2 zivabhUti, anupalabdha kahA jAya aura vartamAna sAhityameM usakA zivArya aura zivakumAra) vIrasevAmandirake vidvAnoM astitva ho to use sarvathA anupalabdha athavA usa dvArA likhe jAkara anekAntameM prakAzita hue haiN| aura ullekhakA abhAva nahIM kahA jA sakatA / aura jinameM vibhinna AcAryoMke ekIkaraNakI mAnyatAkA vartamAna sAhityameM usa ullekhake astitvakA abhAva yuktipurassarakhaNDana kiyA gayA hai tathA jinakA abhItaka tabhI kahA jA sakatA hai jaba sAre sAhityakA bhale koI bhI uttara sAr3he tIna varSakA samaya bIta jAnepara prakAra avalokana karanepara vaha usameM na pAyA jAtA ho| bhI pro0 sAhabakI taraphase prakAzameM nahIM AyA, una- sAre vartamAna jainasAhityakA avalokana na to pro0 parase pro0 sAhabakA vilupta-adhyAya-sambandhI apanA sAhabane kiyA hai aura na kisI dUsare vidvAnake adhikAMza vicAra hI badala gayA ho aura isIse ve dvArA hI vaha abhI taka ho pAyA hai / aura jo bhinna kathana-dvArA zeSa tIna ApattiyoMko khar3A karane- sAhitya lupta hocukA hai usameM vaisA koI ullekha nahIM meM pravRtta hue hoM / parantu kucha bhI ho, aisI anizcita thA ise to koI bhI dRDhatAke sAtha nahIM kaha sktaa| dazAmeM mujhe to zeSa tInoM ApattiyoMpara bhI apanA pratyuta isake, vAdirAjake sAmane zaka saM0 947 meM vicAra eva nirNaya prakaTa kara denA hI cAhiye / jaba ratnakaraNDa khUba prasiddhiko prApta thA aura usase tadanusAra hI use Age prakaTa kiyA jAtA hai| koI 30 yA 35 varSa bAda hI prabhAcandrAcAryane usapara (2) ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA bhinna- saMskRta TIkA likhI hai aura usameM use sApha taurapara katRtva siddha karaneke liye pro0 sAhabakI svAmI samantabhadrakI kRti ghoSita kiyA hai, taba jo dUsarI dalIla (yukti) hai vaha yaha hai ki "ratna- usakA pUrva sAhityameM ullekha honA bahuta kucha svAkaraNDakA koI ullekha zaka saMvat 947 (vAdirAjake bhAvika jAna par3atA hai / vAdirAjake sAmane kitanA pArzvanAthacaritake racanAkAla) se pUrvakA upalabdha hI jainasAhitya aisI upasthita thA jo Aja hamAre nahIM hai tathA usakA AptamImAMsAke sAtha ekakatRtva sAmane upasthita nahIM hai aura jisakA ullekha unake batalAne vAlA koI bhI suprAcIna ullekha nahIM pAyA graMthoMmeM milatA hai| aisI hAlatameM pUrvavartI ullekhakA jaataa|" yaha dalIla vAstavameM koI dalIla nahIM hai; upalabdha na honA koI khAsa mahatva nahIM rakhatA aura kyoMki ullekhA'nupalabdhikA bhinnakartRtvake sAtha na usake upalabdha na hone mAtrase ratnakaraNDakI racanAkoI avinAbhAvI sambandha nahIM hai-ullekhake na ko vAdirAjake sama-sAmayika hI kahA jA sakatA hai, milanepara bhI donoMkA eka kartA honemeM svarUpase koI jisake kAraNa prAptamImAMsA aura ratnakaraNDake bhinna bAdhA pratIta nahIM hotii| isake sivAya yaha prazna paidA katRtvakI kalpanAko bala miltaa| hotA hai ki ratnakaraNDakA vaha pUrvavartI ullekha pro. sA. dasarI bAta yaha hai ki ullekha do prakArakA hotA 1 anekAnta varSa 6, ki0 10-11 aura varSa 7, ki0 1-2 hai-eka granthanAmakA aura dUsarA granthake sAhitya For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anekAnta [varSa 9 tathA usake kisI viSaya-vizeSakA / vAdirAjase pUrva- taurapara pro0 sAhabake sAmane yaha batalAneke liye kA jo sAhitya abhItaka apaneko upalabdha hai usameM rakkhe gaye ki 'ratnakaraNDa sarvArthasiddhike kartA pUjyayadi granthakA nAma 'ratnakaraNDa' upalabdha nahIM hotA pAdase bhI pUrvakI kRti hai aura isaliye ratnamAlAke to usase kyA ? ratnakaraNDakA pada-vAkyAdike rUpameM kartA zivakoTike guru usake kartA nahIM ho sakate' to sAhitya aura usakA viSayavizeSa to upalabdha horahA unhoMne uttara dete hue likha diyA ki "sarvArthasiddhihai, taba yaha kaise kahA jA sakatA hai ki 'ratnakaraNDakA kArane unheM ratnakaraNDase nahIM liyA, kintu sambhava koI ullekha upalabdha nahIM hai' ? nahIM kahA jA sktaa| hai ratnakaraNDakArane hI apanI racanA sarvArthasiddhike zrA0 pUjyapAdane apanI sarvArthasiddhimeM svAmI samanta- AdhArase kI ho"| sAtha hI ratnakaraNDake upAntyabhadrake granthoMparase unake dvArA pratipAdita arthako kahIM padya 'yena svayaM vItakalaGkavidyA ko lekara eka naI zabdAnusaraNake, kahIM padAnusaraNake, kahIM vAkyAnu- kalpanA bhI kara DAlI aura usake AdhArapara yaha saraNake, kahIM arthAnusaraNake, kahIM bhAvAnusaraNake, ghoSita kara diyA ki 'ratnakaraNDakI racanA na kevala kahIM udAharaNake, kahIM paryAyazabdaprayogake aura kahIM pUjyapAdase pazcAtkAlIna hai, kintu akalaGka aura vyAkhyAna-vivecanAdike rUpameM pUrNataH athavA aMzataH vidyAnandase bhI pIchekI hai / aura isIko Age apanAyA hai-grahaNa kiyA hai aura jisakA pradarzana calakara cauthI ApattikA rUpa de diyA / yahA~ bhI pro0 maiMne 'sarvArthasiddhipara samantabhadrakA prabhAva' nAmaka sAhabane isa bAtako bhulA diyA ki 'zilAlekhoMke. apane lekhameM kiyA hai| usameM prAptamImAMsA. svayaM- ullekhAnusAra kundakundAcAryake uttaravartI jina bhUstotra aura yuktyanuzAsanake alAvA ratnakaraNDa- samantabhadrako ratnakaraNDakA kartA batalA Ae haiM zrAvakAcArake bhI kitane hI pada-vAkyoMko tulanA unheM to zilAlekhoMmeM bhI pUjyapAda, akalaGka aura karake rakkhA gayA hai jinheM sarvArthasiddhikArane apa- vidyAnandake pUrvavartI likhA hai, taba unake ratnanAyA hai, aura isa taraha jinakA sarvArthasiddhimeM ullekha karaNDakI racanA apane uttaravartI pUjyapAdAdike bAda pAyA jAtA hai / akalaGkadevake tattvArtharAjavArtika kI athavA sarvArthasiddhi ke AdhArapara kI huI kaise ho aura vidyAnandake zlokavArtikameM bhI aise ullekhoMkI sakatI hai ?' antaH isa viSayameM vizeSa vicAra cauthI kamI nahIM hai| udAharaNake taurapara tattvArthasUtra-gata Apattike vicArA'vasarapara hI kiyA jaaygaa| 7veM adhyAyake 'digdezA'narthadaNDa' nAmaka 21 veM yahA~para maiM sAhityika ullekhakA eka dUsarA spaSTa sUtrase sambandha rakhane vAle "bhoga-paribhoga-saMkhyAnaM udAharaNa aisA upasthita kara denA cAhatA hU~ jo paJcavidhaM trasaghAta-pramAda-bahavadhA'niSTA'nupasevya- IsAkI 7vIM zatAbdIke granthameM pAyA jAtA hai aura viSayabhedAt" isa ubhaya-vArtika-gata vAkya aura vaha hai ratnakaraNDazrAvakAcArake nimna padyakA siddhaisakI vyAkhyAoMko ratnakaraNDake 'sahatipari sena ke nyAyAvatArameM jyoMkA tyoM uddhRta honAharaNArtha,' 'alpaphalabahuvighAtAt,' 'yadaniTaM tad ApnopajJamanullaMdhyamadRSTeSTa-virodhakam / tattvopadezakRtsA zAstraM kApatha-ghadanam // 9 // vratayet' ina tIna padyoM (na084, 85, 86) ke sAtha yaha padya ratnakaraNDakA eka bahuta hI Avazyaka tulanA karake dekhanA cAhiye, jo isa viSayameM apanI aGga hai aura usameM yathAsthAna-yathAkrama mUlarUpase khAsa vizeSatA rakhate haiN| pAyA jAtA hai| yadi isa padyako ukta granthase alaga __parantu mere ukta lekhaparase jaba ratnakaraNDa aura kara diyA jAya to usake kathanakA silasilA hI sarvArthasiddhike kucha tulanAtmaka aza udAharaNake bigaDa jAya / kyoMki granthameM, jina Apta, Agama 1 anekAnta varSa 5, kiraNa 10-11, pR0 346 352 (zAstra) aura tapobhRt (tapasvI) ke aSTa aGgasaMhita For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] ratnakaraNDake kartRtva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya 103 aura trimUDhatArahita zraddhAnako samyagdarzana batalAyA rUpase ullekha karanekI jarUrata hotI, balki usImeM gayA hai unakA kramazaH svarUpa nirdeza karate hue, isa antarbhUta hai / TIkAkArane bhI zAbdake 'laukika' aura padyase pahale 'zrApta' kA aura isake anantara 'tapobhRta' 'zAstraja' aise do bhedoMkI kalpanA karake, yaha sUcita kA svarUpa diyA hai; yaha padya yahA~ donoMke madhyameM kiyA hai ki ina donoMkA hI lakSaNa isa AThaveM padyaapane sthAnapara sthita hai, aura apane viSayakA eka meM AgayA hai' / isase 9veM padyameM zAbdake 'zastrAja' hI padya hai / pratyuta isake, nyAyAvatArameM, jahA~ bhI yaha bhedakA ullekha nahIM, yaha aura bhI spaSTa hojAtA hai| nambara 9 para sthita hai, isa padyakI sthiti maulikatA- tIsare, granthabharameM, isase pahale, 'zAstra' yA 'AgamakI dRSTi se bahuta hI sandigdha jAna par3atI hai-yaha usakA , zabdakA kahIM prayoga nahIM huA jisake svarUpakA koI Avazyaka aGga mAlUma nahIM hotA aura na isako pratipAdaka hI yaha 9 vA~ padya samajha liyA jAtA, nikAla denese vahA~ granthake silasilemeM athavA usake aura na 'zAstraja' nAmake bhedakA hI mUlagranthameM koI pratipAdya viSayameM hI koI bAdhA AtI hai| nyAyA- nirdeza hai jisake eka avayava (zAstra) kA lakSaNavatArameM parokSa pramANake 'anumAna' aura 'zabda' aise pratipAdaka yaha padya ho sakatA / cauthe, yadi yaha kahA do bhedoMkA kathana karate hue, svArthAnumAnakA pratipAdana jAya ki veM padyameM 'zAbda' pramANako jisa vAkyase aura samarthana karaneke bAda isa padyase ThIka pahale utpanna huA batalAyA gayA hai usIkA 'zAstra' nAmase 'zAbda' pramANake lakSaNakA yaha padya diyA huA hai- agale padyameM svarUpa diyA gayA hai to yaha bAta bhI 'dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / nahIM banatI; kyoMki 8 veM padyameM hI 'dRSTeSTAvyAhatI' tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam / / / / Adi vizeSaNoMke dvArA vAkyakA svarUpa de diyA gayA isa padyakI upasthitimeM isake bAdakA uparyakta hai aura vaha svarUpa agale padyameM diye hue zAstrake padya, jisameM zAstra (Agama) kA lakSaNa dira svarUpase prAyaH milatA julatA hai-usake 'dRSTeSTA vyAhata' kA 'adRSTeSTAvirodhaka' ke sAtha sAmya hai kaI kAraNoMse vyartha par3atA hai / prathama to usameM zAstrakA lakSaNa Agama-pramANarUpase nahIM diyA-yaha nahIM aura usameM 'anullaMghya' tathA 'AptopajJa' vizeSaNoMbatalAyA ki aise zAstrase utpanna huA jJAna bhAgama kA bhI samAveza ho sakatA hai; 'paramArthAbhidhAyi' vizeSaNa 'kApathaghaTana' aura 'sArva' vizeSaNoMke bhAvapramANa athavA zAbdapramANa kahalAtA hai; balki kA dyotaka hai; aura zAbdapramANako 'tattvagrA.hasAmAnyatayA AgamapadArthake rUpameM nirdiSTa huA hai, jise 'ratnakaraNDameM samyagdarzanakA viSaya batalAyA / tayotpanna pratipAdana karanese yaha spaSTa dhvanita hai ki gayA hai| dUsare, zAbdapramANase zAstrapramANa koI bhinna vaha vAkya 'tattvopadezakRt' mAnA gayA hai-isa taraha vastu bhI nahIM hai, jisakI zAbdapramANake bAda pRthak donoM padyoMmeM bahuta kucha sAmya pAyA jAtA hai / aisI hAlatameM samarthanameM uddharaNake sivAya grantha sandarbhake 1 siddharSikI TIkAmeM isa padyase pahale yaha prastAvanA-vAkya sAtha usakI dUsarI koI gati nahIM; usakA viSaya diyA huaA hai-"tadevaM svArthAnumAnalakSaNaM pratipAdya punarukta ThaharatA hai| pA~caveM, granthakArane svayaM agale tadvatAM bhrAntatAvipratipattiM ca nirAkRtya adhunA pratipAdita- padyameM vAkyako upacArase 'parArthAnumAna' batalAyA parArthAnumAnalakSaNa evAlpavaktavyatvAt tAvacchAnda- hai| ythaalkssnnmaah"| sva-nizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / 2 sva-parAvabhAsI nirbAdha jJAnako hInyAyAvatArake prathama padyameM parAthai mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // 10 // pramANakA lakSaNa batalAyA hai, isaliye pramANake pratyeka 1"zAbdaM ca dvidhA bhavati-laukika zAstrajaM ceti / bhedameM usakI vyApti honI cAhiye / tatredaM dvayorapi sAdhAraNaM lakSaNaM prtipaaditm"| For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anekAnta [ varSa 9 ina saba bAtoM athavA kAraNoMse yaha spaSTa hai ki anusAra yaha kaha hI nahIM sakate ki vaha granthakA nyAyAvatArameM 'AptopajJa' nAmaka 9veM padyakI sthiti aGga nahIM-granthakArake dvArA yojita nahIM huA bahuta hI sandigdha hai, vaha mUla granthakA padya mAlUma athavA granthakArase kucha adhika samaya bAda usameM nahIM hotA / use mUlagranthakAra-viracita granthakA praviSTa yA prakSipta huA hai| cunA~ce pro0 sAhabane vaisA Avazyaka aGga mAnanese pUrvottara padyoMke madhyameM usakI kucha kahA bhI nahIM aura na usa padyake nyAyAvatArameM sthiti vyartha par3a jAtI hai, granthakI pratipAdana-zailI uddhRta honekI bAtakA spaSTa zabdoMmeM koI yuktipurassara bhI use svIkAra nahIM karatI, aura isaliye vaha virodha hI prastuta kiyA hai-ve usapara ekadama avazya hI vahA~ eka uddhRta padya jAna par3atA hai, jise mauna ho rahe haiM / 'vAkya'ke svarUpakA samarthana karaneke liye ratnakaraNDaparase 'uktaJca' Adike rUpameM udadhata kiyA gayA hai| ataH aise prabala sAhityika ullekhoMkI maujUdagIuddharaNakA yaha kArya yadi mUlagranthakArake dvArA nahIM meM ratnakaraNDako vikramakI 11vIM zatAbdIkI racanA. .. huA hai to vaha adhika samaya bAdakA bhI nahIM hai: athavA ratnamAlAkArake gurukI kRti nahIM batalAyA kyoMki vikramakI 10vIM zatAbdIke vidvAna AcArya jA sakatA aura na isa kalpita samayake AdhArapara siddharSikI TIkAmeM yaha mUlarUpase parigRhIta hai, jisase usakA AptamImAMsAse bhinnakatatva hI pratipAdita yaha mAlUma hotA hai ki unheM apane samayameM nyAyA kiyA jA sakatA hai / yadi pro0 sAhaba sAhityake vatArakI jo pratiyA~ upalabdha thIM unameM yaha pA ullekhAdiko koI mahatva na dekara granthake nAmollekhamUlakA aGga banA huA thaa| aura jabataka siddharSise ko hI usakA ullekha samajhate hoM to ve prAptamImAMsApUrvakI kisI prAcIna pratimeM ukta padya anupalabdha na ko kundakundAcAryase pUrvakI to kyA, akalaGkake ho tabataka pro0 sAhaba to apanI vicAra-paddhati ke samayase pUrvakI athavA kucha adhika pUrvakI bhI nahIM kaha sakeMge; kyoMki akalaGkase pUrvake sAhityameM usakA 1 pro0 sAhabakI isa vicArapaddhatikA darzana usa patraparase nAmollekha nahIM mila rahA hai| aisI hAlatameM pro0 bhale prakAra hosakatA hai jise unhoMne mere usa patrake sAhabakI dUsarI ApattikA koI mahatva nahIM rahatA, uttarameM likhA thA jisameM unase ratnakaraNDake una sAta vaha bhI samucita nahIM kahI jA sakatI aura na usake padyoM kI bAbata sayuktika rAya mA~gI gaI thI jinheM maiMne dvArA unakA abhimata hI siddha kiyA jA sakatA hai| ratnakaraNDakI prastAvanAmeM sandigdha karAra diyA thA aura (agalI kiraNameM samApta) jisa patrako unhoMne mere patra-sahita apane pichale lekha (anekAnta varSa 6 ki0 1 pR0 12) meM prakAzita kiyA hai| vIrasevAmandirako sahAyatA zrImAn lA0 ghanazyAmadAsajI jaina saGghI mulatAna vAle proprAiTara 'indrAhojarI milsa' jayapurane, / paM0 ajitakumArajI zAstrIkI preraNAko pAkara svargIya lA vihArIlAlajIke dAnameMse 125) ru0 vIrasevAmandirako usakI lAyabrerIkI sahAyatArtha pradAna kiye haiN| isake liye ukta lAlA sAhaba aura zAstrIjI donoM hI dhanyavAdake pAtra haiN| adhiSThAtA For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre pUrvaja - paM. gopAladAsajI varaiyA [ lekhaka ayodhyAprasAda goyalIya ] AryasamAjameM jo sthAna svAmI zraddhAnanda, rAyajAdA haMsarAja aura muslima qaumameM sara saiyada ahamada - kA hai vahI sthAna jainasamAjameM paM0 gopAladAsajI varaiyAko prApta hai| jisa samaya jainasamAja apane dharmase anabhijJa midhyAndhakAra meM phaMsA huA thA, usake cAroM ora zikSA - prasArakA ujjvala prakAza phaila rahA thA, aura usakI cakAcauMdha se cundhiyAkara idhara-udhara ThokareM khA rahA thA, tabhI usake hAthameM dharmajJAnakA dIpaka dekara varaiyAjIne use yathArtha mArga dekhane kA avasara diyA / Aja jo jaina samAjameM sarTIphikeTa zudA vidvadvarga najara A rahA hai, usameM adhikAMza unake ziSyoM aura praziSyoMkA ho samUha adhika hai / varaiyAjIkA AvirbhAva hone se pUrva bhAratameM dharmazikSA prasAra aura sampradAya saMrakSaNa kI hor3a sI lagI huI thii| AryasamAja samUce bhAratameM hI nahIM, araba, IrAna meM bhI vaidikadharmakA jhaNDA phaharAnekA manasUbA DaMke kI coTa jAhira kara rahA thA; usake gurukula, mahAvidyAlaya, hAIskUla aura kAleja panavAr3IkI dukAna kI taraha tIvragati se khulate jArahe the / musalamAnoMke bhI devabandameM dhArmika aura alIgar3hameM rAjyazikSA-praNAlIke kendra khula cuke the| IsAiyoMkI to hor3a hI kyA, hara zahara meM mizana-zikSA kendroM kA jAlasA bicha gayA thA / lAkhoM kI saMkhyAmeM dhArmika TrekTa vitarita hI nahIM horahe the, apitu vapitsamAM diyA ArahA thA / kevala abhAgA jainasamAja khisiyAnA sA karmaNya banA alaga-alaga khar3A thA / zAyada akalaGka aura samantabhadrako AtmA jainasamAjakI isa dayanIya sthitise dravIbhUta hogaI aura unhoMne apanA alaukikajJAna aura zAstrArthakI pratibhA dekara phira ekabAra jainadharmakI dundubhi bajAneko isa kRzakAya salaune vyaktiko utsAhita kiyA / baraiyAjIne jo abhutapUrva kArya kiyA, bhale hI hama kAhila ziSyoMdvArA vaha likhA nahIM gayA hai; parantu unake mahatvapUrNa kArya ke sAkSI Aja AcArya, tIrtha, zAstrI aura paMDita rUpa meM samAja meM sarvatra dekhane ko milate haiM / hamAre yahAM tIrthaGkakA prAmANika jIvana-caritra nahIM, zrAcAryoMke kArya-kalApakI tAlikA nahIM, jainasaMghake lokopayogI kAryoMkI koI sUcI nahIM, jaina - jAo, mantriyoM, senAnAyakoMke bala parAkrama aura zAsana praNAlIkA koI lekhA nahIM sAhityikoM kA koI paricaya nahIM, aura aura hamArI AMkhoMke sAmane kala - parasoM gujarane vAle - dayAcandra goyalIya, bAbU devakumAra, jugamandaradAsa jajra, vairisTara campatarAya, bra0 zItalaprasAda, bA0 sUrajabhAna, arjunalAla seThI Adi vibhUtiyoMkA jikra nahIM, aura ye jo hamAre 2-4 bar3e bUr3he mautakI caukhaTapara khar3e haiM, inase bhI hamane inakI vipadAoM aura anubhavoMko nahIM sunA hai| aura zAyada bhaviSya meM eka pIr3hImeM janma lekara mara jAne vAloM taka ke liye ullekha karane kA hamAre samAjako utsAha nahIM hogA / mere hoza samhAlane - kArya kSetra meM Ane se pUrva hI varaiyAjI svargastha ho gaye, na maiM unake darzanoM kA hI puNya prApta kara sakA, na unake sambandhameM hI vistRta jAnakArI prApta kara sakA / kevala eka lekha unakI mRtyuuparAnta zAyada paM0makkhanalAlajI nyAyAlaGkArakA For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anekAnta [ varSa sarasvatImeM usa samaya par3hA thaa| unake darzana na hue bhAr3A diye binA pAra karanA. cuGgIvAloMko cakamA to na sahI, unakI kAryasthalI maurenAko raja hI kisI denA, sTezana bAbuoMko jhAMsA denA, kuliyoM-tAMgetaraha mastakapara lagAU~. unake samavayaska aura saha- vAloMko bAtoMmeM rAjI karanA, thaDeko bhI vistara yogiyoMse unake saMsmaraNa sunakara kAnoMko tRpta karU~ bichAkara sekiNDa banA lenA, dharmazAlAke caparAsiaisI prabala icchA banI rahatI thI ki disambara 1640 yoMse bhI bharapura savidhA lenA aura inAmakI jagaha meM pariSadke kAryakartAoMke sAtha maurenA jAnekA ava- aMgUThA dikhA dene meM jo jitanA pravINa hotA hai, vahI sara bhI prApta ho gyaa| varaiyAjIke sAjhIdAra lA0 pravAsameM rakhane ke liye upayukta samajhA jAtA hai / ayodhyAprasAda ke tathA bA0 nemicanda vakIla Adi varaiyAjI isa zikSAmeM kore the| inheM zikSita aura 10-12 bandhuoMse rAtabhara varaiyAjIke sambandhameM catura samajhakara TikiTa lAne kA kArya diyA gayA / ye kureda-kureda kara bAteM jAnane kA prayatna kiyA kintu TikiToMmeM kucha katarabyoMta to kyA karate ulTA lageja eka-do ghaTanAke sivA kucha nahIM mAlUma ho skaa| tulavAkara usakA bhI bhAr3A de aaye| . Aja unhIM smRtiko dhundhalI rekhAoMko kAgajapara seTha aura rAyabahAdura hokara unakA sAmAna tula . ' khIMcanekA prayAsa kara rahA huuN| jAe isase adhika aura seTha sAhabakA kyA apamAna jina sajjanoMko unake sambandhameM kucha ullekha- hotA ? dhaniyoMke yahAM cApalUsa aura cugalakhoroMkI nIya bAteM mAlUma hoM, yA patra surakSita hoM, ve hamAre kyA kamI ? unhoMne varaiyAjIke bur3abaka honekA aisA pAsa kRpA-pUrvaka bhijavAe~ / hama unakA upayogI sajIva varNana kiyA ki vecAre zikArapurI na hote hue aMza dhanyavAdapUrvaka anekAntameM prakAzita kreNge| bhI seTha sAhabakI najaroM meM zikArapurI hokara raha gye| aise hI choTe choTe saMsmaraNa aura patra itihAsa-nirmA- jahAM satyakA praveza nahIM, yathArtha bAta sunanekA calana NakI bahumUlya sAmagrI bana jAte haiN| jainasamAjake nhiiN| dhokhA, chala, phareba, mAyAcAra hI jahAM anya kAryakartAoMke bhI saMsmaraNa aura patra bhejane ke unnatike sAdhana hoM bilapha aura cakamA khAnA hI liye hama nimantraNa dete haiN| bhale hI vaha saMsmaraNa jahAM abhISTa ho vahAM varaiyAjI kitane dina nibhate ? aura patra sAdhAraNase pratIta hote hoM, phira bhI unheM kinArAkazI hI svAbhimAnako rakSAke liye unhoMne bhijvaaiye| na jAne usameM kyA kAmakI bAta Avazyaka smjhii| nikala aaye| yaha mUrkhatA karake varaiyAjI pachatAye nahIM, yaha - sAmAjika kSetra meM Anese pUrva kisI samaya varaiyA acauryavratta unake pazcANuvrattoMmeMse tIsarA Avazyaka jI eka rAyabahAdura seTha ke yahAM 30) ru0 mAsika- vratta thaa| ekavAra ve saparivAra bambaIse Agare para kArya karate the| ekabAra seTha sAhaba Apako bhI aaye| ghara Akara kaI roz2a bAda mArga-vyaya Adi tIrthayAtrAmeM apane sAtha le gaye / zAstrapravacanake likhA to mAlUma huA naukarane unake tIna varSake sAtha-sAtha gumAsteko upayogitAkA bhI vicAra karake bAlakakA TikaTa hI nahIM liyaa| mAlUma honepara bar3I inheM sAtha liyA gayA thA / varaiyAjI zAstra-pravacana AtmaglAni huI aura Apane tatkAla sTezanamAsTarake meM to paTu the| kintu gumAstagIrIkI kalAmeM kore pAsa pahuMcakara kSamA yAcanA karate hue TikiTakA mUlya the| sapharameM relve TikiToMkI kataravyoMta, lageja, unakI mejapara rakha diyaa| sTezanamAsTarane samajhAyA * sambhavatayA yahI nAma thA, yadi bhUlase dUsarA ki 2 // varSase adhikakI Ayupara TikaTa lenekA niyama nAma likhA gayA ho to ve bandhu kSamA kreNge| hai to para kauna isa niyamakA pAlana karatA hai| hama to + nAma maiMne jAna bUjhakara nahIM likhA hai| 4-5 varSake bAlakako najarandAja kara dete haiN| Apane For Personal Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] Apa TikaTakA paisA dene koI hamAre pAsa AyA ho, hameM aisA mUrkha kabhI nahIM milA / Apa bar3e bhole mAlUma hote haiM. yaha dAma Apa uThA lIjiye, saba yUM hI calatA hai / " parantu varaiyAjI cAlAka aura dhUrta duniyAM ke liye sacamuca mUrkha the, ve dAma chor3akara cale Aye aura buddhipara jora denepara bhI apanI isa mUrkhatAkA rahasya na samajha pAye aura jIvanabhara aisI mUrkhatA karate rhe| paNDita gopAladAsajI varaiyA -3lA0 ayodhyAprasAdajIke sAjhemeM morenAmeM varaiyAjIkI AdatakI dukAna thI / lAlA sAhabakA eka vyaktise lena-denakA jhagar3A cala rahA thaa| Akhira vyakti taGga Akara bolA- "Apake sAjhI varaiyAjI jo nirNaya degeM, mujhe maMjUra hogA / " lAlAjIne sunA to bAMcheM khila gaI / manakI murAda chappara phAr3akara AI / parantu nirNaya apane vipakSa meM sunA to usI taraha nistabdha raha gaye jisa taraha RddhidhArI munike hAthoM meM garamAgarama khIra parosakara ratnoMkI vAriza dekhane ko bur3hiyA AturatApUrvaka AkAzakI ora dekhane lagI thI aura varSA na honepara luTI-sI khar3I raha gaI thii| lAlA sAhabako varaiyAjIkA yaha vyavahAra pasanda na AyA / " apane hokara bhI nirNaya zatru pakSa meM diyA, aisI taisI isa nyAyapriyatAko / DAyana bhI apanA ghara bakhza detI hai, inase itanA bhI na huA / hameM mAlUma hotA ki paNDitajIke mana meM yaha kAlausa hai to hama kyoM inheM paMca svIkAra karate ? isase to adAlata hI ThIka thI, sau phIsadI muqadamA jItanekA vakIlane vizvAsa dilAyA thaa| vAha sAhaba, acchI inhoMne zrapasadArI nibhaaii| mAnA ki hamArI jyAdatI 107 thI, phira bhI kyA huA. ApasadArIke nAte bhI to hamArI Teka rakhanI thii| jaba paNDitajIne hamArA rattIbhara lihAja nahIM kiyA to aba inase kyA sAmeM nibhAva hogA ? bhaI aise tote cazmase to judA hI bhale / " isI taraha ke vicAroMse prerita hokara lAlA sAhabane paNDitajIse sAjhA bAMTa liyA, bolacAla banda kara dI / varaiyAjIse kisIne isa AzArahita nirNaya ke sambandhameM jikra kiyA to bole- " bhAI iSTamitroMkI khAtira maiM apane dharmako to nahIM becUMgA / jaba mujhameM nyAyIkI sthApanA donoM pakSoMne kara dI to phira maiM anyAyIkA rUpa kyoM dhAraNa karatA ? merA dharmaM mujhe na chor3e, cAhe sArA saMsAra mujhe chor3a de to bhI mujhe cintA nahIM / " lAlAjIne mujhe svayaM ukta ghaTanA sunAI thii| pharmAte the ki -thor3e dina to mujhe paNDitajIke isa vyavahArapara roSa sA rahA / para dhIre-dhIre merA mana mujhe hI dhikkArane lagA aura phira unakI isa nyAyapriyatA, satyavAditA, niSpakSatA aura naitikatA ke Age merA sara jhuka gayA, zraddhA bhaktise hRdaya bhara gayA aura maiMne bhUla svIkAra karake unase kSamA mAMga lI / paMDitajI to mujhase ruSTa the hI nahIM, mujhe hI mAna ho gayA thA, ataH unhoMne merI kaulo bhara lI aura phira jIvanake anta taka hamArA sneha-sambandha banA rahA / mujhe jisa taraha aura jisa bhASAmeM ukta saMsmaraNa sunAye gaye the, na ve aba pUrI taraha smaraNa hI rahe haiM na usa taraha kI bhASA hI vyakta kara sakatA hUM, phira bhI Aja jo baiThe biThAye yAda AI to likhane baiTha gayA / DAlamiyAnagara, (vihAra) 4 mArca 1648 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazodharacaritra sambandhI jaina-sAhitya [ lekhaka zrI agaracaMda nAhaTA J kathA kahAnI sabase adhika lokapriya sAhitya haiN| bhAratavarSa meM usakI upayogitA kI ora saba samayadhyAna rahA hai, phalata: hajAroM grantha kathA-kahAniyoM evaM jIvanacaritoM ke rUpa meM pAye jAte haiM / manoraJjana, sat-zikSA evaM dharmapracArake uddezya se inakA nirmANa huA hai| bhArata purAtana kAla se dharmapradhAna deza hone se sabase adhika kathA - grantha dhArmika AdarzoMke pracArake liye hI race gaye haiM / inameM se kaIyoMkA sambandha to vAstavika ghaTanAoMke sAtha hai; para kaI kathAeM dhArmika anuSThAnoMkI ora janatAko AkarSita karane ke uddezya se gar3ha lI gaI pratIta hotI haiN| kina kina dhArmika kAryoMko karake kisa 2 vyaktine kyA lAbha uThAyA ? evaM kina-kina pApakAryoM dvArA kinakina jIvoMne zraniSTa- phala prApta kiyA, inhIM bAtoMko janatAke hRdayapara aGkita karaneke liye dhArmika kathA sAhityakA nirmANa huA evaM racayitA isa kAryameM saphala hue bhI kahe jA sakate haiN| yadyapi Aja bhI kahAnIkA pracAra hI sarvAdhika hai para aba usakA uddezya evaM rUpa bahuta kucha parivartita ho cukA hai / vartamAna loka-mAnasake jhukAvapara vicAra karane se aba prAcIna zailI adhika dina rucikara nahIM raha sakegI ataH hamAre dharmapradhAna kathA-carita granthoMko bhI naye DhaMga se likhakara pracArita karanA Avazyaka ho gayA hai, anyathA unakI upayogitA ghaTakara vinAza honA avazyambhAvI hai / "bhAratIya kathA - sAhitya meM jainakathA - sAhitya bhI apanI vizAlatA evaM vividhatAkI dRSTise mahatvapUrNa sthAna rakhatA hai jisakA saMkSipta paricaya maiM apane 'jainakathA - sAhitya' zIrSaka lekha meM kara cukA hUM ana yahAM usapara puna: vicAra nahIM kiyA jaataa| kaI * jaina siddhAnta bhAskara varSa 12, aGka 1 jainakathAe~ to vizvavyApI ho gaI haiN| yahI unakI janapriyatAkA jvalanta udAharaNa hai / janarucikA dhyAna rakhate huye jaina vidvAnoMne loka-kathAoM ko bhI khUba apanAyA aura una kathAoMke sambandhameM saikar3oM pranthoMkA nirmANa kiyA jisakA paricaya bhI mere "loka kathAoM / sambandhI jaina sAhitya" evaM "vikramAditya + samvandhI jaina sAhitya' zIrSaka lekhoM dvArA pAThakoMko mila cukA hai| kaI jainakathAoM kA pracAra jainasamAja taka hI sImita hai| para di0 zve0 donoM sampradAyoM meM ve samAnarUpase Ahata haiN| aisI kathAzrameMse zrIpAla caritra sambandhI sAhityakA paricaya bhI anekAnta varSa 2 / 3 aGka 2 / 7 meM kaI varSa pUrva prakAzita kara cukA hUM / prastuta lekhameM aise hI eka anya carita sambandhI sAhityakA paricaya diyA jArahA hai jisakA nAma hai 'yazodharacaritra' / di0 evaM zve0 donoM vidvAnoMke racita karIba 50 grantha isI carita sambandhI jAnane meM Aye haiN| unakI sUcI pAThakoM kI jAnakArI ke liye isa lekha meM dI jArahI hai / yazodhara caritrakI prAcInatA -- nRpati yazodhara kaba hue haiN| pramANAbhAvase samaya batalAyA nahIM jaasktaa| kathA vastupara vicAra karanepara jaba devIke Age pazubalikA amAnuSika kArya joroM se cala rahA thA taba usake kuphalako batalAne ke prasaGgase isakI racanA huI jJAta hotI hai| prApta yazodhara caritroM meM sabase prAcIna rAjarSi prabhaJjana racita hI pratIta hotA hai / vi0 saM0835 meM zve0 udyotana sUrike racita kuvalayamAlA kathAmeM isakA / nAgarI pracAriNI patrikA varSa 52, aGka 1 + vikramasmRti grantha evaM jaina satyaprakAza varSa 6, aGka 4 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] nimnokta ullekha pAyA jAtA hai sattaNa jo jasaharo, jasahara carie jaNavae payaDo / kalimala pabhaMjaNo cciya, pabhaMjaraNo zrAsi rAyarisI // 40 // isase saMvat 835se pUrva prabhaJjanakA yazodhara carita prasiddha grantha mAnA jAtA thA yaha siddha hotA hai / phira bhI prabhaJjanakA vAstavika samaya abhItaka anveSaNIya hai / nizcita samayake jJAta granthakAroMmeM zve0 jainAcArya haribhadrasUrijIke "samarAicakahA " pranthameM kathA - nAyakake pUrvabhavake prasaGgameM yazodharakI kathA pAI jAtI hai| haribhadrasUrikA samaya vi.kI 9vIM zatI nizcita hai / prabhaJjanake yazodharacaritakI prati anekAntameM prakAzita mUDabidrI-bhaNDArakI sUcI se vahA~ke bhaNDArameM prApta hone kI sUcanA milatI hai| saMskRta bhASA meM 361 zlokasya prastuta caritakI prati 4 patroMkI hai| mUDabidrI bhaNDArake sacAlakoMse anurodha hai ki isa caritako zIghra ho prakAzita kareM, jisase isameM varNita caritameM pichale pranthakAroMne kyA 2 parivartana kiye arthAt kathAke vikAsa ke viSaya meM vicAra karanekA sundara sAdhana sAmane A ske| jabataka vaha prakAzita na ho, haribhadrasUri ke samarAditya-caritake antargata yazodharacaritako hI pradhAnatA dekara pichale caritra-granthoMkI AlocanA karanekI ora vidvAnoMkA dhyAna AkarSita kiyA jAtA hai / yazodharacaritra sambandhI jaina- sAhitya inake paravarttI carita-granthoMmeM apabhraMzake mahAkavi puSpadantakA 'jasadRracariu' evaM mahAkavi hariSeNa evaM amarakIrti ke anupalabdha apabhraMza grantha haiM / prabhaJjanake sAtha hariSeNake yazodharacaritakA ullekha vAsavasena ne apane yazodharacaritameM kiyA hai / yathA prabhaMjanAdibhiH pUrvaM hariSeNa samanvitaiH / yadukta tatkathaM zakyaM mayA bAlena bhASitum // vAsavasenakA samaya mujhe jJAta nahIM hai / unake * ullikhita hariSeNa, dhammaparikkhA nAmaka apabhraza granthake racayitA honekI sambhAvanA mAnanIya premIjIne (mujhe likhita patrameM) kI hai| isIliye maiMne use apabhraMza bhASA meM racita honekA nirdeza kiyA hai / 109 pUrNa nirNaya to hariSeNake yazodhara caritakI prAptipara hI nirbhara hai / sambhava hai khoja karanepara vaha kisI digambara jaina jJAna- bhaNDAra meM upalabdha jAya / vidvAnoMkA dhyAna usake anveSaNakI ora bhI AkarSita kiyA jAtA hai / 11vIM zatAbdI ke saMskRta-yazodharacaritoMmeM somadevasUrikA yazastilaka campU vizeSarUpase ullekhanIya hai| saMvat 1016 ( zAke 881) ke caitra zuklA 13 ko gaGgadhAra meM isakI racanA huI hai / yazodharakI choTI-sI kathAkA vikAsa kavine kitane sundara DhaGgase kiyA hai, isapara bhalIbhA~ti prakAza DAlaneke liye bhI vidvAnoMse anurodha hai / saMvat 1084 ke lagabhaga suprasiddha vidvAn vAdirAjane ' 4 sargAtmaka 296 zlokoMkA yazodharacarita banAyA hai / taMjaura ke zrI TI0 esa0 kuppU svAmI zAstrIne ise prakAzita kiyA thA, jisakA hindI meM sAra zrIudayalAlajI kAzalIvAlane san 1928 meM jaina - sAhitya - prasAraka kAryAlaya, bambaI se prakAzita kiyA thA / 11vIM zatAbdI ke paravartI vAsavasena, vAdicandra, candapavarNI AdikA samaya nizcita nahIM haiM / jJAta samaya ke caritroM kA prArambha 15vIM zatAbdI meM Arambha hotA hai aura 16 se 18vIM zatAbdI meM bahutase yazodhara caritroMkI saMskRta, hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoM meM racanA huI hai, jinakA paricaya Age dI jAne vAlI sUcI se bhalIbhA~ti mila jAyagA / sUcI se yaha bhI spaSTa hai ki isakA pracAra kannaDa, gujarAta rAjapUtAne Adi meM sarvatra thA / yazodharacaritakI prasiddhikA kAraNa jainadharmakA sabase bar3A evaM mahatvapUrNa Adarza ahiMsA hai| vAstava meM vaha jainadharmakI AtmA hai / 1 vAdirAja ke pArzvanAthacaritrakA racanA kAla zaka saM0 647 hai| pArzvanAthacaritrakA ullekha unake yazodharacaritrameM honese usakA nirmANa pArzvanAthacaritra ke bAda hI huzrA siddha hotA hai / apane kAkusthacaritra kA ullekha bhI Apane isa grantha meM kiyA hai para vaha prApta nahIM hai, isa lie usakI bhI khoja honA zrAvazyaka hai / For Personal & Private Use Only . Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ahiMsAkI jitanI sUkSma vyAkhyA eva AcaraNakI tatparatA aura kaThoratA jainadharmameM pAI jAtI hai vaisI vizva ke kisI bhI dharmagranthameM pAI nahIM jaatii| jainadharmakI hiMsA kI maryAdA mAnavoMtaka hI sImita nahIM para pazu-pakSIke sAtha pRthvI, vAyu, agni, jala evaM vanaspati jagatakI rakSA se bhI Age bar3hatI hai| kisI bhI prAraNakA vinAza to hiMsA hai hI, yahA~ to unako mAnasika, vAcika, kAyika evaM kRtakArita anumodita rUpase bhI tanika-sA kaSTa pahu~cAnA bhI hiMsAke antargata mAnA gayA hai| itanA hI nahIM, kisI bhI prANI ke vinAza evaM kaSTa na denepara bhI yadi hamAre antarjagata-bhAvanAmeM bhI kisIke prati kAluSya hai aura pramAdavaza svaguNoMpara karma - AvaraNa AtA hai to use bhI AtmaguNakA vinAza mAnakara hiMsAkI sajJA dI gaI hai| zrImad devacandajIne zradhyAtmagItAmeM kahA hai ki anekAnta zrAtmaguNano haNato, hiMsaka bhAve thAya / zrAtmadharmano rakSaka, bhAva hiMsa kahAya // zrAtmaguNarakSaNA, teha dharma / svaguNavidhvaMsanA, teha dharma // ahiMsAkI itanI gambhIra evaM marmasparzI vyAkhyA vizva ke kisI bhI anya dharmameM nahIM pAI jAyagI / jainadharmake mahAn uddhAraka bhagavAna mahAvIrane ahiMsA pAlana ke liye munidharmameM kaThina se kaThina niyama banAye, jisase adhika se adhika ahiMsA kI pratiSThA jIvana meM ho sake / bhagavAna mahAvIrake samaya yajJAdimeM mahAn nahiMsA va pazuhiMsA ho rahI thI / dharmake nAma para hone vAlI isa jIvahatyAko dharmake ThekedAra svargaprAptikA sAdhana batalAte the / isa ghora pAkhaNDakA bhagavAna mahAvIra evaM buddhane sakhta virodha kiyA / jisake phalasvarUpa haz2AroM brAhmaNoMne unakA ziSyatva grahaNa kiyA aura yajJa hone prAyaH bandase ho gaye / yajJake bAda pazu-hiMsAkI pravRtti devIpUjA meM pAI jAtI haiM, jo hajAroM varSoMse anartha macA rahI hai / yajJa banda ho gaye, para isane to abhotaka piMDa nahIM chor3A / [ varSa 9 merI rAya meM isake bane rahanekA kAraNa yaha hai ki yajJameM pazu-hiMsA karanA bar3A kharcIlA anuSThAna thA use to rAjA-mahArAjA va sambhrAnta loga hI karavAte the / ataH usakI vyApakatA itanI nahIM huI, isI se thor3e vyaktiyoMke hRdaya parivartana dvArA vaha banda ho gayA; para devIpUjAmeM eka-Adha bakare AdikI bali sAdhAraNa bAta thI aura isaliye vaha ghara-ghara meM pracArita ho gaI / aihika svArtha hI isameM mukhya thA / ataH isako banda karaneke liye sArI janatAkA hRdaya parivartana honA Avazyaka thA / dharma pracAra sabhya samAjameM hI adhika prabala ho sakA, ataH unhIM ke gharoMse to bali banda huI para grAmINa janatA tathA sAdhAraNa buddhi vAle logoM meM yaha calatI hI rahI / isako banda karAneke liye bahuta bar3e AndolanakI... AvazyakatA thI / jainAcAryoMne samaya-samayapara ise haTAneke liye vividha prayatna kiye, unhIM meM se eka prayatna yazodharakI kathAkA nirmANa bhI kahA jA sakatA hai / yazodharacaritrameM pradhAna ghaTanA yahI hai ki yazodharane anicchAse mAtA ke dabAva ke kAraNa devI ke Age sAkSAt murgekA nahIM para Teke murgekA vadha kiyA, usake phalasvarUpa use va usakI mAtAko aneka bAra mayUra, kuttA, sehI, sarpa, maccha, magara, bakarA, bhaiMsA Adi pazu-yoniyoMmeM utpanna honA par3A evaM ina saba bhavoMmeM unako nirdayatA-pUrvaka mArA gayA / isa kathA ke pracArakA uddezya yaha thA ki jaba anicchA se ATe ke murgeko devIke bali denepara itane duHkha uThAne par3e to jAna-bUjhakara harSase jo sAkSAt hogA ? ataH bali prathA durgatidAtA honese sarvathA jIva hatyA karate haiM unako narakameM bhI kahA~ ThikAnA parihArya hai / pazu baliko durgatidAyI siddha karane meM sahAyaka isa kathAko jaina vidvAnoM dvArA adhika apanAnA svAbhAvika evaM ucita hI thA / vAstavameM isa kathAse hajAroM AtmAoM ko pazu-balise chuTakArA dilAne va dUra rakhane meM sahAyatA milI hogii| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] dhArmika kathAoM meM mukhyata: tIna prakArakI bhAvanA kAma kara rahI pratIta hotI hai / kaI kathAyeM vAstavika caritrako upasthita karane ko, kaI dhArmika anuSThAnoM ko apanAnese aneka prakAra ke sukha prApta karaneke pralobhana evaM rocaka DhaGgase upasthita karaneko, kaI bure kAmoMse narakAdike duHkha pAneko batAne vAlI bhayAnaka kathAoMko racanA huI hai / yazodharacarita tIsare prakAra kI kathA hai| vartamAna zikSAse vaijJAnika vicAradhArAkA vikAsa adhika ho cukA hai| ataH bahutase navazikSitoMko ina kathAoM meM atiraJjitapanA evaM asvAbhAvikatA najara AyegI, para kathAkAroM kA uddezya pavitra thA / unhoMne apane anukUla vAtAvaraNa upasthita karane va lokaruciko prabhAvita karaneke liye hI mUlakathAmeM idhara-udhara kI bAteM jor3a bhI dI hoM to ve kSamya hI samajhI jAnI caahieN| aisI kaI kathAoM ko par3hate hue jisa rUpameM ve varNita haiM, karma - siddhAntase, unakI kaI bAteM mela nahIM khAtIM bhI pratIta hotI haiM; para isa viSayapara vizeSa vicAra ANi kArI vidvAna hI kara sakate haiM / yazodharacaritra sambandhI jaina sAhitya maiM svayaM isa bAtakA anubhava karatA hU~ ki prastuta lekhameM yazodharake kathAnakako lekara vibhinna granthakAroMne usameM kyA-kyA parivartana evaM parivarddhana kiyA hai, usapara tulanAtmaka dRSTise vivecana kiyA jAnA Avazyaka thA / isI prakAra isI DhaGgakI anya bhI jo kathAyeM prApta haiM unakA pArasparika prabhAva bhI spaSTa kiyA jAtA to lekha bahuta upayogI hojAtA, para abhI usake liye mujhe samaya evaM sAdhana prApta nahIM haiM / ataH isa kAryako kisI yogya vyaktike liye chor3akara yazodhara caritroMkI sUcI dekara hI lekhako samApta kiyA jArahA hai / AzA hai mere adhUre kAryako koI vidvAn zIghra hI pUrNa karanekA prayatna kareMge / yazodharacaritra sambandhI digambara sAhitya saMskRta 1 yazodharacaritra - prabhaMjana ( vi0 835 pUrva) mUDabidrI bhaNDAra patra 4 zloka 36 / 111 ( prabhaMjanakA ullekha di0 zve0 donoM vidvAnoM' ne kiyA hai / ataH ye kisa sampradAya ke the ? ThIka nahIM kahA jAsakatA ) / 2 yazastilaka campU' - somadevasUri (zaka saM0881 cai0 zu0 13 gaGgadhAra meM) racita 3 yazodharacarita -zlo0 296 (4 sarga) vAdirAja (saM0 1982) kRta / 4 yazodharacaritra - padmanAbha kAyastha (saM0 1461 ke lagabhaga) nirmita / [ isakI eka prati bIkAnera meM ku~ motIcandajI khajA~cIke saMgraha meM hai granthaprazasti mahatvakI hai, usakI pratilipi hamAre saMgraha meM hai para vaha abhI pAsa meM nahIM honese vizeSa prakAza nahIM DAlA jA sakA ] / 5 yazodharacarita - vAdicandrakRta aGkalezvara saM0 1657 6 yazodharacaritra - vAsavasena kRta 7 yazodharacaritra - padyanandikRta 8 yazodharacarita - sakalakIrtikRta 9 yazodharacarita - ( 8 sarga) somakIrti (saM0 1536 po0 0 5 mevAr3ake goDhalyA meM) racita / [ isakI prati bIkAnera ke anUpa saMskRtalAibrerImeM 33 patroMkI hai ] / 10 yazodharacarita - jAnakI ( mUDabidrI bhaM0 patra 16 zloka 380) kRta / 11 yazodharacarita - kalyANakIrti saM0 1488 (zloka 1850) racita | [anekAnta varSa 1 meM ullekha haiM ] 12 yazodharacarita - jJAnakIrti saM0 1659 (pra0 1400 ) / vAdibhUSaNa zi0 13 yazodharacarita - bra0 nemidatta (saM0 1575) 14 yazodhara carita - pUrNadeva 15 yazodharacarita - mallisena For Personal & Private Use Only 16 yazodharacarita - zrutasAgara (saMbhavataH TIkA ho) 17 yazodharacarita - sarvasena 18 yazodharacarita - cArUkIti 1 isapara zrIdevaracita paMjikA evaM zrutasAgarakI TIkA prApta haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 19 yazodharacarita--dayAsundara kAyastha (saMbhavataH padmanAma hoM) / 20 yazodharacarita--devendra (saMbhavata: pIche ullikhita zve0 rAsakA kartA ho ? ) 21 yazodharacarita -somasena anekAnta apabhraMza 1 jasaharacariu - A puSpadaMta zAke 894 (apUrNa prati hamAre saMgraha meM upalabdha) B gaMdharva pUrita 3 prakaraNa / 2 jasaharacariu - hariSeNa (anupalabdha) / 3 jasahara cariu - zramara kIrti (anupalabdha) | hindI 1 yazodharacaritra - gauravadAsa saM0 1581 phaphauMda 2 yazodharacaritra - garIbadAsa saM0 1600 ajamera ( prati hamAre saMgraha meM hai ) / 3 yazodhara caritra - khuzAlacandra kAlA saM0 1791 sAMgAnera | 4 yazodharacaritra - parihAnanda 5 yazodharacaritra - bhUrajI agravAla / 6 yazodhara caritra - manamoda agravAla 7 yazodharacaritra - pannAlAla caudharI (20vIM za0) Amrata naMdarAma (1904 ke lagabhaga) 9 yazodharacaritra vacanikA - lakSmIdAsa | gujarAtI 1 yazodhararAsa - bra0 jinadAsa (saM0 1520 lagabhaga) 2 yazodhararAsa- somakIrti (saM0 1600, paMcAyatI mandira, dehalI) / kannaDa 1 yazodhara caritra - candappa [ candana] varNI (zloka 3500) / Adhunika hindI meM vAdirAja ke caritrakA hindI sAra udayalAla kAzalIvAla likhita jaina sAhitya prasAraka kAryAlaya, bambaI se prakAzita honekA ullekha pUrva kiyA jAcukA hai| mAnanIya premIjIkI sUcanA - nusAra sahAranapura ke jainIlAlajIne bhI yazodharacaritra ( bhASA) chapavAyA thA, sura aba nahIM miltaa| di0 [ varSa 9 jaina pustakAlaya sUrata se gujarAtI meM 19 pejakA 18 prakaraNAtmaka yazodharacarita prakAzita hai / . zvetAmbara sAhitya-- saMskRta 1 yazodharacaritra - devasUri [pra0 350 ] ( sambhava hai di0 zrIdevakI paMjikA ho) / yazodharacaritra - mANikyasUri 2 3 4 5 yazodhara caritra - hemakuMjara (saM0 1607 pUrva ) yazodharacaritra - padmasAgara (u. jaina sA. saM. iM.) yazodharacaritra - jJAnadAsa loMkA (saM0 1623) 6 yazodharacaritra - kSamAkalyANa (saM0 1939 jaisalamera ) gujarAtI-rAjasthAnI yazodhararAsa - (saM0 1573) devagiri yazodhararAsa - jJAna (sambhava hai uparyukta jJAnadAsa vAlA hI ho) / 3 yazodhararAsa - manoharadAsa ( vijayagaccha ) (saM0 1876 zrA0 0 6 dazapura) 4 yazodhara rAsa - nayasundara 118 po0 va0 1 12 1 gu0 ) / yazodhararAsa - jayanidhAna (saM0 1643 ) 5 6 yazodhararAsa - devendra (saM0 1638). 7 yazodhararAsa - udayaratna (saM0 1767 po0 zu0 5 pATaNa) (mANikyasUrike caritrake AdhArapara ) yazodhararAsa - jinaharSa (saM0 1747 vai0 va08 pATaNa) 1 8 9 yazodhararAma - vimalakIrti (saM0 1665 vijaya dazamI amRtasara) | anya granthAntargata samarAiJcakahA - prA0 haribhadrasUri (8vIM) samarAicca kahA-saMkSepa, pradyumnasUri (saM0 1324) samarAiccakahA- kSamAkalyANa, sumati varddhana upadezaprAsAda - vijayalakSmIsUri (19vIM za0 ) jaina sAhityano saMkSipta itihAsa meM haribhadrasUrijI svatantra yazodharacaritrakA bhI ullekha hai para vaha sambhava kama hI hai / -1 2 3 4 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] zaGkA-samAdhAna 113 ___ Adhunika hindImeM vidyAkumAra seThI va rAjamala hai| isa sUcIke nirmANameM nimnokta granthoMkI sahAyatA loDhA likhita jainasAhityasIrIja nambara 15 ke lIgaI hai:rUpameM ajamerase prakAzita hai| 1 jainaratna koSa H. D. velaNakara / uparyukta sUcImeM jJAta yazodharacaritroMkA nAma 2 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa evaM jainagurjara nirdeza kiyA gayA hai| unameMse kaI saMdigdha pratIta kavio bhAga 2, 3 hote haiM para unake nirNayake liye saba granthoMkI jA~ca honA Avazyaka hai aura vaha sambhava kama hai / ataH / . 3 anekAntameM prakAzita di0 bhaNDAroMkI sUciyA~ / jitanI bhI jAnakArI thI yahA~ upasthita karadI gaI 4 premIjI sampAdita "di0 jainagraMtha aura graMthakAra" tatva carcA zaMkA-samAdhAna [isa stambhake nIce aise sabhI zaGkAkAra aura samAdhAnakAra mahAnubhAvoMko nimatrita kiyA jAtA hai, jo apanI zaGkAyeM bhejakara samAdhAna cAhate haiM athavA zaGkAoM sahita samAdhAnoMko bhI bhejaneke liye prastuta haiM yA kisI saiddhAntika viSayapara UhApoha pUrvaka vicAra karaneke liye taiyAra haiM / anekAnta ina sabakA svAgata kregaa| -sampAdaka 8 zaGkA-arihaMta aura arahata ina donoM padoM arahaMta yA arhanta aisI bhI padavI prApta hotI hai, kyoM meM kauna pada zuddha hai aura kauna azuddha ? ki janmakalyANAdi avasaroMpara indrAdikoM dvArA ve ___8 samAdhAna-donoM pada zuddha haiM / ArSa-grathoMmeM pUje jAte haiM / ataH arihaMta aura arahaMta donoM zuddha donoM padoMkA vyutpattipUrvaka artha diyA gayA hai aura haiN| phira bhI NAmokAramantrake smaraNameM arihaMta' zabda donoMko zuddha svIkAra kiyA gayA hai| zrISaTkhaNDA. kA uccAraNa hI adhika upayukta hai, kyoMki SaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAkI pahalI pustakameM AcArya gamameM mUla pATha yahI upalabdha hotA hai aura sarvaprathama vIrasenasvAmIne devatAnamaskArasUtra (NamokAramatra) vyAkhyA bhI isI pAThakI pAI jAtI hai / isake sivAya kA artha dete hue arihaMta aura arahaMta donoMkA jina, jinendra, vItarAga jaise zabdoMkA bhI yahI pATha vyutpatti-artha diyA hai aura likhA hai ki arikA sIdhA bodhaka hai| bhadrabAhukRta Avazyaka niyuktimeM artha mohazatru hai usako jo hanana (nAza) karate haiM bhI donoM zabdoMkA vyutpatti artha dete hue prathamataH unheM 'arihaMta' kahate haiM / athavA ari nAma jJAnA- 'arihaMta' zabdakI hI vyAkhyA kI gaI hai / yathAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina aThavihaM pi ya kammaM aribhUyaM hoi savvajIvANaM / cAra ghAtikamoM kA hai unako jo hanana (nAza) karate ta kambhamariM haMtA arihaMtA teNa vuccati // 620 // haiM unheM arihaMta kahate haiN| ukta koMke nAza hojAne- arihaMti vaMdaNa-NamaMsaNAI arihaMti payasakkAra / para zeSa aghAti karma bhI bhraSTa (sar3e) bIjake samAna siddhigamaNaM ca arihA arahaMtA teNa vuccaMti // 21 // niHzaktika hojAte haiM aura isa taraha samasta karmarUpa 9 zaGkA-kahA jAtA hai ki bhagavAna AdinAtha ariko nAza karanese 'arihaMta' aisI saMjJA prApta hotI se marIci (bharataputra)ne jaba yaha sunA ki use antima hai| aura atizaya pUjAke ayogya honese unheM tIrthakara honA hai to usako abhimAna AgayA, jisa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 anekAnta se vaha svacchanda pravRtti karake nAnA kuyoniyoMmeM hai ? usakA mUla sthAna batalAyeM ? gyaa| kyA usake isa abhimAnakA ullekha prAcIna zAstroM meM AyA hai ? 9 samAdhAna - hA~, AyA hai / jinasenAcArya kRta AdipurANa ke atirikta bhadrabAhukRta Avazyaka niyukti meM bhI marIcike abhimAnakA ullekha milatA hai aura vaha nimna prakAra hai tavvayaNaM soUNaM tivaI phoDiUNa tikkhutto / abbhahiyajAyahariso tattha marII imaM bhaNaI ||430|| i vAsudevu paDhamo mUtrAi videhi cakkavaTTittaM / caramo titthayarANa hoU alaM itti majjha // 431 // 10 zaGkA - pUjA aura arcAmeM kyA bheda hai ? kyA donoM eka haiM ? 10 samAdhAna - yadyapi sAmAnyataH donoMmeM koI bheda nahIM hai, paryAya zabdoMke rUpameM donoMkA prayoga rUr3ha hai tathApi donoMmeM kucha sUkSma bheda jarUra hai / isa bhedako zrIvIrasenasvAmIne SaTkhaNDAgamake 'bandhasvAmitva' nAmake dUsare khaNDakI dhavalA TIkA pustaka ThameM isa prakAra batalAyA hai- "caru-bali-puSpa-phala- gandha-dhUva-dIvAdIhi sagabhattipayAso acaNa NAma / edAhi saha iMdadhaya-kapparukkha-mahAmaha savtradobhaTTAdimahimAvihANaM pUjA NAma / " pR0 62 / arthAt caru, bali (akSata), puSpa, phala, gandha, dhUpa aura dIpa ityAdi se apanI bhakti prakAzita karanA arcanA (arcA) hai aura ina padArthoMke sAtha aindradhvaja kalpavRkSa, mahAmaha, sarvatobhadra Adi mahimA (dharmaprabhAvanA) kA karanA pUjA hai / tAtparya yaha ki phalAdi dravyoMko car3hA (svAhApUrvaka samarpaNa kara sakSepa meM laghu bhaktiko prakaTa karanA arcA hai aura ukta dravyoM sahita samAroha pUrvaka vizAla bhaktiko prakaTa karanA pUjA hai / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki indradhvaja Adi pUjAmahotsavakA vidhAna vIrasena svAmI se bahuta pahale se vihita haiM aura jaina zAsanakI prabhAvanA meM unakA mahatvapUrNa sthAna hai / 11 zaGkA - nimna padya kisa granthakA mUla padya [ varSa 9 sukhamAldAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA syAdyUnaH kAntAsamAgame // 11 samAdhAna -- ukta padya aneka granthoMse udhRta pAyA jAtA hai / AcArya vidyAnandane aSTasahasrI ( pR0 78) meM ise 'itivacanAt ' zabdoMke sAtha diyA hai / AcArya abhayadevane sanmatisUtra - TIkA ( pR0 478) meM isa padyako uddhRta karate hue likhA hai"naca saugatamatametat na jainamatamiti vaktavyam, 'sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH paryAyAH' [ ] iti jainairabhidhAnAt / tathA ca sahabhAvitva guNAnAM pratipAdayatA dRSTAntArthamuktam - " . isake bAda ukta padya diyA hai| siddhivinizcaya TIkAkAra bar3e anantavIryane isI padyakA nimna prakAra ullekha kiyA hai-- "kathamanyathA nyAyavinizvaye 'sahabhuvo guNAH' ityasya 'sukhamAlhAdanAkAraM ' iti nidarzanaM syAt / " - ( TI0li0 pR0 76 / ) abhayadeva aura anantavIryake 'ina ullekhoMse pratIta hotA hai ki guNoMke sahabhAvIpanA pratipAdana karane ke liye dRSTAntake taurapara use akalaGkadevane nyAyavinizcayameM kahA hai / parantu nyAyavinizcaya mUla meM yaha padya upalabdha nahIM hotaa| ho sakatA hai usakI svopajJavRtti meM use kahA ho| mUlameM to sirpha 111vIM kArikAmeM itanA hI kahA hai ki 'guNa paryayavaddravyaM te sahakramavRttaya:' / yadi vastutaH yaha padya nyAyavinizcayavRtti meM kahA hai to yaha prazna uThatA hai ki vahA~ vRttikAra ne use uddhRta kiyA hai yA svayaM racakara upasthita kiyA hai ? yadi uddhRta kiyA hai to mAlUma hotA hai ki vaha akalaGka devase bhI prAcIna hai / aura yadi svayaM racA hai to use unake nyAyavinizcayakI svopajJavRttikA samajhanA cAhie / vAdirAjasUra nyAyavinizcayavivaraNa (pa0 240 pUrvA) meM 'yathoktaM syAdvAdamahArNave' zabdoM ke ullekha- pUrvaka ukta po prastuta kiyA hai, jisase vaha 'syAdvAdamahArNava' nAmaka kisI jaina dArzanika granthakA jAnA jAtA hai / yaha For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3 ] grantha Aja upalabdha nahIM hai aura isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki isake racayitA kauna AcArya haiN| ho sakatA hai ki akalaGkadevane bho isI syAdvAdamahArNavaparase ukta padya udAharaNa ke bataura nyAyavinizcayakI svopajJavRttimeM, jo Aja anupalabdha hai, ullekhita kiyA ho aura isase prakaTa hai ki yaha padya kAphI prasiddha aura purAnA hai / 12 zaGkA - Adhunika kitane hI vidvAna yaha kahate hue pAye jAte haiM ki prasiddha mImAMsaka kumArila bhaTTa apane mImAMsA zlokavArttikakI nimna kArikAko samantabhadrasvAmIkI zrAptamImAMsAgata 'ghaTamaulisuvarNArthI' Adi kArikAke AdhArapara racA hai aura isaliye samantabhadrasvAmI kumArilabhaTTase bahuta pUrvavartI vidvAn haiN| kyA unake isa kathana ko puSTa karane vAlA koI prAcIna puSTa pramANa bhI hai ? kumArilakI kArikAe~ ye haiM zaGkA samAdhAna varddhamAnakabhaMgena rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH || mArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / 12 samAdhAna - ukta vidvAnoMke kathanako puSTa karane vAlA prAcIna pramANa bhI milatA hai / I0 san smRtikI rekhAe - bahudhA logoM ke jIvana meM aise avasara Ate haiM ki dinabhara bhUkhe-pyAse rahanese peTa antar3iyoMse laga jAtA hai, jIbha tAlUse jAlagI hai, zreoThoMpara papar3iyA~ jama gaI haiM aura calate-calate pA~va mUsala hogaye haiM / na pAsa meM eka dhelA hai jo cane cAbakara hI ThaNDA pAnI piyA jAya, na maMjile makasUda hI najara AtI hai| pAsa meM paise na hone kI vajaha muphalisI hI nahIM 1 1025 ke prakhyAta vidvAn zracArya vAdirAjasUrine apane nyAyavinizcayavivaraNa ( li0 pa0 245) meM eka asandigdha aura spaSTa ullekha kiyA hai aura jo nimna prakAra hai "ukta svAmisamantabhadrastadupajIvinA bhaTTa nApi -- ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAda sthitiSvayam / zoka- pramoda - mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // vaddha mAnakabhaMgena rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // mArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam / iti ca // " isa ullekha meM vAdirAjane jo 'tadupajIvinA ' padakA prayoga kiyA hai usase spaSTa hai ki Ajase nau sau varSa pUrva bhI kumArilako samantabhadrasvAmIkA ukta viSaya meM anugAmI athavA anusartA mAnA jAtA thA / jo vidvAn samantabhadrasvAmIko kumArila aura usake samAlocaka dharmakIrtike uttaravartI batalAte haiM unheM vAdirAjakA yaha ullekha abhUtapUrva ra prAmANika samAdhAna upasthita karatA hai / vIrasevAmandira 27 pharavarI 1648 bhikSuka manovRtti (le0 ayodhyA prasAda goyalIya) 115 For Personal & Private Use Only - darabArIlAla koThiyA hotI, Akasmika ghaTanAe~ bhI hotI haiN| kabhI jeba kaTa jAtI hai, kabhI ghara se lekara na cale aura sAthiyoM ne rAstese hI pakar3a liyA aura samajhA ki abhI vApisa Aye jAte haiM, magara rAstemeM kAra phela hogaI yA tA~yA palaTa gayA paidala calaneke sivA koI cArA nahIM / kabhI relve TikiTa ke liye 1-2 paisekI kamI raha gaI hai / paradezame kisase mA~ge, koI jAna pahacAnakA 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 1 bhI to dikhAI nahIM detA, ki isa musIbata se nijAta mile| aura dikhAI diyA bhI to mA~ganekI himmata na huI; zroTha kA~paMkara raha gye| ghara meM baccA bImAra par3A hai, usI roja vetana milane vAlA hai, magara ghara meM DAkTarako bulAne ke liye rupaye phIsa ko to kujA, Aphisa jAneke liye ikkeke liye do paise bhI nahIM haiM / aura manameM yaha soca hI rahe haiM ki calo bacceko hI haspatAla godameM lecalA jAye, aise hI nAjuka maukepara koI sAhaba Ate haiM / zaklozabAhata - se acche khAse jIvikAra aura bhale mAlUma dete haiM / hAthameM 4-5 rupayekI rejagArI bhI liye hue haiM / kumbha-snAnako jAnA hai, eka-do rupayekI jo kamI raha gaI hai, use pUrI karane cale Aye haiM aura inakI dhaja dekhiye--nAja muhatase chor3a rakkhA hai, sirpha phala- dUdhapara guz2ara pharmAte haiM, aise saMyamIkI sahAyatA karanA Avazyaka hai / bhAMjI bhAtameM 2000) ru0 kI kasara raha gaI hai, aise kAre savAbameM madada karanA akhalAqI pharz2a hai / aphIma khAneko paise nahIM rahe haiM, aphIma na milI to vicArA jamhAyA~ lete-lete mara jAyagA, insAnI jAna bacAnA nihAyata jarUrI hai / aise dukhada prasaGgoM para bar3I vicitra paristhiti hotI hai / nAsakara usa avasarapara jabaki Apa khuda sahI mAyanoM meM imdAda ke mustahaqa haiM, magara apanI vajahadArI kI vajahase Apa kisIpara bhI yaha rAja jAhira nahIM karanA cAhate aura tabhI koI Apake jAne pahacAne sAhaba- kisI jalseke liye, caubeko bharapeTa lADU khilAne ke liye, kisI sAdhuke mandira kA kutrA banavAne kI haTha karaneke liye, cir3ImAra ke caMgula se tote chur3Ane ke liye, muhalle meM sA~ga karaneke liye, kalakatte bambaI meM calane vAlI majadUra har3atAlake liye, devIkA parasAda bA~Taneke liye, qasAIke hAtha se laGgar3I gAya chur3Ane ke liye - candA mA~gane AjAte haiM / taba kaisI dayanIya paristhiti hojAtI hai, nA karane kI himmata nahIM; dene ko kAnI kaur3I nahIM / kabhI dila cAhatA hai dIvAra se TakarAkara apanA sara phor3aleM, kabhI jI cAhatA hai ina mA~ganevAloMpara TUTa anekAnta [ varSa 9. par3eM aura jo ye lAye haiM, use chInakara apanA kAma claaeN| magara kucha nahIM banatA aura eka nirIha khudag2araja, ahaGkArI, rUkSasvabhAvI na jAne kyA-kyA logoMkI naz2aroMmeM banakara rahajAte haiM / kucha Apa bItI arja karatA hUM: 2 san 32kI divAlI AI aura calI gaI, na hamAre ghara meM carAg2a na miThAI AI / isa bAta se hamAre ceharepara zikana AI na dilameM koI malAla, balki haqIqI mAyanoM meM hameM apanI isa bebasIpara nAz2a thA / kyoMki yaha musIbata devakI tarakase nahIM hamane khuda hI bulAI thI / dIvAlIse do-tIna roja bAda mA~ne kahA- beTA ! mujhe tujhase kahanA yAda nahIM rahA, eka AdamI 10-12 cakkara lagA cukA hai, na nAma batAtA hai na kAma, na tere milane ke vaktapara AtA hai, yUM kaI cakkara kATa cukA / " mA~ apanI bAta pUrI bhI na kara pAI thI ki bolI - "dekha, vahI zAyada phira AvAja de rahA hai / " bAhara Akara unakA paricaya pUchUM ki ve svayaM hI bole - "Apa hI goyalIyajI haiN|" "jI, mujha khAkasArako goyalIya kahate haiM / " "vAha, sAhaba Apa bhI khUba haiM; pacAsoM cakkara lagA DAle taba Apa mile haiN|" maiM hairAna ki nAmAkhA~ jhAr3a pilAne vAle yaha sAhaba Akhira haiM kauna ? pulisa vAle yaha ho nahIM sakate, unakI itanI himmata bhI nahIM ki isa taraha peza Ae~, koI karja mA~gane vAlA bhI nahIM ho sakatA kyoMki yahA~ yaha Alama rahA hai ki gharameM bhUkA par3a rahe dasa phAke hojAe~ / tulasI bhaiyA bandhuke kabhI na mA~gana jAe~ // jaba bAbA tulasIbhaiyA bandhuse mA~ganA varjita kara gaye haiM, taba g2airoMse udhAra mA~ganekI to maiM bevakUkI karatA hI kyoM ? phira bhI maiMne bar3I Ajiz2ose na milane kA aphasosa jAhira karate hue unase g2arIba For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] bhikSuka manovRtti 117 khAnepara tazarIpha AvarIkA sababa pUchA to mAlUma Adi bA~Tate hue eka aise gA~vameM gaye jahA~ varSAse huA ki mere sAtha jo jelameM eka vAliNTiyara bahuta hAni nahIM huI thI aura bAdameM mAlUma huA ki yaha 1-2 mAha rahe the, ye unake bhAI haiN| unakI tandurustI brAhmaNoMkA gA~va thA / vahA~ gA~va vAloMkI salAhase ThIka na honekI vajahase ve zimale jAnA cAhate haiN| taya huA ki pUre gA~va bharake liye kamase kama eka lihAjA mujhe unake pahAr3I akhasajAtake mAkUla saptAhake bhojanakA prabandha phaurana kara denA cAhiye intajAmAta kara dene caahiye| aura jabataka sthiti pUrva jaisI na hojAya barAbara maiM to sunakara sanna raha gyaa| pahale to yahI sAptAhika sahAyatA AtI rahanI caahiye| jana-lekhA bar3I muzkilase samajhameM AyA ki ye Akhira jikra kA hisAba lagAyA gayA to 80 mana gehUM kI hata kina sAhabakA kara rahe haiN| yaha jAna pahacAna ThIka baiThatA thaa| gAr3I yahA~ Akara aTakI ki 80 mana isI taraha kI thI jaise koI kahAra dehalIse DolI gehU~ dillIse kyoMkara lAyA jAya ? kArake Ane-jAne kharIdakara le jAe~ aura logoMse kaheM ki paM0 neharU ko hI bamuzkila nahara vibhAgase AjJA milI hai| riztemeM sADhU hote haiM / aura kuredakara pUchanepara isa khataremeM Traka yA laoNrI to kisI hAlatameM bhI batAe~ ki jisa zaharase paNDitajI kamalA neharUkA nahIM AsakatI / hama logoMko cintAmeM paDe dekha gA~va vAle bole 'mujhe usakI isa dIdAdilerI, betakallufI, "dillIse gehU~ lAnekI kyA jarUrata hai| hamAre yahA~ bhIkhake TUka aura bAjArameM DakAra vAlI zAnapara sabake pAsa gehU~ bharA par3A hai, dAma dekara cAhe tAva to bahuta AyA, magara gharapara AyA jAnakara jitanA kharIda lo|" bala khAkara raha gayA aura nihAyata AjijIse hamArI hairAnIkI hada na rahI, hamane kahA-are maz2abUrI jAhira kI, na cAhate hue bhI mufalisIkI bhaI jaba tumhAre pAsa gallA bharA par3A hai taba tuma rekhA khiiNcii| magara usako yakIna na aayaa| "loga nAhaka hamase lenA cAhate ho? bar3e khudag2araz2a haiM, khuda gulachareM ur3Ate haiM, magara dUsaroM ve bole-"vAha sAhaba, Apa jaba itanI dUra ko chaTapaTAte dekhakara bhI nahIM sihrte|" isI tarahake calakara dene Aye haiM taba hama kyoM na leM, Apa bhI bhAva vyakta karate hue ve cale gaye aura maiM apanI apane mana meM kyA kaheMge ki brAhmaNa hokara dAna lenese isa bebasIpara nAdima gar3hA-sA raha gayA ki eka vo dutkAra kiyA / " hamane apanI ha~sI aura Avezako haiM jo svAsthya sudhArane pahAr3a jArahe haiM aura eka hama rokakara kahA-"bhaI hama isa vakta khairAta karane nahIM hai ki dama ukhAr3ane vAlI khA~sIke liye mulaiThI-sata Aye. apane bhAiyoMkI madada karane Aye haiN| nahIM juTA pArahe haiN| musIbatameM insAna hI insAnake kAma AtA hai| hama de rahe haiM isIse dAtA nahIM aura jo z2arUratamanda le kucha ghaTanAe virodhI bhI suniye rahe haiM, vaha mA~gate nhiiN| yaha to saba milakara 1933 yA 34 kI bAta hai| jamanAmeM bAr3ha musIbatameM eka dUsarekA hAtha baTA rahe haiN| isIliye AjAnese nikaTavartI gA~va bar3I vipadAmeM Agaye the| gA~vameM jo sacamuca imadAdake yogya ho use bulAdo, unheM bhojana, vastra, davA AdikI avilamba zrAva- jo hamase usakI sahAyatA bana sakegI kreNge|" zyakatA thI / dillI vAle prANapaNase sahAyatA pahu~cA gA~va vAloMne jisa bur3hiyAkA nAma batAyA, usane rahe the / hamAre ilAkese bhI hajAroM rupaye ekatra hue| minnateM karanepara bhI kucha nahIM liyaa| taba ve gA~va hama eka kArameM Avazyaka sAmAna rakhakara naharake vAle svayaM hI bole-Apa nAhaka parezAna hote haiM / rAstemeM par3ane vAle gAMvameM gye| vahA~ davAe~, vastra imadAda legA to sArA gA~va legA, varnA koI na legaa| - 3 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anekAnta [varSa 9 agara Apa hameM na dekara sirpha 1-2 ko dekara cale apanI dAnazIlatAkI khAja miTAI gaI / kArameM saba jAyeMge to sArA gA~va inheM halakA samajhegA, tAnA sAthI mu~ha laTakAye dillI vApisa jArahe the, hama bar3e mAregA, isI Darase yaha loga nahIM lete haiM na leNge| yA ye kisAna, zAyada isI samasyAko saba bar3A jI kharAba huA, jinheM sacamuca sahAyatAko sulajhA rahe the| jarUrata thI, unheM bhI sahAyatA na dI jAsakI / lAcAra kArameM baiThakara naharakI paTarI-paTarI dillIkI DAlamiyA~nagarameM sahAranapurake cau0 kulavantaora vApisa jArahe the ki naharake kinAre kucha rAya jaina rahate the / 50-55 varSakI Ayu hogii| loga auratoM baccoM sameta dikhAI diye to kAra jIzaUra, khuzapoza aura bar3I vajaha qatahakaM bujurga rukavA lii| pUchanepara mAlUma huA ki gA~vameM pAnI the| gharake AsadA the. magara vyApArameM ghATA AjAne AjAnese yaha loga yahA~ Agaye haiM aura jyAdAtara se yahA~ sarvisa karake dina gujAra rahe the| mAmalI kisAna jATa haiN| vetana aura mAmUlI posTa para kAma karate the| mere pAsa hamane jaba imadAda denekI bAta uThAI to ve aksara AyA karate aura bar3I tajaruvekI bAteM loga bAtako TAla gaye, dubArA kahA to aise cupa sunAyA karate the| nihAyata khuza akhalAka bAmaz2Aka, hogaye jaise kucha sunA hI nhiiN| phira tanika jora nekacalana aura kAyadA karIneke insAna the| unakI dekara kahA to bole-ApakI meharabAnI, hameM kisI suhabatameM jitanA bhI vakta sarpha huA, puralutpha rahA / cIjakI darakAra nahIM, bhagavAnakA diyA saba hara insAnako gharelU parezAniyA~ aura naukarI sambandhI asuvidhAe~ hotI haiM, magara 2-3 sAlake ___ usa gA~vakI bhikSuka manovRtti dekhakara hama jo arsemeM ekabAra bhI z2abAnapara na lAye / mila kSetroM meM gA~va vAloMke prati apanI rAya kAyama kara cuke the| jahA~ bila logoMko nyA jahA~ baiThe biThAye, logoMko utpAta sUjhate rahate haiN| vaha ur3atI naz2ara AI to hamane apanI dAnavIratAke iMkrImeNTa, (vArSika tarakkI) bonasa (naukarIke atibar3appanake svarameM tanika madhuratA gholate hue kahA- rikta vArSika bhattA) Dejiganezana (pada) aura oNphi"socakI koI bAta nahIM, tumhArA jaba saba ujar3a sasakI zikAyateM, kinkalAba, murdAvAda aura hAthagayA hai, to yaha sAmAna lenemeM ujra kisa bAtakA ? hAthake nAroMse acche acchoMke Asana aura mana yaha to lAye hI Apa logoMke liye haiN|" hilajAte haiM / taba bhI unake ceharepara na zikana ___ hamArI bAta unheM acchI nahIM lagI, ziSTAcArake dikhAI dI, na z2abAnapara hrpheshikaayt.|| nAte unhoMne kahA to zAyada kucha nahIM, phira bhI unakA ikalautA lar3akA rur3akI kaoNleja meM iJjIunake manobhAva hamase chipe nahIM rhe| unhoMne mauna niyariGga par3ha rahA thaa| zAyada 80) ru. mAsika rahakara hI hamapara prakaTa kara diyA ki jo svayaM bhejane par3ate the / maiM jAnatA thA yaha unake bUteke annadAtA haiM, ve hAtha kyA pasAreMge? phira bhI hamAre bAhara hai, unheM bamuzkila itanA kula vetana milatA mana rakhaneko unameMse eka bUr3hA bolA-"lAlA- thaa| ata: maiM samajhatA thA ki yA to dhIre-dhIre bace hama saba bar3e maujameM haiM, agara kucha denekI samAI hai khuce jevara sarpha horahe haiM yA sarapara RNa car3ha rahA to usa TIlepara hamAre gA~vakA fakIra par3A hai, use hai / pUchanekI himmata bhI na hotI thI, pUchU bhI jo denA cAho de Ao / hama saba apanI-apanI kisa muMhase ? gujara-basara kara leMge / usakI imadAda hamAre Akhira eka roz2a jI kar3A karake maiMne rAstemeM basakI nhiiN|" ___ unase sAhU sAhabase chAtravRtti leneke liye kaha hI Akhira usa phakIrako hI pATA-vastra dekara diyaa| sunakara zukriyA adA karake mandirajI cale Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] sampAdakIya gye| dUsare roja gharapara tazarIpha lAye aura pharmAyA- bataura inAma milegaa| "goyalIyajI, Apa mere bar3e zubhacintaka haiM, yaha maiM maiMne samajhA vAra bharapUra baiThA aura caudharI sAhaba jAnatA huuN| Apane merA dila dukhAneko nahIM balki aba sIdhe khar3e nahIM raha sakate / magara nahIM, unhoMne nekanIyatIse hI mujhe yaha salAha dI hai| ApakI vAra bhI bar3I khUbIse kATA aura mujhe paTakhanA bhI bAta TAlanekI himmata na honekI vajahase, maiM usa aisA diyA ki coTa bhI na lage aura hamalAvarakI vakta svIkAratA dekara calA gyaa| magara phira ghara tArIpha karaneko jI bhI caahe| jAkara socA to, bAta manameM baiThI nhiiN| eka sAla pharmAyA-goyalIyajI, ApakA pharmAnA vajA raha gayA jaise bhI hogA nikala jaaygaa| isa bur3hApe. hai, magara beadabI muzrApha, yaha honahAra lar3akoMko meM kyoM jarAsI bAtapara khAnadAnako dAg2a lagAyA ? vajIpheke taurapara milatA hai to garIba-amIra saba bhalA lar3akA hI apane manameM kyA socegA, bhaI lar3akoMko binA mA~ge kyoM nahIM milatA, sirpha garIba goyalIyajI maiM chAtravRtti lekara apane baccekA dila lar3akoMko hI kyoM milatA hai|" choTA haragiz2a nahIM kruuNgaa|" ___ mere pAsa isakA javAba nahIM thA, kyoMki maiM __ caudharI sAhaba itanA svAbhimAnakA uttara degeM, jAnatA thA ki asahAya vidyArthI bhI uccase ucca agara mujhe yaha AgAha bhI hotA to maiM yaha jikra zikSA prApta kara sakeM, Arthika abhAvake kAraNa unakA taka na chedd'taa| magara aba to tIra kamAnase nikala vikAsa na ruka jAya, isI sadbhAvanAse prerita hokara cukA thA, nizAnepara na lage to tIrandAjakI khUbI zrImAna sAha sAhabane chAtravRtti jArI kI haiN| kyA ? maiM tanika adhikArapUrvaka bolA-caudharI caudharI sAhaba Aja saMsArameM nahIM hai, magara sAhaba, ApakA sAhabajAdA phasTaklAsa phaTa AyA hai, / unakI vajahadArI yAda AtI rahatI hai| jo aise honahArako to vajIphA lenekA pUrA haka hai / isameM saGkoca aura ehasAnakI kyA bAta hai ? yaha to use 18 pharavarI 1948 sampAdakIya 1 magaramacchake AMsU goliyAM calavAte rahe / svarAjya-sainikoMko giraphtAra ___ mahAtmAjIke nidhanase sArA bhArata zokamagna ho karAte rahe, adAlatoMmeM jhUThI gavAhiyA~ dekara sajA gayA hai| bhAratIyoM ko hI nahIM videziyoMke hRdayako dilAte rahe / khaddara pahananA to darakinAra vilAyatI bhI kAphI AghAta pahu~cA hai| unake dhArmika aura kapaDA pahanate rahe-becate rhe| patitoddhAra to kajA rAjanaitika siddhAntoMse matabheda rakhane vAle bhI vyathita apane sajAtiyoMko bhI mandira-pravezase rokate rhe| hue haiM / mahAtmAjIkA vyaktitva hI aisA thA ki hindU-muslima rAjyakI kyA calI apane samAjako virodhI bhI unake lokottara guNoMke kAyala the| kurukSetrakA maidAna banAye rahe-Aja mahAtmAjIke __ aise loga bhI jo jIvanabhara mahAtmAjIke prati zraddhAJjali arpaNa kara rahe haiM, tAra bheja rahe haiM, siddhAntoMkA virodha karate rahe, unake calAye svarAjya- zoka-sabhAoMmeM bhASaNa derahe haiM, lekha likha rahe haiM, saMgrAmameM vipakSIkI orase lar3ate rhe| nihatthoMpara jinheM svayaM likhanA nahIM AtA, ve dUsaroMse likhavA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anekAnta rahe haiM, patroMke vizeSAMka nikAla rahe haiM, smAraka banavA rahe haiN| mAnoM sArA bhArata gAMdhIvAdI hogayA hai / kAza logoMne apanI bhUla samajhI hotI, aura sacamuca hRdaya parivartana kiyA hotA ! jo saMtapta hone kA abhinaya kara rahe haiM kAza sacamuca saMtapta hue hote to mahAtmAjIkA maraNa bhI bhAratake liye varadAna huA hotA ! aise chadmastha logoMke A~sU usa magara ke samAna hai jo dhokhe meM DAlane ko to A~khoM meM A~sU bhare rakhatA hai, para apanI karanIse lahamebharako bhI bAja nahIM AtA / san 32 yA 33meM mahAtmAjI jaba pahalI bAra dillIkI harijana kaulonImeM Thahare to sandhyAkAlIna prArthanAke samaya kAfI jana-samUha ekatra huaa| jinameM vilAyatI vastroMse susajjita banI-ThanI mahilAe~ aura sUTabUTa dhArI yuvaka hI jyAdAtara the / pA~va chUne ke liye agrasara hotI huI bhIr3ako dekhakara mahAtmAjI tanika U~ce svara meM bole - "tuma loga mere pA~va chUneke bajAya mere mu~hapara thUka dete to acchA thA / maiM jina siddhAntoMke prasArake liye mArA-mArA phira rahA hU~, jisa svarAjya-saMgrAma meM maiM lipta hU~, usameM to tuma loga merI tanika bhI sahAyatA nahIM karate ? ulTA jina videzI vastroMkI maiM holI jalavAtA phira rahA hU~, unheM hI pahanakara tuma mere sAmane Ate ho ? merI eka bhI bAta na mAnakara kevala darzana karane meM hI jIvanakI sArthakatA samajhate ho / " sacamuca usa netAse bar3A abhAgA duniyAmeM aura kauna ho sakatA hai, jisakA jaya-jayakAra to sArA deza kare, use Izvara tulya pUje kintu AdezoMkA pAlana muTThIbhara hI karate hoM / aise hI chadmastha anuyAyiyoMke kAraNa netA dhokhA khAjAte haiM / svayaM mahAtmAjI bhI kaI bAra aise dhokheke zikAra hue| bhArata meM sarvatra isa taraha kI zraddhA bhakti zrota-prota bhIr3ako dekhakara unheM apane anuyAyiyoMkI isa bahusaMkhyAkA galata andAja hojAtA thA / ve samajha lete the, mere izArepara samUcA bhArata taiyAra baiThA hai kintu yuddha cher3anepara 35 karor3ake deza meM [ varSa 9. 1 lAkha se adhika sainika kabhI nahIM hue / Azcarya to yaha dekhakara hotA hai ki hamArI samAjameM jina bhale mAnusoMne bra0 zItalaprasAdakA bahiSkAra isaliye kiyA ki ve antarjAtIya vivAha aura dassA pUjanako jainadharmAnukUla samajhate the / vahI Aja achUtoM ke mandira praveza tathA roTI-beTI vyavahAra aura vidhavA vivAha ke prabala prasAraka mahAtmAjIkA bar3I zraddhA-bhaktise kIrtana kara rahe haiN| jina logoMne brahmacArIjIko apane sabhAmavase na bolane diyA, vahI mahAtmAjIkI zoka sabhA mandiroM meM kara rahe haiM / jinhoMne ziSTatA ke nAte unheM brahmacArI taka likhanA chor3a diyA, mandiroMmeM jAnese roka diyA, vahI Aja mahAtmAjIkA smAraka banAnekI soca rahe haiM, vizvavandya kahakara apanI zraddhA-bhakti prakaTa kara rahe haiM / jaba hama caleM to sAyA bhI apanA na sAtha de / jaba ve caleM z2amIMna cale grasmA~ cale // - jalIla yadi sacamuca yaha loga mahAtmAjIke anuyAyI aura zraddhAlu hue hote to bAta hI kyA thI / bhUla kisase nahIM hotI, bar3e-bar3e doSI bhI prAyazcita karane para saGgha meM milA liye jAte haiN| para nahIM, inake hRdaya meM usI taraha halAhala bharA huA hai, dezakI pragati meM ye bAdhaka rahe haiM aura raheMge, sudhAra kAryoM meM sadaiva vighna svarUpa bane rheNge| inakA rudana kevala dikhAvA mAtra hai / mahAtmAjI ke anuyAyiyoMke hAthameM Aja zAsana-sattA hai isIliye inhoMne apanA yaha bahurUpiyA veSa banAyA hai / zAsana-sattA jisake hAthameM ho, vaha cAhe bhAratIya ho yA abhAratIya, paTavArI ho yA darogA usIke taluve sahalAne meM loga dakSa hote haiM / 2 jAlI saMsthAeM kucha dhUrtoM kA yaha vizvAsa hai ki duniyA mUrkhose bharI par3I hai| isameM hiyeke andhe aura gA~Thake pUre adhika aura vivekabuddhi vAle bahuta kama haiN| isI liye ve dhUrtatA ke jAlameM logoMko pha~sAte rahate haiM / hamArI samAja meM bhI kitanI jAlI saMsthAe~ aise logoM ne kAyamakI huI haiM / koI dharmArtha auSadhAlayake nAma For Personal & Private Use Only . Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] sampAdakIya 121 para, koI ahiMsA pracAraka saGghake nAmapara, manamAnI kAma lenekA duHssAhasa kara rahe haiN| itanA bhI hotA lUTa macA rahe haiN| patroMmeM vijJApana dete haiM, upadezakI to ganImata thI, zAyada tUphAnoMmeM par3akara laharoMke kA jAmA pahanakara gA~va-gA~vameM ghUmate haiN| candA sahAre vaha kabhI na kabhI pAra hojAtI / parantu yahA~ ikaTThA karate haiM aura gulachareM ur3Ate haiN| samAjakA to Alama hI judA hai| hara nAvika banA huA apanI khUna cUsane vAlI aisI jAlI saMsthAoMkA sAmUhika aklakI pantala phAr3a rahA hai| eka-dUsareke mArgakA rUpase bhaNDAphor3a honA cAhiye / inake saMcAlakoMke viparIta anusaraNa kara rahA hai / nAva bha~varameM par3akara kAle kAranAmoMkA sacitra ullekha honA caahiye| mautake cakkara kATa rahI hai aura usake sitamajarIpha tAki samAja ina dhUrtoMke caGgalase baca sake / nAvika eka dUsareko dhakelane aura apanI manamAnI anekAnta aise lekhoMkA svAgata kregaa| karanepara tule hue haiN| aura nAvameM baiThe hue nirIha 3 hamArA netA abodha mAlI sara pITakara cillA rahe haiM khelanA jaba unako tUphAnoM se AtA hI na thA / / hamAre netA eka nahIM aneka haiM, jitane nAvameM phira yaha kiztIke hamAre nAkhudA' kyoM hogaye ? baiThane vAle nahIM usase adhika khevaTa maujUda haiN| kaisI dayanIya sthiti hai usa samAjakI, jisake agara yaha khevaTa eka mata hokara hamArI isa jIrNazIrNa naukAko pAra lagAnekA prayatna karate to hameM __ bhUtapUrva bala parAkramako yAda karake mRtyu usake pAsa Anese jhijhakatI hai, parantu usake mArgadarzaka bane hue apane bhAgyapara garva hotA, hama bAAvAja bulanda . 2 use svayaM mautake mu~hameM le jArahe haiM / gantavya sthAna kahate ki jahA~ itara naukAoMko eka-do mallAha nahIM taka samyak mArgapradarzana koI nahIM kara rahA hai| mila pA rahe haiM, vahA~ hamArI surakSAko itane nAvika ravizasiddIkIke zabdoMmeMmaujUda haiM / parantu kheda hai ki sthiti isake viparIta khijra hI khijra naz2ara Ate haiM harasU' hamako / hai| itara naukAoMke manuSyoMmeM bAkAyadA jinhoMne . ___ kAravA~' beqhabare rAheguz2ara Aja bhI hai / mArgakI durgama kaThinAiyoMkA anubhava prApta kiyA hai| eka mArga pradarzaka ho to usakI bAta samajhameM Ae jinheM mArgameM par3ane vAlI caTTAnoM, laharoM aura bha~varoM aura girate-par3ate lakSakI ora bhI bar3hA jAe / parantu kA jJAna hai.aura jo A~dhI, pAnI, tUphAnoMke AnekA jahA~ na lakSakA patA hai, na mArgakA patA hai, vahA~ .... irAdA saptAha pUrva bhA~pa lete haiM baqaula iqabAla sivA dama ghuTa-ghuTakara maraneke aura cArA bhI kyA hai ? jo hai pameM pinhA' cazmebInA dekha letI hai / ___ hama sacce mArgapradarzakakI khojameM idhara-udhara z2amAnekI tabIyatakA takAz2A dekha letI hai // bhaTakate haiM, parantu saphalatA nahIM milatI:unhIM sudakSa aura anubhavI manuSyoMke hAthameM patavAra calatA hUM thor3I dUra haraika tez2arau ke sAtha / dekara apanA khevaTa cunA hai aura jinheM dakSatA prApta nahIM pahacAnatA nahIM hUM abhI rAhabarako maiM // haI hai. ve cupacApa nAvameM baiThe tuphAnasei Takkara leneke . hamArI sthiti ukta zerake anasAra hotI to bhI anubhava bhI prApta kara rahe haiM aura pAra bhI horahe haiN| 1 khevaTa-mallAha / 2 pthprdrshk| 3 cAroM ora / parantu apane yahA~ bAta hI judA hai| kinArepara 4 yAtrIdala / 5 bhaTakI raahmeN| . lage vRkSoMse jo bhI tanA, zAkha, DAlI, TahanI tor3a 6 mirz2A g2Aliba pharamAte haiM-maiM hara tez2arau (zIghra calane ma sakA, usane usIko cappU banAkara nAva khenekA / vAleke sAtha) calatA hU~ para jaba mujhe mAlUma hotA hai ki amogha upAya samajha liyA / jinheM TahanI na milI, yaha to svayaM bhaTaka rahA hai yA luTerA hai to Thahara jAtA hUM vaha dhotiyoMko hI pAnImeM DAlakara usase patavArakA isa mere bhaTakanekA kAraNa yahI hai ki maiM abhI taka apane 1 pardaimeM chupA huA, aprakaTa / 2 dUrandeza dRSTi / asalI pathapradarzaka (rAhabara) ko nahIM pahacAna pAyA huuN| For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anekAnta ganImata thI, bhaTakate-bhaTakate kabhI to sacce mArga darzakakA patA pAte / parantu yahA~ to koI netA hai hI nahIM, netAoMke veSameM bher3iye, bAvale, abodha aura akarmaNya hamAre cAroM ora ghUma rahe haiN| aura apanI judA-judA DaphalI bajA rahe haiM, usa DaphalIkI tAnapara masta hokara kauna kue meM giregA aura kauna khAImeM isakI inheM na cintA hai aura na socanekA samaya hai / jaina samAja ke tInoM sampradAyoMmeM akhila bhAratIya saMsthA tIna bhI hotIM to bhI ThIka thiiN| parantu 2 darjanase to aba bhI kama nahIM aura kaI saMsthAoM ke bIjAropaNa horahe haiM / aura tArIpha yaha hai ki inake adhikAriyoM ko apane nijI kAryoMse lahamebharakI phurasata nahIM / kAryAlaya mAmUlI klarka calAte haiM aura inakI ora se bahuta sAdhAraNa TakepanthI eka-eka do-do upadezaka gA~va-gA~vameM ghUmate haiM / ve kahA~ jAte haiM aura kyA-kyA anApa-zanApa kaha Ate aura usakA kyA phala hotA hai, yaha jAnane takakA avakAza kisIke pAsa nahIM hai| ina akhila bhAratIya sabhAoM ke adhivezana hote haiM / vaha adhivezana kyoM horahA hai aura kyA upayogI yojanAe~ samAjake liye rakhanI haiM, isapara kAryakAriNI kabhI vicAra taka nahIM karatI / vicAra karaneko samaya hI nahIM, bamuzkila bar3e dina yA IsTarakI chuTTiyoMmeM kevala adhivezanameM sammilita honeko samaya nikala pAtA hai / pariNAma yaha hotA hai ki viSaya nirvAcana meM baiThe hue mahAnubhAva vahIMkI vahIM paraspara virodhI ulUla-julUla prastAva gar3hate rahate haiM, ghaNToM bahasa hotI rahatI hai aura anta meM kuchakA kucha pAsa hojAtA hai| na koI yaha socatA hai ki isa prastAvakA kyA pratiphala hogA, na koI use zramalI rUpa dene kI yojanApara hI vicAra karatA hai / jinake pAsa saMsthAe~ haiM, ve kucha kara nahIM pArahe haiM, jinake pAsa nahIM haiM ve kisI na kisI bahAne apanI naI saMsthA kholane jArahe haiN| pAnakI dukAna kholanemeM zAyada asuvidhA ho, parantu saMsthA kholanemeM koI parezAnI nahIM / samAjase candA mila hI jAtA hai, basa apane do-cAra AdamiyoMko AjIvikA [ varSa 9 bhI mila gaI aura svayaM netA bhI bana gaye / netA bananA burA nahIM yadi tyAga aura tapasyA ke sAtha-sAtha kucha kara guz2aranekI cAha ho / parantu kevala AjIvikA ke liye apanI mahatvAkAMkSAe~ pUrNa karaneke liye aura apaneko artha cintAse nirAkula karaneke liye netA bananekA prayatna dukhiyA samAjako pITha meM churA bhoMkanA hai| 4 alpasaMkhyakoMke sudhAra svargIya rAyabahAdura sAhu jugamandaradAsajI najIbAsan 1928 kI dazalAkSaNI ke dina the / maiM aura bAdameM dhArmika aura sAmAjika carcAe~ kara rahe the / prasaGga chir3a gayA / rAyabahAdura sAhaba eka hI sulajhe sudhAroM ko lekara jainasamAjakI tU-tU, maiM-maiM kA bhI bole :- " goyalIyajI, samAjakI zakti ina vyartha ke hue AdamI the, ve sahasA gambhIra ho uThe aura kAryoM meM naSTa hotI dekhakara mujhe bar3A dukha hotA hai / vyarthakI uthala-pathala macI huI hai / " ina choTe-choTe sudhAroMko lekara hamArI samAja meM sudhAroMke vipakSameM rAyajanI karate sunakara maiM kucha kahanA hI cAhatA thA ki ve bole - "ghabarAo pakSapAtI hUM, parantu maiM samAja meM unhIM AndolanoM kA nahIM, maiM sudhAroMkA virodhI nahIM Apase adhika samarthaka hUM jo jainasamAja se sambandha rakhate haiM aura jainetara bahusaMkhyakoM para Azrita nahIM haiN| maiM kaba kahatA hU~ ki zAstroddhArakA Andolana banda kara diyA jAya, yaha Andolana to itane vega se calAyA jAya ki eka bhI zAstra amudrita na rahane pAe, dassApUjanAdhikAra antarjAtIyavivAhakA Andolana vara-vikraya, vezyAnRtya, nuktA prathAko avilamba band Apa khUba kIjiye / bAla aura vRddha vivAha rokiye, karAiye / yaha saba Andolana kevala apanI samAjase sambandha rakhate haiM ataH inheM saharSa calAiye aura saphalatA prApta kIjiye / " "merA Azaya to yaha hai ki ve Andolana jo hamAre itara bhinna dharmiyoM, par3osiyoM aura sajaM tiyoMse sambandha rakhate haiM unheM na cher3A jAya / kyoMki yadi For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] nirIkSaNa aura sammati 123 una kAryoMko ve pasanda na kareMge to hameM kabhI saphalatA kAryoMmeM unako sahayoga denA cAhiye, parantu aise nahIM mila sakatI, ulTA hamArI sthiti bar3I dayanIya kAryoMko lekara apanI samAjameM vitaNDAvAda nahIM hojAyagI / udAharaNake liye Apa lIjiye- bar3hAnA caahiye|" dassAoMko hama mandiroMmeM pUjA-prakSAlakA to rAyabahAdura sAhabakI ukta bhaviSyavANI Aja adhikAra saharSa de sakate haiM kyoMki mandira apane sAkSAt ho uThI hai / jo paNDe, pujArI mandiroMmeM nijI hai. unapara jainetara bandhaoMkA koI adhikAra achUtoko nahIM jAne dete the, kutte-billIse bhI adhika nhiiN| hamAre isa kAryase unakA banatA bigar3atA bhI ghRNA unase karate the; jinakI mUrkhatAse 10-12 karor3a nahIM hai| kintu yadi hama unase zAdI vyavahAra karane vidharmI bana cuke the| Aja vahI bahusaMkhyaka janatA dvArA cune gaye zAsanAdhikAriyoM dvArA banAye gaye lageM to hamAre sajAtIya kintu bhinna bhAiyoMke kAna avazya khar3e hojaaeNge| yadi vaha svayaM ise nahIM achUta mandira-praveza aura samAna siddhAntake sAmane sara Tekate najara Arahe haiN| apanAe~ge to hameM aisA karate dekha hamAre sAtha vivAha aba kAnUnana harijanoMse dhArmika aura sAmAtathA sAmAjika-sambandha viccheda kara deMge / aura jika kSetroMmeM samAna vyavahAra hogA, ve mandiroMmeM koI bhI itane bar3e samudAyase vahiSkRta hokara beroka-Toka jA skeNge| unase jo roTI-beTI vyavahAra pAnImeM magarase asahayoga rakhakara-jIvita nahIM kareMge unase ghRNA karane vAle daNDanIya hoNge| ve raha sktaa| achUtoddhAra Adi Andolana bhI isI bhojana graha khola sakeMge / taba batAiye pRthvIpara tarahake haiM / Apa lAkha prayatna inake uddhArakA aba unase dAmana bacAkara calanA kaise sambhava , kIjiye, yadi bahusaMkhyaka samAja inheM nahIM apanAtA to Apa bhI unakI dRSTimeM achUta banakara raha - jaina jo bahu-saMkhyaka samAjake virodhake bhayase jAe~ge / aura jisa roja hamAre bahusaMkhyaka sajAtIya patitoddhAra kArya karate hue hicakate the| aba upayukta bhAI aura itara samAja inako lenA cAheMge, taba avasara AyA hai ki ve unheM jinadharmameM dIkSita Apako bhI anukaraNa karanA pdd'egaa| jina kAryoMmeM karake jainasaGghakI saMkhyA bddh'aaeN| bahusaMkhyaka samudAyakA hita-ahita sannihita hai; ve DAlamiyA~nagara (vihAra) unhIMke karaneke liye chor3a dene cAhiyeM, uparyukta 8 mArca 1948 -goyalIya nirIkSaNa aura sammati hAlameM jainasamAjake khyAtiprApta aura syAdvAdamahAvidyAlaya kAzIke pradhAnAdhyApaka paM0 kailAzacandajI siddhAntazAstrI vIrasevAmandirameM padhAre the| Apane yahA~ke kAryoMkA nirIkSaNa kara jo vIrasevAmandirapara apane udgAra prakaTa kiye haiM aura nirIkSaNabukameM sammati likhI hai| use yahA~ diyA jA rahA hai: . Aja mujhe varSoM ke bAda vIrasevAmandirako dekhanekA saubhAgya prApta huaa| mAnanIya mukhtAramA0 71 varSakI umrameM bhI javAnoMkI sI lagana lie hue kAryameM jude haiN| unake donoM sahayogI vidvAn nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA va paM0 paramAnandajI bhI apane-apane kAryameM saMlagna haiN| isa mandirase digambara jaina-sAhitya aura itihAsakI jo Thosa sevA horahI hai vaha cirasmaraNIya hai / merI yahI bhAvanA hai ki mukhtArasA0 sudIrgha kAla taka jIvita raha kara hamAre sAhityakI sevA karate rheN| kailAzacandra zAstrI 10-2-48 syAdvAda di0 jaina mahAvidyAlaya, kAzI For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anekAnta [varSa 9 sAhitya paricaya aura samAlocana 1 rAjula [kAnya samajhe jaga hamako kyoM kAyara, aisI bhI kyA hama kSINa huii| lekhaka, zrIbAlacandra jaina vizArada kaashii| prApti nArI aisI kyA hIna huI ! sthAna, sAhityasAdhanAsamiti jainavidyAlaya bhadainI 'utsarga' adhyAyameM rAjula jaba giranAra parvatapara kaashii| mUlya shaa)| nemikumArake pAsa jAkara apane Apako unake caraNoMyaha padyakAvyagrantha hAlameM prakaTa huA hai / yaha meM samarpaNa kara detI haiM taba kavine nemikumArake dvArA lekhakakI apanI dUsarI racanA hai| isake pahale ve unake samarpaNako svIkAra karate hue unake mukhase 'AtmasamarpaNa' pAThakoMko bheMTa kara cuke haiM, jisakA kitanA saiddhAntika uttara dilAyA haiparicaya pichalI kiraNameM prakaTa hocukA hai / isameM kavine rAjula aura nemikumArakA paurANika "zrAzro hama donoM hI jagake dukhake kAraNakI khoja kareM bandhana jagake hama kATeMge basa yahI bhAvanA roja kareM / aitihAsika caritra Adhunika rocaka DhaGgase citrita / ratnatraya apanA parama sAdhya tapa au' saMyamako apanAe~, kiyA hai| isameM darzana, smaraNa, virAga, viraha aura nizcaya hI bandhana-mukta bane svAtantrya-gIta phira hama gaaeN||" utsarga ye pA~ca adhyAya haiN| prathama adhyAya kavine kalpanAke AdhArapara racA hai aura zeSa cAra adhyAya kahanekA tAtparya yaha ki yaha kAvya kaI dRSTiyoMse purANavarNita kathAnusAra nirmita kiye haiN| kavise yaha acchA banA hai| viduSIratna paM0 bra0 candAbAIjIkI kAvya utkRSTa koTikA bana par3A hai| kAvyameM jaisI mahatvakI vidvattApUrNa prastAvanAne to svarNa kalazakA kucha komalatA, saralatA, zikSA, nIti, sudhAra kAma kiyA hai| isa udIyamAna kavise samAjako kavitvakalA Adi guNa apekSita haiM ve prAyaH saba isa bahuta kucha AzA hai / hama unakI isa racanAkA 'rAjula meM vidyamAna haiN| isake kucha namUne dekhiye- svAgata karate haiN| 'smaraNa' adhyAyameM kavi rAjula-mukhase kahalAtA hai- 2 muktimandira [padyamaya racanA] jIvana sanAsA lagatA thA yadi nemi na Ae jIvana, lekhaka paNDita lAlabahAdura shaastrii| prAptisthAna jInekA kyA upayoga !are utsAha na Ae jiivnmeN| ' nalinI sarasvatI mandira, bhadainI banArasa / mUlya / ) / yahA~ nItikI kitanI sundara pu 'viraha' adhyAyameM rAjula virahIkI avasthAko yaha kSamA, nirabhimAnatA, saralatA, satya, nirloprApta karatI huI bhI apane nArItvake abhimAnako bhatA, sayama, tapa, tyAga, aparigrahatA aura brahmacarya nahIM bhuultii| kavi rAjulake mukhase vahA~ kahalAtA hai- ina daza mAnava-dharmokA, pratyekakA pA~ca-pA~ca sundara bana banameM maiM sa~ga sa~ga phiratI girimeM bhI maiM sa~ga sa~ga tapatI. evaM sarala padyoMmeM, kathanakarane vAlI navIna zailIkI banA saMginI jIvanakI phira bhI mujhako kAyara mAnA / eka uttama racanA hai| yaha sAmAnya janatAmeM kAphI tumane kaba mujhako phicaanaa| saMkhyAmeM pracAra-yogya hai aura lokarucike anukUla hai| aisI sarala racanA karaneke liye lekhaka samAjake nArI aisI kyA hIna huI! tanakI komalatA hI lekara narake sammukha vaha dIna huI ! dhanyavAdapAtra haiN| jo puruSa kare kara hama na sakeM ! jIvana-pathameM kyA bar3ha na sakeM ! -darabArIlAla jaina, koThiyA For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana ra 1. mahAbandha-(mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga / hindI TokA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / 3. madanaparAjaya- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-paM0 rAjakumArajI sA0 / mU05) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane vAlI sundara rcnaa| hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjanake epha0 e0 ke pAThyakramameM nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIrasvAmIkA tiraGgA citra / mUlya 4 5. hindI jaina-sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI jaina-sAhityakA itihAsa tathA paricaya / mUlya 2 // ) / 6. Adhunika jaina-kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ / mUlya 3) / 7. mukti-dUta-aJjanA-pavanaJjayakA puNyacaritra (paurANika raumAMsa) mU04) 8. do haz2Ara varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa yogya / mUlya 3) / 9. pathacihna-(hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha / mUlya 2) / 10. pAzcAtya taka zAstra-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka / lekhaka-bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4|| 11. kundakundAcAyake tIna ratnamUlya 2) / 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya grantha bhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya granthoMke savivaraNa paricaya / pratyeka mandirameM tathA zAstra-bhaNDArameM virAjamAna karane yogya / mUlya 10) / vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahAMpara milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / PRESE PANAMPREHTRANNARoggRIPense TRENAHAPAR For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. A-731 vIrasevAmandirake naye prakAzana 1 anityabhAvanA-mukhtAra zrIjugalakizorajI 6 nyAya-dIpikA (mahatvakA nayA saMskaraNa) ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha-sahita / iSTaviyogAdike nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA dvArA sampAdita kAraNa kaisA hI zokasantapta hRdaya kyoM na ho, isako eka aura anuvAdita nyAyadIpikAkA yaha viziSTa saMskaraNa bAra par3ha lenese bar3I hI zAntatAko prApta ho jAtA hai| apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai / abataka prakAzita isake pAThase udAsInatA tathA kheda dUra hokara cittameM saskaraNoMmeM jo azuddhiyA~ calI ArahI thIM unake prAcIna prasannatA aura sarasatA AjAtI hai / sarvatra pracArake pratiyoMparase saMzodhanako liye hue yaha saMskaraNa mUlagrantha yogya hai| mUlya / ) aura usake hindI anuvAdake sAtha prAkkathana, sampAdakIya, ___2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra-nayA 101 pRSThakI vistRta prastAvanA, viSayasUcI, aura koI 8 prApta saMkSipta sUtragrantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIkI pariziSToMse saMkalita hai, sAthameM sampAdaka-dvArA navanirmita sAnuvAda vyAkhyA-sahita / mUlya / ) 'prakAzAkhya' nAmakA eka saMskRta TippaNa bhI lagA huA hai, jo graMthagata kaThina zabdoM tathA viSayoMkA khulAsA karatA 3 satsAdhu-smaraNa-maGgalapATha-mukhtAra zrI hA vidyArthiyoM tathA kitane hI vidvAnoMke kAmakI cIja jugalakizorajIkI aneka prAcIna padyoMko lekara naI yojanA, hai| lagabhaga 400 pRSThoMke isa sajilda vRhatsaMskaraNakA sundara hRdayagrAhI anuvAdAdi-sahita / isameM zrIvIra lAgata mUlya 5) ru0hai| kAgajakI kamIke kAraNa thor3I vartamAna aura unake bAdake, jinasenAcArya paryanta, 21 hI pratiyA~ chapI haiM aura thor3I hI avaziSTa raha gaI haiN| mahAn prAcAryoM ke anekoM prAcAryoM tathA vidvAnoM dvArA kiye gaye mahatvake 136 puNya smaraNoMkA saMgraha hai aura ataH icchukoMko zIghra hI ma~gA lenA caahiye| zurUmeM 1 lokamaMgala-kAmanA, 2 nityakI Atma-prArthanA, 7 vivAha-samuddezya-lekhaka paM0 jugalakizora 3 sAdhuveSanidarzana-jinastuti, 4 paramasAdhumukhamadrA aura mukhtAra, hAlameM pakAzita caturtha saMskaraNa / 5 satsAdhuvandana nAmake pA~ca prakaraNa haiN| pustaka par3hate yaha pustaka hindI-sAhityameM apane DhaMgakI eka hI samaya bar3e hI sundara pavitra vicAra utpanna hote haiM aura cIja hai| isameM vivAha-jaise mahatvapUrNa viSayakA bar3A hI sAtha hI prAcAryoMkA kitanA hI itihAsa sAmane AjAtA mArmika aura tAttvika vivecana kiyA gayA hai, aneka hai / nitya pATha karane yogya hai| muu0||) virodhI vidhi-vidhAnoM evaM vicAra-pUvRttiyoMse utpanna huI 4 adhyAtma-kamala-mArtaNDa-yaha paJcAdhyAyI vivAhakI kaThina aura jaTila samasyoMko bar3I yuktike tathA lATI saMhitA zrAdi granthoMke kartA kavivara rAjamalla sAtha dRSTike spaSTIkaraNa-dvArA sulajhAyA gayA hai aura isa kI apUrva racanA hai| isameM adhyAtmasamudrako kUjemeM banda taraha unameM dRSTivirodhakA parihAra kiyA gayA hai| vivAha kiyA gayA hai| sAthameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI kyoM kiyA jAtA hai ? dharmase, samAjase aura gRhasthAzramakoThiyA aura pariData paramAnandajI zAstrIkA sundara se usakA kyA sambandha hai ? vaha kaba kiyA jAnA cAhiye ? anuvAda, vistRta viSayasUcI tathA mukhtAra zrIjugalakizora / usake lie varNa aura jAtikA kyA niyama hosakatA hai? jIkI lagabhaga 80 pejakI mahatvapUrNa prastAvanA hai| vivAha na karanese kyA kucha hAni-lAbha hotA hai ? bar3A hI upayogI grantha hai| mU0 11) ityAdi bAtoM kA isa pustakameM bar3A hI yukti-purassara evaM hRdayagrAhI varNana hai| bar3hiyA pArTa peparapara chapI hai| 5 umAsvAmi-zrAvakAcAra-parIkSA-mukhtAra vivAha ke avasarapara vitaraNa karane yogya hai| mU0 ) zrIjugalakizorajIkI granthaparIkSAoMkA prathama aMza, grantha-parIkSAaoMke itihAsako liye hue 14 pejakI naI prakAzana vibhAga- . prastAvanA-sahita / muu0|) vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) --e- eeeeee es prakAzaka ----10 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya jJAnapITha kAzIke liye AzArAma khatrI dvArA rA~yala presa sahAranapurameM mudrita,